Religie świata. Encyklopedia

 

 

adamici, adamianie, zwolennicy naśladowania bezgrzesznego życia pierwszych rodziców w raju; głosili pochwałę nagości.

Praktykowanie nagości podczas wspólnych zgromadzeń miało utwierdzać ich w przekonaniu, że tylko ten, kto wyzbył się cielesnych słabości, może bez podniecenia i pożądania patrzeć na nagie ciała. Przypisywano im swobodę erotyczną i dążenie do wyzwolenia się od wszelkich nakazów społ. (antynomizm). A. znajdowali miejsce w wielu nurtach chrześcijaństwa i judaizmu od starożytności do czasów współczesnych. Pierwsza wzmianka o a. znajduje się u Epifaniusza z Salaminy, który porównał ich do kretów, gdyż spotykali się w miejscach ukrytych i ciepłych. Mężczyźni i kobiety nago uczestniczyli w zgromadzeniach: modlili się i czytali święte pisma. Jeżeli któryś z wyznawców popełnił w ich rozumieniu grzech, nie był więcej dopuszczany do zgromadzeń i tak jak Adam, który zjadł owoc zakazany, zostawał wypędzony z raju, tzn. z ich Kościoła. Nurty adamickie pojawiły się najpierw we wspólnotach gnostyckich; twórcą adamityzmu miał być Karpokrates lub jego uczeń Prodikos. Adamicką myślą i praktyką inspirowali się także heretycy średniow.: zwolennicy Tanchelma, beginki (z ich odłamu wędrującego), bracia i siostry wolnego ducha, turlipini oraz pikardzi; ci ostatni, głosząc swoją naukę wśród husyckich taborytów, nie poprzestawali na ukazywaniu nagości w miejscach wspólnych spotkań, lecz obnosili się z nią także publicznie. Praktyki adamickie przypisywano także staroż. manichejczykom, średniow. waldensom i lollardom, a także nowoż. anabaptystom. Za podobne do a. można uznać pewne wspólnoty, które pojawiły się w Austrii 1781 i 1848; elementy adamityzmu występowały również we wspólnotach falansterów we Francji. Przejawy adamityzmu były konsekwentnie zwalczane przez władze kośc. i świeckie.

 

 

Bene Jisrael, Bene Israel [hebr. 'synowie Izraela', 'Izraelici'], żyd. wspólnota zamieszkała w Indiach, gł. w Bombaju i okolicach. Cześć jej członków uważa się za potomków Dziesięciu Zaginionyeh Plemion Izraela, inni zaś przybycie z Palestyny tłumaczą katastrofą statku u zach. wybrzeży Indii, na którego pokładzie znajdowali się Żydzi uciekający przed prześladowaniami Antiocha IV (zm. 163 p.n.e.); uratowanych 7 par dało początek wspólnocie. B.J. z czasem zapomnieli języka hebrajskiego, posługiwali się nim jednak, recytując modlitwę Szema Jisrael. Obchodzili uroczyście, choć w nieco zmienionej formie szabat i gł. święta żyd., m.in. Rosz ha-Szana, Jom Kipur, Pesach, Sukot, zachowali znajomość większości przepisów dotyczących pożywienia, przestrzegali obrzezania. Od Hindusów przejęli język marathi, a także pewne elementy społ. organizacji kastowej, widoczne w podziale na tzw. białych i czarnych (potomków B.J. i tubylców). B.J. żyli odizolowani od innych wspólnot żyd., z którymi kontakty nawiązali dopiero w XVIII w. - po przybyciu Żydów z Koczin: Dawida Rahabiego (1694-1772) i Samuela Diwekara (1730-97), następnie w pocz. XIX w. - z osiadłymi w Bombaju arabskojęzycznymi Żydami z Bagdadu. Wraz z nimi umacniał się nieznany dotąd wśród B.J. judaizm rabiniczny; zaczęły powstawać synagogi (pierwszą w obrządku sefardyjskim zbudowano 1796) i jesziwy, gdzie uczono m.in. hebrajskiego. W latach 1948-69 wyemigrowało do Izraela ok. 12 tys. członków B.J. (w Indiach pozostało ok. 6 tys.). Napotkali tam trudności z adaptacją społ., poważnym problemem stały się różnice w przestrzeganiu przez nich rel. prawa dotyczącego zawierania małżeństw i rozwodów. Początkowo Nacz. Rabinat Izraela sprzeciwiał się ich małżeństwom z innymi Żydami; wywołało to wielkie niezadowolenie i sprzeciw; gdy 1964 premier L. Eszkol uznał członków B.J. za pełnoprawnych Żydów, Rabinat zgodził się na orzekanie każdorazowo prawomocności zawieranego małżeństwa.

 

 

bezpopowcy [ros. biez popow 'bez duchownych'], sekty rel. powstałe w obrębie ros. raskołu (staroobrzędowcy), odrzucające hierarchię kościelną i sakramentalne kapłaństwo.

Historia. Na pocz. XVIII w. w wyniku przekonania, że duchowni wyświęceni za rządów patriarchy Nikona po przeprowadzonej przez niego w 1666 reformie ksiąg liturgicznych mają nieważne święcenia i są sługami antychrysta, staroobrzędowcy pozostali bez duchownych, chociaż przez dłuższy czas wierzyli w legendę o zachowaniu kapłaństwa w baśniowej krainie Biełowodije. Brak duchownych stał się przyczyną rozłamu staroobrzędowców na popowców zachowujących hierarchię i na b., jej pozbawionych. Za założyciela ruchu b. uważa się bpa P. Kołomienskiego, który został zesłany do Pomoria nad rz. Wyg i szerzył swoją naukę, rozpowszechnianą następnie przez igumena Dosifieja, diakona I. Sołowieckiego i mnicha Kornela. W 1867 Sołowiecki, chcąc uniknąć represji, spalił się wraz ze swoimi zwolennikami, co później stało się zjawiskiem masowym. W 1692 do grupy pomorskiej przyłączył się członek zamożnego rodu książęcego, A. Denisow (1674-1730), który zorganizował pierwszą grupę b. (zw. pomorcami lub daniłowcami), pustelnię wygowską; wyłonione z niej klasztory przyczyniły się do zagospodarowania Pomoria. Do rozwoju ruchu b. przyczyniła się działalność pisarska mnichów, zwł. przepisywanie ksiąg liturgicznych, cechujące się charakterystycznym pismem, tzw. pomorskim; poza tym Denisow oprac. w 1722 część dzieła Pomorskije otwiety (1911), w którym zawarł doktrynę b. Jego brat Siemion (1682-1740) jest autorem żywotów obrońców starej wiary Winograd rossijskij, ili opisanije postradawszych w Rossii za driewniecerkownoje błagoczestije (1906) oraz Istorija ob otcech i stradalcach sołowieckich (1907), a I. Filippow (1655-1744) opisał historię klasztorów nad Wygiem Istorija wygowskoj staroobriadczeskoj pustyni (1861). B. zakładali liczne szkoły, które sprzyjały podnoszeniu poziomu oświaty, i kształciły malarzy ikon, kierowników gmin zw. nastawnikami, śpiewaków i misjonarzy. Powaga pustelni sprawiła, że ośrodek ten stał się z czasem odłamem (ros. sogłasije) pomorskim i zajmował znaczącą pozycję w ruchu b. Odłam ten charakteryzował się rygoryzmem ascetycznym, unikał kontaktów z Kościołem prawosł. i głosił szybkie nadejście Antychrysta. Spodziewając się szybkiego końca świata, odrzucali małżeństwo, ale w praktyce tolerowali nawet związki nie usankcjonowane żadną ceremonią religijną. W 1855 część ich obiektów zburzono, inne zostały zamienione na cerkwie prawosławne. 

Spory dotyczące problemów teol. spowodowały rozpad b. na wiele małych grup; dość wcześnie powstało sogłasije nazwane od założyciela F. Wasiljewa z Nowogrodu Wielkiego fiedosiejewskim (fiedosiejewcy), którego doktrynę znamy z postanowień soboru nowogrodzkiego 1694-96. Fiedosiejewcy głosili skrajny ascetyzm, a pożycie małżeńskie uważali za grzech równy nierządowi, co powodowało wykluczanie małżonków ze wspólnoty modlitwy; z upływem czasu stanowisko to uległo złagodzeniu, ale jedynie gmina w Rydze uznała za ważne małżeństwo zawarte bez udziału kapłana. Z powodu prześladowań cześć fiedosiejewców opuściła Rosję i przeniosła się do Prus Wsch. oraz do Polski, gdzie została przez miejscową ludność nazwana filiponami. Głównym ich ośrodkiem w Rosji był zał. 1771 przez kupca I. Kowylina (zm. 1809) cmentarz Preobrażeński w Moskwie wraz z instytucjami charytatywnymi i cerkwiami; cmentarz ten został skonfiskowany ukazem cesarskim z 21 VIII 1853; ok. 1890 część fiedosiejewców połączyła się z Kościołem prawosł. w obrębie jednowierców i zał. na terenie cmentarza monastyr. Twórcą sogłasija filipowskiego (filipowcy), zw. też staropomorskim, był mnich Filip, który po zaakceptowaniu przez pustelnię nad Wygiem modlitw za cara, opuścił ją i zał. własną nad rz. Umbą, gdzie 1773 otoczony przez wojsko spalił się wraz z 70 zwolennikami. Pozostali zwolennicy zaniknęli w końcu XIX w; ich doktryna była bardziej rygorystyczna od innych grup, a samospalenie uważali za akt cnoty. Najbardziej radykalnym nurtem bezpopowców była nietowszczyna, odrzucająca sakramenty i nabożeństwa; głosili, że w czasie schizmy 1666 "łaska odeszła do nieba", chociaż uważali, że zbawienie jest możliwe, ale jego sposób znany jest wyłącznie samemu Bogu (stąd inna nazwa tej grupy - spasowo sogłasije); w późniejszych latach podzielili się na kilka małych sekt, jak jarzębinowcy (ros. riabinowcy), którzy głosili, że Chrystus umarł na krzyżu z jarzębiny (otaczali to drzewo szczególną czcią), dziurników (ros. dyrniki), modlących się pod gołym niebem, przed otwartym oknem lub dziurą w ścianie; w obrębie b. powstali także bieguni, charakteryzujący się skrajną negacją świata. Na terenie Rosji działało ponad 20 odłamów b. różniących się doktryną i obyczajami. Prześladowania za rządów ces. Piotra I Wielkiego (1682-1725) i jego następców spowodowały emigrację b. do sąsiednich krajów. Liberalizacja nastąpiła dopiero za rządów Aleksandra II Romanowa; pełną wolność działania zyskali w wyniku ukazu Mikołaja II z l V 1905, ale po rewolucji październikowej padli ofiarą masowych prześladowań (b. zajęli wrogie stanowisko wobec rewolucji). Z ok. 10 mln wyznawców obecnie pozostało ok. 1 mln. W1906 zorganizowali w Moskwie pierwszy zjazd pomorców. Kościół prawosł. 1 VI 1971 zdjął anatemy nałożone na staroobrzędowców przez sobór 1667, uznając je za niebyłe, jednak większość b. odniosła się do tego negatywnie. Obecnie mieszkają w Rosji, na Litwie, Łotwie, w Estonii, Rumunii, Polsce, obu Amerykach i w Australii. W 1990 w Moskwie powstał instytut staroobrzędowy, który publikuje czasopisma "Cerkow' " (od 1990) i "Staroobriadiec" (od 1995); w Sydney ukazuje się czasopismo "Cerkow' " (1980-93, od 1995). 

Doktryna. Rozbicie b. na liczne sekty i ich izolacja nie pozwalają na charakterystykę całości ich doktryny. Wszyscy jednak kierują się zasadą, że Kościół prawosł. jako instytucja od czasów Nikona podlega szatanowi i utracił laskę Bożą, natomiast w wyniku wymarcia duchownych wyświęconych przed Nikonem niemożliwe stało się sprawowanie sakramentów, których miejsce zajęły zewn. praktyki pobożności; kult sprawują wybrani świeccy mężczyźni, zastępujący duchownego, w domu modlitwy zw. molelnią. Każdy wierny może udzielać chrztu, który jest jedynym sakramentem; uznają także spowiedź przed nastawnikiem i surową pokutę; rozbieżności wywołuje sprawa małżeństwa i pożycia seksualnego. Uznają autentyczność Pisma Świętego, które jednak interpretują dowolnie; szczególnym szacunkiem darzą Apokalipsę. Podstawę ich doktryny stanowi przekonanie o panowaniu Antychrysta, upatrywanego początkowo w osobie Piotra I, a ostatecznie w duchowym panowaniu Antychrysta, który zlikwidował kapłaństwo na ziemi.

 

 

bóstwa uraniczne [gr. ouranos 'niebo'], rodzaj bóstw zaliczanych przez religioznawców do najstarszej warstwy kultowej sięgającej korzeniami paleolitu. Typologicznie dzielą się na 2 kategorie: pierwszą (zapewne starszą) stanowią nadziemskie istoty utożsamiane z całym obszarem niebiańskim, drugą - istoty rządzące jakąś jego częścią, ciałami niebieskimi lub szczególnym stanem. Zarówno w panteonach religii ludów piśmiennych, jak i w wierzeniach ludów plemiennych b.u. pierwszej kategorii są najczęściej utożsamiane z Bogiem Najwyższym i Bogiem Stwórcą, co doprowadziło do powstania teorii pramonoteistycznej. Religioznawcy są skłonni uważać, iż bóstwa najstarszej warstwy wierzeniowej były z biegiem czasu "wypierane" przez bardziej aktywne "młodsze" bóstwa atmosferyczne związane z burzą i gromem, przechodząc do kategorii bogów "w stanie spoczynku" lub bóstw astralnych, solarnych, lunarnych, oraz żeńskie personifikacje ziemi. Trzeba jednak zauważyć, iż w znacznych regionach świata (np. w pn. Azji, na Wielkim Stepie i w Chinach) b.u. wg wierzących zachowują wciąż władzę nad światem. W wielu staroż. tekstach (np. Indie, Iran, Chiny) b.u. są gwarantami i dyspozytorami właściwego porządku rzeczy oraz dawcami majestatu upoważniającego ziemskich władców do sprawowania rządów. Ponieważ na etapie historycznym b.u. przedstawiane są zarówno jako istoty męskie (w przewadze), jak i żeńskie, sądzi się, iż już we wczesnym paleolicie mogły być one personifikowane jako Pan Dzikiej Zwierzyny i Potnia Theron (gr. Władczyni Zwierząt).

 

 

bracia apostolscy, herezja łącząca cechy 2 typów herezji średniowiecznych: herezji dobrowolnego ubóstwa i herezji millenarystycznych. Rozwijała się gł. w Lombardii od ok. 1259 do ok. 1400. W pierwszym okresie istnienia (ok. 1259-1300) przywódcą wspólnoty b.a. był Gerard Segarelli, który podobnie jak św. Franciszek z Asyżu sprzedał swój majątek, a pieniądze rozdał ubogim, naśladując życie apostolskie. Segarelli i jego zwolennicy utrzymywali się z jałmużny i nawoływali do czynienia pokuty. Ich skromne szaty miały przypominać odzienie apostołów przedstawianych na kościelnych malowidłach. Wyrzeczenie się wszelkiej własności, gł. ideę b.a. tego okresu, miała ilustrować ceremonia przyjmowania do zgromadzenia, gdy kandydat rozbierał się do naga. B.a. twierdzili, że Kościół od czasów Sylwestra I, gdy zrezygnował z przestrzegania ubóstwa, utracił pierwotną świętość i oddal się w niewolę szatana. Oprócz Kościoła "cielesnego" istnieje Kościół duchowy, którego zalążkiem są uczniowie Segarellego. B.a. zostali potępieni przez papieży Honoriusza IV (1286) i Mikołaja IV (1290). W 1300 Segarelli został osądzony przez inkwizycję i spalony na stosie. Objęcie kierownictwa nad b.a. przez niedoszłego zakonnika Dolcino (zw. Fra Dolcino) rozpoczęło drugi okres istnienia wspólnoty (1300-07). Doktryna b.a. wzbogaciła się wówczas o idee millenarystyczne oparte na spekulacjach bibl. Joachima z Fiore. Dolcino w swoich 3 listach skierowanych do współwyznawców głosił, że historia ludzkości dzieli się na 4 okresy: 1) do narodzenia Chrystusa, 2) do pontyfikatu Sylwestra l, 3) gdy Kościół zerwał z cnotą ewangelicznego ubóstwa i znalazł się w upadku, 4) gdy duchowieństwo ulegnie zagładzie, a na ziemi zapanuje zapowiadany w Apokalipsie tysiącletni pokój, po którym nastąpi przyjście Antychrysta i koniec świata. W tej ostatnie i epoce rządy nad Kościołem obejmie święty papież, któremu podporządkują się b.a. Trafna przepowiednia Dolcina o upadku papieża Bonifacego VIII ośmieliła go do ogłoszenia daty zniszczenia duchowieństwa na 1305. Siłą polit. mającą doprowadzić do obalenia papieża i ustanowienia nowego porządku miał być król Sycylii Fryderyk II. Gdy proroctwo się nie spełniało, Dolcino  w 1304 wzniecił zbrojne powstanie, które stłumiły wojska wezwane na krucjatę przez papieża Klemensa V. Większość b.a. zginęła w walce, sam Dolcino i 140 jego zwolenników zostało pojmanych, osądzonych i spalonych na stosie w 1307. Nieliczni przetrwali do pocz. XV w. Dante uczynił z Dolcina jedną z postaci Boskiej Komedii i umieścił go w piekle. [patrz: Imię Róży Umberto Eco]

 

 

chrześcijanie świętego Tomasza, grupa Kościołów lokalnych na Wybrzeżu Malabarskim (stan Kerala, pd. Indie) wywodząca się od św. Tomasza Apostoła. Według tradycji potwierdzonej przez patrystykę oraz archeologię św. Tomasz 57-72 r. miał prowadzić w Indiach działalność misyjną, a potem ponieść męczeńską śmierć (grób apostoła znajduje się w Majlapur na przedmieściach Madrasu). Niektórzy historycy (np. E. Tisserant, J. Kieniewicz) uważają, że św. Tomasz oraz pierwsi misjonarze chrześć. (m.in. współtwórca aleksandryjskiej szkoły egzegetycznej, Panten, oraz przybyły z Konstantynopolu mnich Teofil) prowadzili ewangelizację w "India Citerior" (ob. Jemen), ch. św. T. zaś wywodzą się od syryjskich i perskich chrześcijan szukających w Malabarze schronienia przed prześladowaniami. W 512 ch. św. T. przyjęli nestorianizm, a od przeł. VI i VII w. pozostawali w pełnej łączności z nestoriańskim Wsch. Kościołem Asyryjskim i podlegali jurysdykcji archidiakona całych Indii. Istnienie wspólnot chrześć, w tej części kontynentu azjat. potwierdzili m.in.: geograf i pisarz egipski Kosma Indikopleustes (530), Jan z Montecorvino (1291), Marco Polo (1295) i Vasco da Gama (wg niego 1498 miało być w Indiach 300 tysięcy ch. św. T. podległych katolikosowi w Bagdadzie). W okresie kolonializmu portugalskiego na tzw. synodzie zjednoczeniowym w Diamper (1599) zostali oni zmuszeni do porzucenia nestorianizmu i zawarcia unii z Rzymem, jednak wskutek lekceważenia tradycji malabarskich i przymusowej latynizacji (mianowanie biskupów portugalskich, zmiany w liturgii, używanie rzym. szat liturgicznych, wprowadzenie celibatu księży i ustanowienie inkwizycji) większość wyznawców oderwała się 1655 od Kościoła zach. i podporządkowała syryjskiemu patriarsze Antiochii, zapoczątkowując jakobicki Syryjski Kościół Malabarski. Dzięki działalności karmelitów bosych, przybyłych 1656 na Wybrzeże Malabarskie na prośbę ch. św. T., znaczna część schizmatyków powróciła 1662 do Kościoła katol. i utworzyła Kościół Syro-Malabarski rytu chaldejskiego, któremu przewodził rodzimy biskup A. Parampil. W 1704 papież Klemens XI dekretem Inter graviores zabronił stosowania rytów malabarskich, co potwierdzali później także jego następcy (Benedykt XIV - 1727, Klemens XII); odtąd ch. św. T. podlegali jurysdykcji wyłącznie biskupów łacińskich. Po upadku Portugalii i ogłoszeniu przez Anglię wolności rel. w Indiach powstał 1831 wikariat apostolski Wybrzeża Malabarskiego. Papież Leon XIII ustanowił 2 wikariaty apostolskie Kościoła rytu syro-malabarskiego (Kottajam i Trićur, 1887), Pius XI zaś utworzył dla obrządku syro-malankarskiego archidiecezję Triwandrum z sufraganią Tiruwalla (1932). W poł. XIX w. pod wpływem protestantyzmu wykształcił się ewangelicki Syryjski Kościół Malabarski Mar Thoma, który połączył naukę protest, z jakobicką liturgią i ustrojem episkopalnym; pod koniec XX w. liczył on ok. 700 tys. wiernych. Inna grupa potomków ch. św. T. z arcybpem Mar Ivaniosa (P.T. Geevarghese) zał. pierwszą wspólnotę monastyczną Betania (późniejszy zakon naśladowania Chrystusa) w Malankarskim Prawosławnym Kościele Syryjskim; 1930 odłączyła się od niego część wyznawców, by połączyć się z Rzymem i utworzyć ryt antiocheński. Grupa pierwotna, pielęgnująca najstarsze tradycje ch. św. T, uniezależniła się 1960 od syryjskiego patriarchatu Antiochii jako autokefaliczny katolikat p.n. Kościół Syryjsko-Malankarski w Indiach (w latach 90. XX w. liczyła ok. 1,6 mln czł.). Mimo ogłoszonej autokefalii, część chrześcijan syryjsko-malankarskich nadal uznaje zwierzchnictwo patriarchy Antiochii i działa jako Malankarski Prawosławny Kościół Syryjski, liczący ok. 2 mln wiernych, którzy zamieszkują Indie, państwa Zatoki Perskiej, Europę Zach. i Amerykę Północną. Kościół Syryjsko-Malankarski w Indiach był współzałożycielem Światowej Rady Kościołów; wyszło z niego wielu działaczy ekumenicznych (m.in. metropolita R Gregorius, P. Verghese). Od pocz. XIX w. prowadzi on w Kottajam jedną z najlepszych uczelni teol. w Azji - Seminarium Teologii Prawosł. (75 studentów). 

Idee chrześcijaństwa w kształcie wypracowanym przez Syryjczyków z Antiochii przetrwały w Indiach dzięki sprawowaniu wspólnego kultu, a nie uprawianiu systematycznej teologii - indyjscy chrześcijanie nie toczyli sporów teol., opierając swe istnienie na wyznawaniu Chrystusa i kanonicznej sukcesji biskupów oraz poszanowaniu lokalnych zwyczajów i tradycji liturgicznych. Duże znaczenie ma dla nich osobista pobożność (obowiązuje jak najczęstsze odwiedzanie kościoła) i mistyczna filozofia religii. Zmartwychwstanie w dzień Sądu Ostatecznego interpretują dosłownie - jako powstanie ciał, stąd odrzucają hinduski zwyczaj palenia zwłok. Pod koniec XX w. liczba potomków ch. św. T. wynosiła ok. 5 mln; podzieleni są na 5 Kościołów wschodnich: Wsch. Kościół Asyryjski (15 tys.), Syryjski Kościół Prawosł., Syryjski Prawosł. Kościół Malankarski, Syro-Malabarski Kościół Katol., Syro-Malankarski Kościół Katol. z duchowym centrum w aśramie Karisumala (G. Krzyża), zał. 1958 przez trapistów F. Mathieu i B. Griffitsa. Aśram ten stał się centrum spotkań chrześcijan i hindusów. Do ch. św. T. zalicza się także odrębną wspólnotę etniczną Southists (lub Knanaya), wywodzącą się z 72 chrześć, rodzin żyd., które około poł. IV w. przybyły do Indii z Mezopotamii i przestrzegały zakazu zawierania małżeństw z osobami spoza wspólnoty; obecnie (1998) liczą ok. 200 tys. wiernych w 2 diecezjach etnicznych w Kerala, należących do Syro-Malabarskiego Kościoła Katol. i Syryjskiego Patriarchatu Prawosławnego.

 

 

herezje średniowieczne, dysydenckie ruchy rei., które rozwijały się w średniow. Europie od pocz. XI w. do pocz. XVI w; często do tak rozumianych h.ś. zalicza się także bogomilizm i paulicjanizm, które powstały wcześniej i miały częściowy (bogomilizm) lub nie miały wcale (paulicjanizm) kontaktu z Kościołem zachodnim. Wspólne h.ś. było potępienie, jakie spotkało je ze strony Kościoła zachodniego. Konflikty z władzami kośc. wywoływała krytyka Kościoła za porzucenie ideałów pierwotnego chrześcijaństwa, spontaniczna religijność nie mieszcząca się w ramach oficjalnego Kościoła oraz tworzenie niezależnych wspólnot. Odmienność wspólnot heretyckich przejawiała się w sferze doktryny (idee dualistyczne, millenarystyczne, panteistyczne), kultu (odrzucenie lub ograniczenie pośrednictwa w zbawieniu albo ustanowienie własnych obrzędów zbawczych) i w postulacie przekazania świeckim uprawnień duchowieństwa (głoszenie Słowa Bożego przez świeckich, upowszechnianie znajomości Pisma Świętego). Często, zwł. w przypadku wielkich herezji (bogomilizm, kataryzm, husytyzm), h.ś. stały się zjawiskami także z dziedziny polit., nar., społ., obyczajowej czy militarnej. Mimo polityki Kościoła i władzy świeckiej zmierzającej do wytępienia h.ś. (przez pokojową rekoncyliację lub przez zbrojne krucjaty i postępowanie inkwizycyjne) przygotowały one grunt pod rozwój reformacji. 

Doktryna.  H e r e z j e  d u a l i s t y c z n e.  Dualizm był wyznawany przez 3 h.ś.: paulicjanizm, bogomilizm i kataryzm. Podstawową jego cechą było przekonanie o istnieniu podwójnego aktu stworzenia, 2 stwórców i 2 stworzonych światów. Występowała opozycja: dobry-duchowy-niewidzialny i zły-materialny-widzialny. Istniały 2 wersje dualizmu: radykalny, zw. skrajnym (paulicjanie, większość katarów), głosił, że obie zasady istniały odwiecznie i są sobie równe, natomiast umiarkowany, zw. monarchianizmem (bogomili, część katarów), twierdził, że na początku istniał jeden stwórca, który powołał świat duchowy, a świat materialny został powołany do życia przez jego zbuntowanego syna Satanaela. Bogomili łączyli z koncepcją dobrego Boga dogmat Trójcy, twierdząc, że istniała ona w Bogu od początku, a Syn Boży i Duch Święty to emanacje wyodrębnione, aby uporządkować sprawy kosmosu stworzonego wskutek podwójnej kreacji. Zmieszanie substancji obu światów polegało na umieszczeniu aniołów (niematerialnych istot ze świata dobrego Boga) w materialnych ciałach, czyli na powstaniu człowieka. Dualiści podawali różne przyczyny, dla których mogło tak się stać: 1) aniołowie z własnej woli przyłączyli się do zbuntowanego Satanaela; 2) diabeł zwiódł ich podstępem; 3) zostali zmuszeni do wejścia w ciała, które stworzył diabeł; 4) Satanael stworzył ludzkie ciało, lecz nie mógł tchnąć weń ducha; uczynił to dopiero Bóg Ojciec na jego prośbę. Chrystus w ujęciu dualistów był nadprzyrodzoną istotą, której misja polegała na ogłoszeniu nauki o dobrym Bogu. Bogomili i katarzy podkreślali, że zapoczątkował także sprawowanie chrztu duchowego (consolamentum), który przynosił obietnicę zbawienia. Według bogomilów Bóg posłał swego Syna, utożsamianego ze Słowem, Michałem Archaniołem czy Doradcą z Księgi Izajasza (Iz 9,5), by zstąpił w postaci Jezusa i jako Chrystus przyniósł pomoc aniołom zamkniętym w materii. Jezus umarł na krzyżu pozornie (doketyzm), zstąpił do piekieł, związał Satanaela i odjął mu boską cząstkę imienia -el, a następnie powrócił do Ojca. Staraniem dualistów było odseparowanie ich istoty duchowej od substancji materialnej; dotyczyło to gł. doskonałych (duchownych Kościołów dualistycznych), którzy poddawali się ascezie cielesno-pokarmowej i przestrzegali surowej etyki. Consolamentum udzielane doskonałym wlewało w nich Ducha Świętego, powodując przywrócenie łączności z niewidzialnym światem dobrego Boga. Według katarów, oczyszczanie anioła uwięzionego w materii trwało kilka wcieleń (reinkarnacja). Radykalni katarzy byli zwolennikami "cichego" końca świata: rozdzielenie obu substancji nastąpi, gdy wszystkie dusze-aniołowie przejdą swoje inkarnacje i uwolnią się; nie będzie temu towarzyszyć widzialna katastrofa kosmiczna. Katarzy umiarkowani wierzyli w dramatyczny koniec świata: po Sądzie Ostatecznym źli pójdą do piekła, a ziemia zostanie spalona ogniem. 

H e r e z j e   d o b r o w o l n e g o   u b ó s t w a.  Idea dobrowolnego ubóstwa była najpopularniejszą doktryną h.ś. Dla części wspólnot była ideą podstawową (petrobrulanie, henrycjanie, waldensi, humiliaci, franciszkańscy spirytuałowie i begini, bracia apostolscy w okresie Segarellego), dla innych była częścią doktryny (bogomili i katarzy, beginki i begardzi, lollardzi, husyci). Jej istotą było odwołanie się do życia Chrystusa i apostołów, którzy nie posiadali własności; stąd liczne nawiązania do Ewangelii i Dziejów Apostolskich, zwyczajów pierwotnego Kościoła, a także krytyka tzw. donacji Konstantyna (przyznanie Kościołowi własności i przywileju ściągania dziesięciny). Szczególnym symbolem wyrzeczenia się własności był przykład nagiego Chrystusa na krzyżu. Nurt dobrowolnego ubóstwa znajdował miejsce także w ramach oficjalnego Kościoła, popierali go papieże: Grzegorz VII, Paschalis II i Celestyn V, a Innocenty III zezwolił na działalność wspólnoty św. Franciszka. Pierwsze zgromadzenia dobrowolnego ubóstwa były wędrownymi grupami kaznodziejskimi żyjącymi z jałmużny. Już jednak waldensi, reguła św. Franciszka, a potem spirytuałowie i begini przez dobrowolne ubóstwo rozumieli życie z pracy rąk, brak własności indywidualnej i wspólnotowej, z wyjątkiem tej, która służyła bezpośredniemu utrzymaniu się przy życiu (usus pauper). Doktryna dobrowolnego ubóstwa przez pochwałę prostego życia rel. przeciwstawiała się Kościołowi materialnemu, będąc tym samym podstawą do rozwoju herezji millenarystycznych i prereformacyjnych.

H e r e z j e   m i l l e n a r y s t y c z n e  (c h i l i a s t y c z n e).  Zwolennikami herezji millenarystycznych byli przede wszystkim wyznawcy dobrowolnego ubóstwa: spirytuałowie, begini, bracia apostolscy za przywództwa Dolcino i taboryci. Nazwa nawiązuje do znanego z Apokalipsy (Ap 20,1-6) tysiącletniego (łac. millenium, gr. chilioi 'tysiąc') okresu, gdy szatan zostanie wtrącony do czeluści, a na ziemi będzie rządzić wraz z Chrystusem garstka sprawiedliwych. Wizja ta została rozwinięta w średniowieczu przez Joachima z Fiore oraz Piotra Jana Oliviego, którzy tysiącletni okres szczęścia, pokoju, sprawiedliwości i wzajemnej miłości ustalili na ostatni etap swoich historiozofii (Joachim wyróżnił 3 epoki dziejów ludzkości, Piotr - 7). W doktrynach wspólnot heretyckich, w porównaniu z ideami obu teologów, większy nacisk kładziono na program negatywny: potępienie grzesznego świata i oczekiwanie nadchodzącej katastrofy. Wizja przyszłych czasów była zróżnicowana w ideologiach poszczególnych wspólnot. Według franciszkańskich rygorystów (spirytuałowie i begini) owo szczęśliwe tysiąclecie miało oznaczać realizację "Kościoła duchowego", dla braci apostolskich był to czas triumfu ich wspólnoty, a dla husyckich taborytów zwycięstwo "prawdy Bożej". W millenarystycznych wizjach dużego znaczenia nabrała postać Antychrysta (już działającego lub dopiero nadchodzącego), utożsamianego najczęściej z konkretnymi władcami lub papieżami. Natomiast przedstawiciele wspólnot heretyckich identyfikowali się z wybranymi, mającymi przeżyć apokalipsę i przez tysiąc lat współkrólować na ziemi z Chrystusem. Wszystkie h.ś. były krytyczne wobec rzeczywistości rel. i społ., jednak tylko wyznawcy doktryny herezji millenarystycznych (bracia apostolscy, taboryci) wstąpili na drogę zbrojną, aby zrealizować swoje ideały. 

H e r e z j e   w o l n e g o   d u c h a  (p a n t e i s t y c z n e). Wyznawcami herezji wolnego ducha, która pojawiła się na przeł. XII i XIII w. byli: amalrykianie, beginki, begardzi, turlipini, pikardzi. Podstawową ideą tych herezji było przekonanie, że człowiek może sam osiągnąć boski stan doskonałości (wolność ducha), bez pośrednictwa Kościoła czy Bożej laski. Często owi "wolni duchem" utożsamiali się z Osobami Trójcy, pierwszymi rodzicami lub którymś ze świętych. Życie doskonałego miało być całkowicie bezgrzeszne, bez względu na jego czyny i postawę wobec powszechnych norm rel. i społecznych. Wyznawcy herezji wolnego ducha uważali, że "wolny duchem" nie jest winien nikomu posłuszeństwa, gdyż - jak twierdzili - ubi spiritus Domini, ibi libertas ['gdzie duch Pański, tam wolność']. Jako inspiracje tych herezji wskazywano filozofię panteistyczną, średniow. mistykę (Amalryk z Bene, Dawid z Dinant) i spontaniczną religijność kobiecą beginek. Ocena herezji wolnego ducha nie jest jednoznaczna ze względu na zarzucany im antynomizm i libertynizm. Część tej krytyki można odrzucić z powodu stronniczości źródeł i błędnego identyfikowania zgromadzeń wolnego ducha z grupami żebrzącymi pozbawionymi aspektu rel.; jeżeli przyjąć hipotezę o inicjacyjnym charakterze wspólnot wolnego ducha (M. Benad), to występki związane z ich działalnością można przypisać charakterowi ich wieloletniej inicjacji, której jedną z cech było odrzucenie powszechnych norm.

H e r e z j e   p r e r e f o r m a c y j n e.  Główny nurt doktryny herezji prereformacyjnych (lollardzi, husyci) został wyznaczony przez ang. teologa J. Wiklefa, który idei prawdziwego, niewidzialnego Kościoła przeciwstawiał instytucjonalny Kościół widzialny. Pierwszy z nich jest wspólnotą wybranych ("predestynowanych"), żywych i umarłych, o których zbawieniu wie jedynie Bóg. Kościół widzialny zatracił natomiast swoją doskonałość przez zaangażowanie się w życie doczesne i lekceważenie sfery duchowej. Wiklef za jedyne źródło objawienia uważał Pismo Święte, w związku z tym przypisywał wielką rolę samodzielnej jego lekturze i kaznodziejstwu. Z sakramentów uznawał tylko chrzest i eucharystię, twierdząc ponadto, że podczas eucharystii nie dokonuje się przeistoczenie: chleb i wino stają się jedynie symbolem obecności mistycznego ciała Chrystusa. Lollardzi podejmowali z myśli Wiklefa przede wszystkim krytykę Kościoła. Proponowali zupełną sekularyzację dóbr kośc., uproszczenie ceremonii oraz uznanie kaznodziejstwa za gł. zajęcie kapłanów, a studium Biblii za istotę działalności religijnej. Podstawowa teza Wiklefa: rozróżnienie między Kościołem widzialnym i niewidzialnym została przejęta przez J. Husa, gł. ideologa ruchu husyckiego. Hus, w przeciwieństwie do swego ang. poprzednika, uznawał przeistoczenie chleba i wina w eucharystii. Pozostałe postulaty rel. husytyzmu: komunia pod dwiema postaciami dla świeckich oraz odrzucenie odpustów, wstawiennictwa za zmarłych, czyśćca, pielgrzymek, kultu obrazów i świętych zrodziły się w innych kręgach reformatorskich (wskazuje się tu często na wpływy doktryny waldensów oraz tzw. grupę teologów i kaznodziejów Kolegium Czarnej Róży, w skład której wchodził m.in. Mikołaj z Drezna). W husytyzmie radykalnego nurtu taboryckiego znajdowały miejsce doktryny adamickie, wolnego ducha czy millenarystyczne.

Kult. Sferę kultu i liturgii h.ś. określał w dużej mierze ich stosunek do liturgii i sakramentów Kościoła katolickiego. Najpowszechniejszy nurt obrzędowości heretyckiej odrzucał niektóre z sakramentów (np. chrzest dzieci i eucharystię) lub sprawował je w zmienionej formie (tylko chrzest dorosłych, komunia pod dwiema postaciami dla świeckich, nabożeństwo w języku nar.), a także postulował uproszczenie kultu (likwidacja świątyń, wizerunków, kultu świętych, pielgrzymek, odpustów, modlitwy za zmarłych); towarzyszył on gł. herezjom dobrowolnego ubóstwa (np. wspólnoty Piotra z Bruis, Henryka z Lozanny, waldensi) oraz ruchom prereformacyjnym (lollardzi, husyci). Drugi z nurtów liturgicznych h.ś. odrzucał w całości sakramenty i liturgię Kościoła, zastępując je działalnością kaznodziejską i duszpasterską (część waldensów i lollardzi) lub własnymi obrzędami (adamici, herezje dualistyczne, biczownicy, herezje wolnego ducha). Kult adamicki polegał na wspólnych zebraniach, gdzie wyznawcy (kobiety i mężczyźni) nago modlili się i czytali święte pisma; nudyzm miał być pamiątką bezgrzeszności pierwszych rodziców i świadectwem opanowania cielesnych żądz przez członków zgromadzenia. Liturgia dualistyczna jest najlepiej znana w odniesieniu do katarów, ostatniego chronologicznie ruchu dualistycznego. Najważniejszym rytem w tej liturgii było nałożenie rąk. U doskonałych katarskich w czasach przed krucjatą i u bogomilów istniały 2 ceremonie nałożenia rąk: pierwsza stanowiła ryt przyjęcia do wspólnoty, druga właściwą ceremonię, zw. consolamentum. Inna ceremonia znana katarom i bogomilom to servicium, powszechna spowiedź, do której byli zobowiązani wszyscy doskonali, aby oczyścić swoją duszę i nie utracić Ducha Świętego. Odbywała się w obecności diakona lub biskupa, polegała na wyrażaniu żalu za grzech i prośby o przebaczenie. Dla biczowników podstawowym obrzędem, który miał zastąpić sakramenty i stać się gwarancją zbawienia, były wielkie, dobrze zorganizowane procesje przemierzające całą Europę (gł. zach.). Ich uczestnicy (obojga płci) szli parami obok siebie, odmawiając modlitwy, śpiewając psalmy i biczując się do krwi. Takie umartwienie ciała było pokutą za grzechy własne lub wszystkich grzeszników oraz ofiarą przebłagalną mającą uchronić przed końcem świata. Herezje wolnego ducha były stowarzyszeniami o charakterze inicjacyjnym, w których istniał obrzęd przejścia wprowadzający kandydata w krąg uczniów. Polegał on na przyodzianiu adepta, który stawał nago pośród współwyznawców, w tunikę z łat, będącą symbolem jego nowego statusu. Po wieloletniej inicjacji (znany jest przypadek 20-letniej praktyki) kandydaci zostawali wtajemniczonymi, mogącymi żyć zgodnie ze swoją prawdziwą naturą. Uzyskaniu stanu bezgrzeszności towarzyszył zapewne także ryt przejścia. 

Organizacja. Najprostszy rodzaj wspólnoty heretyckiej to grupa uczniów zebranych wokół herezjarchy-kaznodziei, podziwiających ascezę (np. Piotr z Bruis, Henryk z Lozanny) lub przepych (Eudo de Stella, Tanchelm z Antwerpii) swojego mistrza, który mieszkał w pustelni lub częściej wędrował. Tą formą organizacji posługiwali się później wędrujące beginki, begardzi, biczownicy i lollardzi. Inny sposób organizacji h.ś. reprezentowały wspólnoty spotykające się w oznaczonych miejscach w celu wysłuchania kazania lub odprawiania swoich obrzędów (np. adamici, herezje wolnego ducha, lollardzi). W przypadku herezji wolnego ducha często wskazuje się na 2 kręgi wiernych: nowicjuszy oraz wtajemniczonych, którzy po inicjacji mieli uzyskiwać zjednoczenie z Bogiem i stan bezgrzeszności. Niektóre wspólnoty beginek, begardów i beginów prowadziły całkowicie osiadły tryb życia, dając często schronienie przedstawicielom swoich nurtów wędrownych. Ich status był formą pośrednią między stanem świeckim i zakonnym. Tolerowane przez władze kośc., otrzymywały przewodnika duchowego, którym był ksiądz lub zakonnik. Wyznawcy największych h.ś. byli zorganizowani w Kościoły. Wspólnota wiernych Kościołów dualistycznych (paulicjanie, bogomili, katarzy) była podzielona na 2 podstawowe grupy: doskonałych (duchownych) i wierzących. Doskonali w trakcie ceremonii consolamentum poprzedzonej wprowadzeniem w doktrynę i treningiem ascetycznym, uzyskiwali jednocześnie zapewnienie zbawienia, prawo do udzielania consolamentum i działalności duszpasterskiej oraz ewentualnie możliwość sprawowania urzędu biskupiego. Wspólnoty dualistyczne były zorganizowane w biskupstwa, zw. Kościołami (paulicjanie znali ich 6, bogomili - 8, katarzy - 10); występowały w luźnych federacjach, nie miały centr. kierownictwa. W przypadku bogomilów i katarów na czele diecezji stał biskup, któremu towarzyszyli 2 sufragani, zw. starszym i młodszym bratem (filius maior, filius minor). W przypadku śmierci biskupa młodszy brat wyświęcał starszego na biskupa, a potem ten mianował go na swoje miejsce. Funkcje biskupie dostępne były tylko doskonałym i miały charakter adm. (nie charyzmatyczny). Katarzy mieli także diakonów, którzy byli odpowiednikami katol. proboszczów. W epoce rozkwitu kataryzmu (XII-XIII w.) diecezja tuluzańska miała ok. 50 diakonów (godność tę mogły pełnić także kobiety). Co do paulicjan nie ma pewnych danych o ich organizacji, lecz wiadomo ogólnie o istnieniu organizacji kośc., własnych domów modlitwy i doskonałych, co pozwala sądzić, że ich wspólnota zorganizowana była podobnie jak późniejsze Kościoły bogomilów i katarów. Kościół bogomilski w Bośni 1199-1463 cieszył się tolerancją, a nawet poparciem tamtejszych władców i arystokracji; między 1199-1203 a 1232-50 był religią państwową. Ta sytuacja spowodowała jednak, że uległ on dużym zmianom, tracąc dawną prostotę: jego organizacja zhierarchizowała się, miejscem kultu stały się kościoły, powstały też klasztory bogomilskie. Reformatorski ruch waldensów stał się Kościołem niezależnym od katol. dopiero 1218. Waldensi pragnęli, aby ich Kościół zajmował się tylko działalnością kaznodziejską i duszpasterską, nie angażując się w sprawy doczesne. Jednak już od 1270 wspólnota waldensów zaczęła upodabniać się do Kościoła rzym.: nie wyświęcano kobiet na duchownych, utworzono hierarchię podobną do rzym., a mistrzowie przywdziewali stroje wzorowane na ubiorach kaznodziejów zakonnych. W XIV w. organizacja waldensów uległa centralizacji, lokalnymi hierarchiami zarządzały ciała kolegialne, których przywódcę w Piemoncie nazywano "papieżem", a w krajach niemieckich "najwyższym". Kościół waldensów, podobnie jak katarski, był Kościołem wędrującym; także obaj najwyżsi mistrzowie byli duchownymi wędrującymi. W czeskim Kościele utrakwistycznym (1433-1623) pozostało niewiele z doktrynalnego i organizacyjnego bogactwa ruchu husyckiego; różnił się on od Kościoła rzym. tylko komunią pod dwiema postaciami, przyjmowaną także przez dzieci, oraz kultem J. Husa. 

Herezje średniowieczne a Biblia. Podobnie jak w całej kulturze duchowej średnio w. Europy, w przypadku h.ś. Biblia (jej łac. wersja Wulgata) pełniła podstawową rolę. Prawie wszystkie nurty doktrynalne h.ś. odwoływały się do Biblii jako źródła swojej nauki: herezje dualistyczne znajdowały w niej wątki świadczące o podwójnym stworzeniu i istnieniu 2 światów (pisma św. Jana, Psalmy, Księga Izajasza), herezje dobrowolnego ubóstwa powoływały się na Ewangelie i Dzieje Apostolskie, znajdując tam przykłady ubóstwa pierwotnego Kościoła, nurty millenarystyczne komentowały obszernie ustęp z Apokalipsy (Ap 20,1-6) o tysiącletnim królestwie pokoju na ziemi, a herezje prereformacyjne kładły nacisk na samodzielną lekturę Biblii przez świeckich. Postulat upowszechnienia znajomości Biblii wśród prostych wiernych spowodował, że h.ś. rozpowszechniły przekłady Biblii na języki narodowe.

Herezje średniowieczne a kwestia kobieca. W wielu wspólnotach heretyckich kobietom przysługiwały takie same prawa jak mężczyznom, co stanowiło ewenement w średniow. życiu rel. i społecznym. U katarów mogły być wyświęcane na doskonałe, u wczesnych waldensów (do ok. 1270) głosiły kazania i pełniły taką samą rolę jak męscy mistrzowie wspólnoty; w procesjach biczowników kobiety uczestniczyły na równi z mężczyznami. Konwenty osiadłych beginek stwarzały kobietom nie tylko możliwość realizacji wysokich aspiracji rel. (rozwój mistyki), ale także prowadzenie względnie niezależnego trybu życia w porównaniu z kobietami zamężnymi czy mniszkami. 

Herezje średniowieczne a kwestia narodowa. Wielkie h.ś. były wykorzystywane przez wspólnoty nar. jako symbol ich tożsamości; dotyczy to: bogomilów (Bułgarzy, Bośniacy), katarów (Prowansalczycy), husytów (Czesi). Właściwie wszystkie warstwy średniow. społeczeństwa zach. Europy (wyjątkiem było wyższe duchowieństwo) podlegały wpływom herezji. Zasięg społ. prądów heterodoksyjnych dobrze ilustruje wpływ wielkich h.ś. (bogomilizm, kataryzm, lollardyzm i husytyzm), które docierały ze swoimi ideami do niższego duchowieństwa, władców i na ich dwory (bogomilizm w Serbii, lollardyzm, husytyzm), rycerstwa, środowisk uniwersyteckich (lollardzi i husyci), kupców i zamożnych rzemieślników, drobnych rzemieślników i biedoty miejskiej oraz chłopów i wiejskich najemników. Jako grupy społ. najbardziej podatne na wpływy heretyckie wskazuje się bogate mieszczaństwo (kupcy, bogaci rzemieślnicy), duchowieństwo zakonne oraz niższe duchowieństwo świeckie (zwł. w odniesieniu do idei dobrowolnego ubóstwa i herezji prereformacyjnych), a także na ubogą ludność miejską i wiejską, która uczestniczyła gł. w radykalnych odmianach herezji (np. wędrujące beginki i begardzi czy taboryci). Trzy spośród h.ś. miały faktyczny status religii państw, lub wywierały znaczący wpływ na politykę państw feudalnych: paulicjanie w utworzonym przez siebie quasi-państw. organizmie o charakterze militarnym (IX w., pogranicze bizant.-arabskie), bogomili w Bośni 1199-1463 oraz husyci podczas wojen husyckich 1419-37 i za panowania króla Czech Jerzego z Podiebradów (1458-71). H.ś. miały zasadniczo charakter pacyfistyczny, jednak w niektórych przypadkach dochodziło do zbrojnych wystąpień ich zwolenników: paulicjanie w IX w., ciesząc się poparciem władców muzułmańskich, podejmowali wyprawy zbrojne przez całą Azję Mniejszą, docierając od dolnego Eufratu aż po wybrzeże M. Egejskiego; krucjata przeciwko albigensom (1209-29) spowodowała wojnę między królem Francji a hrabiami Tuluzy i Królestwem Aragonii; powstanie braci apostolskich (1304-07) wybuchło, gdy nie spełniło się millenarystyczne proroctwo ich przywódcy Fra Dolcino; lollardzi byli gł. uczestnikami nieudanego buntu z 1413 pod przywództwem wpływowego ang. szlachcica J. Oldcastle'a; husyccy taboryci 1420-27 odparli 5 krucjat zorganizowanych przez papieża i króla Zygmunta Luksemburskiego, a następnie (1427-37) podjęli wyprawy zbrojne do sąsiednich państw: na Węgry i Śląsk, a także do Saksonii i posiadłości brandenburskich oraz krzyżackich. 

Herezje średniowieczne a zbawienie. Wyznawcy h.ś. mieli własne idee zbawienia, alternatywne w stosunku do Kościoła katolickiego. Członkowie Kościołów dualistycznych zbawienia upatrywali w zachowaniu zasad etyczno-ascetycznych, oddaniu własnej doktrynie, potwierdzonych ceremonią consolamentum, w którym dokonywało się przywrócenie łączności pomiędzy duszą-aniołem uwięzionym w złym, materialnym ciele a niewidzialnym światem dobrego Boga. Wyznawcy dobrowolnego ubóstwa wierzyli, że zbawienie ma przynieść naśladowanie ubogiego życia Chrystusa. Działalność zbawcza biczowników polegała na tzw. krwawym chrzcie, publicznym zadawaniu sobie cierpienia, które miało zapewnić światu ratunek przed kosm. katastrofą, a im samym zbawienie. Według herezji wolnego ducha zbawienie można było uzyskać już na ziemi; był to stan bezgrzeszności (stan wolnego ducha) polegający na utożsamieniu się (także cielesnym) z Bogiem. W herezjach prereformacyjnych pojawiła się idea Bożej predestynacji do zbawienia (Hus twierdził przy tym, że można na nią wpływać przez pobożne życie). 

Herezje średniowieczne na ziemiach polskich. Pierwsza herezja odnotowana na ziemiach pol. (Małopolska, Śląsk) to ruch biczowników z 1260-61, który dotarł z Austrii, Moraw i krajów niemieckich. Jednak herezje na ziemiach pol. zaznaczyły się wyraźniej dopiero w XIV i XV w; na pocz. XIV w. wspólnoty heretyckie odnotowano na Śląsku (gł. Świdnica) i w Małopolsce (byli to waldensi oraz beginki i begardzi). W 1349 dotarła do Polski druga fala biczowników (ruch pokutny spowodowany epidemią "czarnej śmierci" w Europie), a pod koniec XIV w. na Pomorzu szczecińscy inkwizytorzy wykryli wspólnoty waldensów. Do końca XIV w. wyznawcami herezji na ziemiach pol. byli przedstawiciele ludności napływowej (gł. niem.). Wraz z herezjami prereformacyjnymi (wiklefizm, husytyzm) zmieniła się przynależność nar. oskarżanych o herezję (byli to gł. Polacy), inna była też geografia herezji (występowały one w Wielkopolsce i na Kujawach), a także ich zaplecze społ. (zwolennicy husytyzmu to przede wszystkim duchowni, w mniejszym stopniu rycerstwo, mieszczaństwo i chłopi). Najnowsze badania nad husytyzmem w Polsce (P. Kras) wykazały, że chociaż był on pierwszą herezją, która mogła stanowić rzeczywiste zagrożenie dla pol. Kościoła, jego oddźwięk w społeczeństwie był niewielki.

 

 

indoeuropejska religia, umowna nazwa systemu mitów i rytuałów plemion mówiących językiem praindoeur., z którego wywodzą się historycznie poświadczone języki indoeur.: m.in. italskie (w tym łacina), celtyckie, germańskie, słowiańskie, bałtyjskie, iliryjskie, gr., ormiański, frygijski, anatolijskie (hetycki, luwijski), irańskie, indyjskie i tocharski. Sformułowana na pocz. XIX w. hipoteza o pokrewieństwie języków indoeur. opiera się na metodzie historyczno-porównawczej, czyli ustalaniu korespondencji między poświadczonymi formami i ich odpowiednikami w językach pokrewnych, aby tą drogą zrekonstruować postać wyjściową w prajęzyku (zrekonstruowane formy oznacza się asteryskiem *). Wyniki badań językoznawstwa historyczno-porównawczego zostały uzupełnione w XX w. dzięki zastosowaniu metody rekonstrukcji wewn. (odtworzenie zmian językowych na podstawie stanu synchronicznego) i typologicznej (ustalenie uniwersaliów i falsyfikacja hipotez). Dane lingwistyczne sugerują, że ludność posługująca się językiem praindoeur. znała pasterstwo i uprawę roli, zamieszkiwała górskie tereny leśno-stepowe, o klimacie umiarkowanym. Zestawienie tych danych z wynikami badań archeol. nie daje oczywiście ostatecznej odpowiedzi na pytanie o praojczyznę Indoeuropejczyków, o czas, w którym powstała wspólnota (etnogeneza), i proces jej rozpadu. Wysuwa się obecnie 3 hipotezy lokalizujące praojczyznę ludów indoeur.: 1) kultury neolitu stepów nadczarnomorskich, które kolejnymi falami przesuwały się na teren Europy i Azji Środk. (M. Gimbutas); 2) kultury neolitu Anatolii, skąd od pół. VII tysiąclecia grupy rolników mówiących prajęzykiem przesuwały się na teren Europy; 3) kultury neolitu Anatolii oraz wtórna, uformowana w IV tysiącleciu, praojczyzna na stepach nadczarnomorskich (T. Gamkrelidze, W.W. Iwanów). Badanie r.i. zakłada możliwość rekonstrukcji kultury na podstawie analizy hipotetycznie zrekonstruowanego języka (zwł. słownictwa). Sporządzenie inwentarza realiów kultury i religii praindoeur. stanowi jeden z celów badań; drugim, nie mniej ważnym, jest analiza słownictwa instytucji indoeur. w poświadczonych historycznie tekstach i badanie procesu formowania się  terminologii w poszczególnych językach, z uwzględnieniem wzajemnych powiązań. W ostatnim czasie badania nad r.i. rozszerzono o analizę motywów mitol. występujących w tradycjach indoeur. i rekonstrukcję fragmentów mowy poet. (R. Schmitt, W.W. Iwanów, W.N. Toporów, C. Watkins). W języku praindoeur, zgodnie z zasadą myślenia mitycznego, zjawiska otaczającego świata były postrzegane jako przejaw sacrum - indoeur. nazwa bóstwa wiąże się z określeniem "świetlistego, dziennego nieba" *t'ieu-: hetyckie sius, siunas ['bóg'], luwijskie DTiuas ['bóg Słońca']; gr. Zeus, łac. dopełniacz Iouis, oraz *t'eiuo-: staroindyjskie deva- ['bóg'], awestyjskie daeva- ['demon'], łac. deus ['bóg'], diuus ['boski'], staroirl. dia, staroisl. tivar ['bogowie'], pruskie deiws, litew. dievas ['bóg']; por. *t'ei- ['świecić'] i słowa oznaczające "dzień": hetyckie siuatt-, łac. dies, staroirl. die, staroindyjskie diva oraz gr. eudia ['dobra pogoda'], endios ['w świetle dnia'] i dios ['błyszczący', 'lśniący', 'jasny']. W niektórych religiach indoeur. prasłowo oznaczające bóstwo zostało zastąpione przez innowację leksykalną: słów. bóg, stanowiące zapożyczenie z irańskiego baga ['bóg' jako 'dawca']; gr. theós (< *thehos < mykeńskie *thesos), spokrewnione z łac. fanum, oskijskie fiisna, umbryjskie fesna (< *fas-nom) ['świątynia'], łac. fesiae (feriae) ['święto'], festus ['świąteczny', 'uroczysty'] - prawdopodobnie pierwotnie oznaczało doświadczenie owładnięcia przez bóstwo. 

Na wzór patriarchalnej struktury społ. naczelnym bogiem panteonu był "bóg-ojciec", *t'ieu(s)-p[h]Ht[h]er, którego odpowiednikami są: homerycki Zeus Pater, staroindyjski Djaus Pitar (Djaus), łac. Iupiter (Jupiter), umbryjski Iupater, staroros. Stribog'. Zachowany szczątkowo wedyjski mit kosmogoniczny mówi o boskiej praparze Djawaprythiwi ['niebo i ziemia'] rozdzielonej przez Indrę (lub Warunę) na początku aktu stworzenia. Mit leży u podstaw hipotezy, że małżonką *t'ieu(s)-p[h]Ht[h]er była bogini-matka uosabiająca płodną ziemię, której imię zostało utworzone od *p[h](e)l-/t[h]- ['szeroki', 'płaski']. Bardziej prawdopodobna jest rekonstrukcja zakładająca istnienie żeńskiego odpowiednika świetlistego nieba (por. gr. Dione). Partnerem ziemi mógł być natomiast bóg *uorunos, uosabiający gwieździste niebo (wedyjskie Waruna, gr. Uranos), którego imię utworzono od rdzenia *uer- ['(po)kryć'] (idea gwiazd jako szaty boga). Zgodnie z opozycją niebo-ziemia, przeciwstawiano niebiańskim bogom ziemskich ludzi (indoeur. *d[h] (e)g[h]om- określające człowieka i ziemię, łac. homo, gockie guma, litewskie zmones, spokrewnione m.in. z łac. humus, pol. ziemia). Synami męskiego bóstwa nieba byli bliźniacy związani z symboliką konia: gr. Dioskurowie, staroindyjskie Divo napata ['synowie Djausa, boga nieba'], litew. Dievo suneliai ['synowie boga'] i ich siostra, "córka nieba" (staroindyjskie Divas duhitar 'córka nieba', bogini gwiazdy zarannej). W mitologii gr., bałtyjskiej i indyjskiej występuje motyw ocalenia siostry przez braci; takie tło może mieć mit o Helenie i Dioskurach, którym w mitologii indyjskiej odpowiada Saranju, matka Aświnów. Indoeuropejska nazwa bliźniaka *q'emo- jest imieniem pierwszego śmiertelnika, a zarazem króla podziemi (wedyjski Jama, sanskr. yama-, łac. geminus, staroirl. emuin 'bliźniak'); jego rozplatanie i złożenie w ofierze, jako kara za popełniony występek, pozostaje w związku z mitem ajtiologicznym śmierci (irański Jima) bądź mitem kosmogonicznym (isl. Ymir). Z bliźniakami wiąże się motyw kazirodztwa i płodności (indyjskie Jama i Jami; por. łotewski duch pól Jumis) oraz androgyniczny mit o powstaniu człowieka (męskiego i żeńskiego). 

Najważniejszy mit praindoeur. mówi o walce gromowładnego boga *p[h]er(k[h]°)u-no- z przeciwnikiem pod postacią węża, którego imię utworzono od rdzenia *uel- ['przeszkadzać', 'zamykać', 'zawładnąć'] (por. słów. Weles, Wolos): Gromowładny znajdował się na górze - w niebie, na szczycie, na skale, na wierzchołku drzewa (szczególnie dębu, którego indoeur. nazwa jest spokrewniona z imieniem boga); jego przeciwnik przebywał na dole - pod górą, pod ziemią, w wozie, był panem bydła (bogactwa) i pastwisk (zaświatów); gdy wąż zawładnął wodą bądź bydłem, sprowadzając na ziemię śmierć, Gromowładny ścigał go, miotając piorunami, zabił, rozdzielił na części i rozrzucił je po świecie, uwalniając w ten sposób wody i bydło. G. Dumezil i E. Benveniste ustalili licznych pracach jeszcze jedną ważną cechę indoeur. ideologii społ.-rel. - strukturalną zasadę porządkowania świata wg 3 funkcji idealnego modelu hierarchii społ., która obejmowała 3 klasy: 1) kapłanów-władców, 2) wojowników, 3) wytwórców dóbr - hodowców-rolników. Trójfunkcyjność odzwierciedlała się w organizacji indoeur. panteonu, w którym najwyższe bóstwa opiekowały się odpowiednio dziedzinami: 1) magiczno-rel., 2) siłą wojsk., 3) płodnością. Według tej hipotezy w okresie hist. trójfunkcyjność przejawiła się m.in. w religii Mitanni (Mitra-Waruna, Indra, Nasatjowie), Indii (Mitra-Waruna, Waju-Indra, Nasatjowie), Germanów (Odyn, Thor Freyja) i Rzymu (triada Jupiter, Mars, Kwirynus). Ideologia trójfunkcyjna pojawi-się prawdopodobnie stosunkowo późno i mogła być wynikiem równoległego rozwoju poszczególnych społeczeństw indoeuropejskich.

Badanie praindoeur. rytuału i terminologii rel. polega z jednej strony na ustalaniu słownictwa wspólnego dla wszystkich bądź dla kilku języków indoeur., z drugiej zaś na badaniu podobieństw między rytuałami religii historycznie poświadczonych. W wielu przypadkach trudno ustalić, czy poświadczony termin instytucji sakralnej miał wyspecjalizowane znaczenie już w okresie wspólnoty praindoeur., czy też przeciwnie, jest ono wynikiem późniejszej ewolucji semantycznej. Zestawienie łac. credo ['powierzyć coś w oczekiwaniu zwrotu'] z sanskr. średdha- ['akt zaufania (bogu) w oczekiwaniu na jego łaskę'] pozwala zrekonstruować praindoeur. formę *k[h]ret'-d[h]eH- ['kłaść serce'], oznaczającą stosunek człowieka do bóstwa. Analizy E. Benveniste'a wykazały, że chociaż brak wspólnego dla wszystkich dialektów terminu oznaczającego "świętość", to można dostrzec charakterystyczne rozróżnienie pomiędzy dwoma jej aspektami: jako przedmiotu (osoby) "wypełnionego boską mocą" i "zabronionego dla ludzi (tabu)". Greckiej opozycji hierós/hagios odpowiada łac. sacer/sanctus, awestyjska spenta/yaozdata. Słowa te wywodzą się z form praindoeur.: *sak[h]- ['poświęcenie', 'obrzęd poświęcający', 'święcić'] (obok łac. sacer, sanctus, sacerdos 'kapłan', poświadczone także w hetyckim śaklaiś 'zwyczaj', 'rytuał'), *eisHro- [' wypełniony (świętą?) mocą'] (gr. hierós, staroindyjskie isira- 'mocny'), *k[h]uen-t[h]o- (*suent[h]o-)['wypełniony świętą mocą'] (pol. święty, w językach słow. zapożyczone z dialektów irańskich, awestyjskie spenta). Liczne terminy dotyczą modlitwy, choć większość jest poświadczona tylko w 2-3 dialektach indoeur.: *aru- ['modlić się'] (hetyckie aruwai- 'rzucić się do nóg', 'ubóstwiać', 'składać hołd', 'czcić', umbryjskie arves 'prośbami', gr. are 'modlitwa', 'przekleństwo'), *or- ['wzywać', 'zapraszać bogów'] (łac. orare 'modlić się'), *muk'- ['wydawać dźwięk', 'wypowiadać słowa modlitwy'] (hetyckie mugai- 'modlić się'), *meld[h]- ['prosić bogów'] (pol. modlić), *Heug[h]o- ['uroczyście oświadczać wobec bogów', 'przynosić ofiarę', 'zaklinać'] (łac. votum, voveo, gr. euchomai 'oświadczam', 'chlubię się', 'modlę się', hetyckie heuk-, huk- 'zaklinać'). Charakterystyczne są także zbieżności pewnych rytuałów. Indoeuropejskie pochodzenie może mieć m.in.: aśwamedha, poświadczona także w świecie Celtów i mająca prawdopodobnie odpowiednik w rytuałach (mitach) dionizyjskich, libacja, a także rytuały związane z lecznictwem (rdzeń *met'- 'ustalać właściwe proporcje', 'medytować').

 

 

kakure kirishitan [k. kiriśitan; jap., 'ukryci chrześcijanie'], chrześcijanie japońscy, którzy mimo wydanego 1614 zakazu wyznawania tej religii i wiążących się nim represji kultywowali wiarę potajemnie; pozbawieni przewodnictwa kapłanów i kontaktów z misjonarzami (wypędzonymi z Japonii i karanymi śmiercią za próbę nielegalnego powrotu), zachowali wiarę w zniekształconej formie, nadając jej cechy charakterystyczne dla rodzimych kultów. Zakaz wyznawania chrześcijaństwa wiązał się z dotkliwymi represjami, wyznawcom groziła śmierć lub wygnanie. Wszystkim obywatelom Japonii nakazano obowiązkową rejestrację w buddyjskich świątyniach; od 1629 w wielu rejonach kraju podejrzani o wyznawanie chrześcijaństwa byli zmuszani do deptania wizerunków Chrystusa lub Matki Boskiej (tzw. fumi-e); 1687 wprowadzono nadzór policyjny dla męskich potomków chrześcijan do szóstego pokolenia. Na skutek represji wielu japońskich chrześcijan poniosło śmierć; po 1640 wobec groźby tortur i stosowania odpowiedzialności zbiorowej w razie wykrycia, zaczęto wyznawać wiarę chrześć. potajemnie. "Ukryci chrześcijanie" nie wzbraniali się przed deptaniem chrześć. wizerunków, wierząc, że grzech ten zostanie im odpuszczony, gdy wyznają swoją winę przed innymi wyznawcami; rejestrowali się w buddyjskich świątyniach, uczestniczyli w ceremoniach buddyjskich (np. w czasie buddyjskiego pogrzebu członka społeczności k.k. jego współwyznawcy w myślach recytowali chrześć. modlitwy, tzw. madoshi). K.k. tworzyli tajne społeczności zw. mon, kierowane przez dziedzicznych przywódców (chokata lub ujiyaku] odpowiedzialnych za przestrzeganie kalendarza liturgicznego; znajomość modlitw oraz nauczanie doktryny chrześć. należały do ich obowiązków. W skład mon mogły wchodzić mniejsze grupy (zw. kakiuchi); na czele takiej grupy stał "chrzciciel" (mizukata), wybierany na 10 lat, który udzielał chrztu po łacinie i ustnie przekazywał następcy modlitwy związane z tym obrzędem. Ważną rolę w społeczności wiernych pełnił także "nauczyciel" (oshiekata), który celebrował codzienne modlitwy (orashu), oraz "słuchacz", pełniący rolę katechety. Małżeństwa nie uznawano za sakrament, nie przestrzegano ściśle monogamii, praktykowano rozwody. Modlono się przed wizerunkiem bodhisattwy Kannon (Guanyin) w postaci kobiety, nietypowo przedstawianej z dzieciątkiem na ręku; w wielu domach znajdowały się ukryte krzyże lub ołtarze; po łacinie recytowano najczęściej takie modlitwy jak Pater Noster, Ave Maria, Salve Regina. Niekiedy spisywano modlitwy i nauki (1822 w m. Urakami odkryto fragmenty liturgii katol., na wyspie Ikitsuki zachowały się także hymny przypominające hymny gregoriańskie). Na wyspach Amakusa, wyspie Hirado oraz w dawnej prow. Hizen (obecnie prefektury Nagasaki i Saga) przetrwało ok. 300 tys. chrześcijan. W 2 lata po restauracji władzy cesarskiej (1868), po nawiązaniu przez Japonię kontaktów dyplomatycznych z krajami Zachodu, k.k. z Urakami (obecnie przedmieście Nagasaki) ujawnili się fr. misjonarzowi katol. w katedrze Oura w Nagasaki (zbudowanej dla przebywających w Japonii cudzoziemców-katolików). Na mocy wciąż obowiązującego zakazu ok. 3 tys. chrześcijan zostało wtedy karnie przesiedlonych w inne rejony Japonii; ok. 660 osób zmarło na skutek katorżniczej pracy. Męczeństwo chrześcijan z Urakami wywołało protest opinii publicznej krajów zach. oraz interwencję dyplomatyczną. Ci, którzy przeżyli, zostali zwolnieni 1873, jednak swobodę rel. zagwarantowała dopiero konstytucja z 1889. Tych k.k., którzy nie powrócili do Kościoła katol., zachowując formy kultu z okresu prześladowań, określa się mianem "odłączonych chrześcijan" (hanare kirishitan). Ich postawa wynikła z braku tolerancji ze strony misjonarzy katol. dla odmiennych form kultu, praktykowanych przez k.k. Misjonarze zarzucali im wypaczanie doktryny, nie uznawali także ich struktury organizacyjnej, zwł. autorytetów chokata i mizukata, stanowiących ważny czynnik integracyjny społeczności. Za cechy charakterystyczne wiary "odłączonych chrześcijan" można uznać politeizm (Chrystus nie zawsze jest centr. obiektem kultu), kult przodków połączony z kultem męczenników, tolerancję wobec obrzędów buddyjskich i shinto (łącznie z uczestnictwem w ceremoniach), łączenie pojęcia oczyszczenia z grzechów z rytualną czystością, uznawanie jedynie sakramentu chrztu (inne sakramenty początkowo nie były celebrowane z powodu nieobecności księży), brak działalności misyjnej i ewangelizacyjnej (społeczność wiernych jest zamknięta, a wiara przekazywana w obrębie rodziny z pokolenia na pokolenie), silne poczucie obowiązku kontynuowania obrzędów ze względu na potrzebę zachowania tradycyjnej tożsamości religijnej.

 

 

prawosławne sekty, wywodzące się z prawosławia heterodoksyjne nurty religijne. Pierwszą grupę stanowią nurty  h i s t o r y c z n e,  czyli powstałe przed ruchem staroobrzędowców; należą do nich:  j u d a i z a n c i  (roś. żydowstwujuszczije), sekta zał. w XV w. przez karaima Zachariasza; jej wyznawcy głosili jedynego Boga, uważając Jezusa Chrystusa za zwykłego człowieka adoptowanego przez łaskę, odrzucali wcielenie i zmartwychwstanie, kult ikon, krzyża, Ewangelii i relikwii oraz sakramenty; twierdzili także, że Prawo Mojżeszowe dalej obowiązuje w całej rozciągłości; prześladowani w XIV i XV w, przenieśli się na tereny Litwy i Polski, gdzie ich niedobitki przetrwały do XIX w.;  s u b o t n i c y  (ros. subbotniki), sekta wywodząca się z judaizantów; uznają jedynie Stary Testament i obrzezanie, czczą sobotę, ale odrzucają Talmud; ich odłam, zw.  s u b o t n i c y - t a l m u d y ś c i  uznaje Talmud i praktykuje zwyczaje żyd., natomiast  s u b o t n i c y - k a r a i m i c i  praktykują zwyczaje karaimów; mieszkają nad Wołgą i na Kaukazie;  s t r z y g o l n i c y  (ros. strigolniki), sekta zał. w XIV w. przez diakona Karpa (zm. 1376), który wystąpił z żądaniem reformy moralnej duchowieństwa; wyklęty, odrzucił chrzest, Eucharystię, modlitwy za zmarłych, zmartwychwstanie, życie wieczne oraz wprowadził spowiedź wobec matki ziemi; po wyprawie na Nowogród Wielki 1478 strzygolnicy uciekli do Polski i Kurlandii; nazwa tej sekty wywodzi się od zajęcia założyciela, który strzygł włosy nowo wyświęconym kapłanom. Drugą grupę stanowią  s t a r o o b r z ę d o w c y.  Do trzeciej, obejmującej sekty racjonalistyczne, należą:  d u c h o b o r c y  (ros. duchoborcy), inaczej duchowi ludzie (ros. duchownyje ludi), sekta powstała w XVIII w. w Rosji w guberni charkowskiej pod wpływem nauk niezidentyfikowanego podoficera pruskiego, a następnie Kozaka S. Kolesnikowa i I. Pobirochina, który ogłosił się synem Bożym; niektóre z jego poglądów spowodowały rozłam w sekcie; na pocz. XIX w. byli przesiedlani na Krym, a następnie na Zakaukazie; część z nich 1898-99 udała się do Kanady (obecnie mieszka tam ok. 20 tys. duchoborców) i na Cypr; normę wiary stanowi Żywaja kniga, odrzucają sakramenty, grzech prarodziców, zmartwychwstanie i koniec świata; wierzą w istnienie niewidzialnego Kościoła, akcentują potrzebę ascezy i czczą człowieka jako obraz Boży;  m o ł o k a n i e  (ros. mołokanie, od moloko 'mleko'), sekta nazwana tak z powodu używania mleka w poście; wyłoniła się z duchoborców; jej założycielem był Symeon Uklein (XVIII w); odrzucają Kościół, sakramenty, liturgię, kult świętych, ikon i relikwii, za jedyne źródło wiary uznając Biblię; wyznają wiarę w Trójcę Świętą, ale Syna i Ducha Świętego nie uznają za równych Ojcu w bóstwie; uważają też, że Jezus Chrystus miał jako człowiek ciało anielskie; jako komunię traktują przyjęcie nauki Chrystusa;  s z t u n d a  (ros. sztunda, od niem. biblische Stunde 'godzina biblijna'), sekta powstała w środowisku protest, w XIX w, łącząca naukę protest. ze zwyczajami typowo ros.;  t o ł s t o i z m  (ros. tołstowstwo), racjonalistyczny kierunek rel. stworzony przez L. Tołstoja; odrzuca Trójcę Świętą, Kościół, Ewangelie (L. Tołstoj napisał własną ewangelię), sakramenty i wszelki kult związany z materią; głosi, że Jezus Chrystus był tylko człowiekiem, reinkarnację, kult duchowy, miłość do świata i wspólnotę majątkową. Czwartą grupę stanowią sekty  m i s t y c z n e:  c h ł y ś c i  (ros. chłysty, od chlestat' 'biczować'), sekty powstałe w XVII-XIX w, głoszące dualizm oraz konieczność surowej ascezy; poglądy chłystów wiążą się z opiniami odrzucającymi obrzędy rel. jako zbędne do wewn. kształtowania człowieka i wywodzą się ze środowiska kwakrów; twórcą ideologii chłystów był Daniło Filippow (zm. 1700), który 1645 ogłosił się wcielonym bogiem; oprac. 12 własnych przykazań, po czym przekazał "ducha Bożego" swemu uczniowi, Iwanowi Susłowowi, który nazwał swoją matkę bogurodzicą, a 12 uczniów apostołami, po czym rozpoczął szerzenie swoich poglądów; doktryna chłystów została potępiona 1734 przez synod, a 1910 wyklęta; w XVIII w. nastąpił rozłam sekty; Kondratij Sieliwanow (zm. 1832) stworzył odrębną i niezależną sektę  s k o p c ó w;  w XIX w. nastąpiły dalsze rozłamy na kilka mniejszych grup, w tym  n o w o c h ł y s t ó w  i  j o a n i t ó w ; chłyści wierzą w Boga osobowego, stwórcę świata, który wciela się w ludzi świętych przez zstąpienie lub zrodzenie nowego Chrystusa (jednocześnie może być kilku Chrystusów) aż do uznania, że każdy mężczyzna - chłyst jest Chrystusem, a każda kobieta Bogurodzicą; Duch Święty jest traktowany jako moc Boża, Pismo Święte jest uznawane za księgę nieobjawioną, Kościół za instytucję starotestamentową, a sakramenty za figury innej rzeczywistości; uważają też, że dusza jest dobra, a ciało złe, skąd wywodzi się teza głosząca konieczność umartwiania ciała; aczkolwiek uważali każde pożycie seksualne za grzech, w niektórych odłamach praktykowano orgie seksualne; przypisywali dużą rolę tańcom ekstatycznym, prorokowaniu i glosolalii; po 1917 zeszli do głębokiego podziemia i zaczęli ujawniać się dopiero w okresie pierestrojki;  s k o p c y  (ros. skopcy), sekta powstała w końcu XVIII w. w środowisku chłystów; głosiła, że nie da się walczyć z popędem płciowym i należy poddać się kastracji; uważali, że Jezus Chrystus wcielił się w Bogurodzicę i w przywódcę sekty K. Sieliwanowa, który ogłosił się carem; zgodnie z doktryną sekty, pierwszy poddał się kastracji (w terminologii skopców wybielenie) Chrystus, a następnie apostołowie (w czasie Wieczerzy Mistycznej), ponieważ ciało jest złe, a duch jest dobry (dualizm manichejski); ze skopców wywodzą się  n o w o s k o p c y,  którzy głosili wybielenie duchowe, tzn. całkowite powstrzymywanie się od życia seksualnego bez kastracji.

 

religie plemienne, religie tradycyjne, religie naturalne, religie rodzime, religie etniczne, religie prymitywne, religie pierwotne, religie archaiczne, zbiorcze określenie różnorodnych systemów wierzeniowo-rytualnych rdzennych mieszkańców Afryki, Azji, obu Ameryk, Australii i Oceanii, wyznawanych obecnie przez ok. 94 mln ludzi. Wyróżnia je z reguły: naturalne pochodzenie (brak założyciela), ograniczenie kręgu wyznawców do członków jednego plemienia (grupy rodowej), brak kodyfikacji pisemnej doktryny opartej na magiczno-mitycznym myśleniu, ahistoryczność (czas mityczny) i izolacja świadomościowa, przenikanie przez sacrum wszystkich sfer życia i w związku z tym brak lub niewielka rola specyficznych rel. instytucji społecznych. Ich badaniem zajmuje się zwł. etnologia religii i antropologia religii. W charakterystyce r.p. w zależności od przyjętych gł. kryteriów różnicujących można wymienić: 1) ze względu na kryterium geogr.-kulturowe - religie poszczególnych stron świata (np. afrykańskie religie rodzime, religie rodzime Australii, religie Indian Ameryki Północnej, religie Azji, Ameryki Pd., Oceanii); 2) ze względu na kryterium genetyczno-hist. - magia, animatyzm, totemizm, fetyszyzm, animizm, szamanizm, manizm, manaizm, pramonoteizm itd. (podział ten, dominujący na pierwszym etapie refleksji nad r.p., ma obecnie jedynie wartość hist.); 3) ze względu na kryterium funkcjonalno-adaptacyjne - religie społeczności zbieracko-łowieckich, roln. i pasterskich. 

Religie łowców-zbieraczy obejmują sakralnością cały kosmos, ze szczególnym uwzględnieniem mistycznej relacji między człowiekiem a zwierzęciem jako wyzwalaczem działań religijnych. Jej wyrazem jest uznanie energ. charakteru sacrum (mana) jako motoru sprawczego zmian w przyrodzie oraz koncepcja odrodzenia (reinkarnacji) i wiecznej cyrkulacji pierwiastków duchowych. Organizacja działań rel. spoczywa w rękach szamanów, których zadaniem jest zapewnianie równowagi sił w przyrodzie w relacjach: kultura-natura czy nasz świat-tamten świat. Za podstawowy wyraz rytualny tych religii, opartych na micie umierającego i zmartwychwstającego zwierzęcia, uznaje się tzw. Ucztę Zwierzęcą (dawniej totemiczną), gdzie zwierzę (niedźwiedź, wieloryb, słoń, łosoś itp.) jest zarazem ofiarą, honorowym gościem, posłańcem i postacią ducha przyrody (Pana Dzikiej Zwierzyny lub Potni Theron). Religie łowców-zbieraczy pierwotnie obejmowały całą ekumenę. W wyniku rewolucji neolitycznej, powstania społeczności roln., a potem wielkich cywilizacji, zostały wyparte na trudno dostępne obszary dżungli (Afryka równikowa, Amazonia, Azja Pd.-Wsch.), pustyni (Kalahari), tundry (Syberia i krąg polarny) czy na krańce kontynentów (Ziemia Ognista, Australia). 

W religiach pierwszych rolników na czoło wysunęła się relacja człowiek-roślina, prowadząca do identyfikacji uprawy i zbioru zbóż z życiem ludzkim (mit wyłonienia), w efekcie do ofiary z człowieka (rytuał śmierci w miłości) i tzw. mitu kreatywnego morderstwa. Główną postacią sacrum jest w nich Wielka Bogini Matka jako pani narodzin, życia i śmierci, rodząca i pochłaniająca każde swoje dziecko. Towarzyszy jej podległy zapładniający bóg wiosny, młody kochanek i patron wegetacji, którego śmierć i zmartwychwstanie odtwarzają orgiastyczne rytuały cyklu wegetacyjnego. Zrodzone wraz z rolnictwem na obszarze Bliskiego Wschodu i w kotlinie meksykańskiej religie rolników rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty i obszar Oceanii (poza Australią). 

Natomiast religie ludów pasterskich dominujących w Azji Środk. i Afryce Wsch. bazują na postaci niebiańskiego Boga Ojca, dawcy bogactwa i płodności stad, rytuałach zbiorowych i epickiej mitologii. Obecnie r.p. z powodu inwazji kolonialnej kultury zach. i zderzenia kulturowego powoli zanikają lub przechodzą proces akulturacji i synkretyzacji z chrześcijaństwem i, częściowo w Afryce, z islamem. Efektem jest powstanie nowych syntetycznych ruchów rel. o charakterze natywistycznym i millenarystycznym, lepiej zaspokajających potrzeby wyznawców.