(...)

Z profesor Marią Janion

Maria Janion (1926) - historyk literatury i kultury polskiej, krytyk literacki. Mieszka w Warszawie.

- A jeden mój student, którego poprosiłam o zreperowanie okna w sypialni, zbladł, zachwiał się i omal nie zemdlał, gdy zobaczył, jak ta moja sypialnia wygląda. My jesteśmy teraz w tak zwanym gabinecie. Jest jeszcze pokój romantyczny, ale książki są również w kuchni i w łazience, nie mówiąc o przedpokoju. Ludzie mi mówią, że mam jakąś niesamowitą umiejętność upychania książek i papierów, a one są jak żywe rośliny, które się pną. Pracuję przy tym zapchanym małym stoliku, bo biurko już dawno zarosło. Przepraszam, czy pani aby nie kopie moich książek?

- Napycham pod ten stolik książki, a potem mam pretensję do ludzi, że je kopią. A jak mają nie kopać, skoro pcham im je pod nogi? Niedawno musiałam sprzątnąć nawalone na podłodze w pokoju romantycznym rzeczy i moje oko padło na powielaczowe wydawnictwa stanu wojennego. Pomyślałam sobie o tej męce powielacza i jak to? Będę to teraz wyrzucać na śmieci? Okazało się, na szczęście, że IBL *[Instytut Badań Literackich PAN] zbiera takie wydawnictwa, i już nie miałam wyrzutów sumienia. Ale zobaczyłam przy okazji, jak nieprawdopodobną ilość udało mi się tego napchać pod kaloryfer. Wie pani, może powinnam powiedzieć to w sposób bardziej poetycki - że mieszkam tak, jakbym mieszkała w drzewie. Że ta biblioteka jest jak drzewo, które się rozgałęzia.

- Część książek przywiozłam w skrzynkach z Wilna w czasie repatriacji - Żeromski, no, takie polskie książki. Dużo książek polonistycznych kupiłam w czasie studiów w Łodzi w niezwykłym antykwariacie, który się nazywał "Słowo". Za nędzny grosz były tam książki z bibliotek dworskich. Kupiłam dużo dziewiętnastowiecznych książek francuskich, w których były rachunki z I połowy XIX wieku. Wtedy zaczęłam interesować się polską poezją pisaną między powstaniem listopadowym a styczniowym. Mam pierwodruki Edmunda Wasilewskiego, Lenartowicza, Syrokomli, Ujejskiego. Największym znaleziskiem był Berwiński, mój ukochany wówczas poeta. Znajomi mówią, że jak się chce coś kupić, nie można ze mną wchodzić do antykwariatu, bo ja zawsze rzucę się na tę półkę, na którą trzeba, i pierwsza wyrwę ten klejnot. W czasach, kiedy trudno było u nas o książki zagraniczne, jakoś je zdobywałam. Chodziłam na Targi, pełzałam po nich, dowiadywałam się, w jakich księgarniach będą sprzedawane, i zawiązywałam w tych księgarniach niesamowite znajomości. Księgarze wpuszczali mnie do magazynów, mimo że biblioteki, które miały pierwszeństwo, złożyły na te książki zamówienia. Na francuskie i niemieckie książki wydawałam wszystkie pieniądze. Ci księgarze nie byli w stanie mi odmówić. Mówili, że widzą we mnie szaleństwo.

- Zdejmuję z półki, odkładam, wstawiam z powrotem, już sama nie wiem, co robię. Usunęłam część książek z historii Polski, bo historia nie zajmuje mnie już tak jak kiedyś. Rok 1920 i niektóre książki o Piłsudskim. Doszłam do wniosku, że nie będę się już tym zajmowała. Ale przecież jestem przede wszystkim historykiem i zawsze chciałam napisać o tragicznej ironii w dziejach Polski. Zupełnie nie wiadomo, co by mi było do tego potrzebne. Pozbyłam się Althussera - już nie będę się nim zajmować. Ale właściwie ja raczej zbieram, a nie wyrzucam. Nie mam już jednak siły robić tych wycinków, które są niezbędne do życia. Nieustanna mania, żeby zatrzymać jak najwięcej tych drobin. Robię wycinki i wkładam do teczek, które zalegają podłogę w pokoju romantycznym. Ewa Lipska powiedziała kiedyś, że ja piszę nowelki, rzeczywiście, to jest mój ulubiony gatunek literacki i w tych teczkach są nowelki właściwie już wymyślone. Czy ja je kiedyś napiszę - wątpię, ale myślę takim sposobem. Powstaje straszliwy problem zakwalifikowania wycinka - nie wiadomo, do jakiej teczki włożyć. O co mi chodzi właściwie? Ciężka praca nad dystrybucją rzeczywistości. Cały mój wysiłek jest w kółko skierowany na to, żeby opanować tę niesamowitą rzeczywistość, która mnie otacza i przytłacza. Żeby porobić w tej bibliotece ścieżki i dziurki i żeby można było przepełznąć. Tu mam kilkadziesiąt zeszytów zatytułowanych "różne pomysły romantyczne". A jutro mam mycie okien. Nie wiem, co zrobię z tymi wszystkimi gazetami, które leżą na parapetach. Był dziś u mnie mój współpracownik i ja mu mówię: tylko komputer, tylko komputer, tylko komputer - tak coś bredzę. A on na to: ja mam komputer i tak niesamowitą ilość dyskietek, że nie wiem, co z tym robić. On jest historykiem literatury z mojej szkoły, więc nie wie, co jest niepotrzebne. Wyrzuci się coś, a za tydzień się okazuje, że to było bardzo potrzebne - z powodu obrotu myśli ludzkiej. Strasznie ryzykowne życie. Wychodzi teraz dużo tłumaczeń książek, które mam po niemiecku czy po francusku, więc sobie pomyślałam - kupię tłumaczenie, a oryginał oddam. No i zdarzają mi się straszne rzeczy, bo często okazuje się, że muszę mieć i tłumaczenie, i oryginał. Prawda i metoda Gadamera jest źle przetłumaczona. Źle przetłumaczony jest nowy Nietzsche.

- W porywach około miliona. Strasznie pracuję nad znajomościami w hurtowniach. Znają już mnie tam jako szaleńca. Studenci wożą mnie po całej Warszawie, żebym mogła kupić książkę kilkadziesiąt tysięcy taniej. Sporządzam sobie wykaz książek, które muszę kupić, na podstawie "Ex Librisu", bo on jest najlepiej robiony, i teraz sobie dzielę te książki - na te, które muszę kupić koniecznie sama, i na te, które powinna kupić biblioteka IBL, żebym je mogła wypożyczyć. Wszystkie nowe książki leżą pod stołem, żeby były pod ręką.

- Trudno mi powiedzieć. Romansów nie mam. Od pewnego czasu nie kupuję polskich współczesnych powieści z wyjątkiem Konwickiego, Odojewskiego, poezji Różewicza i Szymborskiej.

- Kiedy był ten pierwszy wysyp, kupowałam, bo nie mogłam się powstrzymać. Leżą tu, za tapczanem. Ale teraz wyszło tyle Agaty Christie - tak bym chciała to mieć.

- Wdrapuję się na półki, klękam, pełzam. Potworna praca fizyczna.

- Myślę o niedogodnościach linearnej, prostolinijnej koncepcji życia. Tu stoją książki o potworach i o herbach. No, to są zupełne manie, ale właściwie nie mogę powiedzieć, że to są książki poza moim zawodem. Herby zachwycają mnie swoją bogatą semiotyką, one są niesamowite. Nie mogę też powiedzieć, że pozazawodowe są wampiry, bo pisałam o nich fachowo i jeszcze będę o nich pisała. Na temat wampirów mam dużą literaturę.

- Bardzo chciałabym mieć album malarstwa Francisa Bacona. Okropne to jest malarstwo - te ludzkie twarze w kawałach - potworne! Ale myślę o pokrewieństwach malarstwa Bacona z twórczością Becketta.

- Co jest najcenniejsze w Pani bibliotece?

- Te pierwodruki poezji romantycznej i francuskie książki, które mi były potrzebne przy transgresjach.

- Oprowadzi mnie Pani Profesor po pokoju romantycznym?

- Proszę. Niestety on wygląda strasznie, ale tu są moje najważniejsze zbiory.

- Nie, już się nie da. Zawalony. Nawet z trudem tu siadam i telefonuję. Tu jest kącik ezoteryczno-alchemiczno-mistyczny, ale nie ma do niego dostępu. Zawaliłam podłogę innymi książkami, czasopismami i cholera wie czym. Ale uporządkuję i dostanę się tam. Jest tu jeszcze dużo książek o Napoleonie. Romantyzm niemiecki, francuski i angielski - niektóre oryginalne wydania dziewiętnastowieczne. Tu są te teczki z "nowelkami", a tu oczywiście Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid. Ten Mickiewicz był tak przeze mnie zaczytany, że był obdarty ze skóry i ojczym oprawił mi go w materiał na zasłony. A tu jest sypialnia, czyli literatura współczesna, no i nauka o literaturze, a tu taka różność. W łazience jest historia literatury niemieckiej, książki o muzyce i filozofii. Widzi pani, jak tu jest zawalone.

- A w ogóle sobie nie radzę. Miałam odkurzacz, ale oddałam.

Paweł Hertz (1918) - pisarz, tłumacz, wydawca. Mieszka w Warszawie.

- Bo w pokoju, w którym siedzimy, są słowniki, encyklopedie, kompendia, bedekery, najlepsze zresztą książki do czytania. Reszta, to znaczy klasyka dziewiętnastowieczna, jest w przedpokoju.

- Te, które mówią o rzeczywistej sytuacji człowieka - nie tej wymyślonej, ale tej wiecznej. Nie wczoraj albo teraz, albo jutro, ale na stałe - zawsze. Takich książek jest bardzo niewiele. Przede wszystkim to Biblia, potem Boska Komedia, Iliada, Odyseja, Eneida i Pan Tadeusz. Te książki zamykają w sobie całe doświadczenie człowieka. A Pan Tadeusz - całe doświadczenie człowieka mówiącego po polsku i wychowanego w kręgu kultury polskiej. I te książki, tak na dobrą sprawę, wystarczą. Oczywiście jest wiele innych, rozwijających sprawy zawarte w książkach, bez których nie można się obejść, i na pewno trzeba mieć, na przykład, Szekspira. I ja go mam - i po angielsku, i po polsku, ale czytam zawsze po polsku. Mam też wielu autorów, których lubię, cenię, którzy mi się w jakiś sposób przysłużyli w zrozumieniu czegoś, ale to nie są rzeczy, bez których nie można się obejść. Nie można się obejść bez kompendiów. Poza tym moja biblioteka zawsze była biblioteką podręczną i odzwierciedlała stan moich prac czy zainteresowań. Kiedy pracowałem nad zbiorem poezji polskiej, miałem dużo tomów poezji dziewiętnastowiecznej. A potem wszystko to sprzedałem w antykwariacie, żeby zrobić miejsce innym książkom, bo wiedziałem, że z tamtych nic już więcej nie wydobędę. Usuwam książki, z których - a ja to dobrze wiem - nie będę już miał żadnego pożytku. W korytarzu, na półkach, stoi część klasyki światowej prozy. Są tam zwłaszcza Francuzi, bo jeśli idzie o Rosjan, to pełne wydania Tołstoja, Turgieniewa czy Dostojewskiego miałem tylko wtedy, kiedy nad tym pracowałem. Potem usunąłem to wszystko z wyjątkiem Dziennika pisarza Dostojewskiego.

- / nie ma Pan Biesów?

- Książki kupowałem przez dwadzieścia lat po wojnie, a potem przestałem. Mam wszystko, czego potrzebuję, taką podstawę w kilku językach.

- Idealny dla mnie. Wiem, gdzie co jest, a książki są poukładane według klucza językowego.

- Czy ma Pan emocjonalny stosunek do swojej biblioteki?

- A co to znaczy? Ja nie jestem bibliofilem, zresztą wiedzę bibliofilską opanowałem po łebkach. Ale wiem, co to jest Pan Tadeusz z "pieskami".

- A co to jest?

- No, pieski są na okładce. Mnie interesuje treść i żeby książka była zindeksowana.

- A tam co stoi?

- W pokoju są tylko kompendia. Mam głównie rzeczy, które mi pomagają w rozpoznaniu i zrozumieniu okresu, na którym się trochę znam, czyli wieku XIX. I większość moich kompendiów tego dotyczy. Niezwykle cenna jest dla mnie stara niemiecka encyklopedia z uzupełnieniami do 1910 roku. A to dlatego, że w nowych encyklopediach pewne hasła są usuwane na rzecz nowszych, tyle że mnie te nowe nie interesują. Wolę mieć encyklopedię, w której mam plan Berlina i skorowidz ulic z 1900 roku, bo to mi może być potrzebne. Mam kompendia niemieckie, rosyjskie i francuskie. Wyspecjalizowane słowniki, zwłaszcza francuskie - na przykład narzecza paryskiego, albo słownik rzadko spotykanych wyrazów. Najmniej mam słowników polsko-obcojęzycznych czy na odwrót, ponieważ uważam, że przede wszystkim muszę dobrze rozumieć wyraz w obcym języku. Mam oczywiście wszystkie słowniki polskie, poczynając od Lindego, na Doroszewskim kończąc. Mam też dużo starych przewodników podróżnych. Bardzo je lubię czytać i były niezastąpione, kiedy przygotowywałem dla PIW-u serię "Podróży".

- Nie mam czerwonego Larousse'a. Te dwadzieścia parę tomów jest arcydziełem encyklopedii. Po wojnie znalazłem to w antykwariacie i podsunąłem PlW-owi, żeby kupił do swojej biblioteki.

- Bo to zajmuje strasznie dużo miejsca. Ale dziś wszystko bym wyrzucił, żeby zrobić miejsce na tego czerwonego Larousse'a. Piotr Larousse i jeszcze parę osób pisało, co im przychodziło do głowy, co było stanem wiedzy na ten czas, a często też wypowiadali swoje poglądy. Pasjonujące.

- Bardzo nie lubię. Ostatecznie już wolę dać, niż pożyczyć. Ale książek, bez których nie mogę się obejść, nigdy nie dam i nie pożyczę.

- Wiersze Mickiewicza, Pan Tadeusz, Biblia i stara książka telefoniczna.

- No, kupiłem. To rewelacyjna lektura. Ale w gruncie rzeczy ja już nie mam instynktu gromadzenia. W pewnym wieku osiąga się ten błogosławiony stan, kiedy już tego wszystkiego się nie chce. A im mniej się chce, tym jest lepiej.

Z profesorem Januszem Tazbirem

Janusz Tazbir (1927) - historyk, profesor w Instytucie Historii PAN. Mieszka w Warszawie.

- Bo ja potrzebuję wewnętrznej akceptacji i harmonii świata. Moi niektórzy koledzy wtykają na półki różne papiery, ale ja nie wtykam. Książki są ułożone alfabetycznie, bo inaczej bym nie dał rady. Mam je w tym pokoju, w tamtym i jeszcze w jednym. Tyle trudu kosztowało mnie dotarcie do wielu książek, że w końcu poświęciłem dwa tygodnie wakacji i je uporządkowałem. Proponowałem tę pracę córce za skromnym wynagrodzeniem, ale kategorycznie odmówiła. Mam parę ciągów alfabetycznych, lecz teraz wiem, że to nie było całkiem słuszne. Czasem trzeba było układać według zagadnień - osoba lub temat, bo ja nie pamiętam, kto o danej osobie pisał, i znowu szukam. Czasem wypożyczam z biblioteki książkę, żeby sobie przypomnieć, jak ona wygląda, i żebym mógł ją u siebie łatwiej znaleźć. Zdarza mi się również kupić książkę, którą już mam.

- No właśnie. Najprościej byłoby oddać do jakiejś biblioteki, ale każdy szanujący się bibliotekarz nie lubi dwóch rzeczy: czytelników - i słusznie, bo brudzą, nie oddają książek i robią bałagan - oraz nadmiaru książek, które trzeba możliwie szybko katalogować. Na szczęście biblioteka Instytutu Badań Literackich przyjmuje wszystko. Bo inne biblioteki niechętnie patrzą na książki. Czasem udaje mi się coś wcisnąć do biblioteki w moim Instytucie Historii. Rozpytuję znajomych, czyby im się coś przydało. Mam takie kryterium, że jeśli przez dziesięć lat nie zaglądam do jakiejś książki, to znaczy, że ona jest niepotrzebna. Ale często jest tak, że oddam książkę, a za pół roku okazuje się, że ona jest mi bardzo potrzebna. To, co pani widzi tu na tych półkach, to jest seria wydawnicza "Biblioteka Narodowa", następnie lecą biografie. Największy kłopot jest z odbitkami z różnych artykułów. Odbitki się kurzą i nie chcą stać równo.

- Równo, równiusieńko. Przed tą melioracją alfabetyczną książki stały u mnie - wstyd się przyznać - według wzrostu.

- 4,20.

- Mam drabinkę. Lekką, metalową, bo przedtem miałem taką drewnianą, dobrą do otrząsania jabłek. Zresztą na górę wsadzę książki od autorów z dedykacjami, których nie wypada mi oddać do biblioteki. No, jest kłopot z tymi książkami, które przez kurtuazję dają mi badacze innych stuleci. Co ja mam z tym robić? Zacząłem już stosować to, czego nie znoszę - podwójne rzędy.

- Podzieliłem ją sobie na dwa ciągi: polską i obcą, i tu w gabinecie jest końcówka ciągu obcej, bo w tamtym pokoju już się nie zmieściła. Dostojewski jest szczególnie przeze mnie hołubiony.

- Nie wiem, nie mam pojęcia - mówi pani Julia Tazbirowa. - Nigdy tego nie liczyłam. Ja je liczę tylko na półki i półek jest, o Jezus Maria. W tym pokoju jest 48, w tamtym też 48, siedem jest w przedpokoju i około 50 u ciebie.

- Starodruki najlepiej pachną. Zwłaszcza te w bibliotece XVIII-wiecznej, które trzeba rozcinać. Jednak starodruki, a nie nowe książki. Mam teraz okropny problem, co robić z oryginałami, gdy kupię polskie przekłady. Wyrzucać - nie wyrzucać? Niby należałoby wyrzucić, ale jak się pisze artykuł w obcym języku, to cytuje się oryginał. Jest problem. Poza tym są książki po prostu źle przetłumaczone. Wyszły teraz Dzieje Europy. Tyle błędów w tłumaczeniu, że nie wiem! Więc nie mogę wyrzucić francuskiego wydania, choć we francuskim wydaniu Łazienki są nad Bugiem. Geograficznie kompletnie skopana książka. A wie pani, że na przykład Stefan Kieniewicz miał bardzo skromną bibliotekę? A Wyka napisał kokieteryjnie, że tak samo jak jego ojciec, który był stolarzem i wyrzucał narzędzia po skończonej pracy, tak samo i on wyrzuca książki, kiedy kończy pracę nad danym tematem. Bzdura kompletna - stolarz nie wyrzuca przecież narzędzi. A Aleksander Bruckner robił straszne rzeczy. Nie było wtedy ksero, więc wydzierał potrzebne mu stronice. A Bystroń kupował dwa egzemplarze. Jeden wstawiał na półkę, a drugi ciął. Właściwie powinien kupować trzy, bo kartka jest zadrukowana po dwóch stronach.

- Pożyczam. Robię sobie wykaz pożyczeń, ale większy jest od niego wykaz zagubień. Już moja ciocia mówiła, że u nas kradzież książki nie jest grzechem. Zginęły mi wspomnienia z Uniwersytetu Warszawskiego z czasów wojny, zginął mi Boski Juliusz Bocheńskiego. Ja nie pożyczam nigdy książek, które sam napisałem, bo mam w nich dopiski i uzupełnienia na marginesach. Mam zasadę, że jak napiszę książkę na jakiś temat, to dalej zbieram do niej materiały. Jeszcze mam pedantyczny zwyczaj, że na pierwszej stronie zapisuję, gdzie ukazały się recenzje. O, widzi pani, to jest moja praca habilitacyjna, cała zabazgrana.

- Nie mam. Konserwatyzm. Zresztą przepisuję na maszynie cztery strony na godzinę. To nie jest źle.

- Niestety. I to jest bardzo źle widziane w środowisku. Każdy zawód ma swoją szatę wyjściową i szata historyków jest taka: lubię czytać źródła, ale strasznie idzie mi pisanie. Więc ja też nie mówię, ile potrafię dziennie napisać, bo nie wypada za dużo.

- Pięć do ośmiu stron potrafię napisać, ale jest sporo dni, kiedy w ogóle nic nie piszę. Jak mam jakieś zamówienie, to piszę od razu, odkładam i potem na tym maszynopisie kreślę, przerabiam i to jest najprzyjemniejsze.

- Mam trochę starodruków z XVI i XVII wieku. Są tak cenne, że przyczyniłem się do tego, żeby poszły w reprintach. Skompletowałem sobie Konecznego - praca zbiorowa pod jego redakcją o naszym wkładzie do cywilizacji - który jest teraz wielką rzadkością. Kupiłem w antykwariacie drugi tom, a po pół roku natrafiłem na pierwszy. Tu na dole stoi Skarga, starodruk, który kupiłem tanio - za milion dwieście, ale w zasadzie antykwariaty zostały przetrzebione. Nie mogę na przykład dostać Nowakowskiego Lajkonik na wygnaniu. Wyrzuciłem w czasie porządków rosyjskie tłumaczenia polskich autorów. Miałem bardzo duży zbiór.

- Bardzo proszę, ale kiedy nie pracuję, jest ono kompletnie puste.

Andrzej Drawicz (1932-1997) - krytyk, historyk literatury, tłumacz.

- Korytarz też jest wybrukowany książkami i - co mi sprawiało szczególną przykrość - część książek była na zesłaniu, prawie w więzieniu, czyli w piwnicy. Na szczęście to się skończyło, bo odziedziczyłem po sąsiadach komórkę na korytarzu, gdzie są bardzo porządne półki. Przeprowadzam tam książki z piwnicy i mam już czyste sumienie.

- Ani nie gorsze, ani przypadkowe. Takie, które nie były książkami pierwszej potrzeby - gdzieś ze trzysta tomów. W korytarzu mam książki teoretycznoliterackie, polityczne oraz najbardziej potrzebną literaturę polską, teatralia, rzeczy plastyczne i filmoznawcze. To, co pani widzi dookoła, to moja biblioteka rusycystyczna - bardzo wyselekcjonowana. To wszystko muszę mieć pod ręką do pracy.

- Wraz z kolegami z Instytutu Slawistyki PAN robimy historię literatury rosyjskiej XX wieku. To wymaga szczególnej mobilizacji zasobów bibliotecznych - bo nad tym nie można pracować poza domem. Trzeba mieć tę pewność, że można podejść co pięć minut do półki i wyciągnąć potrzebną książkę.

- Mam. Naturalnie. To jest biblioteka literacka, historycznoliteracka, z pewnym udziałem kina, teatru i plastyki. Dobierałem ją bardzo starannie w ciągu kilku dziesięcioleci, także wtedy, kiedy część tych książek była trefna i trzeba je było sprowadzać, szmuglować, przemycać. Celnicy zwracali mniejszą uwagę na książki rosyjskie niż polskie. To, co było pisane bukwami, nie budziło specjalnego zainteresowania. Tłumaczyłem, że są mi potrzebne do pracy naukowej. Wie pan, mówiłem, to takie rosyjskie kawałki. A dla nich to było wsio ryba - bukwami, czyli radzieckie, więc w porządku. W swoim czasie - nie chwaląc się - miałem nieoficjalną bardzo przyzwoitą bibliotekę rysycystyczną.

- W czasach komunistycznych to były rarytasy - przede wszystkim wydania emigracyjne i rosyjskojęzyczne książki zachodnich wydawców. Ludzie, którzy przyjeżdżali do mnie z Moskwy czy Leningradu, stawali osłupiali, a potem błogo się uśmiechali. Wielu było takich, którzy cały swój pobyt w Warszawie spędzili, nie opuszczając tego pokoju. Mówiłem im nawet, żeby wzięli to czy tamto.

-Tak.

- Dużo. Nawet wtedy, kiedy ta literatura źle się czuła i dużo wychodziło rzeczy złych, wychodziło też dużo rzeczy przyzwoitych.

- Jedno i drugie.

- Za komuny. Bardzo były tanie. Jedną z pierwszych książek, którą kupiłem, jest taki rzewny tomik Stiepana Szczypaczowa z 1951 roku. Bardzo sympatyczny poeta, bo w czasach, kiedy inni pokrzykiwali i nadymali się, on cichutko kwilił. Był poetą lirycznej, miłosnej tematyki. O, stwierdzam przy okazji, że to własność mojego przyjaciela Danka Bargiełowskiego, ale mi ją widocznie odpuścił.

- No, niech Pan powie.

- Kiedy odkrywam u kogoś, że moja książka z dedykacją stoi na najwyższej półce i najwyraźniej nikt do niej nie zagląda, cynicznie ją kradnę. Bo normalnie - nie kradnę. Ale własne tak. Potem wydzieram dedykację i daję książkę komu innemu. Nie jest to godny pochwały proceder, ale według przyjętych przeze mnie kryteriów, że książka musi służyć ludziom, uważam, że mam do tego prawo. Bo jeśli książka stoi na półce...

- Raz tylko, pewnemu wybitnemu, bardzo znanemu złodziejowi książek ukradłem z jego własnej biblioteki trzy bardzo cenne tomy. I nie oddam mu.

- Szalenie. Książki to najbardziej konstytutywny i nieodzowny element mojego życia. Nie przepadam za radiem i nie uznaję oglądania telewizji, poza dziennikiem.

- Tłumaczyłem kolegom, że ich zadaniem jest robić programy tak złe, żeby ludzie czytali książki. Pastor Dietrich Bonhoeffer tak mówi na ten temat: "Idzie w tym wszystkim o odnalezienie poczucia jakości, o ład na podstawie jakości. Jakość jest najsilniejszym wrogiem wszelkiego rodzaju umasowienia. Społecznie oznacza to wyrzeczenie się gonitwy za pozycją, zerwanie z wszelkim kultem gwiazd i gwiazdorów, nieuprzedzone spojrzenie ku górze i dołom, szczególnie gdy idzie o dobór kręgu bliskich przyjaciół, radość życia prywatnego, jak też i odwagę oddania się życiu publicznemu. Kulturowo poczucie jakości oznacza odejście od gazet i radia, a nawrót do książki. Od pośpiechu do chwil spokoju i ciszy, od rozproszenia do skupienia, od sensacji do namysłu, od ideału wirtuozerii do sztuki, od snobizmu do skromności, od braku miary do poczucia miary. Ilości tworzą przestrzeń wzajemnie kontrowersyjną, jakości wzajemnie się uzupełniają". Dobrze jest mieć pod ręką pastora Bonhoeffera.

- Niektóre rzeczy są przestarzałe, choć kiedyś służyły dla potrzeb historycznoliterackich, więc czasami robię bolesną selekcję. Stoję naprzeciwko półki, trzymam w ręku jakąś książkę i medytuję - przyda mi się jeszcze czy nie. Myślę, myślę i zazwyczaj z westchnieniem wstawiam ją z powrotem. Może tu nad drzwiami zrobię małą półkę, może coś wcisnę do korytarza.

- Ale najgorszy z najgorszych? Taki do historii literatury?

- Zależy, co uznamy za kryterium gorszości. Byli pisarze niesłychanie usłużni, ale sprawni. Do dziś działa jeszcze i dobrze się ma redaktor byłego czasopisma "Dzień" Aleksander Prochanow, nazywany słowikiem sztabu generalnego, który był piewcą interwencji afgańskiej i napisał parę książek na ten temat. Stoją tutaj i mam też pod ręką teczkę na Prochanowa. Chciałbym napisać kiedyś książkę pod tytułem Bolszewizm a literatura i to wszystko będzie mi potrzebne.

- Wydania fototypiczne rosyjskich czasopism przedrewolucyjnych. Zastanawiałem się, co zrobić z tą biblioteką - bo przecież człowiek nie jest wieczny - i wymyśliłem, że oddam wszystko wojewódzkiej bibliotece w Szczecinie.

- Mają bardzo fajny rusycystyczny dział. Właśnie tam, na zachodzie, siedemdziesiąt kilometrów od Berlina, to będzie miało sens. Zawsze przecież przerzucałem książki.

Ryszard Kapuściński (1932) - pisarz, reporter. Mieszka w Warszawie.

- Nie ma i jak się tu zamknę, nie ma ze mną żadnego kontaktu. A to dlatego, że zmieniła się w społeczeństwie funkcja człowieka piszącego. Dawniej oczekiwano od pisarza pisania. Człowiek piszący siedział i pisał. W ciągu ostatnich trzydziestu lat, na skutek ogromnego rozwoju mediów, rola pisarza zupełnie się zmieniła. Wystarczy napisać jedną czy dwie zauważone książki, żeby nie mieć szansy napisania trzeciej. Już media biorą go w obroty. Już wszystko działa przeciwko niemu. Można do końca życia nic więcej nie napisać, tylko jeździć, reprezentować, przemawiać. Świat jest pełen tego typu aktywności - konferencje, narady, spotkania, stypendia. W zeszłym roku, przez rok pobytu w Niemczech, wyjeżdżałem z Berlina - policzyłem - trzydzieści cztery razy w celach konferencyjno-promocyjnych i udzieliłem - to jest właściwie nie do napisania - stu szesnastu wywiadów. Te sto szesnaście wywiadów to ponad tysiąc stron maszynopisu, czyli cztery grube książki, które wygadałem. Ale tych książek nie ma, nic nie zostało. Chyba że materiały do pośmiertnych wydań, jak to, które widziałem niedawno w Paryżu: cztery opasłe tomy Foucault Dits et ecrits. To jest ciągła walka chęci, żeby coś napisać, z niemożliwością odmawiania wszystkim i wszystkiego. Zresztą nie można dziś istnieć pomyślnie na świecie bez promocji. Taka promocja to straszny maraton, ale trzeba to robić. Bardzo trudno trafić na światowe rynki ze wschodniej Europy. Za to Polska jest ciągle jeszcze krajem, w którym media nie są tak straszliwie napastliwe. Dzwoni ktoś z radia, mówię, że nie mam czasu, i na tym się kończy. Na Zachodzie to jest niemożliwe. Mówię, że wyjeżdżam, a dziennikarz na to, że nie szkodzi, że on tam przyjedzie. I rzeczywiście, wsiada w samolot i przylatuje.

- Najwyżej. Ale jak drukuję w odcinkach w "Gazecie Wyborczej", muszę dać raz w tygodniu dziesięć, dwanaście stron. Muszę wtedy pisać półtorej, dwie strony dziennie i to jest dla mnie straszliwe tempo. Kiedy pracowałem w PAP-ie, pisałem i osiem, ale kiedy siadam do pisania swoich rzeczy, piszę bardzo wolno. Właśnie zaczynam pisać książkę o Afryce. Przez czterdzieści lat jeździłem tam często. Pojechałem i w tym roku, żeby sobie zamknąć obraz kontynentu. Nie wiem, co mi wyjdzie, ale w zamyśle ma to być duża książka. Taka rzecz encyklopedyczna, w której będzie i reportaż, i esej, i jakaś refleksja. Heban - bo taki będzie tytuł, to trochę pretekst, żeby napisać o wielokulturowości współczesnego świata, o różnych cywilizacjach, rasizmie, wieloreligijności, o tym wszystkim, co jest postmodernistyczną panoramą świata. Książkę o Afryce traktuję jako przygotowanie do książki o świecie. Zbliża się koniec wieku i to jest dobry moment, żeby zrobić reportaż o świecie. Jedyne zaproszenie, jakie teraz przyjąłem, to zaproszenie na zjazd pisarzy do Australii, bo to jedyny kontynent, którego nie znam. Pobyt w Australii przybliży mnie również do wielkiego tematu Pacyfiku. Cywilizacja Pacyfiku jest cywilizacją XXI wieku. Chciałbym zrobić panoramę naszej planety.

- Na fizyce się nie znam. Chciałbym napisać też książkę o zawodzie reportera, bo zawód dziennikarza, który kiedyś był bardzo ekskluzywny, stał się masowy. I chciałbym jeszcze napisać książkę o przedwojennym Pińsku, w którym się urodziłem.

- Warsztat musi być czynny.

- Nie ma. Kiedyś były, dzisiaj nie ma.

- Nie ma. W Etiopii, gdzie żyje tyle ludzi, co w Polsce, jest jeden uniwersytet. Na tym uniwersytecie była kiedyś księgarnia. Teraz nie ma. Nie ma w Addis Abebie ani jednej księgarni. Jeśli chce się przeczytać jakąś książkę o Somalii, to trzeba wiedzieć, że w Somalii nie ma ani jednej książki o Somalii. Trzeba pojechać do Oksfordu i tam kupić książkę o Somalii, napisaną zresztą przez Somalijczyka, ale nie w Somalii, tylko w Oksfordzie. Pamiętam jeszcze Afrykę z czasów, kiedy tam były książki. W stolicy Tanzanii w latach sześćdziesiątych były trzy dobre księgarnie, ale już ich nie ma. W całej wschodniej, ogromnej Afryce są dwie księgarenki w Nairobi. Można tam kupić wyłącznie przewodniki i mapy na safari. Nic więcej. To ma zresztą swoje uzasadnienie kulturowe, bo przecież kultura Afryki była kulturą mówioną albo śpiewaną. Wszędzie następuje powrót do tradycyjnych kultur. Albo kultura masowa z dżinsami, coca-colą, albo tradycyjna kultura, która nie jest książkowa. Dla książki nie ma miejsca. Książka kurczy się też w Ameryce Łacińskiej i w Azji, wszędzie tam, gdzie nie było wpływów kultury europejskiej. Tak szybko jak kultura europejska będzie tracić swoje wpływy, tak szybko książka będzie znikać. Byłem teraz w północnej Nigerii, w Kano. Olbrzymie miasto i miałem nadzieję, że kupię sobie jakieś książki o Afryce. Nic nie było. Niesamowite. Tylko w Europie książka mocno się trzyma. W Holandii, w Niemczech, w Anglii książka jest mocno osadzona w krajobrazie życia codziennego.

- Mam kilka bibliotek. Część książek mam w świecie - w Lagos, w Meksyku, w Dakarze, w Stanach, w Oksfordzie. Bo gdziekolwiek przyjeżdżam, zaczynam od tego, że wchodzę do hotelu i zakładam sobie bibliotekę. Targam z sobą książki na temat danego kraju, odpowiednie słowniki, a także polskie książki ze względu na język, na przykład Pana Tadeusza czy Beniowskiego albo Nałkowską. Potem jest problem z powrotem, więc zostawiam część książek u kogoś, w nadziei, że kiedyś tam znowu pojadę. Czasami jadę, a czasami już nie jadę. Różnie. W domu mam bibliotekę na trzech poziomach. Ta jest główna, druga część jest piętro niżej, we właściwym mieszkaniu, no i piwnica. Do piwnicy nie zaglądam, ale te dwie są w użyciu.

- Dlaczego ma Pan dwa biurka?

- Chciałbym mieć pięć biurek, żeby się nie nudziło i żeby na każdym biurku był inny temat. Ta ściana to słowniki i encyklopedie.

- No, mam. Mam też wszystkie możliwe słowniki polskie. Tu są z kolei wszystkie możliwe książki o Pińsku, mapy, notatki, materiały o Polesiu, a tu wszystko, co zbieram do książki o reportażu. Są tu klasycy reportażu, dzienniki, pamiętniki - książki, w których podróż jest inspiracją i zaczynem jakiegoś pisania. A tu albumy. Z książkami jest tak, że ma się coś przez trzydzieści lat i to jest nieruchome, a raptem okazuje się bardzo potrzebne. Dalej jest literatura anglosaska, francuska, teatr, część psychologii, a reszta na dole.

- Unikam tego, bo na ogół książek się nie oddaje. A ja mam dużo książek, których nikt w Polsce nie ma, bo są ściągane ze świata. Byłem w 1963 roku w Zanzibarze w czasie rewolucji i przywiozłem stamtąd kilka okazjonalnych broszur. Potem myślałem, żeby to wyrzucić, ale nie wyrzuciłem i teraz okazuje się, że są mi bardzo potrzebne do książki o Afryce.

- Cierpię, ale trochę wyrzucam. Tłumaczę sam sobie, że biblioteka nie jest do patrzenia, tylko do pracy i musi spełniać funkcję warsztatu. A warsztat, jak mówię, musi być czynny.

- Zawsze miałem jedną filozofię - mieć jak najwięcej książek. Do dziś zwożę je ze świata. W latach sześćdziesiątych, w Nigerii, kiedy poważnie się rozchorowałem, wysłali mnie samolotem, a rzeczy osobno. Celnik na Dworcu Gdańskim dopytywał się, gdzie właściwie jest mój bagaż, bo przyszła skrzynia książek, jedne dżinsy i patelnia. Teraz jestem w luksusowej sytuacji, bo dostaję książki od wydawnictw czy działów recenzyjnych wielkich pism. I teraz cała sztuka polega na znajomości przedmiotu: co brać, a z czym dać sobie spokój.

- Żadnej. Jestem z biednego domu, nie było u nas żadnych książek. Wszystko sam kupowałem, z czego połowę w różnych krajach świata. Mnie po prostu książki są potrzebne przy pisaniu. Muszę maksymalnie dużo przeczytać na temat, o którym piszę, żeby wiedzieć, co już zostało napisane. Szukam tego, co mnie się wydaje nowe, albo tego, co chcę powiedzieć inaczej, niż to zostało powiedziane. Więc lektura jest mi potrzebna dla polemiki. To jest trochę tak, jak we współczesnym malarstwie. Żeby zrozumieć, co jakiś malarz maluje, trzeba wiedzieć, w opozycji do czego to maluje, bo on maluje coś inaczej, niż malowano dotychczas. Na tym polegały wszystkie artystyczne rewolucje. W pisaniu jest podobnie - piszesz w opozycji do czegoś. Potrzebna jest obecność innych spojrzeń, innych ocen, innych refleksji. A do tego potrzebne są właśnie książki.

- Bez przerwy. Dla mnie spacer to chodzenie po księgarniach. Kupuję dużo poezji, którą cenię jako skarbnicę języka i językowy eksperyment. Wykładałem creative writing w Filadelfii i miałem piętnastu młodych pisarzy: powieściopisarze, dramaturdzy, eseiści, ale poważna dyskusja o literaturze i o języku mogła się odbyć wyłącznie z poetami. Jedyni, których interesował język i sposób pisania. Pozostałych interesowała tylko story. Byle mieli story.

- Zupełnie. Muszę masę czytać do swoich książek, a to już jest bardzo specjalistyczna literatura - politologia, socjologia, teoria kultury, antropologia. Myślę, że pisanie idzie teraz w kierunku silnej eseizacji. To, co było do opowiadania, zabrała telewizja, a miejsce na refleksję jest właśnie w pisaniu. Ważna na świecie literatura jest nasycona refleksją, rozważaniem, zamyśleniem. Bo dziś są dwa typy czytelnika: czytelnik literatury masowej - przedłużenia serialu telewizyjnego, który jak nie może z przyczyn technicznych oglądać serialu, sięga po książkę - i czytelnik wysmakowany, wdzięczny, którego bawi refleksja nad światem. Coraz bardziej interesuję się problemem kultur i ich wpływu na współczesny świat. A świat dochodzi do wniosku, że w coraz większym stopniu o wszystkim decyduje kultura. Nastąpiło odwrócenie porządku tradycyjnego myślenia. Dlaczego w systemie, który w Stanach jest taki sam dla wszystkich, różne mniejszości znalazły się na różnym stopniu rozwoju? Dlaczego Koreańczycy potrafią się dobrze zorganizować, a Afro-Amerykanie nie potrafią? W tych samych warunkach jedne społeczności rozwijają się, a inne pozostają w tyle. Dlaczego? Dlaczego Azja i Afryka, które były mniej więcej w takiej samej sytuacji postkolonialnej, dzisiaj są w sytuacjach tak odmiennych. Dlaczego rejon Pacyfiku tak szalenie się rozwija, a rejon Sahary pozostaje tak strasznie w tyle. Musi być coś w mechanizmach tych kultur, w tradycjach, w sposobie myślenia, jaki kultura wytwarza w człowieku. To bardzo ciekawe. I to będą największe problemy XXI wieku. Rozwiązań - co nie było wiadome jeszcze czterdzieści, trzydzieści lat temu - nie znajdzie się tylko w ekonomii, trzeba ich szukać w mechanizmach kultur. Świat bardzo potrzebuje teraz refleksji nad samym sobą i próbuje zastanowić się, w jakim miejscu znalazła się ludzkość.

Irena Szymańska (1921) - wydawca, tłumacz z angielskiego i francuskiego, autorka kilku książek kryminalnych.

Ryszard Matuszewski (1914) - krytyk literacki i historyk literatury, autor podręczników szkolnych.

Oboje mieszkają w Warszawie.

Irena Szymańska: - Siedziałam przy stoliku blisko trzydzieści lat i kiedy napisałam Jankowi Kottowi, że stolik w Czytelniku się rozpadł, on mi odpisał, że w końcu niektóre państwa istniały krócej. A mówiło się tam o wszystkim. Nie wolno było tylko opowiadać snów i rozprawiać zbyt serio.

Ryszard Matuszewski: - O książkach nigdy się nie mówiło.

Irena Szymańska: - Skąd wiesz, kiedy nigdy nie byłeś?

Ryszard Matuszewski: - Głupie dowcipy opowiadali i nie można było z nimi poważnie porozmawiać, bo od razu sykali ze zniecierpliwieniem. Dlatego nie chodziłem.

Irena Szymańska: - Bo Rysio jest poważny człowiek.

Irena Szymańska: - Nie ma dla mnie większej przyjemności niż pożyczanie ludziom książek.

Irena Szymańska: - Pod nami mieszka młody człowiek, który kocha Balzaka. Kiedy dostał ode mnie Jaszczura, ręce zaczęły mu się trząść. Czy mogę mu nie pożyczyć książki?

Ryszard Matuszewski: - I on naprawdę przeczytał Jaszczura!

Irena Szymańska: - Jeszcze jak!

Ryszard Matuszewski: - I oddał?

Irena Szymańska: - Oczywiście. On sprzedaje na dole kwiaty. Ja jestem dla nich biblioteką. I jaka to przyjemność rozmawiać z nimi potem o tych książkach!

Ryszard Matuszewski: - Książek nie ma tylko w łazience. Już nie mam sił, żeby robić jakieś porządki. Kiedy jest malowanie mieszkania, nawet się ich nie zdejmuje.

Irena Szymańska: - Moje książki nie ocalały w czasie wojny, ale całe życie pracowałam w wydawnictwie i dostawałam egzemplarze autorskie - najpierw w Czytelniku, potem w PlW-ie. A poza tym urok mojego życia polega na tym, że zawsze miałam przyjaciół pisarzy, od których również dostawałam książki. Mam książki z dedykacjami od najdawniejszych czasów.

Ryszard Matuszewski: - Nie. Teraz wydajemy najwięcej. Już mi nie przysyłają, muszę kupować, ale ograniczam się, bo potem nie mam ich kiedy czytać.

Irena Szymańska: - Książki do czytania są tu, w moim pokoju, i wszystkie są przeze mnie przeczytane. Od czasu kiedy przestraszyłam się, że umrę, a leżąc jeszcze na łożu śmierci zobaczę na swojej półce jakąś nie przeczytaną książkę, czytam nawet wtedy, kiedy nie mam ochoty, po to, żeby właśnie książka była przeczytana. Tu jest taki staranny bałagan - klasyka francuska, anglosaska i trochę klasyki rosyjskiej. Najbardziej, jako romanistka, jestem przywiązana do klasyki francuskiej, która od początków XX wieku jest ułożona czysto chronologicznie. Klasykę francuską staram się trzymać w komplecie. Pamiętam, że przez pewien czas Jerzy Andrzejewski miał ubeka na karku i nie wychodził z domu. Przychodziłam wtedy do niego i przynosiłam mu książki. Skorzystałam z okazji i wcisnęłam mu całego Balzaka. Przeczytał, był zachwycony i bez przerwy rozmawialiśmy przez telefon o Gobsecku, ojcu Goriot i tak dalej. A codzienne, półgodzinne, poranne rozmowy telefoniczne, zaczynające się punktualnie o wpół do dziesiątej, odbywaliśmy od lat. Wyobrażam sobie trud podsłuchujących, którzy głowili się nad tymi pseudonimami. Tu stoi XX wiek, który jest ułożony alfabetycznie. A tu w dwóch rzędach cała seria "Nike".

Ryszard Matuszewski: - Wszystkie polskie książki, cała poezja, bo jestem głównie krytykiem poetyckim. Dopóki do połowy lat osiemdziesiątych prowadziłem w "Roczniku Literackim" stałą sprawozdawczość z poezji, a robiłem to przez trzydzieści lat, musiałem mieć wszystko. Może być przecież tak, że bardzo słabiutki poeta wyskoczy z czymś bardzo dobrym i...

Irena Szymańska: - Nie, bardzo słabiutki nie wyskoczy.

Ryszard Matuszewski: - Córka mi mówi: tato, zapożycz się i kup, ale ja mam 81 lat i boję się, że zanim się nauczę, strasznie się zdenerwuję. Zresztą osiemdziesięcioletniemu człowiekowi nie bardzo już tak chcą drukować i nie ma co się tak spieszyć. Wróciłem teraz, szalenie napalony, z wycieczki szlakiem Mickiewicza po Nowogródczyźnie, machnąłem reportaż na 33 strony. To po co mi komputer?

Ryszard Matuszewski: - Do każdej trafiam. To, co stoi w rzędach, jest mniej więcej w porządku: książki historyczne, słowniki literackie, encyklopedie. Literaturę filozoficzną i socjologiczną rozebrały nam dzieci, których mamy razem z Irenką czworo. Porządek jest tu względny i tajemniczy. W trzecim pokoju, gościnnym, odkąd wyprowadziły się dzieci, trzymamy pamiętniki, wspomnienia, trochę prozy współczesnej, serie PlW-owskie, trudno się wyznać, ale w zasadzie trafiam. Irenka mi niedawno powiedziała: znajdź mi Eliota. Okazało się, że są cztery, każdy w innym miejscu, i wszystkie jej znalazłem w ciągu piętnastu minut.

Irena Szymańska: - Albumy, ale mało, bo to nieludzko drogie, trochę książek politycznych.

Ryszard Matuszewski: - Kiedy musiałem zrobić aneks do swojej historii literatury, pilnie śledziłem recenzje i kupowałem nawet powieścidełka, żeby być zorientowanym, ale stale tego nie kupuję. Tyle jest przereklamowanych rzeczy - na przykład Stasiuk. A już w ogóle nie mogę zrozumieć, jak wydawnictwo Tenten może wydać Tyrmanda tak, jakby to był największy klasyk.

Irena Szymańska: - Lubiłam Lolka, ale wydano go jak Górski Mickiewicza. To przesada.

Irena Szymańska: - Ja chodzę, ale tylko w zasięgu moich kroków - na plac Zbawiciela i na Wiejską.

Ryszard Matuszewski: - Irena już wszystko przeczytała i czyta to samo po dwadzieścia razy, a ja mam nadzieję, że przeczytam to, czego jeszcze nie przeczytałem. I ileż mam przed sobą przyjemności! Wisława Szymborska napisała mi w zeszłym roku, że najgorsze osiemdziesiąt lat mam już za sobą i teraz zaczynam te lepsze.

Irena Szymańska: - Ja je lubię czytać i pożyczać innym, a mąż jest skrzyżowaniem człowieka z chomikiem. Ja mam do nich stosunek czysto bezinteresowny, a on utylitarny. Tłumaczę teraz trzeci tom Gibbona Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego i to, że Paweł Hertz ma to w swojej bibliotece po francusku, jest dla mnie rzeczą niesłychanie cenną.

Irena Szymańska: - Mam nadzieję. Tłumaczyłam Zakochane kobiety Lawrence'a, książkę napisaną we wczesnym dwudziestoleciu, i nie wiedziałam, czy tłumaczyć to Berentem, czy jak? No, czyim stylem? W końcu przetłumaczyłam, jak umiałam, ale bardzo mi pomogło, że francuski przekład pożyczyła mi Maria Janion. Więc widać, jak niesłychanie przydają się właśnie cudze biblioteki.

Ryszard Matuszewski: - W końcu ja też, mimo mojego chomikostwa, oddałem świadomie, na lata, a może na zawsze, Alkhadar Chojeckiego Andrzejowi Doboszowi do Paryża, bo mu to potrzebne. Zorientowałem się, że Alkhadar zdobi moją bibliotekę i już nigdy do tego nie wrócę. Więc takim potworem nie jestem.

Irena Szymańska: - Mam dużo ulubionych książek. Z polskiej literatury współczesnej najbardziej lubię Tadeusza Konwickiego, ale każdą pożyczę. Raz jeden zdenerwowałam się, kiedy pożyczyłam komuś książkę Ksawerego Pruszyńskiego z jego bardzo czułą dedykacją i bardzo długo jej nie dostawałam z powrotem. Ale w końcu dostałam.

Irena Szymańska: - Kiedy tłumaczę, co jest męczące, robię sobie przerwy na gotowanie obiadu, przyjmowanie gości, karty.

Irena Szymańska: - Raczej poker, ale brydż też. W dzień czytam to, co chcę mieć przeczytane, a do łóżka kryminały. Czytam dwieście do trzystu stron dziennie, ale nie zajmuje mi to więcej niż dwie godziny. Ale kiedy czytam Tacyta, to pięćdziesiąt stron czytam ponad godzinę.

Ryszard Matuszewski: - Nigdy nie przeczytałem dziennie więcej niż sto stron jakiejkolwiek książki. Nigdy nie czytam w łóżku, bo wieczorem ścina mnie z nóg.

Zofia Chądzyńska (1912) - pisarka, tłumaczka. Mieszka w Warszawie.

- To prawda. Jestem raczej wyrzucaczką niż zbieraczką. Wyrzucam wszystko - listy, papiery, fotografie. Nie lubię utykać, nie umiem sobie radzić, kiedy mam naćkane. Może to zresztą kwestia wieku. Jestem sama i nie mam ochoty, żeby było po mnie dużo kramu. Już od lat bardzo dużo wyrzucam. A poza tym, nie mam dużej biblioteki również dlatego, że od końca wojny przez dłuższy czas mieszkałam w różnych miejscach - rok w Paryżu, cztery lata w Maroku, dwanaście lat w Argentynie, potem dziesięć czy piętnaście w Polsce, osiem w Londynie i wreszcie wróciłam do Polski. Musiałam więc raczej pozbywać się książek, niż je gromadzić.

- Zabrałam ze dwadzieścia książek. Niektóre Cortazara, niektóre Borgesa i trochę Ernesto Sabato. Poznałam ich zresztą w Argentynie. Tak się jakoś złożyło. Bo miałam w Argentynie pralnię i powinnam była mieć raczej inne znajomości. Ale zawsze należałam do osób, które się namiętnie i dużo przyjaźniły. Wszystko to z wiekiem mija kompletnie.

- Wszyscy niezamożni Polacy mieli w Argentynie pralnię, bo to był jedyny fach, który nie wymagał znajomości języka. A Chińczycy mieli pralnie chemiczne. Na szczęście kiedy płynęłam statkiem do Argentyny, poznałam żonę francuskiego attache handlowego, z którą się zaprzyjaźniłam i do dziś z nią koresponduję. Ona i jej mąż mówili mi, co należy czytać, pożyczali książki i przez nich poznałam ten lepszy, w cudzysłowie, świat. Kupiłam sobie Prousta w wydaniu Plejady (znałam go już zresztą w tłumaczeniu Boya) i w ogóle zainteresowałam się wtedy literaturą francuską, przy czym nic mnie specjalnie nie porywało.

- Pytanie! Poza nim niewiele zabrałam. Przyjechałam do Polski, wyszłam za mąż za Stanisława Gajewskiego i mieliśmy dwóch Proustów. Zabrałam też ten oto obraz, który dostałam od Gombrowicza. U niego w domu wisiał do góry nogami.

- Bo wisiał u niego! To jest panorama Sorrento namalowana przez jakiegoś niedzielnego malarza.

- No, dziewięćdziesiąt sześć. Uczyłam się, czytałam wiele o języku, ale właściwie ten fach sam wszedł mi w ręce. Na początku zadawałam wszystkim pytanie: czy to ma być bliżej tekstu, czy bardziej po polsku? Każdy doświadczony tłumacz odpowiadał mi: i to, i to. Dziś, gdyby ktoś zadał mi to samo pytanie, odpowiedziałabym, że jednak bardziej po polsku. Wracając do Cortazara: zrobił w Polsce wielką karierę. Gra w klasy nie miała w żadnym kraju takiego powodzenia jak u nas. A za Cortazarem poszli inni. Tłumaczyłam od rana do wieczora, więc nie miałam dużo czasu na czytanie. A kiedy nie pracowałam, wiedliśmy żywot jak wszyscy - dużo do teatru, dużo po ludziach, dużo na Mazury. W 1975 roku rozeszłam się z Gajewskim i przeniosłam do Londynu.

- Tak. Wyszłam za mąż za faceta, dla którego istniała tylko jedna rzecz na świecie - książki. Historyk i filozof z wykształcenia, mówiący wieloma językami. Polak z pochodzenia, świetnie mówi po polsku, w ogóle pięknie mówi w każdym języku, bo język jest dla niego świętością. Wykładał na Sorbonie jak Francuz, w Getyndze jak Niemiec. Ja dalej tłumaczyłam - z hiszpańskiego, z francuskiego, trochę z angielskiego, a on potrafił wychwycić każdy niuans, każdy błąd. W Londynie bardzo dużo czytałam. Cały dom był opleciony półkami książek. Prawie nie wychodziłam z domu, bo jakoś straciłam swoje towarzyskie usposobienie.

- Nie mogę tego dostać. Nie mogę też dostać ostatniej książki Nabokova.

- Łatwo pani powiedzieć - pójdzie. Nigdzie sama nie chodzę, bo źle widzę. Mam zaprzyjaźnionego taksówkarza, który mnie czasem wozi, ale pod "Prusem" czy "Odeonem" nie ma gdzie zaparkować. Musi stanąć gdzieś dalej i mnie doprowadzić do księgarni, bo nie widzę ani wejścia, ani zejścia, a wtedy zawsze kradną mu radiotelefon. Ach, żebym tak mogła kopnąć się tramwajem do tej czy innej księgarni.

- Nic mu nie zabrałam. Nie mogłam u niego założyć nawet własnej półki, bo nie było miejsca. A poza tym on jest zupełnie jak bohater Auto da fe. Sałatki musiałam zaprawiać na balkonie. Nic mu nie zabrałam, boby od tego umarł. Książki są święte, nie dotyka się ich. Nie rozwiedliśmy się, ale przeniosłam się do Polski. Wychodził do pracy o ósmej rano, wracał o drugiej w nocy, a zanim zasnął, pisał. Powiedzieliśmy sobie, że może lepiej, jak będę w Polsce, bo jestem w Londynie właściwie sama i za stara, żeby nawiązywać nowe przyjaźnie. A on - mówię pani - odlud! Nigdy nie chciał nigdzie chodzić. To się zrobiło technicznie bez sensu. Teraz często mnie odwiedza w Polsce, a ja jego w Londynie. Przysyła mi każdą książkę, o jaką go poproszę, i jesteśmy w wielkiej przyjaźni.

- Do niczego nie mam nabożnego stosunku. Do paru rzeczy jestem przywiązana - do tego obrazu, który dostałam od Gombrowicza, do breloczka, na którym noszę klucze, do zegarka. Do książek - nie. Jak już mówiłam, jestem wyrzucaczką. Zostawiłam sobie część biblioteczki "Nike". Tu wysoko jest poezja. Surrealizm! Przecież już nie mogę wejść nawet na stołek. Kiedy chcę coś sprawdzić, czekam, aż ktoś przyjdzie. Książki są ustawione alfabetycznie według autorów. Mam w zasadzie tylko literaturę piękną. Albumy, książki przeze mnie przetłumaczone, ale nie wszystkie, wielu nie mam. Dalej atlasy, słowniki. Bardzo dużo hiszpańskich słowników oddałam jednej młodej tłumaczce. Ani w słowniku nic już nie mogę znaleźć, ani w książce telefonicznej. Przepadło.

- Bez problemu. Zapisuję, co komu dałam, a potem walczę.

Erwin Axer (1917) - reżyser teatralny. Mieszka w Warszawie.

- Kilka. Pięć albo sześć. Pierwsza była mówiona. Kiedy miałem dwa lata, guwernantka Greta, która była sudecką Niemką, opowiadała mi o Jasiu i Małgosi i o Rübezahlu - olbrzymie Liczyrzepie. Ten Liczyrzepa kręcił się po Sudetach i zawsze był przegrany. To było pod koniec I wojny światowej i mieszkaliśmy wtedy w Baden, pod Wiedniem.

- Chyba uprawiał rzepę i dawał się oszukiwać. Greta bardzo go lubiła. Rübezahl to postać z niemiecko-śląskich baśni i legend. Ale mogę pani powiedzieć, jaka książka najbardziej mi w życiu pomogła.

- Bajki braci Grimm. Na pewno nie Andersen, który wydawał mi się zbyt smutny i sentymentalny.

- Właśnie: okrutne, a jednocześnie optymistyczne, bo jeśli bohater się nie bał, to w końcu nic złego mu się nie mogło przydarzyć. Od braci Grimm nauczyłem się, jak okrutne może być życie, ale nauczyłem się też, jak należy się zachować. Myślę, że bardziej jestem produktem autorów niż przygód życia, których przecież nie brakło. Jeśli uszedłem cało - choćby w czasach okupacji - niemała w tym zasługa książek, które zawierały stare recepty i sposoby ratunku. Jak bajki braci Grimm właśnie. Ważna też była dla mnie książka Max i Moryc, o dwóch niegrzecznych chłopcach, którzy spadli młynarzowi przez komin. Posiekało ich na kawałki, piekarz zrobił z nich placek i dał kurom.

- Wszystkie dzieci wychowane w kulturze niemieckiej czy angielskiej czytały takie książki. Pierwszą książką, którą sam przeczytałem, było opowiadanie o Dylu Sowizdrzale. Ale nie potrafię o nim powiedzieć nic rozsądnego, chociaż jest tam parę ważnych nauk.

- Oczywiście. Kiedy miałem jedenaście lat. A Kordiana przeczytałem chyba wcześniej. Horzyca wystawiał we Lwowie sporo klasyki i to, co on wystawiał, umiałem na pamięć. Dziady umiałem na pamięć jako czternastolatek.

- Dlaczego?

- Manna znam nieźle, ale do Józefowych historii nie miałem cierpliwości. Prousta pierwszy raz wziąłem do ręki w latach trzydziestych, kiedy studiowałem w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie. Był wtedy bardzo modny i we wszystkich kawiarniach o nim gadano, ale mnie znudził śmiertelnie. Przeczytałem go porządnie w wieku pięćdziesięciu lat. Jak to bywa z takimi starcami, bardzo się zakochałem.

- Zakochałem się nie w Prouście, tylko w kobiecie! A ponieważ się zakochałem, nic nie mogłem robić. Leżałem na tapczanie i przeczytałem całego Prousta od deski do deski bardzo namiętnie. Teraz czasem do niego wracam.

- To złożone. Czytałem bardzo dużo, kiedy byłem w gimnazjum - i śmieci, i dobre rzeczy. Przeczytałem wtedy także sporo sowieckiej literatury. Pod koniec gimnazjum fascynował mnie Huxley i Russell, chyba miałem wtedy społeczne, liberalno-lewicowe ciągoty. Potem Władek Broniewski mi wypominał, że za dużo czytałem w młodości Huxleya, z czego, jego zdaniem, rodzi się miękkość. Ale on miał w ogóle bardzo skomplikowane poglądy - na przykład łączył komunizm z uwielbieniem dla Piłsudskiego. Kiedy byłem w gimnazjum, w kółko czytałem Karola Maya i liryki, a kiedy zostałem dyrektorem teatru w dwudziestym dziewiątym roku życia, zorientowałem się, że w ogóle przestałem czytać. Dyrektor teatru, jeśli traktuje swoją rolę poważnie, ma czas tylko na czytanie sztuk. Pracowałem bardzo długo w teatrze, a potem szło się na wódkę. Z Teatru Współczesnego najbliżej było do Kaśki na Oleandrów, gdzie chodziliśmy dwa razy w tygodniu na kredyt. Miała dobre befsztyki z koniny i prawdziwy koniak. Każdego pierwszego płaciłem jej pięćset złotych. Chodziło się jeszcze do SPATiF-u i do Kameralnej. Tak więc nie bardzo miałem czas czytać, ale przecież nie mogłem żyć całkiem bez książek. I właśnie z tego nieczytania narodził się sposób czytania w kółko tych samych książek. Zacząłem wtedy czytać dwóch autorów: Tomasza Manna i Goethego. I przez wiele lat lektura tych dwóch pisarzy mi wystarczała. Jerzy Kreczmar śmiał się ze mnie i mówił, że może rzeczywiście lepiej znać jednego autora czy dwóch niż wielu po łebkach.

- Na długo. Obaj bardzo mi pomagali - na przykład w pisywaniu felietonów do pisma "Teatr". Eckermann dał mi bezpośredni dostęp do myśli Goethego. Był człowiekiem prostolinijnym i rzetelnie przekazywał myśli Goethego. To były lata pięćdziesiąte i początek sześćdziesiątych, a i teraz czasem jeszcze do tych lektur wracam. Oczywiście, coś tam jeszcze dorywczo czytam. Nie jestem człowiekiem wykształconym i oczytanym, ale łapałem to, co mnie w danym momencie interesowało, i czasem miałem takie szczęście, że to, co czytałem, dobrze korespondowało z tym, co robiłem w teatrze.

- Ale teraz już tylko eseje. Czytuję także Eseje o kulturze Eliota, w kółko Heisenberga, choć tych części o matematyce nie bardzo rozumiem, ale to mi pomaga w pracy teatralnej. Bo on uważa, że w fizyce wtedy szuka się nowego prawa albo stawia nową tezę, jeśli nie można rozwiązać jakiegoś zadania dotychczasowymi metodami. Moim zdaniem, wbrew dzisiejszym trendom, w inscenizacji teatralnej jest tak samo. Nowe środki powinno się stosować wtedy, kiedy stare już się nie nadają, co dotyczy zarówno sposobu myślenia o inscenizacji, jak i stylu aktorstwa i relacji między teatrem a literaturą. A może wydaje mi się, że ten Heisenberg mi pomaga? A zresztą pewne rzeczy, których się nie rozumie do końca, też pomagają bo dają siłę przekonania. Spotkałem już w życiu mądrych sceptyków, którzy nie mieli tej siły przekonania i potem nie mogli w rezultacie niczego do końca uformować.

- W różnych językach. Ta ściana - klasyka, a tu to, co czytam w kółko.

- Stoi tu kilka dramatów, a nie wystawiłem ich, bo do niektórych ról w ogóle nie ma w Polsce aktorów.

- Chodzi mu o to, że mam śmietnik, ale mnie ten śmietnik służy. Rzeczywiście nie mam tak pieczołowitego stosunku do książki, jaki mieli starsi ludzie z mojego otoczenia - na przykład Schiller. Albo Jurek Kreczmar.

- Tylko trochę. Jak mam się orientować, skoro czytam w kółko stare rzeczy. Gdyby były jakieś nowe liryki, które by mnie zainteresowały, tobym przeczytał. W ogóle człowiek nie powinien za dużo czytać. Zgadzam się z Kreczmarem, że z porządnej znajomości kilku rzeczy ma się większy pożytek niż z czytania wszystkiego. Dokładnie znam i stale jeszcze czytam mojego profesora Jerzego Stempowskiego, przede wszystkim Od Berdyczowa do Rzymu i Eseje dla Kassandry, oraz Vincenza.

- W kółko.

Jerzy Turowicz (1912) - publicysta, redaktor naczelny "Tygodnika Powszechnego".

Anna Turowiczowa (1916) - tłumaczka. Mieszkają w Krakowie.

Jerzy Turowicz: - Proszę do środka.

- No, tak.

Jerzy Turowicz: - To najlepszy pokój, możemy tu przyjmować gości, choć - rzeczywiście - nie jest to typowy salon.

Jerzy Turowicz: - Kiedy przyjdzie jedna osoba, da się wypić kawę. A na kolację zapraszamy tylko tych, których wypada zaprosić do kuchni. Tam nie ma książek.

Jerzy Turowicz: - W pudłach, w każdym z czterech pokoi, pod wszystkimi stołami. Zgoda, leżą tu stosy gazet, z których jeszcze nie zdążyłem wyciąć, te stosy rosną, ale kiedy już powycinam, resztę jednak wyrzucam.

Jerzy Turowicz: - Od marca 1945 roku. Książki zacząłem zbierać przed wojną, ale i w czasie okupacji, którą spędziliśmy pod Krakowem w majątku mojej teściowej, przyjeżdżałem do krakowskich antykwariatów. Udało się ocalić książki po parcelacji majątku. Anno? Było ich wtedy chyba kilkaset?

Anna Turowiczowa: - Twoja biblioteka nie była wielka.

Jerzy Turowicz: - Ale twoja nie była większa od mojej.

Anna Turowiczowa: - Większa.

Jerzy Turowicz: - No, może.

Anna Turowiczowa: - Ja miałam powieści, Jerzy raczej eseistykę. Wojna wcale nie wyzwoliła mnie od stosów gazet, których nawet wtedy nie mógł przerobić. Rosły i rosły w kącie pustego mieszkania. A w skrytce na strychu kilka kilo podziemnych gazetek.

Jerzy Turowicz: - Odkąd redaguję "Tygodnik Powszechny", dostaję dużo książek, ale oczywiście i kupowałem, i dalej kupuję. Wchodzę do księgarni po jakąś książkę i nawet jeśli jej nie znajduję, wychodzę z trzema innymi. Nasz przyrost naturalny to co najmniej jedna książka dziennie. Nie mam pojęcia, ile ich jest, ale chyba ze dwadzieścia tysięcy. Ten stos, czy raczej mur, to wydawnictwa Znaku, z ostatnich dwóch lat. Ale nie ma w mojej bibliotece jakiegoś porządku. To jest nie do zrobienia.

Jerzy Turowicz: - Mógłbym się pozbyć co najmniej połowy, ale nie wiem jak.

Anna Turowiczowa: - Mógłbyś się pozbyć? Akurat! Robię specjalne pudła z dubletami i żaden dublet nie opuścił jeszcze tego domu.

Jerzy Turowicz: - Żeby pozbyć się części książek, trzeba je wyjąć z półek, z pudeł i dokonać selekcji. Musiałbym mieć choć kawałek wolnego miejsca na podłodze, które nie byłoby zawalone. A jak Pani widzi - nie mam. Czasem tak sobie myślę abstrakcyjnie, że gdybym miał jeden pusty pokój i na wszystkich ścianach od góry do dołu półki, i wolną podłogę, mógłbym zrobić porządek. Bo po co mi książki w tylu językach?

Jerzy Turowicz: - Po włosku, angielsku, francusku i po niemiecku. Gdy czytam po niemiecku, muszę jednak zajrzeć czasem do słownika. To uciążliwe i tych niemieckich książek mógłbym się pozbyć bez bólu. Teologiczne książki niemieckie mógłbym oddać Papieskiej Akademii Teologicznej. Ale z pewną częścią nie wiadomo, co zrobić - antykwariaty wcale nie chcą kupować książek.

Anna Turowiczowa: - A powinieneś je sprzedać, bo wszystko, co w życiu zarobiłeś, utopiłeś w tych książkach.

Jerzy Turowicz: - No, tak.

Anna Turowiczowa: - Pamiętasz? - pewno nie pamiętasz oczywiście - kiedyś wpadłeś do domu z rozwianym szalikiem, rzuciłeś się do szuflady, w której leżały pieniądze, wziąłeś, co było, nic mi nie powiedziałeś, wypadłeś i zaraz wróciłeś z pierwszą porcją "Skiry". To genewskie wydawnictwo książek o sztuce i monografie malarzy z licznymi reprodukcjami. Kupił wszystko, co było w krakowskim MPIK-u.

Jerzy Turowicz: - Cudowne albumy.

Anna Turowiczowa: - Kiedyś Jerzy zarabiał sporo pieniędzy, a było to podczas Soboru, bo oprócz pensji pisał wtedy dużo artykułów, zrobiłyśmy mu z córkami prezent: to ta półka na książki z dziedziny sztuki. Bo to są bardzo różne formaty.

Jerzy Turowicz: - Jest tu bardzo dużo książek i albumów o sztuce. Od malowideł ściennych w grotach aż do Picassa i dalej - wszystko. Mam też dużo albumów krajoznawczych.

Anna Turowiczowa: - I ten drugi też. Teraz żaden stół nie jest już stołem.

Jerzy Turowicz: - Dlaczego? Czasem tu pracuję. Wszystkie artykuły piszę ręcznie.

Jerzy Turowicz: - Dlaczego? Zmieściłaby się. Można by wcisnąć. Czasem ją tu wciskam, kiedy piszę listy. Ale artykuły piszę ręcznie.

Jerzy Turowicz: - Wycięte, jeszcze nie uporządkowane wycinki. Obawiam się, że już ich nie uporządkuję. Słowo daję, nie mam do nich siły.

Jerzy Turowicz: - Zaraz, zaraz. Tu są koperty personalne - w miarę alfabetyczne: Andrzejewski, Baczyński, Bartoszewski, koperty z instytucjami, z którymi jestem związany, sprawy wewnętrzne Polski, sprawy zagraniczne, stosunki polsko-litewskie, polsko-ukraińskie...

Jerzy Turowicz: - A tu jest dużo wycinków na tematy polsko-żydowskie i chrześcijańsko-żydowskie. Te wszystkie półki to tematyka żydowska: Holocaust, historia i kultura Żydów. To jedna czwarta tego, co mam. Reszta jest w innym pokoju. Tu są półki z książkami Miłosza i o Miłoszu. Też się nie mieszczą na jednej półce, reszta jest gdzie indziej. Te wycinki natomiast to albo sprawy, które mnie interesują dziś, albo te, które mogą być potrzebne w przyszłości. Kiedy redakcja każe mi coś napisać, wszystko mam pod ręką. Na przykład obszerną teczkę o księdzu Jankowskim i o "Radiu Maryja". Ciągle je uzupełniam.

- Z jakich pism Pan wycina?

Jerzy Turowicz: - Z "Gazety Wyborczej", z "Rzeczpospolitej", z lokalnej prasy krakowskiej, z "Polityki", czasem z "Wprost". Bo miesięczniki, prawie wszystkie, mam w komplecie. Miałem też całe roczniki "Polityki" w starym formacie i niedawno zastanawiałem się, czy powycinać z nich, czy nie. Zorientowałem się, że chyba kilka miesięcy musiałbym wycinać, i oddałem wszystko jezuitom.

Jerzy Turowicz: - Jako tako. Średnio. Miałbym lepszą orientację, gdyby te wszystkie pudła stały w jednym miejscu, a one są a to pod oknem, a to pod szafą, to w tym pokoju, to w tamtym.

Jerzy Turowicz: - Jako tako. Do książek, które są zasiedziałe, trafiam. Do nowych, które stale przypływają - nie. Często się zdarza, że nie mogę znaleźć książki, którą z całą pewnością mam, wtedy pożyczam ją od kolegów. Zdarza się również, że kupuję książkę, którą kupiłem już pół roku wcześniej.

Jerzy Turowicz: - Te wszystkie półki to Kościół, teologia, religia, Sobór Watykański, Ojcowie Kościoła, problemy ekumenizmu - komentarze, historia. A Papież jest gdzie indziej. Do historii i socjologii nie ma dojścia, bo stoją przed nimi pudła.

Jerzy Turowicz: - Nie wiem.

Anna Turowiczowa: - Jerzy i tak osiągnął duży postęp. Kiedyś zamiast tych pudeł stały stosy gazet - tak mniej więcej na dziecko wysokie.

- Na iluletnie?

Anna Turowiczowa: - Powiedzmy na dziesięcio. I kiedy Jerzy potrzebował jakąś książkę z półki za tymi stosami, robił sobie dziurę, wchodził do niej, coś tam wyciągał i mówił: popatrz, znalazłem, co potrzebowałem. Jednak pamiętałem!

Jerzy Turowicz: - Chyba tak. Ale może powieści jest więcej?

Anna Turowiczowa: - Chyba nie. W powieściach zrobiłam czystkę, na razie niczego nie wyrzuciłam, ale coś z tym zrobię.

Jerzy Turowicz: - Nie wiem. Mam dużo książek o jazzie.

- O jazzie?

Jerzy Turowicz: - Tak. I o filmie.

Jerzy Turowicz: - Oddam go jezuitom, może im się do czegoś przyda. Oni się teraz rozbudowali i mają dużo miejsca. Nasi wnukowie już wywieźli stąd chyba trochę gazet na makulaturę. Bardzo chętnie zrobiłbym ostrą selekcję i porządki.

Anna Turowiczowa: - No, nie wydaje mi się.

Jerzy Turowicz: - Półka stoi pośrodku, bo nie ma miejsca przy ścianie. A książki "Nike" stoją w niej ze względu na format. Okropny kłopot z tymi formatami. Żona chciała uporządkować książki z dziedziny, którą ona zbiera, czyli memuarystykę - alfabetycznie - ale uporządkowała je tylko teoretycznie, ze względu na formaty właśnie. Nie udało się również z powieściami.

Jerzy Turowicz: - A na pewno. Nie mam jednej książki z wydawnictwa "Skiry". To album o podziemnych kościołach w Etiopii. Kiedy byłem w Genewie, ta książka była już wyczerpana i jej nie mam.

Jerzy Turowicz: - To sypialnia. Dwa tapczany, szafa, a na niej kryminały. Czytam je przed zaśnięciem. To znaczy czytam cztery czy pięć stron, szybko zasypiam i następnego dnia nic nie pamiętam. W ten sposób czytam w kółko Chandlera.

Anna Turowiczowa: - A ja Chmielewską.

Jerzy Turowicz: - Za kryminałami na szafie stoją dramaty. A co to za stosy za żony biurkiem, to nie wiem.

Anna Turowiczowa: - Książki, które tłumaczyłam. Chciałam pani jedną pokazać, lecz nie mogłam znaleźć.

Jerzy Turowicz: - Prawda?

Jerzy Turowicz: - Przykro.

Anna Turowiczowa: - A mówiłam mu, żeby nie czytał tego do poduszki.

Jerzy Turowicz: - Dlaczego? Mam twardą skórę. Próbowałem zrozumieć, dlaczego tak pisał. Ten tapczan... Widzi pani, za co on służy?

Jerzy Turowicz: - Już właściwie nie wiadomo. W tamtym pokoju jest cała beletrystyka i, jak pani widzi, dużo jeszcze można tu wcisnąć, bo książki stoją nie pionowo, tylko w skos.

Jerzy Turowicz: - Tu jest poezja. Bardzo duży zbiór. Mam pierwszy tom Miłosza. Tu memuary, znów albumy sztuki, pudła z dubletami.

Jerzy Turowicz: - Nikt nie wie. Jeszcze nikt tam nie dotarł. Nie ma dostępu. Tu są teksty Papieża i o Papieżu oraz albumy z jego podróży. W tym pokoju też suszy się i prasuje. W przedpokoju - encyklopedia i encyklopedia katolicka, miesięczniki w trzech rzędach, a tu - zbieranina. Ten pokój jest magazynem.

Anna Turowiczowa: - Dlatego ma jeszcze czyste mankiety u koszuli. Wycinanie to strasznie brudna robota.

Jerzy Turowicz: - Na szczycie tej piramidy z półek, gdzie są książki typu pocket books, stoją klasyki Plejady i znów albumy o sztuce wydawnictwa Unesco, które są bardzo piękne, ale mają zupełnie nieustawialne formaty. Tu są teczki z napisem "Dziś" albo "Pilne".

Anna Turowiczowa: - To teczki sprzed dwudziestu lat, trzydziestu czy czterdziestu. Największa zaraza. Pilne teczki, do których nikt nigdy się nie dostał.

Jerzy Turowicz: - Przyznaję, gdybym miał czas, trzy czwarte wyrzuciłbym na makulaturę. Ciągle jednak muszę robić nowe. Mam tu koperty z napisami "Satanizm", "Nowy rząd", "Wychowanie seksualne", "Miny przeciwpiechotne"...

- Przepraszam, do czego Panu miny przeciwpiechotne?

Jerzy Turowicz: - Może będę musiał napisać przeciw minom jakiś komentarz. Kto wie? Dalej mam "Algier", "Powódź", "Pogrom w Kielcach", "Prawa człowieka w Chinach", "Mienie SdRP", "Radio Maryja", cała koperta na byłego ministra kultury, pana Podkańskiego, "Biskupi i Unia Europejska", "Sekty", "Bośnia", "Narodowość śląska", "Trybunał Konstytucyjny", "Nacjonalizm", o, znowu "Bośnia", "Izrael i Palestyna", "Bezdomni", "Piotr Skrzynecki i piwniczanie", "Posłowie i senatorowie", "Fundacja Batorego", o, znowu "Sekty", "Przemoc domowa", "Złoto żydowskie", "Unia Wolności" i tak dalej.

Jerzy Turowicz: - Nie. Tylko na Unię, SdRP, na partię monarchistów i trochę na PSL. Tu w kilku rzędach "Kultura" paryska, której nawet jezuitom nie oddam, a tu książki Dorothy Day, wybitnej amerykańskiej postaci katolickiej, i oczywiście dzieła zbiorowe Maritaina.

Anna Turowiczowa: - Wiemy, wiemy. Ona mogła się zwalić na piec, ale tu, widzi pani, jest podparta grubymi deskami i kijami. Przy tym rusztowaniu stoją książki o Irlandii i Japonii.

Jerzy Turowicz: - W Irlandii kiedyś byłem i bardzo mi się podobało, a Japonią interesowałem się, bo to kraj, w którym nowoczesność styka się z tradycją. Mam też dużo książek politycznych, dotyczących PRL, tu problematyka żydowska i tu, tu ksiądz Tischner na przykład, książki dotyczące problemów narodu i nacjonalizmu. Od lat zbieram się, żeby napisać artykuł na temat nacjonalizmu.

Jerzy Turowicz: - Znaczki na wagę. Zbierałem od dzieciństwa i teraz mam odruch: kiedy dostaję list, odrywam znaczek i pcham go do torby. Proszę mnie nie pytać po co, bo nie wiem. Pewno oddam to jakiemuś młodemu chłopakowi.

Anna Turowiczowa: - Prousta przeczytałeś? Bo ja nie. Mnie on nie smakuje.

Jerzy Turowicz: - Nie całego, chyba jeden tom po polsku. Nie mam Prousta po francusku, gdybym miał, tobym przeczytał. Manna przeczytałem z grubsza. Dostojewskiego przeczytałem niedostatecznie - albo Biesy przeczytałem, albo Braci Karamazow - już nie wiem. Ale czytałem Czechowa, Tołstoja, Turgieniewa. Niewiele czytałem Balzaca, ale Conrada bardzo pilnie.

Anna Turowiczowa: - Joyce'a przeczytałeś?

Jerzy Turowicz: - Bo ja wiem? Raczej nie pożyczyłbym nikomu książek Papieża i Miłosza z dedykacjami. Raczej nie.

Jerzy Turowicz: - Rzadko. Nie mam czasu. Jeśli już, to do moich maitres a penser, do Maritaina, do Mouniera.

Anna Turowiczowa: - Jeszcze chyba do Bernanosa?

Jerzy Turowicz: - No, może, ale on nie był moim maitre a penser.

Jerzy Turowicz: - W ciągu dnia prawie nie czytam książek, tylko prasę. I piszę długie listy, coś krótkiego do "Tygodnika", ale mam w głowie, żeby napisać coś dłuższego. Dużo oglądam telewizji - programy informacyjne, dokumenty i dobre filmy. Prawdę mówiąc, oglądamy czasem i niedobre filmy, bo bardzo często niedobre filmy dobrze się zaczynają. Książki czytam wieczorem, przed snem.

Anna Turowiczowa: - A zasypiasz szybko.

Jerzy Turowicz: - Powinno być zupełnie odwrotnie - powinienem czytać książki w dzień, a prasę przed snem, ale nie potrafię. Muszę być au courant. "Gazetę Wyborczą" czytam niemal od deski do deski poza gospodarką, bardziej pobieżnie "Rzeczpospolitą" i przerzucam lokalną prasę krakowską.

Jerzy Turowicz: - Teoretycznie bym lubił, ale jakoś nie czytam.

Anna Turowiczowa: - A dla mnie to miąższ życia.

Jerzy Turowicz: - Miłosza, Szymborską.

Anna Turowiczowa: - Z Szymborską nie masz dużo roboty.

Jerzy Turowicz: - Jana Józefa Szczepańskiego. Zawsze czytałem Kisiela. Ksawerego Pruszyńskiego.

Jerzy Turowicz: - W ogóle sobie nie radzimy. Nic nie odkurzamy, bo się nie da. Kiedy wyciąga się książkę z najwyższej kondygnacji, gdzie jest czarno od kurzu, trzeba wyjść na ganek i ją trzepać.

Jerzy Turowicz: - Sto pięćdziesiąt złotych miesięcznie na pewno.

Jerzy Turowicz: - Eseistykę z dziedziny politologii, socjologii, religii, historii już mniej, chyba że z najnowszej.

Jerzy Turowicz: - A mam! Mam Schaffa, dzieła Lenina i Stalina oraz książkę Berii. Chcę teraz przeczytać ostatnią książkę Andrzeja Walickiego, bo sądzę, że on ma ambiwalentny stosunek do PRL. To musi być kontrowersyjna książka.

Jerzy Turowicz: - Jest metoda w tym szaleństwie.

Jerzy Turowicz: - Wyszła teraz książka kilku autorów o postmodernizmie. Chciałbym się dowiedzieć, co to jest ten postmodernizm, bo do końca nie wiem. Nie wiem też, czy jak ją przeczytam, to się dowiem. Chciałbym jednak spróbować.

Jerzy Turowicz: - Jak to do czego? Do podróżowania.

Czesław Apiecionek (1956) - księgarz oraz od czasu do czasu wydawca. Mieszka w Izabelinie pod Warszawą.

- Potwornie kradną, ale łapiemy rzadko. Ludzie kradną książki nie tylko dlatego, że nie mają pieniędzy, ale często i dla hazardu. Pamiętam dwie eleganckie panie w futrach, które wyniosły mi dwa albumy, o czym dowiedziałem się od właściciela sklepu, który je złapał, gdy mu wynosiły kosmetyki. My staramy się stale być na sali i raczej zniechęcać, niż łapać, bo nie ma nic gorszego niż złapanie kogoś na kradzieży książki.

- Osiemdziesiąt procent to stali klienci, którzy zmieniają się o tyle, że kiedyś kupowali wszystkie książki z serii "ceramowskiej", a teraz co trzecią. Często wpadają autorzy, żeby zobaczyć, jak ich książka jest eksponowana - idzie czy nie idzie. Jest dużo klientów, którzy przychodzą codziennie, co nie znaczy oczywiście, że codziennie coś kupują. I wiem, że ci ludzie wcale nie mieszkają w okolicy. Przyjeżdżają i przeglądają nowości. Stoją tak ze czterdzieści minut. Witamy się, rozmawiamy. Pokazuję im nowe książki, oczywiście nie te głupie.

- Czasem trzeba. Po Anastazję P. stała kolejka. Ale pilnujemy proporcji. Mamy wydawcę, z którym zawarliśmy umowę, że bierzemy wszystkie jego książki, ale kiedy przysłał nam przewodnik po domach publicznych w Polsce, odesłaliśmy mu z powrotem.

- Polonistą. Od zawsze pamiętam siebie z książką. Nauczyłem się czytać, kiedy miałem cztery lata, na "Expressie Wieczornym", który był zawsze w domu. Potem zostałem bywalcem biblioteki publicznej w Piasecznie i stale musiałem przekonywać panie bibliotekarki, przerażone liczbą wypożyczanych przeze mnie książek, że umiem sam czytać i nie morduję mamy. Kończyłem szkołę średnią w Piasecznie i pamiętam nieocenione zasługi polonistki, pani Elżbiety Trzeciak, która umiejętnie potrafiła pokierować moją wędrówką.

- Od kiedy dostałem bibliofilskiego fioła, spotykałem wielu antykwariuszy z wielką wiedzą i darem rozpoznawania po oczach klientów, czego szukają.

- Zacząłem od zbierania przedwojennej literatury antybolszewickiej dla dzieci i młodzieży. Wielu z tych książek nawet nie przeczytałem, choć Bohaterskiego Misia Bronisławy Ostrowskiej uwielbiam do dziś. Z bibliofilami jest trochę tak jak ze zbieraczami starej porcelany - oni też przecież na niej nie jadają. Zawsze czytałem jednak książki o książkach, o oszalałych zbieraczach, o antykwariuszach i księgarzach.

- Specjalne wydanie, numerowane egzemplarze, niewielkie nakłady. Rzeczy nawet popularne, ale w specjalnym wydaniu - jak Fachowiec Berenta, którego uroda polega na specjalnej czcionce i oprawie, czy Pisma zebrane Norwida, wydane przez Zenona Przesmyckiego nakładem Mortkowicza. To był kolejny stopień wtajemniczenia, bo zaczęło się dla mnie liczyć, czy to pierwsze wydanie, czy wydanie specjalne, czy wydanie na specjalnym papierze. Często bywało tak, że wydawano książkę, której pierwszych dziesięć egzemplarzy drukowano właśnie na specjalnym papierze, i każdy z tych dziesięciu egzemplarzy ma swoją historię. Zdarza się, że poluję na ten sam tytuł w kilku egzemplarzach. Tu na przykład jest tomik poezji Jana Rostworowskiego Opatowa Anna, który został, nie wiadomo z jakich powodów, wydany w trzech wersjach kolorystycznych. Mam wszystkie. To akurat nie było trudne.

- Moja rodzina pochodzi z Kresów i od zawsze poszukiwałem książek na temat tamtych terenów, a poza tym wiedziałem, że to przepięknie wydana rzecz i bardzo rzadko spotykana. To dodatkowa motywacja dla zbieracza. I raptem, trzy miesiące temu, okazało się, że książka jest na aukcji. Wiedziałem, że muszę podnieść rękę, zamknąć oczy i trzymać tę rękę do końca. Trochę obawiałem się jednego zbieracza z Poznania, bo wiedziałem, że kieruje się podobną do mojej determinacją, a nie wiedziałem, czy ma więcej ode mnie pieniędzy, czy nie.

- Dwie minuty jak wieczność. Ale siedzieliśmy blisko siebie i zorientowałem się, że jemu jednak mniej zależy na tej książce niż mnie, i trochę się uspokoiłem. Zaczęło się od sześciu milionów starych złotych, a kupiłem ją za dwadzieścia. Dużo, ale nie jak na dwanaście lat poszukiwań. Wielu ma trzy tomy, ale niewielu, tak jak ja, wszystkie cztery.

- Na początku wydawało mi się, że codziennie wydarzy się coś niesamowitego. Że ktoś otworzy torbę i zobaczę tam coś, czego sam szukam. Ale okazało się, że znajduję radość w tym, żeby ktoś inny znalazł to, czego szuka. Zdarzało się też, że coś sprzedawałem, a potem żałowałem. Kiedy prowadzi się antykwariat, trzeba, tak jak na aukcji, wyczuć, kiedy opuścić rękę, a kiedy jeszcze trzymać.

- Mam specjalny zeszyt, w którym to zapisuję. Biorę na przykład Pantaleona i wizytantki - nowe wydanie mojej ulubionej książki, opowiadania Cortazara, Od Rusi do Rosji Gumilowa, bo uświadomiłem sobie, że słabo znam historię Rosji, mimo że mam sto pięćdziesiąt przedwojennych książek antybolszewickich. Biorę także książki zupełnie nowe. To leży jakiś czas w mojej pakamerze w księgarni, przeglądam je i wsadzam do dwóch pudeł. W domu stoi trzecie pudło, do którego wkładam te książki, których jednak nie chcę mieć w domu, i one wędrują z powrotem do księgarni. Z reguły na trzy przyniesione do domu książki dwie odnoszę do księgarni.

- Nie chodzę po to, by kupować, i nie chodzę, żeby sprawdzać, co inni mają. Jeśli już przechodzę koło jakiejś księgarni, przypatruję się witrynom. Ale z wielką przyjemnością zaglądam do "Prusa" czy do "MDM". Oczywiście przyglądam się konkurencji, ale w tym środowisku, na szczęście, nie ma zawiści. Jeśli widzę w "Prusie" książkę, której u siebie nie mam, a powinienem, to ją zamawiam. W "Prusie" nic nie mówię, że jej nie mam (sprawa honoru), i staram się oczywiście nie pytać, skąd oni ją mają. Ale mało jest takich przypadków, bo wydawcy sami zabiegają, żeby ich książki były w naszych księgarniach. Czasami muszę odmawiać, bo nie sprzedajemy na przykład książek zoologicznych. To niepojęte, że w Warszawie nie ma wielkiej księgarni, gdzie można by dostać wszystko. Są nasze ulubione albo towarzyskie, ale to wszystko dziuple.

- Za szkłem. Ale miejsce będzie żywe i dostępne, bo największą radością jest to, że mogę taki rarytas komuś pokazać i o nim opowiedzieć. Inaczej byłby to koniec pasji i początek choroby.