OBOP - SPOŁECZNE KRYTERIA POLSKOŚCI, 1988-1998

Warszawa, lipiec 1998 rok

 

Badania opinii publicznej dotyczą zwykle powierzchniowych warstw świadomości społecznej: opinii w żywych kwestiach publicznych, poglądów politycznych, intencji wyborczych, reakcji na bieżące wydarzenia. Treści te mogą ulegać nawet szybkim zmianom, a sens badań opinii publicznej polega na równie szybkim ich wykryciu. Relacjonowane tu badanie OBOP miało inny przedmiot: sięgnęło w głąb świadomości - do społecznych kryteriów przynależności do narodu polskiego.

1988

W czerwcu 1988 roku, tuż - jak się potem okazało - przed politycznym upadkiem socjalizmu realnego i wielkimi zmianami gospodarczymi, społecznymi i kulturowymi w Polsce OBOP przeprowadził dla zespołu Ewy Nowickiej z Uniwersytetu Warszawskiego badania nad tożsamością narodową Polaków i ich stosunkiem do innych narodów. Centralne pytanie badaczy i pierwsze pytanie kwestionariusza dotyczyło kryteriów polskości. "Gdybyśmy mieli kogoś uznać za Polaka, to co byłoby Pana(i) zdaniem ważne, a co mniej ważne?" pytano, przedstawiając losowej próbie dorosłych Polaków (N=901) listę dziesięciu cech funkcjonujących w dyskursie publicznym jako kryteria polskości.

Lista ta obejmowała - w kolejności wymieniania - posiadanie obywatelstwa polskiego, mieszkanie na stałe w Polsce, wiarę katolicką, urodzenie się w Polsce, znajomość kultury i historii Polski, znajomość języka polskiego, posiadanie przynajmniej jednego z rodziców narodowości polskiej, szczególne zasługi dla Polski, przestrzeganie polskich obyczajów oraz poczucie, że się jest Polakiem.

Nie jest łatwo uporządkować te kryteria w jakiś prosty sposób. Autorka badania zwróciła jednak uwagę na to, że ich spełnienie w różnym stopniu jest przesądzone społecznie i w różnym stopniu zależy od jednostki: urodzenie się z polskich rodziców i urodzenie się w polskiej ziemi są cechami nabytymi i niezbywalnymi, wiara katolicka, zamieszkanie w Polsce, polskie obywatelstwo i polski język są dziedziczone kulturowo, ale już wiarę można zmienić, w Polsce się osiedlić i/lub zostać jej obywatelem, a języka można się nauczyć. Znajomość kultury i historii Polski, zasługi dla Polski oraz przestrzeganie polskich obyczajów zależą w dużej mierze od samych jednostek, a poczucie, że się jest Polakiem jest sprawą indywidualną (choć tworzy się na społecznej bazie innych atrybutów polskości). Kryteria te można więc intuicyjnie ułożyć na skali "przypisane - osiągane", "przyrodzone - konwencjonalne", "tradycyjne - nowoczesne" itd.

Zadanie badanych polegało na ocenie ważności tych kryteriów, a zadanie badaczy - na analizie i interpretacji tych ocen.

Wyniki badania z 1988 roku zawiera tabela 1.

Tabela 1. Społeczne kryteria polskości, 1988 (w %)

Kryteria polskości

Bardzo

Ważne

raczej ważne

raczej nieważne

Zdecydowanie nieważne

trudno powiedzieć

poczucie, że się jest Polakiem

67

28

3

3

1

znajomość języka polskiego

60

31

7

2

-

posiadanie obywatelstwa polskiego

48

34

12

3

3

posiadanie przynajmniej jednego z rodziców narodowości polskiej

37

44

13

3

3

znajomość kultury i historii Polski

34

45

13

5

3

mieszkanie na stałe w Polsce

30

36

26

6

2

przestrzeganie polskich obyczajów

29

49

14

5

3

urodzenie się w Polsce

27

36

26

9

2

szczególne zasługi dla Polski

19

33

29

14

5

wiara katolicka

19

26

28

23

4

W wynikach tych uwagę autorki badań zwróciła najwyższa pozycja psychologicznego kryterium polskości, umiarkowane znaczenie kryteriów przyrodzonych, a spore - kryteriów kulturowych (znajomość języka, kultury i historii Polski) oraz stosunkowo małe - i przeczące stereotypowi "Polaka-katolika"! - znaczenie wiary katolickiej. Autorka badań formułowała różne przypuszczenia co do historycznych zmian w społecznych kryteriach polskości, ale nie mając porównywalnych pomiarów wcześniejszych, nie mogła sprawdzić empirycznie tych przypuszczeń.

1998

W czerwcu 1998 roku, dokładnie w 10 lat po tamtych badaniach OBOP w swoim sondażu (także na ogólnopolskiej próbie) zadał ponownie pytanie o społeczne kryteria polskości; pytanie to powtórzono dosłownie. Wydało się ważne zobaczyć, czy ogromne zmiany polityczne, gospodarcze, cywilizacyjne, kulturowe i psychologiczne, które dokonały się w Polsce w ciągu tych dziesięciu lat, wpłynęły także na świadomość narodową; a dokładnie na pojmowanie polskości. Odpowiedzi na pytanie zawiera tab. 2

Tabela 2. Społeczne kryteria polskości, 1998 (w %)

Kryteria polskości

Bardzo

ważne

raczej ważne

raczej nieważne

Zdecydowanie nieważne

trudno powiedzieć

poczucie, że się jest Polakiem

65

30

3

1

1

znajomość języka polskiego

62

32

4

2

-

posiadanie obywatelstwa polskiego

48

36

11

4

1

znajomość kultury i historii Polski

42

44

10

2

1

posiadanie przynajmniej jednego z rodziców narodowości polskiej

36

43

15

5

2

mieszkanie na stałe w Polsce

36

34

22

6

1

przestrzeganie polskich obyczajów

32

59

14

3

1

urodzenie się w Polsce

28

35

27

10

1

szczególne zasługi dla Polski

19

34

34

10

2

wiara katolicka

20

25

30

24

1

Porównanie wyników dwóch sondażowych pomiarów (uproszczone wyniki ułożone rangowo zawiera tab. 3), oddzielonych 10 latami, ujawnia niemal zupełny brak zmian w kryteriach polskości w latach 1988-1998.

Tab. 3. Społeczne kryteria polskości, 1988-1998 (w %)

Kryterium polskości

bardzo ważne + raczej ważne

1988

1998

poczucie, że się jest Polakiem

95

95

znajomość języka polskiego

91

94

posiadanie obywatelstwa polskiego

82

84

posiadanie przynajmniej jednego z rodziców narodowości polskiej

81

79

znajomość kultury i historii Polski

79

86

przestrzeganie polskich obyczajów

78

82

mieszkanie na stałe w Polsce

66

70

urodzenie się w Polsce

63

63

szczególne zasługi dla Polski

52

53

wiara katolicka

45

45

Nie osłabło znaczenie czynników przyrodzonych - urodzenia się z polskich rodziców i w polskiej ziemi; nie zmieniło się też znaczenie wiary katolickiej. W drobnych zmianach nie widać wyraźnej i jednoznacznej tendencji. Jedynie siedmio punktowy przyrost znaczenia znajomości historii i kultury polskiej może być słabym sygnałem wzrostu znaczenia kryteriów osiąganych i konwencjonalnych. Ta niezwykła stałość wyników mimo istotnych zmian kontekstu społecznego jest najciekawszym ustaleniem tego sondażu.

Stałość ta oznacza, że pojmowanie polskości jest tak głęboko wtopione w osobowość społeczną Polaków lub jest tak trwałym wyobrażeniem zbiorowym, z którego jednostki czerpią swoje opinie, że nawet tak poważne zmiany jak zmiany ostatniego dziesięciolecia, nie zdołały go dosięgnąć. Społeczne kryteria przynależności narodowej uformowane są przez długotrwałe procesy historyczne. W Polsce ponadto kryteria te należą do centralnych elementów tożsamości społecznej. Stąd ich trwałość. Zaobserwowany brak zmian w społecznych kryteriach polskości może też oznaczać, że wielkie zmiany społeczne w Polsce nie dotykają (jeszcze) bezpośrednio tożsamości narodowej Polaków a pojmowanie polskości charakterystyczne dla ostatnich lat realnego socjalizmu nie zostało jeszcze poddane próbie tak ciężkiej jak ta, której nawyki gospodarcze zostały poddane w gospodarce rynkowej.

2008?

Zmiany w społecznych kryteriach polskości będą jednak następować, ich zapowiedzi dają się już wykryć w wynikach analizowanego sondażu.

Analiza zależności oceny poszczególnych kryteriów od cech położenia społecznego badanych nie może doprowadzić do ustalenia silnych zależności, gdyż oceny takie kształtują się pod wpływem unikalnych doświadczeń społecznych jednostek, w niewielkim stopniu związanych z ich standardowymi cechami społeczno-demograficznymi. Tym niemniej analiza ta ujawnia charakterystyczne związki między wykształceniem a kryteriami polskości (tab. 4).

Tab. 4. Wykształcenie a społeczne kryteria polskości (w %)

Kryterium polskości

Wykształcenie

podstawowe

Zasadnicze

średnie

wyższe

poczucie, że się jest Polakiem

94

94

97

92

znajomość języka polskiego

93

96

95

90

posiadanie obywatelstwa polskiego

88

85

86

72

posiadanie przynajmniej jednego z rodziców narodowości polskiej

82

80

77

70

znajomość kultury i historii Polski

84

85

89

81

przestrzeganie polskich obyczajów

81

85

78

84

mieszkanie na stałe w Polsce

74

76

68

54

urodzenie się w Polsce

64

67

60

41

szczególne zasługi dla Polski

55

56

47

58

wiara katolicka

60

53

36

15

Wraz ze wzrostem wykształcenia, a zwłaszcza po przekroczeniu progu wykształcenia średniego spada waga urodzenia się z polskich rodziców i na polskiej ziemi, wiary katolickiej oraz zamieszkania w Polsce i obywatelstwa polskiego. Polskość przestaje być cechą przyrodzoną i związaną z terytorium oraz istniejącym na nim państwem. Być może więc wraz ze wzrostem wykształcenia w społeczeństwie tendencja ta będzie się umacniać. Analiza zależności między wielkością miejsca zamieszkania badanych (zob. tabele aneksowe) sugeruje, że w podobnym kierunku działać będzie także urbanizacja oraz zmiana demograficzna.

Będzie rzeczą interesującą zbadać społeczne kryteria polskości po następnych dziesięciu latach, gdy w populacji wzrośnie poziom wykształcenia oraz proporcja ludzi dojrzałych społecznie po 1989 roku. A to tym bardziej, że wtedy Polacy będą mieć za sobą kilkuletnie doświadczenia funkcjonowania w transnarodowych strukturach Unii Europejskiej. Doświadczenia te będą dotykać tożsamości narodowej Polaków bardziej bezpośrednio niż zmiany ustrojowe ostatniej dekady.


 Sondaż przeprowadzono między 6 a 9 czerwca 1998 r. na reprezentatywnej losowej próbie mieszkańców Polski powyżej 15 roku życia. Uzyskano 1000 wywiadów. Maksymalny błąd statystyczny wynosi -/+3% przy wiarygodności oszacowania równej 95%.