Badania opinii publicznej dotyczą zwykle powierzchniowych warstw świadomości społecznej: opinii w żywych kwestiach publicznych, poglądów politycznych, intencji wyborczych, reakcji na bieżące wydarzenia. Treści te mogą ulegać nawet szybkim zmianom, a sens badań opinii publicznej polega na równie szybkim ich wykryciu. Relacjonowane tu badanie OBOP miało inny przedmiot: sięgnęło w głąb świadomości - do społecznych kryteriów przynależności do narodu polskiego.

W czerwcu 1988 roku, tuż - jak się potem okazało - przed politycznym upadkiem socjalizmu realnego i wielkimi zmianami gospodarczymi, społecznymi i kulturowymi w Polsce OBOP przeprowadził dla zespołu Ewy Nowickiej z Uniwersytetu Warszawskiego badania nad tożsamością narodową Polaków i ich stosunkiem do innych narodów. Centralne pytanie badaczy i pierwsze pytanie kwestionariusza dotyczyło kryteriów polskości. "Gdybyśmy mieli kogoś uznać za Polaka, to co byłoby Pana(i) zdaniem ważne, a co mniej ważne?" pytano, przedstawiając losowej próbie dorosłych Polaków (N=901) listę dziesięciu cech funkcjonujących w dyskursie publicznym jako kryteria polskości.

Lista ta obejmowała - w kolejności wymieniania - posiadanie obywatelstwa polskiego, mieszkanie na stałe w Polsce, wiarę katolicką, urodzenie się w Polsce, znajomość kultury i historii Polski, znajomość języka polskiego, posiadanie przynajmniej jednego z rodziców narodowości polskiej, szczególne zasługi dla Polski, przestrzeganie polskich obyczajów oraz poczucie, że się jest Polakiem.

Nie jest łatwo uporządkować te kryteria w jakiś prosty sposób. Autorka badania zwróciła jednak uwagę na to, że ich spełnienie w różnym stopniu jest przesądzone społecznie i w różnym stopniu zależy od jednostki: urodzenie się z polskich rodziców i urodzenie się w polskiej ziemi są cechami nabytymi i niezbywalnymi, wiara katolicka, zamieszkanie w Polsce, polskie obywatelstwo i polski język są dziedziczone kulturowo, ale już wiarę można zmienić, w Polsce się osiedlić i/lub zostać jej obywatelem, a języka można się nauczyć. Znajomość kultury i historii Polski, zasługi dla Polski oraz przestrzeganie polskich obyczajów zależą w dużej mierze od samych jednostek, a poczucie, że się jest Polakiem jest sprawą indywidualną (choć tworzy się na społecznej bazie innych atrybutów polskości). Kryteria te można więc intuicyjnie ułożyć na skali "przypisane - osiągane", "przyrodzone - konwencjonalne", "tradycyjne - nowoczesne" itd.

Zadanie badanych polegało na ocenie ważności tych kryteriów, a zadanie badaczy - na analizie i interpretacji tych ocen.

Wyniki badania z 1988 roku zawiera tabela 1.

W wynikach tych uwagę autorki badań zwróciła najwyższa pozycja psychologicznego kryterium polskości, umiarkowane znaczenie kryteriów przyrodzonych, a spore - kryteriów kulturowych (znajomość języka, kultury i historii Polski) oraz stosunkowo małe - i przeczące stereotypowi "Polaka-katolika"! - znaczenie wiary katolickiej. Autorka badań formułowała różne przypuszczenia co do historycznych zmian w społecznych kryteriach polskości, ale nie mając porównywalnych pomiarów wcześniejszych, nie mogła sprawdzić empirycznie tych przypuszczeń.

1998

W czerwcu 1998 roku, dokładnie w 10 lat po tamtych badaniach OBOP w swoim sondażu (także na ogólnopolskiej próbie) zadał ponownie pytanie o społeczne kryteria polskości; pytanie to powtórzono dosłownie. Wydało się ważne zobaczyć, czy ogromne zmiany polityczne, gospodarcze, cywilizacyjne, kulturowe i psychologiczne, które dokonały się w Polsce w ciągu tych dziesięciu lat, wpłynęły także na świadomość narodową; a dokładnie na pojmowanie polskości. Odpowiedzi na pytanie zawiera tab. 2

Porównanie wyników dwóch sondażowych pomiarów (uproszczone wyniki ułożone rangowo zawiera tab. 3), oddzielonych 10 latami, ujawnia niemal zupełny brak zmian w kryteriach polskości w latach 1988-1998.

Tab. 3. Społeczne kryteria polskości, 1988-1998 (w %)

Nie osłabło znaczenie czynników przyrodzonych - urodzenia się z polskich rodziców i w polskiej ziemi; nie zmieniło się też znaczenie wiary katolickiej. W drobnych zmianach nie widać wyraźnej i jednoznacznej tendencji. Jedynie siedmio punktowy przyrost znaczenia znajomości historii i kultury polskiej może być słabym sygnałem wzrostu znaczenia kryteriów osiąganych i konwencjonalnych. Ta niezwykła stałość wyników mimo istotnych zmian kontekstu społecznego jest najciekawszym ustaleniem tego sondażu.

Stałość ta oznacza, że pojmowanie polskości jest tak głęboko wtopione w osobowość społeczną Polaków lub jest tak trwałym wyobrażeniem zbiorowym, z którego jednostki czerpią swoje opinie, że nawet tak poważne zmiany jak zmiany ostatniego dziesięciolecia, nie zdołały go dosięgnąć. Społeczne kryteria przynależności narodowej uformowane są przez długotrwałe procesy historyczne. W Polsce ponadto kryteria te należą do centralnych elementów tożsamości społecznej. Stąd ich trwałość. Zaobserwowany brak zmian w społecznych kryteriach polskości może też oznaczać, że wielkie zmiany społeczne w Polsce nie dotykają (jeszcze) bezpośrednio tożsamości narodowej Polaków a pojmowanie polskości charakterystyczne dla ostatnich lat realnego socjalizmu nie zostało jeszcze poddane próbie tak ciężkiej jak ta, której nawyki gospodarcze zostały poddane w gospodarce rynkowej.

Zmiany w społecznych kryteriach polskości będą jednak następować, ich zapowiedzi dają się już wykryć w wynikach analizowanego sondażu.

Analiza zależności oceny poszczególnych kryteriów od cech położenia społecznego badanych nie może doprowadzić do ustalenia silnych zależności, gdyż oceny takie kształtują się pod wpływem unikalnych doświadczeń społecznych jednostek, w niewielkim stopniu związanych z ich standardowymi cechami społeczno-demograficznymi. Tym niemniej analiza ta ujawnia charakterystyczne związki między wykształceniem a kryteriami polskości (tab. 4).

Tab. 4. Wykształcenie a społeczne kryteria polskości (w %)

Wraz ze wzrostem wykształcenia, a zwłaszcza po przekroczeniu progu wykształcenia średniego spada waga urodzenia się z polskich rodziców i na polskiej ziemi, wiary katolickiej oraz zamieszkania w Polsce i obywatelstwa polskiego. Polskość przestaje być cechą przyrodzoną i związaną z terytorium oraz istniejącym na nim państwem. Być może więc wraz ze wzrostem wykształcenia w społeczeństwie tendencja ta będzie się umacniać. Analiza zależności między wielkością miejsca zamieszkania badanych (zob. tabele aneksowe) sugeruje, że w podobnym kierunku działać będzie także urbanizacja oraz zmiana demograficzna.

Będzie rzeczą interesującą zbadać społeczne kryteria polskości po następnych dziesięciu latach, gdy w populacji wzrośnie poziom wykształcenia oraz proporcja ludzi dojrzałych społecznie po 1989 roku. A to tym bardziej, że wtedy Polacy będą mieć za sobą kilkuletnie doświadczenia funkcjonowania w transnarodowych strukturach Unii Europejskiej. Doświadczenia te będą dotykać tożsamości narodowej Polaków bardziej bezpośrednio niż zmiany ustrojowe ostatniej dekady.

 Sondaż przeprowadzono między 6 a 9 czerwca 1998 r. na reprezentatywnej losowej próbie mieszkańców Polski powyżej 15 roku życia. Uzyskano 1000 wywiadów. Maksymalny błąd statystyczny wynosi -/+3% przy wiarygodności oszacowania równej 95%.