Projekt powiększenia zasobów bibliotecznych o nowe setki książek spadał mu więc jak z nieba. Stamtąd pedantyczny niemiecki Bóg kiwał mu palcem wychylając się zza stosu rejestrów. - Nie pojedziesz, mój Witte - zdawał się mówić - pociągiem towarowym na wschód, zanim nie doprowadzisz do porządku, do naszego porządku, tych milionów polskich książek, które historia oddała ci w ręce. - W samej rzeczy, jakże mógł Bibliotheksrat Witte sięgnąć po karabin, kiedy w powierzonych mu jako łup wojenny zabytkach kultury polskiej panoszył się niebotyczny chaos i nikt nie mógł się rozeznać, które z tych świadectw należy zniszczyć tak starannie, żeby ślad po nich zaginął, a które odłożyć dla niemieckich historyków, żeby im posłużyły za dowód nieudolności cywilizacyjnej Słowian? Kolumny cyfr w najrozmaitszych kombinacjach skakały więc z arkusza na arkusz, wykazy rosły, sprawozdania osiągały nieczytelność metafizyki i doktor Witte, Parteigenosse NSDAP, nie kulił się w dole po pocisku podczas huraganowego ognia artylerii, ale siedział zamknięty w dyrektorskim gabinecie i w pocie czoła komplikował raporty. Zwożone przeze mnie "przybytki" znakomicie ułatwiały mu zadanie. Służyły niejako za kamienie, które się ciska do błotnistego stawu po to, żeby męty nie mogły się osadzić.

W takich warunkach mogliśmy z doktorem Witte patrzeć sobie w oczy z wyrazem głębokiej troski o książkę, wspólne dobro człowieczeństwa. W spojrzeniu komisarycznego zarządcy nigdy nie przemknął błysk zainteresowania, czemu to Polacy okazują taką szczególną dbałość o zbiory po wybitnych działaczach ruchu podziemnego. Nie starał się również odkryć związku między zwożonymi książkami i propozycją, aby wobec coraz częstszych nalotów radzieckich wprowadzić nocne dyżury bibliotekarzy. Zapewne już dosyć dawno przyswoił sobie wiedzę, której uczą niespokojne czasy, że na niebezpiecznych posterunkach najlepiej jest przymykać oczy wówczas, kiedy się nie jest osobiście zagrożonym. Z tego względu nie mogło mu nawet przejść przez głowę, tego byłem pewien, żeby Gestapo wraz z książkami po aresztowanych przekazywało znowu w ręce polskie poukrywane w kartkach archiwa.

Dobrze pamiętam kilka pracowitych nocy, które spędziłem na wydobywaniu z zielników przewiezionych z mieszkania sekretarza Kierownictwa Walki Cywilnej, botanika, docenta Wiśniewskiego, straconego na Pawiaku, setek arkusików bibułki. Składały się one na dwuletnie archiwum tej organizacji. Przy przeglądaniu dokumentów drętwiałem na myśl, co by się stało, gdyby któryś z gestapowców żywił zainteresowania przyrodnicze albo gdyby Wiśniewski w trakcie tortur zdradził skrytkę. Bibułki zawierały wykazy sabotaży wraz z nazwiskami wykonawców, podawały strukturę tajnych sądów, wskazywały węzłowe punkty sieci wojskowej, rozwiązywały szyfry, notowały adresy "lokali" i "skrytek".

W nieubłaganej walce, którą toczono nie tylko z bronią w ręku, książki stawały się także konspiratorami. Często prowadziły podwójne życie, jak wielu ludzi, i wobec tego podzielały losy wielu ludzi. Wojna je wyganiała z półek jak ludzi z mieszkań. Cokolwiek złego dałoby się powiedzieć o ludzkości w naszych czasach, a można by jej zarzucić niejedno, to przy ferowaniu wyroku za okoliczność łagodzącą winien być wzięty fakt, że nowoczesnej wędrówce ludów, ruszonych z siedzib paroksyzmami cywilizacji, towarzyszyły książki. Książki warszawskie oprócz ruchów lokalnych przeszły dwie takie wielkie migracje.

* * *

Pierwsza dokonała się, jak wiadomo, po upadku powstania. Umowa kapitulacyjna pozwalała ocalić z totalnej zagłady, oczekującej miasto, cząstkę zabytków ze zbiorów publicznych. Przez parę tygodni, kiedy po obu stronach Wisły zakrzepły w mroźnej ciszy dwie olbrzymie armie, kilkudziesięciu ludzi miało wybrać z niezmiernych skarbów to, co mogło posłużyć za legitymację kultury polskiej w powojennym świecie. Zadanie przerastało siły tej grupki inteligentów, których po upadku powstania Stanisław Lorentz odszukał w okolicach Warszawy i rzucił na ratunek zbiorów z zaciekłością rozpaczy. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że to, co zdołają ocalić, będzie dosłownie kroplą w morzu. Czasami jednak i kropla pozwala przetrwać. Toteż co dzień z rana pracownicy muzeów, archiwów i bibliotek zbierali się na placyku w Pruszkowie, jechali do Warszawy i tutaj w lodowatych gmachach dokonywali dramatycznego wyboru.

Żandarm, który nam towarzyszył, napomknął, że nadarza się okazja, żeby panu kapitanowi powinszować. Pan kapitan nie nalega, nie ma żadnego przymusu, ale grzeczność czasem się opłaca. Nie wiadomo, czy nie znajdziemy w Warszawie czegoś, co chcielibyśmy wziąć sobie na pamiątkę. Wówczas pan kapitan, kto wie, zechce może nie zauważyć. Albo nawet jeśli znajdzie coś przy rewizji, zaśmieje się tylko i poklepie po ramieniu. - Spryciarz! - powie - umiesz o siebie zadbać w życiu. Nie zginiesz! - Inaczej? Wiecie, jak to jest?

Istotnie mieliśmy parokrotnie sposobność przekonać się naocznie, jak pan Hauptmann radził sobie z ludźmi, którzy zapewne nie złożyli mu w porę życzeń z powodu awansu. Od znakomitej większości swoich kolegów różnił się tym, że nie podnosił głosu. Szczupły, śniady, w świetnie skrojonym mundurze, w lśniących butach, uśmiechał się życzliwie, kiedy trzciną wskazywał żołnierzom, kogo i jak mają obszukać. Trzeba mu przyznać, że posiadał węch psa myśliwskiego. Po krótkim przyjrzeniu się twarzom ludzi, oczekujących w rzędzie na rewizję, trafiał niezawodnie.

Przy jednym z powrotów byliśmy świadkami takiego popisu. Staliśmy w szeregu obok samochodu wyładowanego książkami, kiedy nadjechało kilka ciężarówek. "Piękny Gucio" rzucił okiem na kierowców w szoferkach.

- Zapytaj tego grubego - zwrócił się do żołnierza - czy z przewożonych futer nie odłożył czegoś dla siebie? 

Szofer zaprzeczył. Hauptmann, ciągle za pośrednictwem żołnierza, kazał mu wyjść i podnieść maskę.

- Niech pan daruje, panie kapitanie - ogromny szofer podszedł do oficera schylony, jakby chciał uklęknąć.

- Niech podniesie maskę - powtórzył "piękny Gucio".

Na twarzy miał uprzejmy uśmiech, który znakomicie przystawałby do słów: Czy szanowny pan życzy sobie teraz, żeby skropić główkę wodą kolońską? Podobno przed karierą w SS był fryzjerem w Wiedniu. Pod maską leżało zawinięte w gazetę kobiece futerko karakułowe.

- Ach, so! - Stwierdził z grzecznym ubolewaniem.

- A mówiłeś, że nic nie ma, prawda?

Włożył trzcinkę pod pachę, podszedł do szofera omijając kupy śmieci i delikatnie wziął go za rękaw. Po odprowadzeniu na bok o kilka kroków równie delikatnie pchnął przed siebie, wydobył z pochwy pistolet i strzelił winowajcy w potylicę.

Jeden z żołnierzy, już przy pierwszych słowach esesmana wyciągnął ze sterty śmieci arkusz papieru do pakowania. Trzymał go w rozpostartych rękach z manifestacyjną służbistością. Kiedy szofer upadł, podszedł i przykrył ciało zabitego. Pan kapitan nie znosił widoku trupów. Nie pozwalał jednak odciągnąć zwłok aż do następnego strzału. Uważał, że jest to przydatne dla nauki ludzi zatrudnionych przy wyciąganiu z warszawskich mieszkań rzeczy, które mogły się przydać bombardowanej Rzeszy. "Piękny Gucio", jak znakomita większość jego ziomków, posiadał wybitne zamiłowania pedagogiczne. Dzięki tej jego pasji do wypełniania misji cywilizacyjnej na wschodzie mogliśmy często oglądać po kilka par nóg wystających spod papieru.

Teraz wszystko to wraz z "pięknym Guciem" i jego podwładnymi zostało czołgami wypchnięte na zachód. Czołgi jednak, jak wiele maszyn ułatwiających ludziom życie, mają to do siebie, że ich funkcje są ograniczone. Nie służą na przykład do przewożenia książek. Losy zbiorów bibliotecznych wywiezionych z Warszawy budziły więc uzasadniony niepokój. Lęk pogłębiało jeszcze poczucie winy, zabarwione jak w dobrym dramacie, tragiczną ironią. Oto książki skazane na zagładę ocalały, te natomiast, które ratowaliśmy z takim zapamiętaniem, zostały zdane na łaskę i niełaskę wojny. Nawet smutna wiedza o wątłości indywidualnych wysiłków, nabyta w tym czasie, nie zniszczyła oporu przeciw przemocy zniszczenia. Mimo wszystko należało wyciągnąć spod spychacza szczątki miażdżonego garnka.

Wymagało to przede wszystkim udania się na Pragę. W pierwszych tygodniach zbrojnego zdobywania władzy nowi administratorzy państwa mieli inne kłopoty na głowie niż stare książki. Kiedy się jednak do nich dotarło przełamując zapory przepustek, wart i niesprawnych, nonszalanckich biur, okazywali zaskakującą troskę o losy wywiezionych zbiorów.

- Ma pan wiadomość, gdzie Niemcy ukryli książki?

- Tak - informowałem - kolejarze polscy śledzili trasę transportu. Sześć wagonów książek skierowano do Bottschow pod Frankfurtem nad Odrą. Gdzieś w pobliżu jest majątek zaprzyjaźnionej z generalnym gubernatorem Frankiem rodziny von Riesselman.

- Te tereny są jeszcze zajęte. Toczą się ciężkie walki. Zaraz zawiadomimy ambasadę radziecką i poprosimy o przekazanie tej wiadomości odpowiednim sztabom. No cóż? Wypadnie poczekać.

Wypadło poczekać.

* * *

Na okres oczekiwania przypada mój wypad do Krakowa. Przygoda, jaka mnie tam spotkała, nie wiąże się bezpośrednio z losami książek. Jest jednak tak znamienna dla czasów, że zapewne stanowi podskórny nurt zasilający te wspomnienia. Przypuszczam, że to ona zadecydowała o charakterze opowiadania.

Drogę z Warszawy do Krakowa odbyłem nie bez trudności. Jechałem na stopniach wagonów towarowych i na pomostach cystern. Konwojenci starali się życzliwie mnie nie dostrzegać. Czasami nawet służyli dobrą radą. Stosownie do ich zaleceń zeskakiwałem, kiedy pociąg zatrzymywał się na stacji, i wskakiwałem, kiedy ruszał. W przedsięwzięcie tej karkołomnej podróży popchnęły mnie pobudki szlachetne i, jak to często z pobudkami szlachetnymi bywa, jednocześnie dziecięco naiwne. Chodziło mi mianowicie o wypełnienie do końca obowiązku, który podjąłem w czasie okupacji. Uzyskałem wówczas po wielu uporczywych staraniach wyrok ogolenia dla jednego z najbardziej odrażających brudasów, jakich wydaje lichy teatr. Tymoteusz Ortym-Prokulski, ulubieniec premiera Sławoja-Składkowskiego przed wojną i protegowany Propagandaamtu z pałacu Bruhla w czasie wojny tak bezczelnie wyznawał zasadę niezależności zarobku od losów społeczeństwa, w którym się zarobki zdobywa, że stało się konieczne udzielenie mu publicznej nauki.

Wyroku jednak nie udało się wykonać. Ortym odznaczający się zadziwiającą obrotnością, jakby się zapadł pod ziemię. Nie można go było odszukać ani przed powstaniem, ani w czasie powstania, chociaż ukrywał się podobno w dzielnicach wolnych od Niemców.

Tuż po kapitulacji wynurzył się w Krakowie. Chodził - jak mi podano - w jesionce przepasanej rzemieniem, w czapce narciarskiej i w spodniach wpuszczonych w trzewiki. Wyglądał, wypisz-wymaluj, na wysokiego szarżą oficera powstania. Brakowało mu tylko przepaski na ramieniu, ale to tłumaczyło się prosto: w Krakowie jeszcze siedzieli Niemcy. Doszedł z nimi zresztą szybko do porozumienia i natychmiast po przybyciu zakrzątnął się koło opuszczanego już w popłochu przez bystrzejszych aktorów Theater der Stadt Krakau. W żadnych okolicznościach bowiem nie lubił zostawać bez pieniędzy.

Odmiana losów wojennych powinna była go postawić w położeniu przynajmniej kłopotliwym. Tak przypuszczałem w prostocie serca wybierając się w drogę. Kiedy jak kiedy, ale teraz, powiedziałem sobie, przyszedł czas na wykonanie kary. Toteż zgorszyło mnie rozbawienie, jakim przyjęto w siedzibie krakowskiego Związku Artystów Scen Polskich moje zamiary.

- Szanowny i drogi kolego - powiedział któryś z członków Zarządu bardziej niż ja obeznany z osobliwościami polityki - proszę nie brać za złe słów, które wypływają ze szczerej życzliwości, ale wyrwał się pan z tym przyjazdem jak Filip z konopi. Przecież teraz to raczej pan powinien odwołać się do błogosławionego daru niepamięci. Zapomnieć, kochany panie, zapomnieć! Ortym ma kartę politycznie mocną. Przeszłość go nie oskarża, ale broni. Czyż mógłby go ktoś posądzić o niechęć do współpracy albo nawet, jak się to teraz określa, o wewnętrzną emigrację? Niech pan tylko pomyśli. Zresztą, już cieszy się pełnym zaufaniem. Spełnia rolę konferansjera czy tłumacza w wojskowym teatrzyku rewiowym "Krasnaja Zwiezda", który pod opieką NKWD objeżdża województwo krakowskie szerząc przyjaźń skłóconych do niedawna narodów.

Po tych wyjaśnieniach zrozumiałem, nie po raz pierwszy, że w dziedzinie życia publicznego wiele się będę jeszcze musiał nauczyć. Jak się wkrótce okazało, nie była to jednak nauka oparta o zasady rozumowe. Dowiódł tego przypadek, który mi się wtedy przydarzył.

Tegoż dnia po południu szedłem z dwoma przyjaciółmi, jeśli mnie pamięć nie zawodzi, byli to Andrzej Pronaszko i Józef Karbowski, przez Krakowski Rynek. Mijaliśmy w leniwej rozmowie Sukiennice, kiedy nagle rozległ się przeraźliwy krzyk: - Stać, bo strzelam! - i zza arkad wyskoczyło z bronią przygotowaną do strzału trzech młodzieńców. Mieli na sobie mundury wojskowe bez oznak.

Rozejrzeliśmy się wokoło, czy nie przechodzi gdzie patrol wojskowy, który mógłby nas uratować od rewizji osobistej z wiadomym zakończeniem. Niezmiernie żywą działalność rozwijali bowiem w tych pierwszych tygodniach wolności łowcy zegarków. Patrole różnych broni i służb przebiegające miasto uczestniczyły namiętnie w powszechnym konkursie zbierackim. Wysokie uznanie zdobywali kolekcjonerzy, którym nie starczało już obu ramion na wystawę eksponatów. W tym wypadku było aż nadto powodów do niepokoju. Rynek jednak był pusty.

- Mojej cebuli - oznajmił przekornie Karbowski - nie zabrali mi już trzy razy, gdyż ma ze czterdzieści lat, ale wy ze swoimi możecie się pożegnać.

Młodzi ludzie nie dopadli nas jednak, żeby stwierdzić, czy nie posiadamy broni. Zatrzymali się w odległości kilku kroków i dowódca uzbrojony w pepeszę wysunął się na czoło. Długo w milczeniu lustrował nas surowym wzrokiem. Wreszcie skinął ręką na mnie.

- Wy, obywatelu - rozkazał - pójdziecie z nami. A wy - zwrócił się do moich towarzyszy - jesteście wolni i możecie odejść.

Kiedy zaś stali niezdecydowani spoglądając na mnie, spokojny dotąd głos podniósł do ryku: - Raus! No, rozumiecie, prochodi!

Okazało się jeszcze i tym razem, że brak ciągłości w istnieniu państwa dotkliwie odbija się na naszym słownictwie. Nie posiadamy własnych zawołań na takie okazje i wobec tego przy próbach zaprowadzenia porządku musimy zapożyczać się u sąsiadów.

Wzięty w środek patrolu ruszyłem w kierunku Plantów. Szliśmy w milczeniu. Każda próba wyjaśnienia kończyła się jednakowo: popchnięciem mnie w plecy ani nie wrogim, ani nie brutalnym. Wywoływało je raczej przekonanie, że władza winna przejawiać się w popychaniu, gdyż to najprościej pozwala nadać zamierzony kierunek.

W ten sposób doszliśmy do gmachu otoczonego zasiekami z drutów kolczastych i po zawiłej wędrówce korytarzami wkroczyliśmy do jednego z pokojów.

Siedział w nim za kuchennym stołem starszy mężczyzna również w mundurze wojskowym bez oznak. Najwyraźniej drzemał. Na stukot obcasów podniósł zmęczoną twarz. Uderzały w niej zaczerwienione oczy i parodniowy nie golony zarost.

- Towarzyszu poruczniku - zameldował młodzieniec z pepeszą - dowódca patrolu numer pięć melduje, że doprowadził obywatela ujętego na Rynku Głównym za udział w zbiegowisku w liczbie trzech!

Popchnął mnie w kierunku stołu, stuknął obcasami i mocno zamknął za sobą drzwi. Oficer siedział z twarzą zwróconą ku mnie, ale jakby mnie nie dostrzegał. Wreszcie ciężko wstał i postękując otworzył szafę zamkniętą na wielką kłódkę. Wydobył z niej kilka arkuszy papieru, wytarł rękawem stół, ułożył na nim papier i starannie wyrównał brzegi. Oparty o krawędź długo przyglądał się paru ołówkom, które miał ułożone w równą linię obok suszki. Po pracowitym namyśle wybrał jeden z nich, obejrzał grafit, sięgnął po temperówkę i z tym samym postękiwaniem poszedł w kąt pokoju, aby nad koszem do śmieci zaostrzyć ołówek. We wszystkim, co robił, przypominał bardziej jakiegoś magazyniera, którego do stanu ostatecznego wyczerpania doprowadziła walka o utrzymanie porządku w zamęcie fabrycznym, niż funkcjonariusza instytucji powołanej do ochrony rewolucji.

Po powrocie na krzesło oficer znowu wyrównał papierki i bez słowa wyciągnął do mnie rękę. Również bez słowa podałem mu plik zaświadczeń, w które mnie zaopatrzyły różne instytucje cywilne i wojskowe. Oficer wygładził papierki, ułożył je równo obok arkusza i spisał personalia. Poniżej umieścił parę zdań widocznie powtarzanych już wielokrotnie, gdyż sformułowanie nie sprawiało mu żadnego widocznego trudu. Podał mi protokół.

- Przeczytajcie to i podpiszcie - powiedział z obojętnością, z jaką się wypowiada zwyczajowe formułki - a ja wam wypiszę przepustkę na zwolnienie.

Rzuciłem okiem na ostatnie zdanie: "zwolniony po udzieleniu pouczenia". Nie wyjaśniało mi niczego.

- Panie poruczniku - zacząłem.

- Wy partyjny? - przerwał mi od razu.

- Nie, bezpartyjny!

- No, to mówcie mi: obywatelu poruczniku. Teraz nie ma panów. Są albo towarzysze, kiedy partyjni, albo obywatele, kiedy do partii nie przystąpili, bo jeszcze czekają, czy coś się nie odmieni.

- Więc, obywatelu poruczniku, chciałbym się dowiedzieć...

- Co się tu dowiadywać. Zostaliście zatrzymani i zwolnieni. Ot, i wszystko.

- Ale za co zostałem zatrzymany?

- Komendant patrolu to wam wyjaśnił: za udział w zbiegowisku.

- W jakim zbiegowisku? Szliśmy we trzech.

- Tak to i jest. Zarządzenie wojennego komendanta głosi, że gromadzenie się w liczbie więcej niż dwóch osób stanowi zbiegowisko.

- W takim razie zbiegowiskiem byliśmy we trzech?

- Tak, we trzech byliście zbiegowiskiem.

- To dlaczego dwóch moich towarzyszy puszczono wolno?

- Bo dwóch nie stanowi zbiegowiska i może chodzić swobodnie, jeśli nie zakłócą porządku publicznego.

- Wynikałoby z tego wyjaśnienia, że zbiegowiskiem byłem tylko ja, skoro tylko ja zostałem zatrzymany.

Po raz pierwszy obdarzył mnie spojrzeniem, w którym zjawił się błysk zainteresowania. Nie było to jednak zainteresowanie życzliwe. Głos też nabrał szorstkości.

- Wy żartujecie?

- Nie mam ochoty na żarty.

- To i lepiej. Nie radzę. Znaczy się, naprawdę nie rozumiecie?

- Nie rozumiem.

- A rzecz jest prosta. Idzie ulicą dwóch, nie ma zbiegowiska. Idzie trzech, jest zbiegowisko. Do trzech umiecie liczyć?

- Słucham?

- Pytam, do trzech umiecie liczyć?

- Umiem.

- Pewnie! Z waszych papierów wynika, że skończyliście wyższe szkoły, to powinniście umieć. Popatrzcie! 

Wziął trzy ze swoich równo ułożonych ołówków.

- Widzicie. Ot, idzie jeden człowiek. Byle nie robił awantur, może sobie iść. To nie jest wzbronione. A teraz podszedł do niego drugi, no, znajomy czy przyjaciel, i idą sobie spokojnie. Też prawo im nie zakazuje. Bardzo proszę, niech sobie idą, gdzie chcą. Znaczy się, do biura albo do domu. Ale oto podszedł trzeci... Uważajcie, to wy jesteście ten trzeci. Ilu jest teraz razem? Policzcie! Trzech? Trzech! A we trzech chodzić jest wzbronione, bo zarządzenie powiada, że gromadzenie się w miejscach publicznych osób więcej niż dwóch należy uważać za zbiegowisko i przedsięwziąć właściwe środki. Nie możecie chyba powiedzieć, żebyśmy się z wami obeszli nieregularnie, co?

- Nie, tego nie mogę powiedzieć.

- Tak to i jest. Ale to tylko za pierwszym razem. Naprzód trzeba wychowywać, a potem karać. Teraz to już wszystko rozumiecie?

- Jeszcze nie wszystko.

- Nie wszystko? Ciekawe. A czego jeszcze nie rozumiecie?

- Szliśmy razem od początku we trzech, jak te trzy ołówki, które obywatel porucznik wziął do ręki...

- No to co?

- Nie rozumiem, dlaczego to ja byłem ten trzeci?

Popatrzył na mnie z politowaniem, jak na człowieka, który nie umie pojąć najprostszych rzeczy. Może właśnie dlatego, że wykształcenie pozbawiło go zdolności do właściwej oceny świata.

- O to to już nie możecie mieć do nas pretensji. Ktoś przecież musiał być trzeci. Jasne?

Zgodziłem się, że teraz to już wszystko jest jasne.

- No, to w porządku. Macie tu przepustkę na wyjście. Ale uważajcie. Na drugi raz już wam tak gładko nie pójdzie. Jesteście u nas notowani.

* * *

Zabiegi o wyjazd po książki, zagubione gdzieś w nieznanych obszarach bitewnych, trwały siedem tygodni. Czas mierzyłem stanem lodu na Wiśle.

Na początku starań ścieżki na drugi brzeg biegły przez iskrzący się śnieg; pokrywa lodu była tak gruba, że jeździły po niej samochody ciężarowe. Później śnieg coraz bardziej szarzał i osiadał i dróżki stawały się rodzajem oślizgłej grobli. Wreszcie zniknęły pod wodą. Ostatnie przeprawy odbywały się już po kostki w leniwym prądzie. Okazało się bowiem, że w zawodzie bibliotekarza leży nie przewidywana przez oficera z wydziału politycznowychowawczego umiejętność chodzenia po lodzie. Odkryły ją i rozwinęły pewne trudności w przechodzeniu na Pragę w sposób legalny.

Tuż po wyswobodzeniu Warszawy stanął u wylotu Karowej szeroki drewniany most na pontonach. Oznajmiał go z daleka rodzaj łuku tryumfalnego uwieńczonego drewnianym trójkątem z czerwoną chorągiewką u szczytu. W dniach, kiedy nie broniono ludności cywilnej korzystania z mostu, z obu stron posuwały się parokilometrowej długości kolumny. Od strony Pragi szli obdarci i brudni ludzie z pustymi workami, koszami, taczkami, dziecinnymi wózkami. Od strony Warszawy tacy sami ludzie, tylko jeszcze brudniejsi, obsypani wapnem i pyłem węglowym dźwigali albo pchali w tych taczkach i wózkach opalone deski, ramy okien, rozbite szafy, zardzewiałe piecyki, pogięte i postrzelane szyldy, splątane wybuchami pocisków sprężyny materaców, potrzaskane meble, kłęby podartych ubrań, wszystko, co dało się jeszcze wyszarpać z gruzów zburzonego miasta. Te dwie ogromne watahy utrzymywali w karności żołnierze rozstawieni pośrodku mostu. Toteż oba pochody toczyły się z powolną monotonnością jakby na pasach transmisyjnych.

Do pewnego momentu. W różnych porach dnia, zupełnie niemożliwych do przewidzenia, na środek mostu wyskakiwał krępy pułkownik i zaczynał przeraźliwie krzyczeć. Wówczas żołnierze ustawiali się w kordony i kolbami spychali przechodzących na oba brzegi. Czasami podawano oczekującym do wiadomości, że most dla ludności cywilnej będzie otwarty od czwartej do szóstej po południu tegoż dnia albo od szóstej do ósmej rano dnia następnego. Wtedy tłumy powoli i niechętnie się rozchodziły. Zbierały się znowu na długo przed oznaczoną godziną i w brudnym śniegu oczekiwały ze spokojem rezygnacji. Jeśli wśród stłoczonych ludzi znalazło się kilku wesołków, o co w Warszawie nietrudno, to czas się zbytnio nie dłużył. Skracała go zbiorowa kpina. A nic nie przynosi takiej ulgi jak brak szacunku dla instytucji, które żyją w przeświadczeniu, że należy zdejmować przed nimi czapkę.

Takie jednak oczekiwanie uporządkowane zdarzało się rzadko. Najczęściej gdy żołnierze spędzili ludzi z mostu i zagrodzili oba jego wyloty, nie można było od nikogo się dowiedzieć, kiedy przejście znowu będzie otwarte - za godzinę, za pięć godzin czy dopiero nazajutrz. Wówczas charakter oczekujących zmieniał się radykalnie. Tłum narastał z niewiarygodną szybkością, zasilany ciągle biegnącymi wszystkimi ścieżkami, które prowadziły przez ruiny i barykady Powiśla. Ludzie ci już nie mieli skłonności do dowcipu. Stawali się niecierpliwi i wrodzy. Każdy usiłował przepchać się jak najbliżej do kordonu broniącego wstępu. Starowinka dźwigająca z lamentem szafę, której na oko nie zdołałoby unieść czterech tragarzy, dziewczyny ciągnące na koślawym wózku bryły węgla, mężczyźni z toporkami za pasem i wiązką krokwi na plecach, chłopcy z piramidą zardzewiałych garnków, wszystko to darło się przez zbitą masę ludzką, aby tylko znaleźć się bliżej łuku z chorągiewką. Stojący w pierwszych szeregach, popychani z tyłu, napierali na kordon. Doprowadzało to do ciągłych zatargów z żołnierzami. Niekarność ludu warszawskiego doprowadzała ich do rozpaczliwej wściekłości. Gdy nie pomagały ani prośby, ani groźby, rzucali się w nagłych atakach kolbami na stojących najbliżej, zazwyczaj Bogu ducha winnych.

Po kilku doświadczeniach tego rodzaju wolałem skoro świt przemykać się lodem. Dawało mi to przynajmniej tę przewagę nad innymi zmierzającymi do urzędów, że mogłem wcześniej od nich stanąć w długiej kolejce, na rogu ulicy Inżynierskiej, i po paru godzinach przytupywania na mrozie otrzymać przepustkę do gmachu, który mieścił najwyższe władze odbudowywanego państwa. W zatłoczonych obdrapanymi biurkami pokojach Warszawskiej Dyrekcji Kolei ministrowie nieprzytomni ze zmęczenia podpisywali papierki, przystawiali pieczątki, przeprowadzali interesantów z pokoju do pokoju.

W jednym pokoju powiedziano mi: - Dostaniecie samochód ciężarowy i szofera, ale pamiętajcie, że bez talonu zabiorą wam wóz nie bawiąc się w wyjaśnienia. Talon jest niezbędny.

- Proszę więc o ten talon.

- Talonu wam nie dam, bo nie mam. Może w innym resorcie... Proszę za mną.

W drugim pokoju usłyszałem: - Skądże ja panu wezmę talon, kiedy własne nasze wozy chodzą na zasadzie: ratuj się, kto może. Jakoś da pan sobie radę.

- A jak mi skonfiskują samochód?

- Niech się pan zatrzymuje tylko na rozkaz riegulirowszczicy. Gdyby ktoś inny kazał panu stanąć, zwłaszcza w lesie czy w jakimś miejscu odludnym, ma pan prawo strzelać bez ostrzeżenia.

- Ba, ale z czego?

- Prawda... Zechce pan pofatygować się ze mną.

W gabinecie z kolorowanym portretem Stalina otrzymałem pismo w kopercie wraz z wyjaśnieniem: - Na podstawie tego polecenia otrzymacie w Urzędzie Bezpieczeństwa osobistą broń. Tak po prawdzie, to przydaliby się wam konwojenci. Te tereny są bardzo niespokojne.

- Może pan minister zechce mi ich przydzielić?

- Ludzi wam nie dam, bo mam pilniejsze zadania... Chyba rozumiecie. Chodźmy do kolegi.

Kolega pana ministra w innym pokoju, również zatłoczonym, także nie rozporządzał wolnymi konwojentami. Podyktował natomiast maszynistce, po czym opatrzył pieczęciami i podpisem list polecający.

- Udacie się z tym pismem - pouczył - do zastępcy Naczelnego Wodza od spraw politycznowychowawczych. Może uda się wam przychwycić go w Pruszkowie. Zbytnio jednak na to nie liczcie, gdyż przy takiej ruchliwości frontu miejsce postoju ciągle się zmienia.

- Po co mi więc ten papier?

- Nie zadawajcie naiwnych pytań. Przecież to klucz, który otwiera wszystkie drzwi... na niższych piętrach. Starajcie się w Poznaniu dostać do pełnomocnika Rządu Tymczasowego przy I Białoruskim Froncie. Życzę powodzenia.

O przydział benzyny, kaszy, kiełbasy, cukru i wódki targowałem się długo i uparcie z ministrem skarbu. Strażnik narodowego bogactwa niełatwo naruszał swoje zasoby. Ze zmarszczonym czołem zastanawiał się nad każdą pozycją.

- Po co też panu potrzebna jest wódka? - pytał ostro. - Mam nadzieję, że pan nie pije?

- Pan minister wie dobrze, że wódka stanowi obiegowy środek płatniczy.

- Obiegowym środkiem płatniczym jest złoty polski.

- Oczywiście. Jednak wojskowi różnych szarż, zwłaszcza niższych, a od nich zależy powodzenie tej akcji, bardziej cenią wódkę od złotego.

- Zamierza pan rozpijać żołnierzy sojuszniczej armii? 

Spojrzałem na niego z takim wyrzutem, że ustąpił.

- Dobrze - zgodził się - ale nie dostanie pan dwudziestu litrów, które przyznał premier. Wystarczy dziesięć.

Samochody przydzielano na placu Narutowicza. Przypominało to żywo targ koński w jakimś Sochaczewie czy Płońsku. Od dawna nie golony rozdawca tych środków transportowych, kapitan w wymiętoszonym mundurze, chodził po strzeżonym terenie w otoczeniu takiego kłębowiska panów w długich butach i sportowych kurtach, że o przedostaniu się do niego nie było co i myśleć. Po paru godzinach dreptania za miotającą się w różne strony gromadą ludzi dopadłem wreszcie kapitana w chwili, kiedy podoficer wyciągał go troskliwie, jak pasiecznik matkę z roju, do pilnego telefonu. Kapitan rzucił jednym okiem na mój przydział, drugim na mnie, skrzywił się i nawet nie przystając wypisał numer samochodu.

- Szofera wybierz pan sobie w tym baraku - wskazał składzik sklecony z desek - siedzi ich tam dosyć.

Kilkunastu ludzi skupionych przy żelaznym piecyku przyjrzało mi się z pozorną niedbałością, gdy wszedłem. Fachowcy zwykle ukrywają w ten sposób umiejętność oceny na pierwszy rzut oka. Musiała ona nie wypaść korzystnie, bo kiedy wyłożyłem, po co udaję się na zachód, nikt się nie ruszył. Szoferzy zachowali się tak, jakby mnie nie było. Któryś zaczął pracowicie zwijać papierosa ugniatając machorkę w równy wałek, inny wyciągnął z kieszeni lusterko, chuchnął na szkło, przetarł i przyglądał się z różnych stron wypłowiałemu zarostowi na brodzie.

- Wartałoby się ogolić - zauważył - bo to jakoś nieładnie z taką brodą kłaść się z książką do poduszki i parle franse madam... Tylko, że nie wiem, gdzie tam pod gruzami leży moja różowa umbrelka do lampy, czyli tak zwany abażur. Coś mi się wydaje, że się trochę pogniotła, jak na nią spadły trzy piętra. Ozdoba jest owszem delikatna...

W ciszy, która zapanowała po tej zaczepce, ostro zabrzmiał głos jednego z siedzących.

- Chodź pan stąd! Nie masz po co tak sterczeć u progu, żeby się dowiedzieć, co już dawno wiesz, że głupich ludzi nie brakuje na świecie. Dwieście tysięcy podobno w powstaniu ludzi wybili, na Woli układali ich gołych w sągi jak polana, a patrzaj pan, ile głupich zostało.

Ze skrzynki w kącie podniósł się mężczyzna niski, żylasty, mocno już podły siały i podszedł do mnie. Razem wyszliśmy na dwór.

- Pokaż pan ten przydział, co go kapitan podpisał - powiedział szorstko. - Samochodu toś pan pewnie na oczy nie widział? Nie? Jakbym zgadł. Zobaczymy, jakiego to grata przy takiej okazji się pozbył. Części z niego będziesz pan zbierał po drodze. Dobry z pana kierownik, nie ma co i mówić. Specjalista.

W taki oto sposób pozyskaliśmy najgoręcej oddanego sprawie uczestnika wyprawy po książki. Pan Józef - nazwiska nie odnalazłem ani w pamięci, ani w skąpych zapiskach - stary szofer warszawski, wzięty z powstania do Mauthausen, ledwie przed dwoma tygodniami wrócił z obozu. Żonę odnalazł na wsi u dalekich krewnych, uboższą niż wtedy, kiedy ją brał. Można powiedzieć, że w jednej koszuli. Mieszkanie na Woli, czyste i zasobne, jak to bywa zazwyczaj u bezdzietnych małżeństw, poszło z dymem. Przyjął to ze zgryźliwym spokojem, z jakim traktował wszystkie sprawy tego świata.

- Inni więcej stracili - tłumaczył - weź pan choćby takiego Franaszka. Czego mu brakowało? Bądź pan przekonany, że mniej niż mnie. I co? Fabrykę mu spalili, a jego samego zarżnęli z żoną i dziećmi. A ja żyję i fabrykę mam w rękach.

Okazało się, że przydzielony mi samochód ciężarowy był niemal nowym studebaeckerem. Pan Józef po dokładnym obejrzeniu wozu spojrzał na mnie z uznaniem.

- Masz pan szczęście - oświadczył - choć trudno się tego po panu domyślić. W takim wypadku możesz pan na mnie liczyć. Pojadę z panem. Tylko nie wyobrażaj sobie pan, że jak inni jadę na szaber. Nigdy dotąd cudzego nie tknąłem, to i teraz nie tknę. Taki już głupi się urodziłem. Jadę, bo z Niemcami mam swoje porachunki. Chciałbym się im jeszcze raz z bliska przypatrzeć. Pozwolisz pan tylko, żeby potem nie było pretensji, że przywiozę szafę dla żony. Jak jej obiecałem, to muszę słowa dotrzymać.

Odtąd przez kilka dni pan Józef towarzyszył nam we wszystkich staraniach. Pilnował wagi przydziałowych produktów, wykłócał się o benzynę, długo majstrował w samochodzie, żeby znaleźć skrytkę dla naszego największego skarbu, to jest dziesięciu litrów monopolowej wódki z czerwoną główką. - Sam diabeł jej nie znajdzie - zapewniał - chyba, żeby to był inny warszawski szofer.

Akceptował po dłuższych nieufnych oględzinach docenta Witolda Jabłońskiego, który przed wznowieniem wykładów sinologii przez parę tygodni parał się wraz ze mną zwożeniem z okolic podwarszawskich książek, poukrywanych po parafiach i domach inteligenckich. Teraz wspólnie organizował wyjazd.

Zgodę na udanie się do strefy przyfrontowej ambasada radziecka przekazała naszym władzom pod koniec kwietnia. Wyruszyliśmy jednak dopiero w przeddzień zawieszenia broni bez porozumienia z zastępcą Naczelnego Wodza i wobec tego bez konwojentów, bez talonu i - co najgorsze - bez przydziału wagonu na wypadek, gdyby książki jednak się odnalazły. Zamiast tego wszystkiego warszawski Urząd Bezpieczeństwa wydał nam obu z Witoldem po olbrzymim naganie i po dziesięć sztuk naboi.

- Strzelać będziecie, obywatele - pouczono nas surowo - tylko w razie napadu bandytów, maruderów albo temu podobnych. Musicie jednak pamiętać, że po każdym użyciu broni macie spisać protokół i przedstawić go nam po powrocie.

To, co w Warszawie zajęło wiele tygodni, Poznań nam załatwił w cztery dni. Delegata Rządu Tymczasowego przy I Białoruskiej Armii nie można było odnaleźć w żadnym ze wskazanych miejsc. Po dwóch dniach gorączkowych poszukiwań w mieście i okolicy udało się wreszcie stwierdzić, że właśnie w tym czasie otrzymał nominację na wojewodę szczecińskiego i wyjechał wraz z biurem na nowe stanowisko.

Przypomniałem sobie wówczas o magicznej sile ukrytej w skierowaniu do zastępcy Naczelnego Wodza do spraw politycznowychowawczych i położyłem ten papierek na biurku wojewódzkiego komendanta MO. Na widok dokumentu młody major nie odważył się na odmowę, którą już miał na końcu języka. Raczej próbował mi przemówić do obywatelskiego sumienia.

- Bandy mi podchodzą pod miasto, reakcja czuje się jak u siebie w domu, przy parcelacji trzeba się ostrzeliwać, ludzi mam tyle co na jeden dobry posterunek, a wy mi chcecie zabrać... ilu?

- Dwóch.

- Aż dwóch funkcjonariuszy...

- Radzi mi więc pan major jechać bez osłony?

- Co też opowiadacie... Zabiorą wam samochód w pierwszym lesie. Dobrze, jeśli sami wyjdziecie cało. Za dawną polską granicą zaczynają się dzikie pola. Radzę zaczekać.

- A najcenniejsze książki z warszawskich bibliotek na podpałkę albo na chodniki po wsiach?

Nie wiem, co stało się z tym komendantem MO w pierwszych miesiącach niełatwych dla ludzi samodzielnych lat rewolucji. Powinien był zajść daleko, posiadał bowiem dar błyskawicznych decyzji. Zanim się spostrzegłem, miałem już do dyspozycji dwóch rosłych szeregowców zaopatrzonych w pepesze i wiązki granatów.

Inne przeszkody, których nie udało się pokonać w Warszawie, tutaj po prostu rozpływały się w życzliwym uśmiechu.

- Jedzie pan bez talonu - zdziwił się prezes dyrekcji poznańskiej PKP. - Jakże tak można? Dam panu własny.

Równie łatwo uzyskałem przydział wagonów. Prezes utorował mi drogę do kolegi po fachu, radzieckiego szefa transportu. Ten również odznaczał się szczodrą ręką.

- Jeśli ktoś nie jest pewien - wyjaśniał mi przyjaźnie - czy będzie potrzebował sześciu wagonów czy trzech, bierze sześć. Brać od razu, kiedy dają, a oddawać dopiero, kiedy biją, oto, co zapewnia w życiu powodzenie.

Opatrzył mój przydział taką ilością pieczęci, że już widziałem, jak mi z ręką przy daszku czapki wagony przetaczają na bocznicę.

Pełni więc najlepszych nadziei skoro świt wyjechaliśmy z Poznania, aby już wczesnym popołudniem przybyć do Bottschow. Nikt nam nie przeciągnął drutu w poprzek szosy ani nie ostrzelał nas z przydrożnych krzaków. Parę razy grupy podochoconych żołnierzy próbowały zatrzymać samochód. Mijaliśmy ich jednak przyśpieszając biegu, więc trudno było rozeznać się w intencjach. Może, po prostu, chcieli poprosić o podwiezienie. To, że strzelali potem w opony, także nie świadczyło o złych zamiarach. Najłatwiej w ten sposób skłonić szofera, aby się zatrzymał, gdy przyjazne machanie rękami nie odnosi skutku.

Ogromne lasy po drodze nie budziły więc lęku. Budziły natomiast zdziwienie, gdyż ludzkie współżycie z przyrodą wydawało się trochę przesadne. Co pewien czas dostrzegaliśmy wśród sosen o dobre kilkadziesiąt metrów od szosy szafy, stoły, łóżka z pierzynami, a w pewnym miejscu na osłonecznionej polance stał nawet fortepian. Na widok tego instrumentu doznałem dziwacznej halucynacji. Wydało mi się, że obok leży z rozrzuconymi ramionami ten sam pianista, który przy podpalaniu domów naprzeciw Uniwersytetu w pierwszych dniach powstania grał zakończenie IX Symfonii Beethovena. Musiałem sobie powiedzieć, że historia nie podziela na ogół ludzkich poglądów na sprawiedliwość i nie potwierdza ich w sposób tak łatwy, aby ten majak zniknął.

W Bottschow, co stanowi niemiecką odmianę zwyczajnego Boczowa, zajechaliśmy prosto do wojennego komendanta powiatu. Musieliśmy po powstańczych tarapatach wyglądać dosyć osobliwie, moja jesionka np. sięgała mi do kostek, gdyż żołnierze wygrzewający się na słońcu przed domem powitali nas wybuchami śmiechu.

- Pokaż no pan tego nagana, co ci sterczy na brzuchu - zwrócił się zasmolony czołgista do Jabłońskiego z podejrzaną uprzejmością.

- Pokaż! Nie bój się. Nie wystrzeli! - dołączyli się inni otaczając nas kołem.

Witold wyjął spod marynarki pistolet i podał czołgiście. Wywołało to nową wesołość. Niektórzy żołnierze aż się poklepywali po udach z niezmiernej uciechy. Broń zniknęła z dłoni rozmówcy, jakby to był listek zdmuchnięty przez wiatr.

- A ty, pan - żołnierz teraz podszedł do mnie - czemuś taki wstydliwy? Wyciągaj swoją armatę. Przecież od razu po tobie widać, że nie ruszasz się z domu bez nagana. Nawet jak kładziesz się spać, to chowasz go pod poduszkę.

Przypomniałem sobie, jak to w podchorążówce kaprale zabawiali się z rekrutami w wyłudzanie od nich broni. "Pożycz na chwilę - mówili - zaraz ci oddam." Należało to do żelaznego arsenału koszarowych dowcipów. Tylko gruby żart mógł nas wybawić z przykrego położenia. Szybko wyciągnąłem rewolwer i uczyniłem nim nieprzyzwoity gest.

- Widzisz, w jakim jest stanie? - powiedziałem. A wiesz dlaczego? Dlatego, że to samiec. A tamten, coś go schował, to samiczka. Oddaj samiczkę, niech się kogut nie męczy.

- Oddaj - zadecydowali zgromadzeni.

- Zawsze podporządkowuję się jednogłośnym uchwałom - zgodził się prowodyr. - Oddaj nagan polskiemu delegatowi, Misza.

Okazało się, że rewolwer ma, nie wiedzieć jakim sposobem, podoficer, który przyglądał się wszystkiemu o kilkanaście kroków z dala.

Komendant wojenny Bottschow nosił odznaki starszego lejtnanta, jedno oko miał szklane, i pachniał eterem, jakby przed chwilą zszedł ze stołu operacyjnego. Wyjaśniłem mu cel przyjazdu i okazałem dokumenty.

- To nie mój resort - oświadczył - porozmawiaj ze specjalistą. O, tym, co siedzi pod oknem.

Wymuskany blondynek, który zapewne wrócił świeżo od fryzjera, gdyż podziwiał w odbiciu na szybie lśniącą fryzurę, sięgnął po papiery, nie cofając wyciągniętych nóg.

- Możecie wracać do Warszawy - powiedział - książek tam nie ma.

- Nie ma?

- A nie ma. To były książki rosyjskie, więc wysłaliśmy je do nas. W pałacu mieścił się przez parę tygodni szpital polowy. Trzeba było zrobić mu miejsce.

Do dziś zachowałem w pamięci obrzydliwą gorycz klęski, której wówczas doznałem. Zapewne dlatego, że pamięć zawodu i upokorzenia trwa długo. Ponieważ jednak niechętnie się godzimy nawet z oczywistą porażką, więc zapytałem, czy wolno mi będzie obejrzeć pałac. Przynajmniej - tłumaczyłem - dla spokoju sumienia.

- Jedź, jak mi nie wierzysz - zgodził się lejtnant - ale książek to tam już nie znajdziesz.

Parokilometrowa droga do Goerbitsch prowadziła przez laski. Kępy brzóz w sosnowym zagajniku okrywały się świeżą, delikatną zielenią. Śpiewały skowronki. Trudno było sobie wyobrazić, że przed niewielu dniami krzyczeli tu, pełzali i umierali ludzie. Teraz ludzi nie było. Wracała tylko słoneczna wiosna.

* * *

Pałac leżał na wzgórzu w sosnowym lesie. U stóp miał dwa jeziora o pagórkowatych brzegach. Wieś kryła się w wąwozach. Gdzieniegdzie zza wzniesienia czerwieniał dach kryty dachówką.

Brama do pałacu była szeroko otwarta. Rozległy zajazd pokrywały sczerniałe od deszczu papiery, strzępy gazet, poplamione opatrunki. Taki sam nieład panował wewnątrz. Posadzki były zasłane kartkami wydartymi z książek. Pod ścianami papiery układały się w wały, jak siano po zgrabieniu. Z warstw pogniecionych kart sterczały złocone okładki. Delikatne tłoczenia, wykonane ręką rzemieślnika rozmiłowanego w dziele, pozwalały na pierwszy rzut oka rozpoznać książkę XVIII-wieczną. Nalepki na wewnętrznej stronie okładek wskazywały na pochodzenie. Były to, bez żadnych wątpliwości, strzępy książek z bibliotek warszawskich. Ślad był więc wyraźny, ale prowadził, jak się wydawało, do zagłady wywiezionych zbiorów.

Pierwsze poszukiwania zdawały się potwierdzać najgorsze obawy. Z obszernego hallu przez mały pokoik przechodziło się do oranżerii, która z lewej strony przylegała do pałacu. Zstępowało się do niej po kilku stopniach, gdyż posadzka oranżerii leżała o dobre pół metra niżej poziomu podłóg. Obecnie tej różnicy poziomów można się było jedynie domyślać. Oranżerię zalegała bowiem gruba warstwa papierów przemieszanych z kałem ludzkim. Najwidoczniej oranżeria służyła przez parę tygodni za latrynę. Poprzednio musiały tutaj spoczywać najcenniejsze części zbiorów warszawskich. Sięgały zapewne wysoko. Świadczyły o tym luźne tomy spoczywające w kurzu na framudze okiennej, która obiegała oranżerię na wysokości rosłego mężczyzny.

Poruszenie zbitego pokładu papieru, okładek, desek z rozbitych skrzyń, sznurków, nawozu odkrywało prawdziwe skarby. Przypominał niemal złoże archeologiczne, w którym jakaś katastrofa żywiołowa skotłowała wszystkie warstwy. Listy kanclerza Jana Zamoyskiego do króla Zygmunta Augusta z resztkami pokruszonych pieczęci mieszały się z numerami "Biuletynu Informacyjnego" i "Rzeczypospolitej", rękopisy XIX-wiecznych poetów wtłoczone były butami w pozłacane okładki książek francuskich, łacińskich, włoskich, rosyjskich... Tworzył się w ten sposób niemal wzorowy skrót naszej historii z jej krzyżowaniem się kultur, przyswajanych naprędce i niszczonych jeszcze pośpieszniej.

Jak nowa kultura mogła się krzewić na tym rumowisku?

Patrzyliśmy na siebie z Jabłońskim bez słowa. Określenie "posępny", które straciło właściwy sens w kraju, gdzie sępy nie siedzą na nagich skałach, teraz odzyskiwało prawdziwe znaczenie. Istotnie, było coś z sępiego pogodzenia się z losem w postawie Witolda. Ja musiałem wyglądać tak samo.

Aby otrząsnąć się z przygnębienia, wyszliśmy na dwór. Goerbitsch gotowało nam jednak jeszcze jedno uderzenie. Prosto w twarz. Z oranżerii wychodziło się między drzewa. Otóż od samych drzwi w głąb parku wiodły ścieżki z poszarpanych książek. Zabłocone i zszarzałe kartki nawet już nie szeleściły pod stopami. Nabrały miękkości igliwia, z którym były zmieszane. Dróżki prowadziły przez zalesiony pagórek do olbrzymich latryn. One również były po brzegi wypełnione książkami. Użytkownicy tych zbiorowych urządzeń higienicznych nie oszczędzali papieru. Zabierali tom za każdą potrzebą, nie uzupełnianą przymiotnikiem - duchowa.

Pełno książek leżało także w lesie. Za gęstszymi krzakami piętrzyły się w całe kopce. W spojrzeniu, któreśmy z Jabłońskim wymienili, rysowało się wyraźnie: no to już koniec!

Ale właśnie wtedy, aby wszystko odbyło się zgodnie z polskim losem obfitującym w niespodzianki, nastąpiła nagła odmiana. Jeden z żołnierzy z naszej eskorty wbiegł czerwony z emocji.

- Szefie! - krzyczał - są książki. Całe góry książek! Chodź pan i sam zobacz, że nie kłamię!

Pobiegliśmy za nim. Po drugiej stronie pałacu rozciągały się zabudowania gospodarskie. Parterowe budynki obiegały prostokątem rozległe podwórze. Weszliśmy pierwszymi drzwiami do stajni i stamtąd na strych. Strych był widny i czysty, z betonową podłogą. Przypominał chodnik we wzorowej kopalni. Pod ścianami leżały w nieładzie książki wytrząśnięte z worków i rozwiązane z paczek. Wystarczyło schylić się po jedną z nich, aby stwierdzić, że należały do zbiorów wywiezionych z bibliotek warszawskich. Na oko było ich ze trzy wagony, więc połowa tego, co według informacji kolejarzy skierowano do meliny Franka. Nawet w obliczu klęski wielkorządca Generalnej Guberni nie tracił otuchy, gdyż do arystokratycznej ziemiańskiej rodziny związanej taką przyjaźnią, jaka łączy złodzieja z paserem, przekazywał w sekrecie przed innymi członkami gangu najcenniejszą część łupu. Charakter grabieży świadczył, że miał się za intelektualistę.

Umacniały go w tym przekonaniu listy, pełne entuzjazmu, jakie np. otrzymywał po wygłoszeniu 1 czerwca 1941 roku w Wiedeńskiej Akademii Nauk uczonej mowy pt. "Pojęcie i prawa społeczeństwa" (Rechtsidee und Volksgemeinschaft).

"Wielce szanowny Panie Ministrze Rzeszy i Towarzyszu! - pisał do niego wśród wielu innych doktor praw Henze z Lipska - nie wstydzę się wyznać, że zaćmiło mi się w oczach, kiedy przeczytałem wyjątek z Pańskiej mowy w «Prawie Niemieckim». Zarówno mnie samemu, jak wszystkim członkom mego zawodu wydarł ją pan wprost z serca. Takie słowa, jak: «Prawo i Państwo, Jedność i Społeczeństwo, są tak samo nierozerwalne, jak Wódz i jego Lud», oraz wiele innych myśli Pańskiej mowy stanowią podniosłą strawę duchową dla wszystkich stróżów prawa... Należałoby sobie życzyć, aby ta mowa dotarła nie tylko do kręgów prawników, ale również do całego Narodu, gdyż jednoczy jasność Pańskich sformułowań, żarliwość Pańskich przekonań oraz wielkość, a po części i nowość Pańskich poglądów..."

Frank nie kradł obrazów, jak Goering. Zbierał książki. Urządzał sobie bibliotekę. Pozwalała ona bez większego trudu domyślić się, jak widział pogodną i dostatnią przyszłość. Po przegranej - na krótko - wojnie zamierzał osiąść, nowy Cincinnatus, gdzieś w wiejskim dworze i wieczorami przy kominku oddawać się rozpamiętywaniu bohaterskiej epoki życia. Zapewne pragnął za przykładem wielkich mężów stanu spisać wielotomowe pamiętniki dla nauki potomnych. I dla pokrzepienia serc.

Coś z takich zamiarów zdradzały materiały zamieszane wśród naszych zbiorów. Tuż przy wejściu na strych leżała sterta obwolut z fibry, jakich nie używało się zwykle do przechowywania akt. Lśniące okładki świadczyły o szczególnym szacunku dla zbieracza. Niestety, teki były puste. Ktoś powyrywał z nich dokumenty w takim pośpiechu, że zostawił oddarte marginesy. Nie miał widocznie czasu na otwarcie prostych zamków. Nie starczyło mu go także na dokładność roboty. Wśród podartych obwolut poniewierało się kilka plik kancelaryjnego papieru pokrytego starannym maszynowym pismem. Wystarczyło rzutu oka, aby stwierdzić, że były to szczątki głośnego archiwum Franka.

Archiwum ściągnięto tutaj z bombardowanego Berlina, gdzie dla historii zbierał je pieczołowicie zaufany generalnego gubernatora, Herr Reichsamtleiter dr Dresler. Tam Frank kierował świadectwa swojej epokowej działalności. Jeden z pierwszych dokumentów, który podniosłem z podłogi, wyjaśniał wszystko.

"Lieber Dresler! - zwracał się do tego urzędnika Frank z Krakowa. - Ich bitte Dich, die beiden Briefe in meinem Redearchiy zu verwahren." "Kochany Dresler! Proszę Cię o przechowanie obu listów w moim archiwum przemówień." I kończył, jak przystało, pozdrowieniem "Heil Hitler!" oraz zamaszystym podpisem na pół strony. Stać go było w owym roku 1942 na szerokość gestu.

Zostawiając książki trosce Jabłońskiego zagłębiłem się w dokumenty tego archiwum przemówień. Dotyczyły przecież naszych paroletnich losów. Po odświeżeniu znajomości niemieckiego w obozie koncentracyjnym łatwo wszedłem w tok języka, który ludzie broniący się przed nienawiścią po pierwszej wojnie światowej nazywali językiem Goethego, a po drugiej językiem Tomasza Manna. Wprowadził mnie znakomicie prostacki panegiryk doktora z Lipska. Po nim lżej mi było zapoznać się z resztą. "Parteigenossen! - zabrzmiał ten język tonem zapamiętanym z Oświęcimia - schauen Sie sich in diesem Saal einmal um. Dieser Saal ist gebaut von polnischen Kónigen und bestimmt, einen Staat zu representieren. Hier stand der Thron..." Odpowiednie słowa polskie nasuwały się same z ostrą wyrazistością: "Członkowie Partii! Rozejrzyjcie się nieco po tej komnacie. Ta komnata została wybudowana przez polskich królów i przeznaczona do reprezentowania państwa. Tu stoi tron....." Ostatnie zdanie pozwalało się domyślać, że wielkorządca podbitego kraju nie zasiadał jednak na tronie królów polskich podczas wygłaszania orędzia do swoich urzędników.

Nie powstrzymała go, jak można przypuszczać, obawa śmieszności. Zapewne wieczorami, kiedy Wawel opustoszał i tylko w bunkrach i w bramach strzegły bezpieczeństwa pana gubernatora generalnego uzbrojone po zęby straże, chodził po ogromnych komnatach i w sali królewskiej na tronie z rękami złożonymi na poręczach zamyślał się o przyszłości, którą zbuduje po zwycięskiej wojnie tysiącletnia Rzesza.

Coś z tego zamyślenia przeniknęło do mowy zachowanej w maszynopisie. Jak na przykład rozstrzygnąć problem ludności na zdobytych terenach, które w nowej monarchii Karola Wielkiego staną się wspaniałym germańskim Palatynatem? "Dann ware es ja das einfachste, zu sagen: hier sind 16 Millionen Polen, das sind 16 Millionen Nackenschüsse - dann ist das Problem gelöst." Przeniesienie tej frazy z języka Goethego i Tomasza Manna na język polski nie przychodziło bez trudności. Mój rodzinny język, język jednego z tych 16 milionów Polaków, którzy podlegali władzy pana Reichsministra, nie umiał się zdobyć na takie oddanie przeraźliwej jasności tych zdań, ale pulsowała w nich również stanowcza energia. "Najprościej byłoby powiedzieć: jest tutaj 16 milionów Polaków, co wymaga 16 milionów strzałów w potylicę - i problem byłby rozwiązany." Nie, jednak "strzał w potylicę" to nie to samo co "Nackenschüss". Nie słyszy się w nim charakterystycznego odgłosu, który uchwyciła mowa niemiecka. A poza tym przekład nie oddawał tego, co kryło się w tonacji słów, mianowicie ironii. Jego ekscelencja, pan generalny gubernator, bowiem ironizował. Uważał, że niektórzy z jego dostojnych kolegów w Berlinie, zwłaszcza zajmujący się bezpieczeństwem Rzeszy, są nazbyt niecierpliwi. Chcieliby rozstrzygnąć sprawę polską w czasie, kiedy jeszcze zwycięzców nie stać na 16 milionów pocisków wymierzonych w głowy bezbronnych. Wojna jeszcze trwa, przypominał dostojny mówca, i strzelać przede wszystkim trzeba do tych, którzy także strzelają. Polacy na śmierć mogli poczekać.

Oczywiście nie wszyscy. Polska świadomość narodowa może przeszkadzać. "Deshalb muss alles, was sich noch an polnischer Führungskraft zeight, immer wieder mit rücksichtsloser Energie vernichtet werden." - "Dlatego wszystko, co odnosi się do polskich sił kierowniczych, musi być stale unicestwiane z bezwzględną energią." Rozsądek giętkiego polityka podsuwał wykonawcom unicestwiania dobrą radę: "Das braucht man nicht an die grosse Glocke hangen, es geschieht stillschweigend." - "Nie trzeba z tego powodu od razu bić w wielkie dzwony, niechaj to dzieje się ukradkiem."

Wnioski praktyczne wynikające z wyłożonych zasad były bardzo proste. Zachowały na papierze tę samą żołnierską szorstkość, z jaką były wypowiedziane. "Sie haben die Aufgabe, zu schiessen und schiessbereit zu sein." - "Waszym zadaniem jest strzelać i opanować sprawność w strzelaniu" - "und ich habe gehort, dass auch die Frauen schiessbereit sein mussen" - "i słyszałem, że sprawność w strzelaniu winny nabyć również kobiety". - "Diese Aufgabe... absolut den Inhalt unseres Kolonialpioniertums darstellen muss." - "To zadanie winno absolutnie stanowić treść naszego pionierstwa kulturalnego..."

* * *

Muszę przyznać, że mimo doświadczeń oświęcimskich odczuwałem pewne zasmucenie, kiedy po drodze oglądałem tłumy niemieckich uchodźców. Szli nieprzerwanym sznurem pokornie samym brzegiem szosy. Kobiety, kościste i wielkie jak wychudłe perszerony, ciągnęły wózki ogrodnicze, wyładowane po brzegi najdziwaczniejszymi gratami. Jakieś balie, pralki, rondle, podstawki do kwiatów, półeczki do ręczników z napisem: "Guten Schmack", gruchotały między olbrzymimi tobołami. W rozdętych pierzynach tkwiły dzieci. Kobietom sznury zaprzęgu wrzynały się w watowane, niegdyś odświętne kubraki. Twarze miały zmartwiałe w poddaniu się losowi, właśnie końskie. Mężczyźni w zielonkawych myśliwskich kapeluszach z kitkami kroczyli obok wozu z grubymi laskami w ręku. Tych lasek jeszcze przed paru tygodniami używali do wdrażania pracowitości w słowiańskich młodych niewolników. Wybierali ich sobie na rynku miasteczka, przed siedzibą Gestapo, pakując rękę w zęby jak koniom. Teraz na przejeżdżające samochody patrzyli oczami czarnymi z nienawiści. Wystarczyło jednak zwolnić biegu i popatrzeć w te oczy, aby zrywali kapelusze z głowy i ukazywali na wózek ruchem uniżonego wyjaśniania: że niby ratują tylko wraz z dziećmi i kozą nędzny dobytek wygnańców.

Znowu ukazywała się nie przysłoniona niczym odrażająca twarz klęski. Nie sprawiała jednak satysfakcji. Pozwalała może tylko dostrzec, że nasza klęska w tłumie biegnącym na wschód w roku 1939 nie wykrzywiała się tak wstrętnie. Jej grymasy usprawiedliwiały przynajmniej samoloty z czarnym krzyżem, które zniżały się tak bardzo, że pozwalały dostrzec, jak zaśmiewa się strzelec pokładowy, kiedy posyła serię karabinu maszynowego w zatłoczone rowy.

Nad tym pochodem nie unosiły się samoloty. Szedł bez przeszkód. Najwyżej od czasu do czasu musiał minąć żołnierza, który na rozkraczonych nogach, z czapką zsuniętą na tył głowy i z rękami w kieszeniach przyglądał się pochodowi oczami rozjaśnionymi sytym zadowoleniem. Oczy te nie nabierały ostrości nawet na widok rosłych mężczyzn przemykających się w tłumie. Mimo przebrania łatwo w nich było rozpoznać wojskowych. Nawet bez zawodowej spostrzegawczości od razu się wyławiało dowódców z SS. W odróżnieniu od oficerów Wehrmachtu członkowie tych formacji ze wszystkich sił starali się uniknąć niewoli. Rozpoczynała się bowiem od pytań, na które, mając w pamięci paroletnie uczynki w podbitych krajach, woleli nie odpowiadać. "Rozejrzyjcie się, panowie, po tej sali królewskiej..." Zdanie to nasunęło mi pomysł, na który pewnie bym nie wpadł bez zapoznania się z mową pana Reichsministra. Poprosiłem Witolda Jabłońskiego, aby się dowiedział, czy nie można na wsi wynająć robotnic do wiązania w paczki odnalezionych książek, i z panem Józefem pojechałem naprzód na stację.

Nie zdołałem dostać się do komendanta z prośbą o przydział wagonów. Krzyknął mi tylko z okna, że ma pilniejsze sprawy na głowie. Zza rogu budynku kiwnął mi ręką jeden z paru kolejarzy polskich, którzy łazili po terenie stacji oczekując na przekazanie jej władzom cywilnym. Bez słowa zaprowadził mnie do magazynu przy rampie i otworzył drzwi.

- Starczy panu? - zapytał.

- Starczy.

- No, to ładuj pan duchem te książki tutaj i nie machaj nikomu przed nosem papierkami. Nie takie to ludzie, żeby papierkiem, choćby z okrągłą pieczęcią, trafić im do przekonania. Bierz pan klucz.

Dalsze przygotowania do transportu książek zależały od eleganckiego blondyna w Bottschow. Siedział pod oknem, jakby się przez parę dni nie poruszył. Włosy lśniły. Wiadomość o odnalezieniu książek przykro go zaskoczyła, ale porażkę zamaskował uśmiechem.

- Zuch - klepnął mnie po ramieniu. - Opłaciła ci się niewiara. Tak należy postępować. Zawsze sprawdzać, co ludzie mówią. Prawidłowo. A co chcesz dalej robić?

Odpowiedziałem, że chciałbym jak najszybciej odesłać książki do Warszawy.

- Nie masz nic przeciw temu - zapytałem - żebym wziął sobie do pomocy kilkudziesięciu z tych esesmanów, co spacerują po szosie?

- No - zaśmiał się - spacerują jak mucha po pajęczynie. W końcu zawsze gdzieś się przykleją. O to możesz się nie martwić. Wziąć to ich sobie możesz, ilu chcesz, tylko czy masz dla nich wyżywienie?

- Wyżywienie?

- A tak. Wyżywienie. Jak sami chodzą, to sami się żywią. Ale jak ich weźmiesz do roboty, to ty ich musisz wykarmić. Tak to już jest na tym świecie, że więźniom trzeba dać jeść, choćby to byli i esesmani.

- Wiesz dobrze, że nie mam żadnych przydziałów żywności.

- I ja też ci nie dam. Nie przewidziane. Ale mogę ci dać dobrą radę. Warta tyle samo co chleb. Albo i więcej. Nie zatrudniaj ich dłużej niż dwie godziny. Pomoc w nagłym wypadku. A potem bierz innych. Jest skąd brać, sam widziałeś.

W pałacu zastałem już ze dwadzieścia kobiet przy robocie. Znosiły ze strychu książki znowu powiązane w paczki i układały w westibulu. Okazało się, że na pierwsze wezwanie polskiego wójta, byłego zecera z Poznania, sypnęło się mnóstwo chętnych. Pociągał nie tylko zarobek wypłacany w polskich złotych, tak cenionych, jakby ich nazwa nie była przenośnią, ale przede wszystkim poszukiwanie bezpieczeństwa.

W sąsiednich wsiach, zupełnie opuszczonych, kwaterowały oddziały wojskowe i żołnierze raz po raz wpadali do Goerbitsch w celach raczej osobistych. Kiedy patrzyłem na te pokraczne niemieckie staruchy, dobrze po pięćdziesiątce, które szukały u nas ochrony cnoty, nie mogłem się oprzeć refleksji, że wypełnienie obowiązku zwycięzcy może czasem zatrącać o skrajne poświęcenie. Z wyglądu i półsłówek naszych pracowniczek, nieskłonnych do wyznań, domyśliliśmy się powodów ich niezwykłej gorliwości. Od paru tygodni przesuwające się przez wieś za frontem formacje pomocnicze dbały o dopełnienie honoru żołnierskiego. Miało to niebawem w sposób tragikomiczny odbić się również na naszym, raczej partyzanckim, zespole.

* * *

Idąc za radą zatrudnionych u nas kobiet zamieszkaliśmy nie w wyziębionym i pustym pałacu, ale na wsi w oberży.

- Gospodarz wyciągnie spod ziemi, co trzeba, żeby wam było dobrze - powiedziała chyba siedemdziesięcioletnia Frau Berta - do jego zajazdu zjeżdżali się dygnitarze partyjni nawet z Berlina. Ktoś ze wsi to bał się tam wstąpić nawet na kufelek piwa. Tylko, jakby chciał was poczęstować rakami, to niech pan odmówi. Raków tu pełno, ale naprzód, kiedy pan będzie przechodził, to niech pan popatrzy uważniej na jezioro.

Popatrzyłem uważniej na jezioro po skończeniu roboty. Promienie zachodzącego słońca kładły się ukośnie na wodzie i dzięki temu dobrze było widać, jak w głębi kołysały się leniwie postacie o ludzkich kształtach, tylko niezmiernie otyłe. Miało się wrażenie, że ci grubi i niemrawi mężczyźni próbują sprawdzić, czy nie uda się im wypłynąć na powierzchnię, ale że nie bardzo im na tym zależy. Niedbałe ruchy ich rąk świadczyły o zupełnym braku przekonania. Toteż wydawało się dziwne, po co stale je wykonują. Żaden z tych bezcelowych i niechętnych gestów nie wskazywał na drut kolczasty, który oplątywał im nogi.

Właściciel zajazdu, jakby dla potwierdzenia, że komunał występuje nie tylko w kiepskiej literaturze, miał wygląd karczmarza z Czerwonej oberży. Kłaniał się z wymuszonym uśmiechem na ziemistej twarzy, kiedy prowadził nas na górę i otwierał drzwi do trzech gościnnych pokojów. Stały w nich tylko metalowe łóżka bez pościeli. Wszystko pokrywało brudne pierze. Przylegało nawet do ścian.

- Pan profesor zapewne pościeli z sobą nie przywiózł? - wskazał na puste łóżka. - Zupełnie zrozumiałe. Hotele na ogół oferują gościom łóżka z pościelą. Ten jego hotel, może zapewnić, postępował tak samo. Był to przez wiele lat bardzo porządny hotel. Ale, jak pan profesor zapewne wie, była tu wojna. A gdzie jest wojna, to są i żołnierze. O żołnierzach nie ośmieliłby się powiedzieć złego słowa, gdyż są bardzo zdyscyplinowani, lubią tylko porozpruwać nożami poduszki i pierzyny, żeby pierze latało po pokoju. Jak żołnierze chcą się w ten sposób zabawić, to kto im może przeszkodzić? Hauswirt? Śmieszne. Zresztą ci poczciwi ludzie bardzo się nacierpieli. W każdej chwili mogli być zastrzeleni albo rozerwani w kawałki. Trzeba się tylko cieszyć, że ich to nie spotkało. Czy po tym wszystkim ktoś miałby serce zabraniać im takiej niewinnej rozrywki? Tylko później nie można obsłużyć takich rzadkich gości jak panowie, jakby należało. On sam śpi na gołych deskach w ubraniu...

Pościel się jednak znalazła. Ledwie oberżysta zamknął za sobą drzwi zostawiając mnie dosyć bezradnego w pustym pokoju, kiedy wślizgnęła się raczej niż weszła kobieta z małą dziewczynką. Kobieta z żałosnym uśmiechem przystanęła na progu. Dziewczynka natomiast nie okazała ani odrobiny skrępowania. Podeszła i zaczęła mi uważnie się przyglądać. Ubrana była w wypłowiałą, ale czystą barchanową sukienkę. Włosy miała ściągnięte w dwa sterczące warkoczyki tak mocno, że czoło lśniło jak polerowane. - Ja jestem Maria-Luiza - dygnęła i podała mi rączkę - a tam stoi moja mammi. Ja mam już pięć lat i wszystko rozumiem. Ty jesteś tu najważniejszy, więc będę się z tobą bawiła, bo ja się zawsze bawię tylko z najważniejszymi. Chodź na podwórze.

Nie wypuszczając mojej ręki zaprowadziła mnie na podwórze. Tam pokazała mi naprzód miejsce po płocie, za który nie wolno jej było wychodzić; teraz jednak, kiedy płot rozebrano na opał, może chodzić, gdzie chce. Potem obejrzeliśmy psią budę z łańcuchem, ale bez psa. Pies wcale jej nie gryzł, chociaż wszyscy się go bali. Był to wielki pies. Kiedy stanął na dwóch łapach, to mógł polizać po twarzy nawet Hansa, tego Obersturmführera, którego na pewno znam, bo był najwyższy ze wszystkich, co tutaj przyjeżdżali. Jak była wojna i strzelali, to pies urwał się z łańcucha, uciekł i jeszcze nie wrócił. Na pewno czeka w lesie, aż wszyscy stąd wyjadą. Widziała nawet, jak wychylił łeb zza krzaka, o, tego wielkiego krzaka nad jeziorem, i zaraz się schował. Jest to bardzo mądry pies. Potem kazała mi się schylić i powiedziała na ucho, że zdradzi mi jedną wielką tajemnicę. Muszę się tylko zakląć, że nic nie powiem panu gospodarzowi, bo pan gospodarz krzyczał, że nie wolno pokazać tego miejsca. Mammi bardzo się boi pana gospodarza i nie pokaże, dlatego ona musi pokazać, żebym za to nie zabierał jej mammi. Ona nie lubi być sama w nocy. Nie boi się, ale nie lubi.

Nad jeziorem na uboczu skarpy ciągnęły się długie kopce. Maria-Luiza pokazała mi je paluszkiem. - Możesz sobie trochę wziąć - pozwoliła. W pulchnej ziemi gęsto tkwiły szparagi. Zajadaliśmy się nimi do końca pobytu.

Po jakiejś godzinie takich zwierzeń oświadczyła, że już pokazała mi wszystko, co było do obejrzenia.

- Myślę, że teraz to już możemy wrócić do domu - powiedziała.

Pokój lśnił czystością, łóżko było zasłane świeżą bielizną, przez okno otwarte na oścież wpływało świeże powietrze, nasycone mulistą wilgocią jeziora. Maria-Luiza obejrzała wszystko oczami surowej gospodyni, orzekła: - Es is gut - i dygnęła mi na dobranoc. Gdyby była starsza, mogłaby zapewne stwierdzić z zadowoleniem, że stosunki z nowo przybyłymi ułożyły się na zasadzie obopólnych zobowiązań.

* * *

Moje zobowiązania przyszło mi spłacać bardzo szybko. Już nazajutrz po śniadaniu, które sporządził Hauswirt z naszych zapasów, pan Józef odprowadził mnie dyskretnie na bok.

- Szef porozmawia z tym drągalem - powiedział wskazując ruchem głowy na wyższego z konwojentów. - Dobijał się wieczorem do pokoju na górce. Kobieta ledwie trzyma się na nogach, wiadomo dlaczego, a ten się na nią zawzina. Szef mu przetłumaczy, tylko po warszawsku, bo inaczej nie posłucha, że za takie zuchwalstwo u nas nie głaszcze się po buzi.

Przywołałem winowajcę. Nie przeczył faktowi. Tak jest, wieczorem chciał wejść do tej Niemki. Natomiast z oburzeniem odrzucał pomawianie go o niskie pobudki tego zamiaru. Jeżeli chciał mieć Niemkę, to wcale nie dla osobistej przyjemności. Jakbym znał go bliżej, to nigdy bym go nie obraził podobnym posądzeniem. On chciał to zrobić, i zrobi dla sprawiedliwości. Kiedy przez całą okupację pracował u bauera, to za zastąpienie wojującego męża groziła szubienica. Za skażenie rasy germańskiej. Mało to chłopaków powieszono! Sam widział, więc się wstrzymywał. Ale teraz to już ma prawo udowodnić, że wszystkie ludzie są równe i że Polacy nie są gorsi od Niemców, a pewnie lepsi.

Odwołałem się do dawnych, nieco już zaniedbanych, umiejętności językowych z czasów, kiedy jako podchorąży sprawowałem funkcję szefa-sierżanta w kompanii karnej 21 warszawskiego pułku piechoty, aby mu wytłumaczyć, że niewłaściwie interpretuje etykę współżycia międzynarodowego. Poza tym, dodałem, jest mi przydzielony do wykonania określonego zadania i gdyby przypadkiem odczuł dolegliwości, jakie ten rodzaj współżycia międzynarodowego często za sobą pociąga, to ja go wcześniej nie zwolnię. Żeby wiedział. Teraz zaś dla wyładowania młodzieńczej energii pójdzie na skrzyżowanie z szosą, wybierze ze stu dorodnych mężczyzn, takich, co poodrywali sobie z mundurów odznaki szarż i porozstawia ich co 50 metrów od magazynu na rampie do pałacu. Będą nosili książki, a on dopilnuje, żeby nosili sprawnie, gdyż sprawiedliwość wymaga, żeby Niemcy choć w skromnej mierze przyczynili się do powrotu bibliotek, które z Warszawy wywieźli. Kilku z tych zatrzymanych przyprowadzi do mnie.

Po dwóch godzinach konwojent stawił się w towarzystwie trzech dostojnych panów, którzy jeszcze przed paru tygodniami ruchem pejcza przywoływali do siebie mężczyzn wyciągniętych nocą z domu w bieliźnie. Usta nieomal im się układały w zwyczajowe, władcze i niedbałe: "Mensch, komm!" Teraz jednak prężyli się na baczność patrząc w oczy z gorliwą uległością. Postanowiłem dla zaspokojenia własnej ciekawości przeprowadzić doświadczenie z zakresu psychologii narodowej. W czasie okupacji wielokrotnie zadawałem sobie pytanie, jak ludzie porządni w życiu osobistym, jacyś solidni rzemieślnicy, kupcy, prokurenci bankowi, majstrowie fabryczni mogą się dopuszczać bez zmrużenia powiek niewiarygodnych okrucieństw? Ile z tego postępowania da się wyjaśnić metafizyką niemieckiej dyscypliny?

- Pójdzie pan do lasu - zwróciłem się do jednego z zatrzymanych, z wyglądu przynajmniej kapitana - i przyniesie mi nylonowego sznurka tyle, ile pan zdoła udźwignąć. Całe zwoje tego sznurka leżą w krzakach niedaleko od drogi o jakieś półtora kilometra stąd.

- Jawohl! - krzyknął służbiście - Herr...?

- Herr Professor - podpowiedziałem.

- Jawohl, Herr Professor! - Z błysku zadowolenia w oczach domyśliłem się, że wykonanie rozkazu pana profesora jest dla niego mniej dotkliwe niż spełnienie woli kogoś, kto nie legitymuje się tak szanownym tytułem.

- Zobaczy go pan, szefie, jak własną młodość - zauważył pan Józef, który z boku przyglądał się tej scenie.

- Byłby niemożebnie głupi, jakby tu wrócił i jeszcze ze sznurkiem, kiedy może sobie spokojnie pójść znowu na szosę. Lepiej już ja go przypilnuję i popędzę mu kota.

- Nie - zadecydowałem. - Pójdzie sam.

Eksperyment się udał. Po pół godzinie oficer czerwony z wysiłku przyciągnął z lasu wał sznurka ważący przynajmniej 70 kilogramów. Powiedziałem sobie wówczas, że jednak istnieją zjawiska społeczne, które nie dają się objąć rozumem, zwłaszcza polskim rozumem. W naszym narodowym niebie nie zasiada bowiem, i to na wysokim tronie, srogie bóstwo nazwane rozkazem, które z lubością wciąga w nozdrza dym z pieców krematoryjnych i swoich wyznawców obdarza błogim uczuciem niewinności.

* * *

(...)

Dzięki bezinteresownej, chociaż nie całkiem dobrowolnej pomocy członków niemieckiego korpusu oficerskiego paczki książek, podawane w biegu z rąk do rąk, szybko dotarły do magazynu na rampie.

Tam jednak, aby ich los wojenny dopełnił się całkowicie, otarły się o nowe niebezpieczeństwo.

Na stacji stawały transporty wojsk, powracających do ojczyzny. Pociągi śpiewały. Niezmierna radość ocalenia buchała z głosów ludzkich, z dźwięków harmonii i bałałajek. Robiło to wrażenie jakiegoś olbrzymiego konkursu śpiewaczego, gdzie rywalizujące zespoły występują nie kolejno, ale wszystkie naraz.

Niektóre transporty zatrzymywały się na dłużej. Wtedy z wagonów wysypywali się żołnierze i jakby wiódł ich niezawodny instynkt, natychmiast biegli do naszego magazynu. Widok takiej niezmiernej ilości książek wywoływał w nich radosne podniecenie. Jeden przez drugiego sięgali do zdobyczy zapewniających przynajmniej na tydzień papier do skręcania papierosów. Odpędzani, osaczali magazyn wilczym kołem. Po czym z doskonałym porozumieniem, jakie występuje w zabawach dzieci, starali się pochwycić książkę skradając się za plecami pilnującego. Wyjaśnień, że są to książki z bibliotek naukowych zrabowane przez Niemców i cudem odzyskane, wysłuchiwali z życzliwym uśmiechem. Nie skłaniało ich to jednak wcale do poniechania zamiarów. Po półgodzinie takich utarczek odczuwało się nieprzepartą chęć zakląć brzydko i usiąść na boku z założonymi rękami: niechaj się dzieje, co chce! Pożar można gasić tylko poty, póki nie rozgorzeje. Potem można już tylko patrzeć, czasem z rodzajem przekornego zadowolenia, jak trawi wszystko, co się ceniło.

W takim stanie ducha zastał mnie zbawca. Wyszedł lekkim i posuwistym krokiem zza pleców żołnierzy. Po szacunku, z jakim oblegający otworzyli mu drogę, można się było domyślić, że posłuch zawdzięcza nie tylko naszywkom sierżanta na naramiennikach. Wkrótce dowiedziałem się, że domysł był trafny. Ten krępy, szpakowaty, pewnie już pięćdziesięcioletni mężczyzna przez całą wojnę dawał przykłady tak niezwykłej, rozumnej i spokojnej odwagi, że szeroko zasłynął jako "niesamowity".

- Po polu minowym chodzi jak po ściernisku, nogi sobie nie zadraśnie, rozumiesz - tłumaczył mi później nabożnie jeden z żołnierzy - bunkry benzyną polewa, wchodzi do kwater oficerskich Niemców bez pukania, jak do własnego domu. Taki on jest, ten nasz diad'ka. Tatar. Czarownik.

- Masz, widzę, kłopoty? - zagadnął Tatar łamanym językiem. - Żołnierze jak dzieci. Rozpuścili się. Wojna, rozumiesz. Oni też wiedzą, co to takiego kultura. Tylko chwilowo zapomnieli. Nie szkodzi. Ja im przypomnę, bo ja, widzisz, jestem taka ich niańka. Ty rób swoje, a ja ci tych książek przypilnuję. Pewnie postoimy ze dwa dni. Odstawili nas na bocznicę. Zamiast myśleć w kółko, kiedy zobaczę dom i sad, lepiej tu sobie postoję.

- No, dzieci! - krzyknął. - Teraz ja tu pilnuję. Widzicie? Może który zechce wziąć sobie książkę? Niech spróbuje? Już nie chcecie? W porządku. Tylko oddajcie to, coście wzięli.

Żołnierze zaczęli rzucać książki na rozstawione ręce jednego ze swoich. Nawet nie przypuszczałem, że tyle zdołali porwać.

- Wy się nie gniewajcie, diad'ka - żołnierz niósł książki jak niemowlę i z niezmierną ostrożnością kładł je na jedną z wiązek. - Myśmy przecież tylko żartowali. Kto by tam książkę darł na papierosy. Książka to kultura, choć ona nawet i niemiecka.

Tatar pilnował książek prawie przez trzy dni. Swoi żołnierze nie ośmielili się nawet zbliżyć do składu i kiedy przynosili sierżantowi pożywienie, to wywoływali go o kilkanaście metrów na rampę. Obcy, z przejeżdżających transportów, owszem, próbowali po staremu zaopatrzyć się w papier. Z tymi Tatar radził sobie niezwykle prosto. - Nie rusz! - mówił spokojnie i z tym samym spokojem wymierzał kradnącemu mocny cios kolbą. Robił to nie przerywając rozmowy ze mną, gdyż korzystał z każdego mojego przyjazdu, aby podzielić się myślami. Te krótkie spotkania zaliczam do najciekawszych, jakie przydarzyły mi się w życiu. Naprawdę "dzielił się myślami" tak, jak dzielił się posiłkiem z gośćmi w swojej chacie. W jego ustach słowa wypełniały się znowu znaczeniem, jak w tych odległych czasach, kiedy miały jeszcze w sobie świeżość nazywania świata.

- Ty to jesteś szczęśliwy człowiek - mówił mi z życzliwym uznaniem - wybierasz sobie książki jak starych mędrców, żeby z nimi pod drzewami, w cieniu, porozmawiać o wszystkim, co człowieka ciekawi. Nawet ci powiem, że z książkami masz większą wygodę. Stary człowiek gromadzi, co prawda, latami mądrość, ale w tym samym czasie gromadzi też złość. Nie lubi, żeby brać od niego więcej, niż sam chce dać. Zupełnie jak pszczoła. Pszczoła też nie lubi, jak jej zabierać siłą to, co zebrała. Mądra jest, ale starą mądrością. U ciebie inaczej. Nic ci nie przeszkadza wygarniać z książek tyle słodyczy, ile tylko zapragniesz.

* * *

W pałacu podzieliliśmy się robotą z Witoldem. On pilnował wiązania w paczki i znoszenia książek ze strychu, ja przy pomocy paru najrozsądniejszych kobiet zająłem się oranżerią. Okazało się wkrótce, że w grubej warstwie przechowały się prawdziwe skarby. Po odgarnięciu zwierzchniej skorupy w jednym miejscu, pod drzwiami na dwór, wystąpiło całe złoże tajnej prasy ukrywanej w Bibliotece UW przez Henryka Guttry'ego. W innym kącie, pod oknem, ciągnęła się złota żyła archiwum Zamoyskich. W zbitej masie leżały zakończone sznurami pergaminy z królewskimi nadaniami i przywilejami. Pieczęcie odciskane w wosku można było odszukać opodal.

W trakcie tej pracy zaskoczyła nas wizyta, która zasługiwałaby na miano niespodzianki, gdyby wszystko, co się wówczas działo, nie było niespodziewane. Cała rzeczywistość składała się ze zjawisk nie znanych i nie dających się przewidzieć.

Siedziałem, jak zwykle, na skrzynce w pokoju przyległym do oranżerii i porządkowałem dokumenty. Z kolejnej warstwy nawozu Niemki wydobywały teraz korespondencję kanclerza Jana Zamoyskiego. Co kilkanaście minut zgarbiona ze starości, ale bystra i uważna Frau Elsa przynosiła mi stertę papierów oraz w tekturowym wieczku od pudełka połamane pieczęcie. Wygładzałem ostrożnie zmięte w garść kartki wypełnione śliczną klarowną polszczyzną: "Miły naszemu sercu Panie Bracie i J. W. Kanclerzu..." W pewnej chwili poczułem, że ktoś stoi za moimi plecami. Obróciłem się. Tuż za mną w odstępie dwóch kroków stał oficer z otokiem NKGB. Miał pistolet w ręku.

- Nie ruszaj się - powiedział bezbarwnym głosem - i odpowiadaj. Rozumiesz mnie?

- Rozumiem. Mówię po rosyjsku.

- Co tu robisz?

- Porządkuję zbiory wywiezionych przez Niemców bibliotek, aby je odwieźć do Warszawy. Mam wszystkie potrzebne zaświadczenia.

- Zaświadczenia potem. Jesteś profesor?

- Profesor.

- Profesor z Berlina?

- Nie, profesor z Warszawy.

- Należysz do partii?

- Nie należę.

- Nie należysz do NSDAP?

- Jestem Polakiem.

- Nazwisko? 

Podałem nazwisko.

- Imię? 

Podałem imię.

- Data i miejsce urodzenia? 

Podałem datę i miejsce urodzenia.

- Zatem ukryłeś się tutaj, żeby pilnować książek wywiezionych z Berlina?

- Nie, przyjechałem prosto z Warszawy. Mam dokumenty.

- Dokumenty potem. Nie bój się. Zażądam. Data urodzenia?

Podałem znowu datę urodzenia.

- Nazwisko!... Imię!... Miejsce urodzenia!... Imię!... Data urodzenia!... Zawód!... Miejsce urodzenia!... Nazwisko!...

Po paru minutach takiego badania pułkownik schował pistolet i usiadł przy mnie. Starannie przejrzał wszystkie dokumenty.

- No cóż? - rzucił wstając. - Zobaczymy. Tymczasem pracuj!

Wróciłem do roboty. Nie upłynęło jednak i dziesięć minut, kiedy znowu za plecami stanął inny z oficerów tej samej formacji. Tym razem był to kapitan.

- Co tutaj robisz? Profesor? Z Berlina? Nie z Berlina, mówisz, z Warszawy? Miejsce urodzenia? Nazwisko? Zawód? Nazwisko? Data urodzenia?...

Odpowiadałem płynnie i widać zadowalająco, bo w końcu usłyszałem znowu: - No, cóż? Pracuj!

Na tym jednak się nie skończyło. Jeszcze dwukrotnie inni oficerowie przeprowadzali te próby w sposób tak wzorowo identyczny, że zaczynałem w tym domyślać się metody. Chodziło zapewne o to, żebym znużony gwałtownym rytmem pytań popełnił nieostrożność, jak robotnik, który nie cofnął w porę ręki przed zwierającymi się trybami maszyny. Bywa jednak i tak, że zacina się maszyna. Takiemu zakłóceniu w mechanizmie badań zawdzięczam, że nie wróciłem bez książek do Warszawy.

Piąty z oficerów po sakramentalnym: - No, cóż? Pracuj! - zatrzymał się przy stercie książek. Starałem się nie zwracać na niego uwagi. Wkrótce jednak oderwał mnie od roboty szelest dartego papieru. Zobaczyłem, że obrócony do mnie tyłem wydziera ze skórzanej okładki cały środek. Skoczyłem na równe nogi.

- Tyś chyba oszalał? - wrzasnąłem. - Jesteś barbarzyńca?

Słowo "warwar" nawet w brutalnym języku żołnierskim uchodziło wówczas za najcięższą obelgę. Oficer od razu sięgnął po pistolet.

- Obrażasz honor radzieckiego oficera! - krzyknął głosem zdławionym z wściekłości. - Zastrzelę!

Także ogarnięty ślepą wściekłością podszedłem do niego tak blisko, że lufa pistoletu oparła mi się o pierś.

- Strzelaj! - powiedziałem. - No, strzelaj! Długo nie pożyjesz!

Opuścił broń i patrzył na mnie, jakby ze zdumienia nie mógł zebrać myśli. Mełł jakieś słowa w zębach. Wreszcie zaczął przebijać z nich sens.

- Poczekaj! - zrozumiałem, że ma na myśli coś groźnego - długo tu nie posiedzisz!

Klnąc wybiegł z pokoju. Czekałem na rozwiązanie sprawy pełen najgorszych przeczuć. Dlaczego dowództwo oddziału specjalnego nagle zwaliło mi się na kark? O co im chodzi? Skąd ten Berlin i ten niemiecki profesor? Za kogo mnie biorą? Albo może za kogo wygodnie im mnie brać, aby osiągnąć jakieś niezrozumiałe dla mnie cele?

Po dobrej półgodzinie wszedł do pokoju z czapką w ręku otyły i łysy sierżant. Uśmiechając się przyjaźnie podał mi rękę i przysiadł się na skrzynkę. Długo mi się przyglądał w milczeniu, jakby szykował przyjemną niespodziankę.

- Ja panu coś powiem - zaczął wreszcie po polsku. - Jak pan jest naprawdę z Warszawy, to masz pan we mnie rodaka, bo ja też z Warszawy.

- Polak?

- Dawniej byłem Polak, ale w dziewiętnastym to ja wyjechałem i zrobiłem się Sowiet. Co pan tu szukasz, jak tu jest jeszcze front, choć wojna się niby skończyła i ludzie uczone siedzą w domu?

- Odnalazłem książki wywiezione przez Niemców z Warszawy i chcę je odwieźć do bibliotek.

- Powiedz mi pan, ale powiedz rzetelnie, pod hajrem, po co Niemcom było wywozić książki, jak oni mogli je spalić bez żadnej fatygi na miejscu? Nie mieli innych kłopotów, kiedy uciekali z Warszawy? No, co pan na to powiesz?

- Nie znasz pan Niemców? Do końca nie wyrzekli się myśli o podboju Wschodu. Książki wywieźli, żeby się na nowo do tego przygotować. To naród metodyczny.

- To, co pan powiedziałeś, nie jest wcale takie głupie. Niemcy takie są. No, takie gospodarne. Jak to powiem Ruskim, to na pewno mnie zrozumieją. Możesz pan być spokojny.

Pożegnał mnie, ale wrócił od drzwi. Miał siostrę w Warszawie na Gęsiej. Wyszła za cholewkarza, który był taki majster w swoim zawodzie, że drugiego takiego nie znajdzie na świecie. Mieli troje dzieci. On dobrze wie, co Niemcy zrobili w Warszawie z Żydami. To samo, co wszędzie. Nie może jednak pomieścić się w głowie, żeby oni mogli, oni, co znali się na dobrej robocie, zabić bez żadnego dla siebie pożytku rzemieślnika jak samo złoto. Może więc on, ten szwagier, ocalał? Jak ja naprawdę jestem z Warszawy, to może coś o nim wiem? Dzieci już pewnie miały po czternaście, szesnaście lat, to z takimi dziećmi było łatwiej się uratować, jak z całkiem malutkimi?

Nie chciałem dzielić się z nim straszną wiedzą o Żydach z Gęsiej. Przez parę dni na Żoliborz, gdzie wówczas mieszkałem, wiatr przyganiał chmury opalonych papierów i przy przyjeździe koło muru getta było widać, jak z płonących domów skakali ludzie sami podobni do pochodni.

- Nie, nic nie wiem o twoim szwagrze - odpowiedziałem. - Specjalistów Niemcy oszczędzali. Może ocalał?

- Dziękuję panu za dobre słowo - ukłonił się z godnością. - Ja przecież wiem, że oni wszyscy nie żyją. Tylko tak zapytywałem. Na wszelki wypadek. A o tych moich oficerów to możesz się pan nie bać. Już ja im wytłumaczę.

Musiał to zrobić bardzo przekonywająco, gdyż pułkownik, który nadszedł po chwili, obdarzył mnie pojednawczym uśmiechem.

- Ty się na nas nie gniewaj, profesor - po raz pierwszy podał mi rękę - bo dla nas wojna się jeszcze nie skończyła. A z tobą to mamy kłopot. Ten pałac, widzisz, jest nam potrzebny. Przydzielili go nam po lazarecie i nie powiedzieli, że ty tu siedzisz z tymi twoimi książkami. To co ja teraz mam z tobą zrobić?

- Nie wiem. Ja przecież muszę wykonać moje zadanie, jak ty twoje.

- Słusznie. Wiesz ty co? A co zrobił Kolumb, jak nie mógł postawić jajka? Wiesz? Pewnie, że wiesz. No, to my też stłuczemy jajko. Podzielimy pałac. Sprawiedliwie. Tobie połowa i mnie połowa. Starczy dla nas obu. Luźno sobie te vony mieszkały. Tylko uważaj. Jeden warunek. Jak podzielimy, to ja będę do ciebie przychodził, kiedy znajdę trochę czasu, bo dla mnie wszystkie drzwi zawsze stoją otworem. Taki zawód. Ale tobie na moją stronę nie wolno stąpić. Żebyś potem nie miał pretensji, jak cię wartownik postrzeli. A teraz chodź: sprawdzimy, czy tam nie ma jakich twoich papierów.

Obeszliśmy prawą stronę pałacu pokój po pokoju. Pokoje były już wymiecione w jakiś tajemniczy sposób, jakby je posprzątały duchy, gdyż przez parę godzin nie dostrzegłem nikogo oprócz odwiedzających mnie oficerów. Wydawały się teraz niezmiernie wielkie, kiedy budziły echa naszych kroków. W każdym pułkownik zataczał szeroki gest ręką.

- Nie ma tu ani papierka, widzisz?

- Nie ma, widzę!

- No, to idziemy dalej.

Pod koniec obchodu do pułkownika podszedł jeden z oficerów i odprowadził go na stronę. Mówili szeptem. Sprawa musiała być kłopotliwa, gdyż pułkownik przesunął czapkę na przód głowy i drapał się w potylicę. Wreszcie odprawił oficera i zwrócił się do mnie.

- Idź za mną, ale się nie odłączaj, rozumiesz?

Zeszliśmy krętymi schodkami do piwnic, których istnienia nawet nie podejrzewałem. Oświetlały je małe okienka umieszczone pod sufitem. W najdalszej, zupełnie ciemnej piwnicy podłoga była zasłana papierami. Pułkownik poświęcił latarką.

- Zobacz, twoje?

Pochyliłem się i podjąłem tekę ze złoconymi literami S.A.R. W piwnicy leżały rozrzucone plansze z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej.

- Moje - pokazałem mu tekę. - Widzisz: S.A.R. odczytuje się jako Stanislaus Augustus Rex, czyli król Stanisław August.

- Jaki król, wasz?

- Nasz. Ostatni polski król, który w ciężkich czasach, kiedy trzy ościenne państwa postanowiły podzielić się Polską, zajmował się zbieraniem książek zamiast armat. Ponieważ jednak, jak wiesz, gromadzenie księgozbiorów nie jest zajęciem dla monarchów, więc po utracie tronu umarł na łaskawym chlebie u waszej carycy w Sankt-Petersburgu.

- Caryca go zaprosiła?

- Można i tak to określić. Ty także pewnie tak zapraszasz, że ci nie wypada odmówić?

- Zdarza się. Ale to stare dzieje i dzisiaj już nie ma co do nich wracać. Było, minęło, a słońce wciąż rano wschodzi i wieczorem zachodzi. Żołnierz przyniesie ci te papiery, skoro to naprawdę twoje. A my chodźmy dzielić.

Na podwórzu czekało już dwóch żołnierzy z kablem na wałku. Przebili dziury w ścianach i dokładnie wzdłuż osi symetrii przeciągnęli drut rozdzielający pałac na połowy. Drut biegł środkiem dziedzińca i dochodził dokładnie do styku skrzydeł głównej bramy.

- No, gotowe - stwierdził pułkownik po zakończeniu tej czynności. - Teraz jesteśmy sąsiadami.

- Dawniej po polsku mówiło się "o miedzę" - zauważyłem. - My po dzisiejszemu możemy mówić "o drut". 

Przyjrzał mi się uważniej.

- Wojna nie odebrała ci ochoty do żartów? Niemcy też nie?

- Im Lager Auschwitz war ich zwar?... Znasz taką piosenkę? Tak? Otóż w Oświęcimiu dowiedziałem się prawdy, że po uśmiechu w niebezpieczeństwie najlepiej odróżnić człowieka od zwierzęcia.

Zamyślił się, jakby wywoływał w pamięci różne twarze ludzkie.

- Masz trochę racji - przyznał. - Trochę. Bo po takim uśmiechu można także rozróżnić prawdziwego wroga od przypadkowego. Prawdziwy chce zwycięzcę pozbawić tryumfu, chce w ostatniej chwili być mocniejszy. Jakby to wtedy coś znaczyło. Do jutra.

* * *

Nazajutrz pułkownik odwiedził mnie na dłużej i odtąd przychodził często. Siadał na jakiejś skrzyni niedaleko ode mnie, skręcał grubego papierosa i wolno zaciągając się dymem zagadywał o różne sprawy z naszego przedwojennego świata. Przy znakomicie zachowanych pozorach przypadkowości pytania te układały się w system, który nie tak trudno było dostrzec. Służyły do rozeznania się w rzeczywistości obcej, dziwnej i przede wszystkim zupełnie różnej od tego, co urzędowa wiedza podawała do wierzenia. Stare jak świat doświadczenie policji uczy, że nie wolno pozwolić sobie na zamącenie myśli ideologią, której się służy.

W rozmowach ze mną pułkownik odpoczywał. Zdejmował z siebie nawyki myślenia jak czapkę, którą składał na kolana przecierając czoło. Zaspokajał ciekawość prywatną i jednocześnie w ten sposób odświeżał sprawność zawodową. Przeprowadzał konfrontację tego, co wiedział, z tym, co się działo naprawdę. Doprowadzało to często do efektów niemal groteskowych, tak dalece różniły się już sąsiadujące z sobą cywilizacje.

Utkwiły mi w pamięci dwie takie rozmowy.

Wśród stert druków znoszonych ze strychów leżały również obwiązane sznurkami roczniki czasopism. Tak się zdarzyło, że obok skrzyni, na której przysiadł pułkownik, rzucono rocznik 1938 czy 1939 "Robotnika". Numer leżący na wierzchu zachował duże białe plamy w artykule wstępnym, ślady działalności cenzury. Pułkownik przyglądał się paczce z nieukrywanym zdziwieniem.

- Tak u was drukowali gazety? - zapytał. - Nie mieliście lepszych maszyn, czy co?

Starałem się mu wyjaśnić, jak w Polsce rok za rokiem kurczyły się swobody obywatelskie. Zwłaszcza po nieudanej próbie Frontu Ludowego, tłumaczyłem, zaczęły się mnożyć zamachy na wolność prasy. Takich białych plam, jak w tym numerze "Robotnika", po roku 1936 zjawiało się coraz więcej w dziennikach opozycyjnych. Cenzura zdejmowała całe fragmenty artykułów przed dopuszczeniem gazet do sprzedaży.

Pułkownik słuchał uważnie, ale coraz częściej przez oczy przelatywały mu iskierki rozbawienia. Wreszcie nie wytrzymał i wybuchnął serdecznym śmiechem.

- Ty się na mnie przypadkiem nie obraź, drogi - poklepał mnie po ręku - ale ci twoi politycy to byli skończeni durnie.

- Nie ma obawy - odpowiedziałem. - Gdyby władzy nie można było sprawować bez rozumu, świat nie wyglądałby tak, jak go obaj z tobą teraz oglądamy. Ale co nasunęło ci taki trafny wniosek?

- Ty też nie rozumiesz? - zdziwił się. - Przecież po takich białych plamach od razu każdy wiedział, co zdjęła cenzura, i mógł się domyślić nawet więcej, niż było. I nikomu z was nie mogło przyjść do głowy, żeby to zrobić wcześniej, zanim gazety poszły do druku?

Drugi przypadek był jeszcze bardziej wymowny. Wśród książek znoszonych ze strychów i składanych w pałacu znajdowało się wiele rossików. Bogate ich zasoby posiadała zwłaszcza Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego. Otóż pewnego wieczora, już o zmierzchu, kiedy kończyłem pracę, pułkownik rozpoznawszy po okładkach książki rosyjskie zaczął je przeglądać. Wreszcie wsadził pod pachę opasłe tomisko zdradzające brzydotą oprawy drugą połowę XIX wieku.

- Pozwolisz - zapytał - że wezmę to na noc? Nie bój się, nie zniszczę. Zwrócę ci jutro. Jakoś mi się nie śpi. Dawno już nie przydarzyło mi się czytać w łóżku. Kiedyś to nawet, może nie uwierzysz, lubiłem. Zdarzają się i wśród nas tacy, co czytają nie tylko akty i instrukcje.

Zgodziłem się chętnie. Pamiętając o poleceniu, żeby o nic nigdy nie pytać, nie zapytałem nawet, co z sobą zabiera.

Wyjaśniło się to, zresztą, niebawem. Nazajutrz z rana pułkownik wszedł natychmiast, kiedy po rozdaniu roboty zostałem sam w pokoju. Oczy miał krwawe z niewyspania. Książkę jak poprzednio wieczorem ściskał pod pachą.

- Wiesz - podszedł do mnie blisko, ale się nie przywitał - całą noc nie spałem. Nie mogłem oczu oderwać. To jednak był wielki pisarz. Roentgen, lepszy niż Roentgen. Powie parę słów i od razu prześwietli człowieka do ostatniej kosteczki. Odkryje wszystko, co w człowieku siedzi. Nie wierzy ani oczom, ani twarzy. Zagląda do tych myśli, których ludzie się boją, do których nie chcą się przyznać przed samym sobą. On sam pewnie tych myśli też się bał, ale nie mógł ich nie powiedzieć. Musiał powiedzieć, rozumiesz. Bywają tacy ludzie, którzy muszą wyrzucić z siebie to najgorsze, co w nich narasta, choć o tym nie wiedzą. Jak rak...

Domyśliłem się, o jakim pisarzu mówił. Postanowiłem jednak ściśle przestrzegać umowy. Nie zabraniała mi ona wypowiadania zdań twierdzących.

- Tak - zgodziłem się - masz zupełną rację. Takiego pisarza jak Dostojewski nie było drugiego na świecie.

- A ty skąd wiesz? - zapytał ostro. - Czytałeś?

- Owszem, czytałem.

- Wszystko?

- Wydaje mi się, że przeczytałem wszystko. Mogłem korzystać z wydań zbiorowych po rosyjsku. Wychodziły też przekłady najważniejszych powieści.

- Rozumiem. To ty tak ukradkiem w bibliotece?

- Dlaczego ukradkiem?

- Chyba nie będziesz opowiadał, że u was było wolno czytać Dostojewskiego?

Teraz przyszła kolej na moje zdziwienie. Było ono widocznie tak wyraźne, że pułkownik trochę się zawstydził. Nie ukrywał nawet zakłopotania, co przy swobodniejszych rozmowach zdarzało mu się coraz częściej.

- Nie gniewaj się - łagodził - ja przecież nie prowadzę śledztwa. Mogę się mylić. Każdy mierzy świat swoją miarą i zdarza się, że miara nie przystaje do świata. U was naprawdę nie pilnowano, co kto ma czytać?

Znowu wyjaśniłem, jak umiałem najuczciwiej, dlaczego u nas sprawującym władzę trudno było kształtować zarządzeniami policyjnymi stosunek obywateli do sztuki. Choćby bardzo tego pragnęli. Sztuka, wyjaśniłem, tylko w marzeniach najmądrzejszych naszych pisarzy była potrzebą społeczną. Wobec tego jej charakter nie stawał się palącym zagadnieniem politycznym.

- A u nas inaczej - powiedział pułkownik - bo my wydajemy klasyków w milionowych nakładach. Musimy więc uważać, żeby nie narobili nam szkody. Dlatego Dostojewskiego nie wydajemy. A nawet nie pozwalamy czytać tych jego powieści, które są politycznie niebezpieczne. Chyba słusznie, co?

- Nie wiem - odpowiedziałem. - Najłatwiej zakazać. Nie wierzę w skuteczność tego, co łatwe. Nie rozumiem tylko w tym wszystkim jednej prostej rzeczy: dlaczego mianowicie i tobie nie wolno czytać tych zakazanych powieści. Przecież twój zawód polega na poznaniu politycznego wroga?

- Ty mało jeszcze o nas wiesz - uśmiechnął się pułkownik. - To nie na moim szczeblu rozmawia się z takim wrogiem jak Dostojewski.

Po paru dniach takich rozmów doszliśmy z pułkownikiem do jakiejś intelektualnej zażyłości. Korzystając z nawiązanego porozumienia odważyłem się, niby przypadkiem, przestąpić zakaz, który nas rozdzielał jak drut przeciągnięty przez środek pałacu.

- A jak jest u was? - zapytałem.

Oficer długo się namyślał, jakby szukał nie najbardziej ostrożnej, ale najbardziej uczciwej odpowiedzi. Jakoś przygasł i zszarzał. Wróciło mu zmęczenie, które tracił w poprzednich rozmowach.

- U nas? - odpowiedział powoli. - Jedno ci powiem, ale chyba ważne. U nas nudno, bracie, nudno.

Wielokrotnie podziwiałem trafność tej odpowiedzi w następnych dziesięciu latach. Dostarczyły one aż w nadmiarze dowodów, że w psychice zbiorowej uczucia krańcowo różne mogą się upodobnić. Strach, kiedy wchodzi w system kierowania ludźmi, bardzo blisko ociera się o nudę, a w końcu się w nią zamienia. Traci zdolność pobudzania serca do gwałtownego bicia. Pogłębia raczej obojętność. Do ciągłego strachu można się przyzwyczaić równie dobrze jak do zaduchu w więzieniu. Tylko wchodzącego "z wolności" straszne powietrze celi uderza jak obuchem. Starzy więźniowie już go nie czują. Przywykli. Tak samo jak do brzydoty otoczenia i jałowości czasu. Gotowi są nawet sądzić, że wszędzie, na całym świecie, rządzi takie prawo "dożywocia" - ze strażnikami, nocnym wywoływaniem z celi, spacerem w kółko po kamiennym podwórzu. Gdyby mieli wskazać na główną cechę takiego życia, pewnie by odpowiedzieli jak pułkownik: nudno, bracie, nudno.

* * *

Patriotyczne zaloty naszego konwojenta skończyły się tak, jak można było oczekiwać. Po paru dniach podszedł do mnie, kiedy nikogo nie było w pobliżu.

- Pan mnie zwolni do Poznania - powiedział z obrażoną miną - muszę wracać.

- Nie rozumiem. Wiecie, że jesteście przydzieleni na cały czas tej pracy. Wrócicie razem.

- Nie. Wrócę sam. I to zaraz.

- Słuchajcie - no ...

- Kiedy ja jestem chory.

- Pojedziemy do lekarza.

- Kiedy ja jestem chory inaczej, niż pan myśli. To ta Niemka...

Zrozumiałem, że nie ma po co udzielać mu nauk. Nawet podniesionym głosem. Należał do tego pospolitego gatunku ludzi, którzy przyłapani na gorącym uczynku stają się agresywni. Przypominają lisa osaczonego w kurniku. Przywołałem pana Józefa, który zawsze jakoś był na podorędziu.

- Pojedziemy do Frankfurtu - powiedziałem. - Musimy zawieźć go do szpitala. Oznajmił mi przed chwilą, że wybiera się na leczenie do Poznania.

- Do Poznania? - zdziwił się pogodnie pan Józef.

- Po mojemu, to nawet i do Frankfurtu szkoda dla niego benzyny. Myśli pan, że go tam wyleczą z głupoty? Na głupotę, to musi pan wiedzieć, nie ma lekarstwa. No, właź, wałachu, do samochodu, tylko nie wytrzeszczaj na mnie oczu. Mnie nie nastraszysz.

W lazarecie polowym we Frankfurcie lekarka o wyglądzie damy klasowej, w binoklach na zadartym nosku przeprowadziła oględziny w mojej obecności. Nazwała chorobę i rzuciła milicjantowi: - Zapnijcie się i wyjdźcie!

Zostałem z nią sam..

- Żołnierz wam meldował najpóźniej w pół godziny po fakcie, że dokonał stosunku płciowego?

- Nie meldował.

- W porządku. A jeśli to zdarzyło się na postoju, znaczy się na pobycie dłuższym, parodniowym, to kobietę zaraźliwą wam wskazał zaraz po stwierdzeniu objawów choroby?

Przestrzeżony jakąś instynktowną ostrożnością zaprzeczyłem.

- Nie, kobiety nie wskazał - odpowiedziałem.

- W porządku. I jak zamierzacie teraz postąpić?

- Przywiozłem go do szpitala, żeby mógł się wyleczyć.

- Ja go leczyć nie będę, bo nie należy do formacji, którym szpital służy.

- To co mam robić? Jest mi potrzebny.

- Nie będę wam wskazywała waszych obowiązków. Mogę tylko po tym wszystkim, coście mi powiedzieli, stwierdzić, że osobliwy z was zwierzchnik. Do widzenia. 

Kiedy wsiadałem do szoferki, żołnierz, który wlókł się za nami z miną skazańca, złapał za drzwi.

- Czekaj pan! Powiedz pan nasamprzód, co znaczy ichnie "miertwiec"?

- Miertwiec to po naszemu trup. A po co wam ta wiadomość?

- Ot, głupota ludzka - wtrącił się pan Józef.

- Jakeśmy na pana czekali, to nas obstąpili te tutejsze okaleczone i od słowa do słowa dowiedzieli się wszystkiego. Więc zaczęli tykać w niego ze śmiechem palcami, że za taką sprawę to będzie miertwiec.

- Zaraz jadę do Poznania - konwojentowi krew nabiegła do twarzy. - Nie będę przez pańskie niemiłosierdzie umierał tutaj z tej choroby.

- Połazisz trochę z bólu po ścianie, to ci przejdzie. - Pan Józef oderwał mu rękę od klamki i zatrzasnął drzwi szoferki. - Zastrzelić to go pan nie zastrzeli, choć nie zrobiłaby się dziura w niebie, jakby jednego głupiego było mniej na świecie. A do Poznania to niech go pan nie puszcza. Mam czułe serce dla zwierząt, ale jak się taki bydlak męczy, to nawet przyjemnie popatrzeć.

W oberży Witold Jabłoński siedział już przy stole zastawionym do obiadu. Parował już nawet garnek z tą dziwaczną zupą, którą nam co dzień z naszych zapasów przyrządzał ponury Hauswirt. Obsługiwał nas we wrogim milczeniu od czasu, kiedy dostał odprawę przy ostrożnym zagadywaniu: - Chyba to dla was żaden interes, to przesunięcie na zachód... Zabrali wam Podole, pszenica po pas, a dali w zamian jałowe piaski...

Po krótkiej naradzie z Witoldem postanowiliśmy odesłać konwojenta do Poznania.

- Niech się zabiera zaraz po obiedzie - powiedziałem. - Mam niedobre przeczucie po rozmowie z lekarką. Lepiej nie kusić licha.

Licho jednak nigdy, jak wiadomo, nie śpi. Jeszcze nie domówiłem tych słów, kiedy przed oberżą zahamował ze zgrzytem samochód i do pokoju wpadł w nie zapiętym szynelu wojenny komendant Bottschow. Już na pierwsze wejrzenie było jasne, że wie wszystko. Rękę trzymał na otwartej kaburze.

- Który z twoich żołnierzy jest chory - zwrócił się do mnie ze złowrogim spokojem.

Na wszelki wypadek wstałem i zasłoniłem sobą winowajcę.

- Ten - odpowiedziałem wskazując za siebie.

Odsunął mnie ramieniem. Poczułem ostry zapach eteru. Żołnierz wstał powoli z twarzą, z której uciekła krew. Stwierdziłem wtedy, że stary język ma określenia, którym dzisiejsza mowa natkana pojęciami nie może dorównać. Twarz istotnie robiła się szara jak bielona ściana. Lejtnant podszedł do żołnierza krokiem lekkim i jakby tanecznym tak blisko, że zetknął się z nim prawie twarzą w twarz. Zorientowałem się, że nie będzie strzelał. Nie zostawił sobie miejsca nawet na obrócenie go tyłem.

- To ty jesteś chory? - zapytał. 

Żołnierz patrzył na niego wytrzeszczonymi oczami. Próbował mówić, ale głos odmówił mu posłuszeństwa.

- Komendant pyta, czy to ty jesteś chory - przetłumaczyłem.

- Ja - wytchnął żołnierz.

- Już przyjechałeś chory?

- Nie.

- Zaraziłeś się tutaj?

- Tak.

- Spałeś z Niemką?

- Tak.

- I ta Niemka jeszcze tu jest?

- Jest.

- Na wsi?

- Nie.

- Gdzie?

- Tutaj.

- W tym domu?

- Tak.

- Przyprowadź ją tutaj! Zaraz!

Poznaniak nie zdążył zrobić paru kroków do drzwi, gdy pan Józef dotychczas nie odrywający oczu od talerza, zerwał się z krzesła.

- Nie ruszaj się! - wrzasnął na żołnierza. Podbiegł do mnie skurczony jak do skoku.

- Szefie! - Nigdy dotąd nie okazywał takiego wzburzenia. - Jak pan pozwoli ją tu przyprowadzić, to do końca życia nie będę pana uważał za człowieka. Kobieta jest niewinna.

Drugi z naszych konwojentów, taki wstydliwy, że dotychczas wybąknął ledwie kilka słów, także odsunął z hałasem krzesło i zbliżył się wymachując rękami. Był spocony z emocji. Raczej bełkotał, niż mówił.

- Ja to mogę zaświadczyć. Przysięgnę, jak chcecie. Ja wiem wszystko. Zamykała drzwi. Prosiła. Ale nie słuchał. Sprawiedliwość mu się należy - mówił. Za to życie u bauera. Wlazł oknem. Szyby są wybite. Mogę pokazać.

Nie chciałem im przypominać rozmów, które prowadzili, kiedyśmy tutaj jechali. Ileż to było pogróżek, że zaraz po minięciu dawnej granicy odpłacą Niemcom tym samym, czego od nich doznali. W Mauthausen, w Bauernhofie u osiedleńca, na ulicach miasteczek, gdzie na widok idącego Niemca polski "podczłowiek" musiał zrywać czapkę z głowy i schodzić do rynsztoka, każdy z moich towarzyszy doznał tylu niezasłużonych i niezrozumiałych krzywd, że teraz chował w sercu zapiekłą żądzę odwetu. Nawet nie odwetu. Sprawiedliwości. Kara, którą wymierzali w marzeniach, spadała tylko na winnych. - I do dzieci będziesz strzelał? - Coś ty głupi! - A do bab? - Co baba winna? Siedzi w domu. - Poniektóre kobiety to są żarłoczniejsze na ludzką męczarnię od mężczyzny. Nie robiły może abażurów z ludzkiej skóry? - No, jakbym złapał taką z abażurem...

Komendant przyglądał się tym objawom niekarności z nie ukrywaną odrazą.

- Co ona tak rajcuje ta twoja armia? - zwrócił się do mnie. - Może przywołasz ją do porządku? Bo jak sam nie możesz dać sobie rady, to ja spróbuję... No!

Porozumiałem się wzrokiem z panem Józefem.

- Panie Józefie - rzuciłem ostro. - Niech pan zaraz przyprowadzi tutaj tę Niemkę. I niech pan nie zapomina, że nie skończyliśmy jeszcze obiadu.

- Rozkaz, panie szefie! - krzyknął pan Józef ze służbistością, jakiej dotychczas nigdy nie okazywał, gdyż dla zamanifestowania dyscypliny wyprężył się i stuknął obcasami. - Już się robi! Zrozumiano!

- Siadaj! - zaprosiłem komendanta do stołu.

- Jestem tu służbowo.

- To posiedź służbowo zamiast stać. Na jedno wychodzi.

Odwrócił krzesło od stołu i usiadł twarzą do drzwi. Żywe oko płonęło mu niedobrym blaskiem. Szklane zachowywało obojętność, która była bez porównania straszniejsza. Rękę ciągle trzymał na kaburze.

- Tylko ty nie próbuj ze mną żartować - powiedział z tym samym niepokojącym opanowaniem, jakie okazywał na początku - bo napytasz sobie biedy. A Niemkę i tak zastrzelę.

- Za co?

- Została tu z rozkazu, żeby zarażać naszych żołnierzy. Agentka.

- Nie wierzysz sam w to, co mówisz. Nie wiesz, co się dzieje?

- Nie bój się, wiem lepiej od ciebie. Zostawili tu niemało dywersantów. A do dywersantów trzeba strzelać. Rozumiesz?

- Zastrzeliłeś już kiedy bezbronną kobietę?

- Nie twoja rzecz. Nawet jak dotąd nie zastrzeliłem, to teraz zastrzelę.

- Zrobisz, jak zechcesz.

- Pewnie, że zrobię, jak zechcę. Zastrzelę.

W tej chwili otworzyły się drzwi i wszedł pan Józef prowadząc za rączkę Marię-Luizę. Maria-Luiza miała świeżo wypraną sukienkę, włosy ściągnięte w dwa sterczące warkoczyki i zawiązane szpagatem. Jak zwykle nie okazywała ani trochę zalęknienia. Wyszła na środek pokoju, dygnęła i oświadczyła z cechującą ją powagą:

- Guten Morgen, meine Herren. Mammi ist nicht da. Ich hab' mein Frühstück schon gegessen, ich kann aber mit euch noch einmal speisen. Mein Appetit ist wunderbar.

Dygnęła jeszcze raz, odsunęła sobie krzesło i grzecznie zasiadła przy stole.

Komendant mrugał nerwowo żywym okiem.

- To on, swołocz?

- Nie. To z matką tej małej. Przyjdzie tu, jak wróci ze wsi.

Lejtnant wstał i podszedł do nas. Pan Józef postawił na środku stołu butelkę wódki i krajał na równe plasterki ostatni już wianek suszonej kiełbasy.

- To prawdziwa polska wódka? - zapytał oficer. Mówił, jakby zagadywał w sobie jakieś myśli zaprzątające mu głowę.

- Oczywiście. Widzisz, nawet lak jest nienaruszony.

- Poczęstujesz?

- Właśnie po to nasz szofer ją przyniósł. Pierwszy raz jesteś u nas gościem. Korzystamy ze sposobności, żeby ci podziękować za opiekę. Siadaj.

Komendant usiadł obok Marii-Luizy i wychylił duszkiem szklankę napełnioną przez pana Józefa. Witold Jabłoński podsunął mu kiełbasę.

- Proszę się częstować, komendancie - zaprosił swoją literacką staranną ruszczyzną. - Chowaliśmy na jakąś niezwykłą okazję. U was również znany był ten gatunek kiełbasy. Myśliwska. W którymś ze swoich opowiadań Lermontow o niej wspomina.

- Lermontow? Wiem. Postępowy pisarz. Współczuł cierpieniom pańszczyźnianych chłopów. Pisał dużo o słowikach. Może pisał też o kiełbasie. A ta Niemka to tutejsza?

- Nie. Uciekła z małą z Berlina po bombardowaniu. Wtedy zginął jej mąż.

- Był w policji czy w armii?

- Pracował w fabryce.

- Znaczy się robotnik?

- Nie wiem. Pewnie robotnik. Zapytasz ją, jak tu przyjdzie.

- Ta polska wódka to ona nie jest najgorsza. Nie taka jak nasza, ale nie najgorsza. A wasza robota z tymi książkami to też nie najgorsza. Pożyteczna. Książka znów będzie potrzebna, jak się teraz ta wojna skończyła. Ile to książek namarnowała! Ludzi też. Tyle, że aż człowiekowi dziwno, że sam żyje. Nie dziwno wam?

- Dziwno.

- Mnie też dziwno. Bo moi nie żyją. Wieś Niemcy spalili. Rozumiesz. A jak myślisz, tę Niemkę to pewnie trzeba będzie leczyć?

- Nie zaszkodziłoby.

- I ja tak myślę. Takim sposobem to będzie i humanitarnie. Będzie humanitarnie, co?

- Z całą pewnością będzie humanitarnie.

- No to szabasz, czyli załatwione. Przyślij mi ją, jak będziesz wyjeżdżał. Pogadam z lekarzami, żeby się nią zajęli poza ewidencją, rozumiesz. Po co się ma kto czepiać? Nigdy nie wiadomo, na jakiego człowieka się trafi. Bo ludzie to bywają różni.

Ta najbanalniejsza z prawd, stara jak cywilizacja, odzyskuje sens dopiero w osobistym doświadczeniu. Jakie doświadczenia doprowadziły do niej tego człowieka o martwej twarzy, broniącego się eterem przed udrękami pamięci? Mnie to powiedzenie nasunęło wtedy ciężkie wspomnienie z lat okupacji.

Podczas jednego z przyjazdów do rodziny, która zamieszkiwała wtedy na wsi pod Siedlcami, natknąłem się na likwidację getta. Stacja była zamknięta i żandarmi zagarniali wszystkich, którzy na niej wysiadali. Maszynista zwolnił przed semaforem, aby ułatwić wyskoczenie zagrożonym wywózką do Rzeszy. Do miasta dotarłem na piechotę. Szedłem zupełnie pustą ulicą Warszawską, która przed wojną zmieniła nazwę na Marszałka Piłsudskiego, a po wojnie na Marszałka Rokossowskiego. Ulice poprzeczne zamykały kordony szaulisów w czarnych mundurach i furażerkach.

Nad dzielnicą żydowską unosił się krzyk zagłuszany przez gęste strzały. Po ścichnięciu strzelaniny krzyk przechodził w falujący lament, niemal w rozpaczliwy śpiew bóżniczy. Urywał się przecięty strzałami, aby odezwać się znowu w tonacji tak wysokiej, że wydawało się prawie niemożliwe, żeby wydobywał się z gardła ludzi.

Kiedy mijałem gmach sądu okręgowego, z bocznej ulicy wybiegła mała, pewnie pięcioletnia dziewczynka. Uciekała. Gonił ją zaśmiewając się krępy żołnierz o szerokiej, chłopskiej twarzy.

Nierzadko w ciągu tych lat miałem sposobność przyglądać się twarzom ludzi, którzy zabijali. Czasem twarz zdradzała ciekawość, jakby morderca śledzący umierającego z napiętą uwagą spodziewał się odkryć niezwykły sekret. Czasami zjawiał się na niej złośliwy uśmiech, jak na twarzy chłopca, który z procy mierzy do wróbla: o, teraz już mi nie uciekniesz! Najczęściej rozlewała się na niej pycha, bezbrzeżna pycha prostaka, któremu udzielona została najwyższa władza, jaką może sprawować człowiek nad człowiekiem, prawo do odebrania mu życia. Takiego jednak wyrazu, jak na twarzy tego szaulisa, parobka spod Kowna czy Sejn, nie widziałem nigdy. Jaśniała cała radością. Działał w hałaśliwym upojeniu. Rżał jak koń, kiedy ustawiał dziecko pod ścianą i odchodził trzaskając zamkiem karabinu, aby znaleźć dogodną odległość do strzału.

Wtedy właśnie na schodach sądu ukazał się niemiecki oficer. Mógłby uchodzić za wcielenie mitu, którym Niemcy otaczali swoją armię. Gdyby ktoś zapytał, jak naprawdę wygląda ten surowy, ale zarazem nieskalany moralista i intelektualista wojny, jakim posługiwała się legenda, to można by po prostu wskazać nań ręką: właśnie tak jak ten!

Był wysoki, szczupły, jakby zrośnięty z mundurem. Głowę miał piękną i rasową, z siwiejącymi włosami na skroniach i siwiejącym krótko przyciętym wąsem. W tej chwili twarz była dosłownie skamieniała ze zgrozy. Żyły tylko oczy. We wzroku, którym ze mną wyraźnie chciał się porozumieć, przebijała rozpacz. Zachęcony ludzkim wyrazem tego spojrzenia posłużyłem się językiem nie używanym od czasu Oświęcimia.

- Panie majorze - krzyknąłem po niemiecku - niech pan nie pozwoli zabić dziecka.

Wystarczyłoby ruchu jego ręki okrytej rękawiczką, aby szaulis ruszył biegiem w tę przecznicę, z której wyskoczył. Oprócz nas nie było nikogo. Oficerowi nic nie groziło. Ale minął mnie jak automat. Nie obejrzał się nawet, kiedy klasnął strzał. Tajne instrukcje, które należało spalić natychmiast po przeczytaniu, nakazywały mu nie dostrzegać tego, co się działo. Nie widział więc i nie słyszał niczego. Nie wie o niczym dotychczas. Inaczej mógłby może żywić drobne wątpliwości, czy słowa o żołnierskim honorze brzmią naprawdę tak dumnie, jak on je wymawia.

* * *

Komendant stacji Bottschow, bardzo wysoki młody człowiek ze śmiejącymi się, sprytnymi oczami w szerokiej twarzy, z kosmykiem włosów wystających spod czapki przyjął mnie z koleżeńską familiarnością. Zapalił ofiarowanego mu papierosa i zaciągając się smakowicie dymem przeglądał paczkę zaświadczeń, które mu położyłem na stole. Nie wiedziałem, dlaczego papiery, z którymi wiązałem największe nadzieje, rozkazy opatrzone wielu podpisami i pieczęciami, budziły w nim rozbawienie zamiast szacunku.

- Piękną, bracie, sobie zebrałeś dokumentację - powiedział. - Same okrągłe pieczęcie! Ważne! I podpisy samych pułkowników. Też nie bagatela! Tylko przykładać rękę do daszka. A ile ci potrzeba tych wagonów?

- Cztery! - odpowiedziałem w błogim przekonaniu, że najtrudniejsze mam już za sobą.

- Cztery? - powtórzył - wcale nie tak wiele. Można powiedzieć, że nie masz wygórowanych żądań. Mam tu ludzi, którzy domagają się nawet trzydziestu, i słowo ci daję, że tym również nie odmówiłem. I oni dostaną, i ty dostaniesz...

Postanowiłem jednym słowem zakończyć sprawę tak pomyślnie rozpoczętą.

- Kiedy? - zapytałem nadając głosowi ton spokojnej stanowczości.

Spojrzał na mnie oczami pełnymi podejrzanej dobroduszności.

- Podejdź do okna - powiedział - i trochę sobie popatrz.

Rozległa równina za torami aż po linię horyzontu pokryta była różnymi maszynami rolniczymi. Gęsto obok siebie stały stare i nowe lokomobile, traktory, siewniki, sieczkarnie, młockarnie, brony czy jak im tam jeszcze.

Lejtnant długo wyciągał sterczące spod stołu nogi, jakby to były nogi kosarza.

- Popatrzyłeś? Pięknie. No, to chodź ze mną.

Zaprowadził mnie na placyk za stacją, gdzie stało kilka ogromnych, sięgających prawie pod dach budynku stert z różnorodnych pudełek.

- Teraz popatrz na to. Popatrzyłeś? Dobrze. To już ci niewiele zostało do oglądania.

Otworzył drzwi do poczekalni. W kłębach machorkowego dymu siedziało albo leżało na ławkach kilkunastu oficerów. Bez względu na stopień w postawie wszystkich uderzała ta cierpliwość, której nabywa się jedynie wtedy, kiedy człowiek nie rozstrzyga o niczym, ale zdany jest na łaskę i niełaskę sił przemożnych i surowych, takich jak zima albo jak starość, albo jak władza centralna.

- Niektórzy z tych oficerów - mówił oficer z niedbałością, za którą wyczuwało się ogromną zabawę - czekają już od tygodnia. Poczekają jeszcze z tydzień albo ze dwa. Bo te maszyny, które widziałeś na polu, to nie są maszyny, ale po wojskowemu transport. A te paczki po 20 kilogramów na głowę, wysyłane do ojczyzny, to nie są zwyczajne paczki, ale transport. A ci oficerowie, to nie zwyczajni oficerowie, ale ze względu na zadanie, które mają do spełnienia, komendanci transportów. Wszyscy mają albo przynajmniej tyle samo papierków z okrągłymi pieczęciami co ty albo jeszcze więcej...

Zaczynałem się domyślać przyczyn wesołości, którą wzbudziło w nim moje żądanie. Dla upewnienia się już tylko, czy nie popełniam błędu, zapytałem:

- Jak myślisz, kiedy przyjdzie kolej na mnie? 

Strzelił w palce.

- Ano, cóż, załatwię cię przepisowo, w terminie. Naprzód wyślę ten transport z maszynami, bo ziemia się przez wojnę zależała, potem ten transport z paczkami do rodzin, bo ludziom po wojnie różnych rzeczy brakuje, a potem to już będę mógł wyekspediować te twoje cztery wagony z książkami. Przejeżdżałem przez Warszawę. Nie ma tam tylu ludzi, żeby zaraz powstały kolejki do bibliotek. Książki mogą poczekać!

Obliczyłem sobie szybko w myśli, że lekko licząc przyjdzie mi czekać ze sześć tygodni. Postanowiłem więc rzucić wszystko na jedną kartę.

- Rozumiem - powiedziałem - że bez czekania nic się nie dzieje na świecie. Tak już zarządziło prawo natury i nic na to nikt nie poradzi. Krowa też czeka wiosny, żeby skubać trawę. Ale co by się stało, gdybyś dostał litr wódki za każdy wagon? Cztery wagony, cztery litry?

Od razu spoważniał.

- Łżesz - klepnął mnie po ramieniu - wódki to ty nie masz.

- Mam.

- Nie masz! Chcesz mnie nabrać. Żebym dostał tyle wódki, ile mi naobiecywali, napisałbym do Rady Najwyższej, żeby zlikwidować monopol.

- Jak Boga kocham, mam.

- Boga u nas po rewolucji skasowali i nie używa się go już jako fabrycznej gwarancji. Nie wierzę.

- Często tak bywa, że kto nie wierzy, ten traci. Chcesz stracić wódkę?

- Nawet jak masz coś do picia, to nie wódkę, ale samogon.

- Nie. Mam prawdziwą wódkę z czerwoną nalepką i nie naruszonym lakiem.

- Pokaż.

- Naprzód pokaż wagony.

- O, widzę, żeś ty swój człowiek! Może się dogadamy. Przyjeżdżaj jutro.

Nie czekałem jednak do jutra. Nie ujechałem jeszcze naszym wielkim studebaeckerem i trzech kilometrów, kiedy dogonił mnie goniec na motocyklu.

- Ej, warszawiak! - zatrzymał samochód. - Uczony! Z powrotem do komendanta!

Komendant olbrzymimi krokami, jakby chodził w siedmiomilowych butach, zaprowadził mnie na bocznicę.

- Widzisz, jakie to niewiarygodne zdarzenia bywają w życiu. Dawniej mówiło się, że to cud, ale dzisiaj w dobie materializmu naukowego można powiedzieć rzadkość! Zupełnie jak w bajce. Jakby żar-ptica w dziobie przyniosła.

Na bocznicy, tuż przy magazynie stały z otwartymi drzwiami cztery towarowe wagony.

- Policzyłeś? Jest cztery?

- Jest.

- No, to dawaj cztery litry!

Pan Józef nie ukrywał nagany dla mego niewyrobienia handlowego, kiedy właził pod samochód, żeby wyciągnąć wódkę ze skrytki.

- Cztery butelki? - dobiegało spod wozu. - Cztery? Że też panu i po Oświęcimiu została taka inteligencja. Dwóch mu się nie należy. Ze swojego daje, czy co? Wagony są państwowe.

Komendant patrzył na cztery butelki wódki z niedowierzaniem, jakby były złudą, która rozwieje się przy dotknięciu.

- Pewnie sam nie wiesz, co ty jesteś? - w jego głosie słyszało się niemal rozrzewnienie. - Ty jesteś człowiek! No, zwyczajnie, człowiek! Przyznam ci się, że do końca nie wierzyłem. Nie, mówiłem sobie, czterech butelek prawdziwej wódki to on nie da. Pokaże mi pieczęć zamiast wódki. Ale kiedy teraz między nami jest tak jak między braćmi, to i ja ci coś powiem. Tych wagonów nie tylko ci nie zabiorę, jak miałem zamiar, bo kazałem je przetoczyć na manianego, ale dołączę do sztabowego transportu, który idzie bez zatrzymania i za dziesięć godzin będzie w Warszawie. Ładuj, ale migiem, żeby mi ci, co czekają, głowy nie suszyli. Wódki przecież dla wszystkich nie starczy.

Wysłałem pana Józefa po naszą ekipę, a sam pobiegłem z dobrą wiadomością do swego "starsziny" na dalekim torze za stacją. Siedział statecznie przed wagonem popijając herbatę.

- Mówiłem ci, żebyś się nie niepokoił - zagadnął swoim nieporadnym językiem rosyjskim. - U nas dzisiaj byłoby wszystko kulturalnie, gdyby ta wojna ludzi nie zepsuła. Ty o tych podartych książkach nie pamiętaj. Pewnie, że wstyd. Ale to nie ich wina. Żołnierz musi palić, a dystrybucja, rozumiesz, czyli zaopatrzenie, jeszcze zawodzi. Tytoń jest, a bibułki nie ma. Są tacy ludzie, co chcą, żeby wszystko od nich zależało: i człowiek, i wiatr. A człowiek pomyślał sobie co innego, niż oni zaplanowali, wiatr też pobiegł po swojemu, więc powiadają: dystrybucja, rozumiesz, dystrybucja jeszcze nam się wymyka z ręki. Też nie ich wina. Nie można mieć żalu do gza, że w upał dokucza stadu. Jak jest upał, jest i giez. Wszystko tutaj na ziemi jest urządzone wedle czasu. Potem przyjdzie jesień i patrzaj, gza już nie ma. Od razu lżej żyć. Poczekajmy i my do jesieni.

Przysiadłem się do niego na skrzynkę po amunicji. Poczęstował mnie herbatą czarną i gorzką jak piołun.

- Książek prawdę mówiąc to ja nie czytałem. Jakoś się nie składało. Ale myślę, że czytać książkę to jakby sobie śpiewać półgłosem o zmroku, kiedy ziemia nacieszyła się słońcem, nasyciła gorącem i teraz odpoczywa. Są takie pieśni, że jest w nich wszystko o dobrym i złym w życiu...

A jak nie ma, to sobie człowiek sam dośpiewa. Przyjdzie mu nie wiadomo skąd. Tak musi być z książką, prawda?

- Prawda - przytaknąłem - zdarzają się takie książki.

Zapewne nie byłem wobec niego tak uczciwy, jak na to zasługiwał, ale nie mogłem podzielić się z nim wiedzą nałogowego czytelnika, że mało książek można by wyśpiewać o zmroku, żeby wyrazić tę zadumę nad życiem, która nie mieści się w słowach. Olbrzymia większość zadrukowanego papieru to tylko świadectwo ludzkich złudzeń, zarozumialstwa, złości i zwyczajnej głupoty. Książki też umierają, jak wszystko, co słabe i uległe prawu przemijania, i w bibliotece wydzielają nikły zapach rozkładu budząc jałową nudę. Jeśli zasługują na szacunek, to z takiego samego powodu, co cmentarz, gdzie godzimy murem nudę śmierci, gdyż świadczy to o dawnej ludzkiej osiadłości na ziemi i przynajmniej gatunkowi daje poczucie trwałości.

* * *

Witold Jabłoński przywiózł z Goerbitsch kilkanaście naszych pomocnic, więc po paru godzinach wagony były gotowe do drogi. Okazało się przy tym, że jeszcze bezwiednie, jako chyba jeden z pierwszych, odkryłem sekret gospodarki planowej. Zażądałem mianowicie dwa razy tyle środków, ile mi było potrzeba. Ocalone zbiory bibliotek warszawskich zmieściły się w dwóch wagonach. Dwa mogłem zwrócić.

Pogłębiło to żal gospodarski pana Józefa. Przyszedł do mnie z miną jeszcze bardziej obolałą niż zazwyczaj.

- No i co, szefie? - był pełen gorzkiej ironii. - Pewnie teraz nie pójdzie pan do niego, żeby panu oddał dwie butelki? Zresztą, wcale panu nie radzę. Po co ma się pan wystawiać na pośmiewisko? I tak, to nie my się śmiejemy ostatni, kiedy się wszystko przekotłowało.

- Panie Józefie, a nie mógłby się pan choć trochę ucieszyć, że ostatecznie tak się nam wszystko dobrze udało?

- Jak kiedyś, jeszcze za kawalerskich czasów, przepłaciłem za buty u Kielmana, to choć były nie do zdarciu i chodziłem w nich pięć lat, ani razu nie pomyślałem: jakie to dobre buty, tylko zawsze: dlaczego w tym sklepie zaraz odgadli, że jestem frajer? Bo na naiwniakach to się ludzie od razu poznają.

Po skończeniu pracy późnym wieczorem Witold Jabłoński z konwojentem ułożyli się w wagonie na spoczynek. Ja zostawałem, aby rano wyruszyć samochodem na dalsze poszukiwanie książek.

Nie wróciłem jednak na noc do pałacu. Chciałem doczekać chwili, kiedy nasze wagony będą doczepione do "specjalnego", uprzywilejowanego transportu i ruszą do Warszawy. Teraz dopiero ogarnęła mnie nonsensowna niecierpliwość. Jest ona najczęściej gwałtowną chęcią przyśpieszenia takich wypadków, na jakie nie mamy żadnego wpływu. Nie mogłem znaleźć sobie miejsca. Nie pomagała nawet ironiczna refleksja, że jestem w tej chwili niesłychanie mało oryginalny. Potwierdzałem tylko w ten sposób moją przynależność do niecierpliwego narodu, który z reguły nie umiał zdać się na bieg wydarzeń i rozsądnie czekać, co przyniosą. Zdradzał się wtedy ze swojej nieufności do historii, co świadczyło raczej o jego zmyśle spostrzegawczym, ale jednocześnie ze swego przeświadczenia, że zdoła historii narzucić pomyślne rozwiązanie, co dowodziło znowu skłonności do ulegania naiwnym złudzeniom.

Dla zabicia czasu zaszedłem na stację. Może też skierowała mnie tam duma zwycięstwa. Chciałem przyjrzeć się ludziom, którzy jeszcze ciągle czekali i mieli czekać długo.

Żelazny piecyk rozżarzony do czerwoności jarzył się w kłębach machorkowego dymu. Większość oficerów spała w najdziwniejszych pozycjach. Paru grało w karty. Krępy lejtnant z nosem jakby obdartym ze skóry opowiadał - pewnie już nie po raz pierwszy, bo nikt go nie słuchał - jak wyrzucony przez wybuch z płonącego czołgu ocknął się w bruździe pełnej wody i stwierdził nie bez przyjemnego zdziwienia, że nie poniósł innej szkody prócz osmalenia nosa.

- Jakie to sztuczki może wyczyniać wybuch - rozprawiał z uporem człowieka, który sporo wypił - to wprost nie do uwierzenia! Lepsze niż w cyrku. Czołg poszarpał na kawałki, jakby był z papieru, a mnie nawet nie zadrasnął. Tylko jak machnął płomieniem, to nos mi usmażył na czerwono.

Utkwił szklane oczy we mnie. Przyglądał mi się długo ze zmarszczonym czołem. Widocznie przyciągałem jego uwagę odmiennym wyglądem.

- Ej, ty, długopoły! - krzyknął. - Chodź, przyjrzyj się z bliska. Czerwony jak rak po ugotowaniu. Nie chcesz? No, to wstań, bo będę pił zdrowie największego geniusza, jakiego kiedykolwiek wydała ludzkość, naszego dzisiejszego Suworowa!... Co mówię, Suworowa? Suworow mu do pięt nie dorasta. Kto był Suworow? Patriota? Patriota. Generał? Generał. Ale jaki generał? Powiedz zamiast wytrzeszczać na mnie oczy! Carski generał, mogę ci dać słowo honoru i dlatego...

Siedzący nieruchomo w kącie major z obwisłym wąsem wstał i ogarnął poczekalnię zmęczonym spojrzeniem. Miał cierpliwe oczy nauczyciela wiejskiego. Zatrzymał je na mnie.

- Ty polski profesor - powiedział łagodnie - sobie wyjdź i pospaceruj z pół godzinki po peronie. Noc jest przyjemna, majowa, księżyc świeci, popatrzysz sobie trochę na naturę, a ja porozmawiam z tym lejtnantem o sprawach politycznych i wojskowych, których tobie słuchać nie jest dozwolone.

Istotnie, była noc majowa i świecił księżyc. Delikatna wiosenna mgiełka okrywała pola. Majaczyły w niej połyskujące srebrzyście maszyny rolnicze. Na ten widok serce mi wypełniło błogie uczucie wdzięczności dla ministra skarbu, że nie okazał się niezłomny w swoich zasadach. Ileż jeszcze takich nocy musiałbym podziwiać, gdyby nie przydział butelek opatrzonych czerwoną nalepką!

Upewniłem się, nie wiadomo po co, że "moje" dwa wagony ze zbiorami warszawskimi ciemnieją na bocznicy, wypaliłem papierosa w towarzystwie wartownika, który umiejętnie zaciągał się w rękaw, i wróciłem na peron. Z oświetlonych okien na pierwszym piętrze dobiegał śpiew ślicznie rozłożony na głosy jak wieczorem na wsi rosyjskiej, kiedy młodzi zbierają się na przyzbach. Co chwila pieśń przerywały dzwonki i donośne meldunki przez telefon, ale wracała w nieskalanej czystości melodii. W odstępach parominutowych przebiegały nie kończące się pociągi towarowe.

Jeden z nich zwolnił i zatrzymał się na stacji. Ze środkowego wagonu zeskoczył oficer i pobiegł do komendanta. Pieśń się urwała. Nastała cisza. Wtedy się okazało, że ten długi pociąg towarowy, ciągnięty przez dwie lokomotywy, żyje.

W pierwszej chwili nie można było określić wrażenia, jakie wywoływał. Wydawało się, że wiezie dziwaczną orkiestrę, która gra na zupełnie nie znanych instrumentach. Tysiące jakichś talerzy czy gongów wybijało pośpieszny rytm. Rytm ten, w zasadzie wspólny dla wszystkich instrumentów, rozkładał się na mnóstwo wariacji. Jedne z nich były powolne i nerwowe, jeszcze inne senne, delikatne i nieśmiałe. Wszystko to brzmiało jak pochód jakiegoś ogromnego mechanicznego wojska szurającego nogami obutymi w blachę. Na to metaliczne tętnienie nakładały się dzwony i dzwonki. Odzywały się w różnych wagonach, pojedynczo albo po kilka na raz i po paru dźwiękach albo rozpływały się w melodyjnym zaśpiewie, albo też przechodziły w skrzek i chrypienie starego człowieka, który nie może złapać tchu.

To te dzwonki pozwoliły odgadnąć sekret pociągu. Naładowany był zegarami. W większości były to zapewne te wysokie i niezdarne zegary szafkowe, jakie zamożni mieszczanie stawiali w swoich jadalniach. Musiały jednak być również wśród nich i zegary zdjęte z wież, gdyż od czasu do czasu rozlegał się potężny głos, który poprzednio oznajmiał godziny mieszkańcom parotysięcznego miasta.

Zegary szły. Może ładujący je do wagonów chcieli udowodnić, że nie wysyłają szmelcu, więc każdy zegar nakręcili przed dołączeniem do transportu. Może dali się ponieść tej radosnej fantazji, która owładnęła ludźmi po zwycięskim zakończeniu wojny. Cokolwiek nimi kierowało, dokonali rzeczy niezwykłej. Bezwiednie skomponowali dzieło, jakiego nie zdołałby stworzyć żaden z artystów spragnionych odnowienia muzyki.

Tak zasłuchałem się w ten koncert, że wzdrygnąłem się z przestrachu, kiedy tuż przy uchu usłyszałem zduszone: - Och, czort. O krok za mną stał oficer. Kołysał się na szeroko rozstawionych nogach. Był zupełnie pijany. Pochylony do przodu wsłuchiwał się w grające wagony. Na twarzy miał ten uśmiech niedowierzania, jaki malarze flamandzcy dają świadkom cudów. Nagle rysy mu dosłownie skamieniały w napięciu. Zapewne taki wyraz miewał w chwili, kiedy wskakiwał do zdobywanego bunkra. Ruchem tak szybkim, że prawie niedostrzegalnym wyrzucił przed siebie nagan wiszący przy pasie na długich rapciach. Pochwycił broń w locie, wyrwał z kabury i oparł na zgiętym ramieniu. Chwilę poczekał pochylony czujnie do przodu.

- Zabiję jak psa! - powiedział ze spokojną stanowczością. - Gorzej jak psa. Jak samego diabła.

Gdzieś w dalekim wagonie potężny zegar zaczął wybijać godziny. Trzasnął strzał. Zegar bił dalej.

- Chybiłem? - zapytał oficer z niezmiernym zdumieniem, gdyż prawdopodobnie rzadko mu się to zdarzało.

Strzelił znowu. Jakby obudzone hukiem zegary odezwały się w różnych miejscach. Oficer strzelał. Spokojnie, zawzięcie i coraz szybciej.

- Chybiłem, chybiłem, znowu chybiłem czorta! - powtarzał z rozpaczą, sprawnie ładując rewolwer. - Ale on mi się nie wymknie! Chcesz się założyć?

Miałem wrażenie, że toczy beznadziejną walkę z tą całą mechaniczną armią, która szła bez końca wybijając rytm metalowymi nogami.

Komendant transportu wybiegł na peron i mijając nas roześmiał się donośnie, jakbyśmy byli gdzieś na łące w czasie sianokosów.

- Cóż to, kapitanie? - krzyknął. - Chcesz mi zastrzelić zdobyczny czas, który wiozę do ojczyzny?

W biegu wskoczył do transportu. Pociąg zacichł w głębi nocy. Odszedłem zostawiając oficera wpatrzonego w ciemność z naganem opartym na zgiętym łokciu.

W wiele lat później zamierzałem to wydarzenie, które mi natrętnie wracało na pamięć, przetworzyć na scenariusz opery. Wydawało mi się, że może ono dopomóc w znalezieniu formy bliższej dzisiejszym doświadczeniom ludzkim niż forma opery tradycyjnej. Chodziły mi po głowie różne pomysły zrodzone z dzisiejszych niepokojów sztuki. Awangardowa moda podpowiadała mi nawet tytuł. Orfeusz roku 1945 zapowiadał interesująco nową postać mitu podjętego raz jeszcze dla dokonania porachunków z tym wszystkim, z czym człowiek nie może się pogodzić. Współczesny Orfeusz przebiegał piekło minionych lat w pościgu za czasem, który zasługiwał na zgładzenie. W odróżnieniu od swego antycznego poprzednika nowy Orfeusz nie lękał się złamania zakazu. Przeciwnie, od początku spoglądał za siebie, aby zetknąć się oko w oko z tym czymś niewypowiedzianie strasznym w przeszłości i wymierzyć mu sprawiedliwość. Jedynie w ten sposób Orfeusz w pasiaku mógł przywrócić Eurydyce życie, a ludziom spokój sumienia.

Trzeba było wielu podartych kart, abym zrozumiał, że żadna sztuka, nawet tak niezależna jak muzyka, nie zdoła zastąpić rzeczywistości, czyli nocy, stacyjki oświetlonej nikłą lampą, pociągu wyładowanego grającymi zegarami i oficera, który do nich strzela.

Z nauki wyniesionej z takich konfrontacji starałem się korzystać przy spisywaniu tych wspomnień.