Richard Rudgley

Alchemia kultury

2002

Ludzie-muchomory

Szaman lub szamanka to eksperci w dziedzinie religii, którzy idąc za swoim powołaniem łączą role lekarza, kapłana i czarownika. Ludzi, o których sądzono, że posiadają szczególny rodzaj dostępu do świata nadprzyrodzonego, zamieszkujący Syberię Tunguzi nazywali saman. Słowo to, w nieco zmienionej postaci, dotarło do nas za pośrednictwem pierwszych rosyjskich przekazów o życiu na Syberii. Szamani syberyjscy byli strażnikami tradycji własnej kultury, posiadając ogromną wiedze na temat mitów, pieśni, substancji leczniczych. Słownik szamanów jakuckich obejmował dwanaście tysięcy słów - trzy razy więcej niż słownik przeciętnego członka tej społeczności.

Rola substancji narkotycznych w szamańskich tradycjach Azji północnej jest ciągle przedmiotem kontrowersji. Mircea Eliade, słynny profesor historii religii, postawił tezę, że pomimo iż zażywanie wywaru z muchomora umożliwia kontakt ze światem duchowym, to zachodzi on w sposób "bierny i niewyrobiony". Opisuje te praktyki jako późne i schyłkowe, uznając za wtórne próby naśladowania wcześniejszego szamanizmu w "czystej" formie. Pomniejsi szamani odbywają swe duchowe wędrówki w sposób "mechaniczny i zdegenerowany". Tytoń i alkohol są substancjami, które weszły w użycie stosunkowo późno (dotarły na Syberię wraz z rosyjskimi kupcami i osadnikami), Eliade popełnia więc błąd, nakładając skutki ich używania na działanie muchomora. Przez Eliadego przemawia tutaj nie tyle bezstronność naukowca, ile mieszczańska niechęć do umieszczania substancji narkotycznych w kontekście religijnym. Jednak wyników jego prób odtworzenia historii syberyjskiego szamanizmu w takim właśnie świetle nie da się pogodzić z faktami. Jak wykażemy, nie ma powodu, by wątpić, że używanie halucynogennych grzybów przez ludy z północy kontynentu eurazjatyckiego ma starożytny rodowód. Książka Eliadego Szamanizm. Archaiczne techniki ekstazy, która jest prawdopodobnie najpoczytniejszym studium porównawczym na temat szamanizmu, zawiera podstawowe przeinaczenia faktów. Ten błąd Eliadego ciąży na analizie szamanizmu w obu Amerykach (i na innych kontynentach); chociaż zażywanie tam substancji narkotycznych przez szamanów jest dobrze poświadczone, autor traktuje je bardzo powierzchownie.

Wzmianki o używaniu halucynogennego muchomora czerwonego (Amanita muscaria) pochodzą z czasu pierwszych kontaktów Rosjan z ludami Syberii. Pierwszy zapis na ten temat, z 1658 roku, znajduje się w dzienniku polskiego jeńca wojennego, który opisuje używanie muchomora przez Ostiaków z Syberii Zachodniej. Muchomor pojawia się w mitach wielu syberyjskich ludów i nie ma powodu, by przypuszczać, że są to późniejsze naleciałości. Zarówno dowody archeologiczne, jak i językowe potwierdzają bardzo dawne używanie muchomora. W wielu językach ugrofińskich słowa oznaczające "ekstazę", "odurzenie" i "upojenie" dadzą się wywieść od słów oznaczających grzyb lub muchomor. Naskalne ryty syberyjskie wyobrażające bezrękie, jednonogie postacie wykazują znaczne podobieństwo z opisami "ludzi-muchomorów", którzy pojawiają się po zażyciu Amanita muscaria. Okładnikow datuje je na epokę brązu; podobne rysunki zadokumentowane zostały przez Dikowa i innych.

Nie znaczy to, że wszystkie kultury syberyjskie używały muchomora - niektóre oczywiście tego nie robiły. Jednak u wielu ludów, które wykorzystywały właściwości muchomora, zajmował on centralne miejsce w praktykach szamańskich i traktowany był z atencją. U Wogulów muchomora spożywano jedynie w czasie obrzędów sakralnych, nadużywając go aż do zagrożenia życia. Dla szamanów ugryjskich był on tak samo ważny jak bęben. Selkupowie wierzyli, że jeśli się nie jest szamanem, to spożycie muchomora może spowodować śmierć. Używali go jedynie niektórzy ich szamani, podczas gdy inni woleli odmienne sposoby osiągania duchowej ekstazy.

Choć istnieje wiele rozproszonych wzmianek o użyciu grzyba w różnych regionach północnej Azji, najlepiej udokumentowane jest jego wykorzystywanie przez ludy należące do paleosyberyjskiej rodziny językowej, zamieszkujące wschodnią Syberię. Czukcze. Kamczadałowie i Koriacy - bo o nich tu mowa - utrzymują się z użytkowania stad reniferów w interiorze i z polowania na duże morskie ssaki (foki. morsy i wieloryby) w strefie przybrzeżnej. Wszystkie trzy ludy używają interesującego nas grzyba, choć najpowszechniej spożywany był on przez Koriaków, jako że najobficiej występował na terenach przez nich zamieszkanych. Jednak nawet u Koriaków dostępność muchomora była ograniczona, ponieważ rósł on jedynie w pewnych miejscach. Najwięcej grzybów zbierano na początku zimy, susząc zbiory w całości. Umiarkowana dawka wynosiła dwa do czterech grzybów; przy specjalnych okazjach, lub jeśli zbiór był wyjątkowo dobry zażywano dziesięć do dwunastu. Zarówno u Koriaków, jak i u Czukczów spożywanie muchomora nie ograniczało się do szamanów, choć kobiety z zasady nie brały w nim udziału.

Grzyb ten działał nie tylko na ludzi. Georg Wilhelm Steller, członek wyprawy Stiepana P. Kraszennikowa, która dotarła na wschodnią Syberie w połowie XVIII wieku, zanotował następujące wydarzenie z udziałem odurzonego renifera. Kilku Koriaków zauważyło kompletnie ogłuszonego, zataczającego się renifera, i rozpoznając objawy odurzenia muchomorem, związali zwierzę i zarżnęli. Mięso, które, tak jak grzyb, miało jeszcze ciągle psychoaktywne właściwości, podzielono natychmiast wśród obecnych, a ci szybko odczuli skutki odurzenia. Amanita muscaria ma pewną właściwość, która, jak się wydaje, jest wśród gatunków halucynogennych unikatowa: zachowuje swoją moc w wydalonym moczu. Wiedziało o tym wielu mieszkańców Syberii, którzy zachłannie zapijali się moczem własnym i cudzym, by osiągnąć stan odurzenia, ku wielkiemu obrzydzeniu licznych Rosjan oraz innych obserwatorów tego dziwacznego zwyczaju. Choć pewna wzmianka z początku XIX wieku podaje, że Koriacy "od niepamiętnych czasów" uznawali "pogrzybowy" mocz za środek o wiele mocniejszy niż sam grzyb, przeczą jej obserwacje rosyjskiego antropologa Waldemara Jochelsona, który spędził wśród Koriaków sporo czasu i opanował ich język. Twierdzi on, że choć taki mocz działa odurzająco, to efekt jest w rzeczywistości słabszy niż po spożyciu samego grzyba, o czym dowiedział się bezpośrednio od tubylców.

Koriacy spożywali muchomory na wiele sposobów. Najbardziej rozpowszechniona metoda polegała na zwinięciu wysuszonego grzyba w kulkę, którą należało połknąć w całości. Innym sposobem było gotowanie zupy, jednak w tym wypadku potrzeba było więcej muchomorów, by osiągnąć stopień odurzenia, który zapewniało połknięcie w całości halucynogennego grzyba. Trzeci i najbardziej skomplikowany sposób konsumpcji wymagał namoczenia muchomora w rodzaju wódki ze sfermentowanego soku z owoców syberyjskiej borówki bagiennej (Vaccinium uliginosum). Koriacy nauczyli się pędzenia bimbru od Kozaków i robili to korzystając z dostępnych surowców i środków. Zacier destylowano w wielkim żelaznym kotle z drewnianą pokrywą, uszczelnianą za pomocą ciasta. Stara beczka na proch służyła do skraplania alkoholu. Po zażyciu tej wódczano-muchomorowcj mikstury Koriacy pili ponoć własny mocz, prawdopodobnie po to, by przedłużyć działanie narkotycznych substancji. Kamczadałowie spożywali inny rodzaj naparu, przyrządzany z muchomorów i wierzbowych witek. Także niektórzy rosyjscy osadnicy na Syberii gotowali muchomory, po czym pili ten wywar zamiast alkoholu.

Skutki działania Amanita muscaria są wielorakie i zmieniają się w zależności od dawki, sposobu przyrządzenia oraz kulturowych i psychologicznych oczekiwań konsumenta. Mała dawka (lub duża w początkowej fazie działania) pobudza fizycznie i wywołuje silną potrzebę ruchu. Pewien Koriak, będący pod wpływem muchomora, miał przenieść worek mąki ważący 55 kg na odległość 16 km - rzecz, której w normalnych warunkach nic mógłby zrobić. Tego rodzaju popisy i pokazy fizycznej wytrzymałości i siły odnajdujemy też w mitologii. W jednym z koriackich mitów Wielki Kruk (Stworzyciel) poprosił Istnienie, by pomogło mu podnieść wielki ciężar. Bóstwo to poradziło mu, by zjadł muchomora, co też uczynił, po czym podniósł ciężar z łatwością. Fakt. że sani Stworzyciel jest kojarzony ze spożywaniem muchomorów, po raz kolejny dowodzi słabości poglądów Eliadego, uznającego używanie halucynogenów za późny i dekadencki przejaw syberyjskiej duchowości.

Reakcje na muchomora nawet wśród Koriaków były bardzo zróżnicowane. Czasem człowieka będącego pod jego wpływem trzeba było powstrzymywać od zbyt gwałtownego wysiłku, podczas gdy kiedy indziej spożycie halucynogennego grzyba wprowadzało w stan spokojnej błogości, w którym przed oczyma pojawiały się piękne wizje. Rosyjski antropolog Waldemar Bogoras, który na przełomie wieku XIX i XX był wielokrotnie świadkiem używania muchomora przez Czukczów, zauważa, że skutki jego działania przejawiają się w różny sposób w trzech etapach, czasami na siebie zachodzących. Mniej więcej piętnaście minut po spożyciu muchomora następuje pobudzenie motoryczne, człowiek śmieje się głośno i śpiewa. Potem pojawiają się wzrokowe i słuchowe halucynacje, którym towarzyszy wrażenie powiększania się otaczających rzeczy (w tym stanie balia wody wydaje się podobno głęboka jak morze). W halucynacjach często pojawiają się ludzie-muchomory, którzy czasami nie mają szyi ani nóg. Ich krępe, cylindryczne ciała szybko się poruszają. Liczba ludzi-muchomorów zależy od liczby zjedzonych grzybów. (Wierzenie to znalazło specyficzne odbicie u Juraków z Syberii Zachodniej, którzy w dziwaczny sposób uzasadniają zwyczajową dawkę dwóch i pół muchomora na osobę. Otóż dwóch ludzi-muchomorów i pół poprzedza szamana w jego wizyjnej podróży, a ten może im dotrzymać kroku jedynie dlatego, że pól-muchomor biegnie wolniej, oglądając się do tyłu, jakby czekał na drugą połowę.) Kiedy zaczyna się trzeci etap, człowiek stopniowo traci przytomność, bo ludzie-muchomory biorą go pod ręce i ciągną przez zagmatwane ścieżki, wiodące do innego świata.

Kiedy wizje zaczynają słabnąć, górę bierze otępienie i senność, po czym człowiek budzi się ze wszystkimi objawami kaca: poczuciem słabości, bólem głowy, nierzadko ma też torsje. Jeden grzyb pozwala zacząć całe doświadczenie od nowa, a zaprawieni konsumenci muchomorów często stosują tę metodę klina. Ludzi uzależnionych, nawet jeżeli nie są pod wpływem grzybów, można łatwo rozpoznać po wynędzniałym wyglądzie, nerwowych tikach twarz i chwiejnym chodzie.

Jochelson opowiada zabawną historię o tym, jak próbował namówić pewnego Koriaka, by dla przyszłych pokoleń zechciał zaśpiewać do fonografu. Mężczyzna, znany i uznany śpiewak, był onieśmielony. Zażył jednak dwa muchomory dla kurażu i już po chwil zaintonował pieśń, której towarzyszyła żywa gestykulacja. Teraz Jochelson robił, co mógł, by powściągnąć zapał śpiewaka: "Musiałem go przytrzymywać, bo runąłby na urządzenie: a kiedy cylinder się skończył, musiałem w końcu odciągnąć go od tuby, bo trwał nać nią zgięty jeszcze długo, ciągle wyśpiewując swe pieśni."

Wśród plemion wschodniosyberyjskich handel muchomorami był bardzo intratnym zajęciem. Próby zdelegalizowania go przez Rosjan spełzły na niczym. U Koriaków za kawałek muchomora można było dostać renifera, podczas gdy cały grzyb wart był trzy do czterech zwierząt. Na początku XIX wieku Kamczadałowie w dużej mierze dzięki bliższym kontaktom z Rosjanami, porzucili muchomory na rzecz wódki. Dalej jednak je zbierali i sprzedawali sąsiadującym z nimi Koriakom, Wraz z większą dostępnością alkoholu i tytoniu spadło też zainteresowanie muchomorami u Czukczów i Koriaków, a wejście w użycie nowych substancji było wyraźną oznaką zarzucenia starych szamańskich praktyk. Jednak ta wydeptana od dawna ścieżka nie zawsze była tak prosta i wąska, jak każe nam wierzyć Eliade. Powojenne doniesienia o użyciu Amanita muscaria na dalekiej północy wskazują, że ciągle istnieje tam pewna niewielka grupa ludzi, którzy chcą podążać krętymi szlakami ludzi-muchomorów.