WIEDZĄ TO WSZYSCY - KAPELUSZ ZNAKIEM FASZYSTY

Wraz z postępami wojny, a także wojsk frankistowskich na wszystkich frontach, anarchiści przestaną się dąsać i zaczną wreszcie przestrzegać odgórnych wytycznych ("Zrzekniemy się wszystkiego prócz zwycięstwa" - powie o zmianie strategii Buenaventura Durruti, anarchistyczny wodzirej). Dzięki temu nieskuteczne dotąd milicje rewolucyjne, którym w końcu sprzykrzyło się oddawanie terenu przeciwnikowi, przyjmą wojskowy model komunistycznego Piątego Regimentu, przynajmniej do czasu sformowania prawdziwego wojska - hiszpańskiej Armii Ludowej. Zanim to jednak nastąpi, musi minąć jeszcze parę miesięcy i dojść do kilku kolejnych rozczarowań. Tymczasem szerzy się rewolucyjny entuzjazm. Ulice zapełniają się mieszkańcami w ubraniach roboczych lub koszulach, w czerwono-czarnych chustach na szyi, w rogatych furażerkach, uzbrojonymi w karabiny, pistolety zatknięte za lederwerki oraz w inne wojskowe rekwizyty otrzymane w chwili rozdawnictwa broni. Kapelusze i krawaty zostają zdyskredytowane w związku z ich burżujskimi konotacjami, innymi słowy - uznane za charakterystyczne przymioty wyzyskiwaczy robotników. W "Solidarności Robotniczej" artykuł głosi: "kapelusz jest nieestetyczną częścią stroju, zbędną i demonstrującą domniemaną wyższość osobnika, który włożył go na swoje ciemię (...); gdy na ulicy przestaniemy widzieć nakrycia głowy, wtedy rewolucja będzie nasza". Honorowe stowarzyszenie kapeluszników czuje się dotknięte i wywołane do tablicy, odpowiada więc w obronie własnego stylu życia: "Uznani doktorowie potwierdzają, iż to właśnie z przechadzania się bez kapelusza, z odkrytą głową, nieosłoniętą żadnym rondem ani daszkiem czapki, bierze się różnorakie zło, takie jak rozmiękczenie masy mózgowej pod wpływem słońca oraz pogorszenie wzroku. Wszyscy powinniśmy przykrywać głowę". W efekcie "Solidarność Robotnicza" łagodzi swoje pierwotne stanowisko, przyznając teraz, że kapelusz lub czapka mogą być, a niekiedy nawet obiektywnie są, korzystne ze względów zdrowotnych. Zmieniając stanowisko, gazeta bierze pod uwagę również i inne negatywne konsekwencje związane z zakazem noszenia kapeluszy, jak choćby groźbę utraty pracy przez zatrudnionych w wytwarzającej je gałęzi przemysłu. Mimo to w strefie republikańskiej wyraźnie spada liczba noszonych wykwintnych nakryć głowy. Potwierdza to nawet sposób, w jaki po zakończeniu wojny będzie reklamować się madrycka wytwórnia kapeluszy Brave, która zamknęła swoje podwoje na czas wojennej zawieruchy: "Radykałowie komuszy nie nosili kapeluszy". Bardzo to skuteczna przynęta dla obywateli o gnuśnym usposobieniu bądź podejrzanej proweniencji, którzy rozpaczliwie usiłują zdystansować się od obozu przegranych i uniknąć czystki przeprowadzanej przez powołane w tym celu trybunały.

"Kilkakrotnie wraz z Margot odważyłyśmy się wyściubić nos na zewnątrz, a raz nawet zebrałyśmy się na odbycie spaceru" - przypomina sobie Felicidad Blanc. "Zeszłyśmy aż do Recoletos. Przy stołach w Cafe Gijón wciąż mogłyśmy dostrzec przyjaciół, niemniej jednak nie pozdrowiłyśmy ich, sparaliżowane wewnętrznym strachem przed tym, że zostaniemy rozpoznane. W Colon przed drzwiami pałacu Medinacelich, na zewnątrz, na izabelińskich krzesłach rozsiadło się kilku milicjantów. Ulica zmieniła się nie do poznania. Spojrzałam na opustoszały Pasaż de la Castellana, po którym przechadzali się jedynie milicjanci w swoich niebieskich mundurach i czerwonych chustach. (...) Nocą można było dosłyszeć strzały, pacos, jak tu je nazywają. Padają z balkonów, a milicjanci odpowiadają ogniem. Każdej nocy rozpętują się niewielkie potyczki. Nie ośmielamy się zapalać świateł, w mieszkaniu poruszamy się po omacku. W ulicznej ciszy można dosłyszeć przechadzające się patrole i słowa: »Dokumenty, towarzyszu«. Ich głosy są jedynymi, jakie słychać, inni jakby przemienili się w nieme cienie. Od czasu do czasu pada jakiś strzał - wymierzony w okno, w którym ktoś odważył się zapalić światło".

Republikańskie miasta opanowuje ożywiony ruch samochodów, ciężarówek i autobusów z białymi oznaczeniami związków zawodowych i partii politycznych, namazanymi długim pociągnięciem pędzla. Mnożą się wypadki spowodowane przez domorosłych kierowców bez prawa jazdy. W całym tym zgiełku przewozowym nie brakuje ciężarówek obładowanych dobrami luksusowymi łupieżczego pochodzenia, takimi jak: obrazy, rokokowe krzesła, patelnie, zastawy stołowe, fortepiany, adamaszkowe kotary, które przesłaniają owinięte nimi lampy z Murano... *[Murano - wyspa położona nieopodal Wenecji, która słynęła z produkcji luksusowego szkła i lamp.] Płoną niektóre kościoły i klasztory. Innym budynkom sakralnym oszczędza się pożogi, za to zajmują je bojówkarze, chcąc uniezależnić się w ten sposób od centrali bądź filii poszczególnych koterii w ruchu związkowym. Milicjanci uwiecznili moment sekwestracji, robiąc sobie zdjęcia w ornatach i rokietach, w jednej ręce trzymając karabin, jednocześnie zaś w drugiej - butelkę mszalnego wina. W madryckim kościele Świętego Józefa wielbiony wizerunek Dzieciątka Jezus z miejscowości Bola odziano w niebieski mundur milicjanta i wyposażono w karabin. W kościele Świętej Carmen anarchista Jose Olmeda i jego stronnicy bezczeszczą groby w poszukiwaniu ukrytych skarbów i wyciągają zmumifikowane zwłoki starych kanoników, ustawiając je w pozycjach seksualnych nad ciałami przeorysz i pobierając opłatę za możliwość obejrzenia tak powstałej ekspozycji *[Kilka miesięcy później ten sam Jose Olmeda zostanie postawiony za to i za inne przestępstwa przed republikańskim trybunałem, który skaże go na karę śmierci.].

Ludzie szturmują więzienia i oswabadzają więźniów, domniemane ofiary kapitalistycznego ucisku. Wielu z uwolnionych - łotrzy, wałkonie, złodzieje, ludzie wybitnie podłej proweniencji - skorzysta z zaistniałego zamętu, by powrócić do swojej występnej działalności: zapisują się do lewicowych milicji i popełniają kolejne występki pod łaskawym sztandarem rewolucji.

- Towarzyszu Uribarri, chciałbym walczyć u towarzysza boku przeciw faszystom... Wie towarzysz, kto ja jestem?

- Tak, pamiętam...

Nie wyglądał na przekonanego, więc dodał:

- Ja »Frysiu« jestem, Federico Perez Margarit, ten od kur w Burjasot... - Wyszczerzył zęby w uśmiechu.

- Tak, tych, które zwinąłeś z szopy profesora Gozalbo. Wejdź do biura i niech cię zwerbują...

- Witaj w naszych szeregach!

Podałem mu rękę. Spojrzał na mnie ze zdumieniem, zanim, wciąż nieco zaskoczony, w końcu ją przyjął... Znowu zaczął się śmiać, ściskając palcami wytrawnego kieszonkowca moją dłoń dłoń kapitana Guardia Civil".

Tak wygląda rewolucja: to lud pod bronią. A broni jest nawet więcej aniżeli samego ludu.

Na fasadzie madryckiego pałacu Bellavista, zarekwirowanego i przemienionego w siedzibę Ligi Antyfaszystowskich Intelektualistów, młody Camilo Jose Cela *[Camilo Jose Cela (1916-2002) - wybitny pisarz hiszpański zaliczający się do "Pokolenia '50", laureat literackiej Nagrody Nobla w 1989 r. W swojej twórczości łączył nowe techniki narracyjne z hiszpańską tradycją Złotego Wieku, a także epatowanie realistycznym okrucieństwem z ironicznym dystansem i groteską.] czyta namalowany slogan: "Towarzyszu, wspieraj niezdyscyplinowanie".

"Mało prawdopodobne, by przy nakazach takiej treści można było wygrać wojnę" - konstatuje.

W Barcelonie zwycięscy anarchiści przeprowadzają rewolucja w drastyczniejszy sposób niż w Madrycie. Jak grzyby po deszczu powstają kolejne utopijne stowarzyszenia bądź organizacje non profit, jak Ateneum Eklektyczne, Liga Antypaństwowych Esperantystów, Stowarzyszenie Naturalistów "Pięcioramienni" czy Studencka Federacja Wolnych Jaźni. Anarchizm wychwala zdrowe i naturalne życie, czystość obyczajów, wstrzemięźliwość, szczególnie jeśli chodzi o uprawianie seksu i picie alkoholu. Domy publiczne zostają "wyzwolone" z tyranii stręczycieli i madames - wyzyskujących "dziewczynki" burdelmam. "Anarchista na pocałunki musi zasługiwać, a nie je kupować". Kiedy na przekór tak szlachetnym intencjom kurwy domagają się prawa do wykonywania zawodu, wymowę owego idealistycznego przykazania usiłuje się nieco złagodzić. W niektórych domach publicznych można przeczytać następujące ogłoszenia: "Towarzyszu, traktuj dobrze wybraną przez ciebie towarzyszkę. Zważ, iż mogłaby to być twoja córka, zważ, że mogłaby to być twoja siostra".

W pierwszych dniach najbardziej ortodoksyjni anarchiści próbują zamykać knajpy - "źródło plugastwa, gdzie ojcowie rodzin przepijają dniówkę i rujnują swoje zdrowie" - i proponują na ich miejsce wizyty w muzeach i bibliotekach.

Czynsze spadają o połowę, tydzień pracy zostaje skrócony do czterdziestu godzin, a dniówki rosną mniej więcej o piętnaście procent. Handel zostaje poddany kontroli, by wyplenić pośredników, którzy zarabiają, choć nie wytwarzają. Próbuje się narzucić jednakowe zarobki, które zrównałyby wszystkich pracowników w przedsiębiorstwie, od inżyniera przez frezera i szofera aż po dozorcę. Wkrótce będzie trzeba z tego zrezygnować ze względu na uzasadnione protesty wielu pokrzywdzonych. Żaden sprzeciw jednak nie jest tak usprawiedliwiony i skuteczny jak protest meksykańskiej solistki Margarity Carvajal, która pracuje w teatrze i zarabia tyle samo co pracowniczka doglądająca ubikacji. Któregoś dnia artystka stawia się: "Skoro zarabiamy tyle samo, to pomyślałam sobie dzisiaj, że babcia klozetowa wyjdzie na scenę, podczas gdy ja zajmę się toaletami".

Utopia błyskawicznie ukazuje swoje wady. Chociaż anarchiści likwidują więzienia - ten straszliwy kapitalistyczny wynalazek istniejący tylko po to, by zamykać krnąbrnych robotników, haniebne klatki, pobyt w których nie resocjalizuje przestępcy - to jednak szybko okazuje się, że wobec wciąż popełnianych przestępstw sądy i więzienia są nieodzowne. Problem omija się poprzez zmianę nazwy. Od tej chwili więzienie będzie się określać słowem "prewentorium", wyrok skazujący zaś na tyle a tyle lat więzienia - "rozdziałem od wspólnego życia obywatelskiego".

Tymczasem w mętnej wodzie rewolucji przestępcy i złoczyńcy korzystają z tak dogodnych okoliczności. Bez przeszkód tuszowane są przypadki wyrównywania rachunków i krwawych wendett, a egzekucje przeprowadzane na przeciwnikach politycznych stoją na porządku dziennym.

Prawi obywatele w głębi serca czują niesmak, widząc Republikę w niepożądanych rękach. Trzydziestego lipca grupa intelektualistów podpisuje manifest przygotowany przez Jose Bergmana, opowiadając się "po stronie Rządu Republiki i ludu, który z przykładnym bohaterstwem walczy o swoje wolności". Pośród podpisanych figurują Jose Ortega y Gasset *[Jose Ortega y Gasset (1883-1955) - filozof i profesor akademicki, uważany za jednego z autorów odrodzenia hiszpańskiej myśli filozoficznej na początku XX w. Autor m.in. słynnych i przełożonych na polski esejów Bunt mas oraz Dehumanizacja sztuki.], Ramon Menendez Pidal *[Ramon Menendez Pidal (1869-1968) - słynny mediewista, historyk i filolog, autor fundamentalnych dzieł z zakresu historii Hiszpanii i ewolucji języka hiszpańskiego, m.in. monumentalnej Historia de Espańa.], Gregorio Maranon *[Gregorio Maranon (1887-1960) - historyk, literat i endokrynolog, jeden z najwybitniejszych intelektualistów dwudziestowiecznej Hiszpanii, który bywa zaliczany do "Pokolenia '98".] i Antonio Machado *[Antonio Machado (1875-1939) - poeta hiszpański (brat Manuela) należący do nurtu zwanego "Pokoleniem '98". Ten początkowo hermetyczny modernista w późniejszym okresie zbliżył się do socrealizmu. Autor takich m.in. tomików, jak Soledades, Campos de Castilla, elegii na śmierć Garcii Lorki (El crimen fue en Granada). Po polsku ukazało się jego m.in. Serce i kamień.]. Półtora roku później, w grudniu 1937 roku, już na wygnaniu, Ortega y Gasset wypiera się swojej deklaracji, "którą komuniści i im pokrewni nakazali mu podpisać (w Madrycie), grożąc przy tym najcięższymi konsekwencjami".

W drugim obozie także znajdziemy poprawnych politycznie intelektualistów, którzy dla ratowania własnej skóry gotowi są uwierzyć we wszystkich i we wszystko. Manuela Machado *[Manuel Machado (1874-1947) - poeta hiszpański "Pokolenia'98", modernista obracający się w kręgu flamenco i folkloru andaluzyjskiego, wraz z bratem Antoniem autor wielu wybijających się utworów dramatycznych (najsłynniejszy - La Lola se va a los Puertos). Jego osobista twórczość znajduje się dziś w cieniu dzieł brata (w epoce frankizmu sytuacja wyglądała dokładnie na odwrót).], najstarszego z rodzeństwa Machadów, wojna zaskakuje w Burgos, gdzie wcześniej wybrał się, by odwiedzić swoją szwagierkę należącą do tamtejszego zakonu. Manuel, który zawsze był bardziej liberalny, zbuntowany i republikański niż jego brat Antonio, spuszcza zasłonę na swoją niewygodną przeszłość i przystępuje do Ruchu Narodowego *[Ruch Narodowy (hiszp. Movimiento Nacional lub po prostu Movimiento) - wszechobecna struktura frankistowskiego państwa korporatystycznego, na którą składały się cała administracja państwowa (z generałem Franco na czele), jedyna legalna partia (FET y JONS), jedyna legalna struktura hierarchicznych (odgórnych) związków zawodowych, liczne młodzieżówki, organizacje kobiece, oświatowe, hobbystyczne... Negacja systemu oznaczała w najlepszym wypadku ostracyzm, najczęściej zaś - dotkliwe represje. Tej wszechogarniającej strukturze, której niektórzy nie wahają się określić mianem "totalitarnej" (dla innych jest ona jednak "autorytarna", m.in. dla wyśmienitego socjologa polityki Juana Jose Linza), towarzyszyła również ideologia, mająca swoje korzenie w Falandze, lecz de facto od niej odległa - nazywana nacjonalkatolicyzmem.]. W pewnym momencie starszy z Machadów posuwa się wręcz do sklecenia peanu na cześć Franco *[Chodzi o powstały w 1939 r. panegiryk Al sable del Caudillo na cześć wkraczającego właśnie do Madrytu generała Franco.].

Santos Martfnez Saura, sekretarz Azańi, wspomina nieprzyjemne spotkanie z milicjantami pod koniec sierpnia 1936 roku: To już ponad półtora miesiąca, jak nie chodziłem rozprostować nóg dalej niż na Campo de Moro, gdzie szef rządu wybierał się - zawsze po jedzeniu - w towarzystwie któregoś ze swoich przyjaciół lub pomocników. Jednego z późnych wieczorów, nie wytrzymawszy zamknięcia wśród czterech ścian i dojmującego skwaru, skorzystałem z okazji, że don Manuel wcześnie wycofał się do swoich pokoi, i wyszedłem na ulicę, kierując swoje kroki do znajdującej się na Gran Via kawiarni Zahara, gdzie spotykają się moi przyjaciele. Właśnie siedziałem tam z nimi i wspólnie komentowaliśmy zmienne koleje wojennej zawieruchy, gdy pojawił się jeden z tych patroli, których członkowie co jak co, ale na pewno nie chcieli znaleźć się na pierwszej linii frontu, czyli tam, gdzie rzeczywiście czyhał prawdziwy wróg (a trzeba pamiętać, że działo się to wtedy, gdy nacjonalistyczne oddziały z Maghrebu i legioniści już wkroczyli do niektórych dzielnic stolicy). Zamiast tego woleli rozbijać się po ulicach i kawiarniach, legitymując każdego napotkanego uczestnika pierwszej lepszej pogawędki, a więc żądając od nich okazania dokumentów tożsamości i listów uwierzytelniających wystawionych przez partie polityczne bądź związki zawodowe. Znakiem firmowym przybyłych była, jak wiadomo, czerwono-czarna chusta na szyi, a także kilka innych paramilitarnych przymiotów, karabin na ramieniu czy też pistolet za pasem, o ile nie jedno z drugim naraz. Wyraźnie rzucało się w oczy, że są (lub byli, jeśli pozbawiono ich piastowanych funkcji) syndykalistami należącymi do jednego z dwóch największych związków zawodowych, które rościły sobie prawa do proletariackiego rządu dusz. Wszyscy obecni okazywali patrolowi swoje papiery i legitymacje. Kiedy przyszła moja kolej, oświadczyłem - co potwierdzili moi współbiesiadnicy - że jestem osobistym sekretarzem prezydenta Republiki i przed wyjściem z pałacu nie pomyślałem o przypilnowaniu, by włożyć do kieszeni jakiś dokument tożsamości. Śmiali się z tych tłumaczeń, nie uwierzyli w ani jedno moje słowo. Kazali mi wyjść za nimi na ulicę, gdzie czekały inne typki ich pokroju. Nie wiem, po jaką cholerę chcieli, żebym im towarzyszył, ani dokąd, ale w końcu, zdobywszy się raczej na szaleństwo niż odwagę, przystałem na ich żądanie. Pod drzwiami kawiarni oczekiwał należący do nich stary samochód, z pewnością kradziony. Diabli wiedzą, ile przestępstw za jego pomocą popełniono, jako że do innych ulubionych rozrywek tego typu czujek należało wkraczanie do mieszkań i po złupieniu ich - zabieranie ze sobą tych pechowców, którzy zostali uznani za prawicowców. Wystarczyło, że nie mieli odpowiednich papierów, dowodu członkostwa w lewicowej organizacji politycznej i tym podobnych dokumentów dowodzących poparcia dla strony rządowej, które milicjanci chcieli w owych dniach krzewić. Nieszczęśników zabiera no w ustronne miejsce, gdzie czekał ich strzał w potylicę W pierwszych miesiącach wojny nie było sposobu, by zaprzestano tego typu praktyk, gdyż wszystkie znajdujące się do dyspozycji republikanów siły o wysokim morale rzucono do boju przeciw rebeliantom stojącym u bram Madrytu. Wracając do mojej historii - już w samochodzie powiedziałem im, żebyśmy przed udaniem się do siedziby ich komitetu najpierw podjechali pod znajdujący się tuż obok pałac, tak abym mógł udowodnić, że ich nie okłamałem. Syndykaliści zgłaszali wątpliwości, pojawiły się różne zdania, niemniej jednak ostatecznie przystali na moją propozycję. Przed olbrzymimi wrotami otoczonymi przez budki wartownicze poprosiłem strażników o wezwanie oficera gwardii pałacowej. Gdy ten rozpoznał mnie, zasalutował w geście pozdrowienia, wysłuchał mnie, po czym na moją prośbę wpuścił nas wszystkich do środka. »Bohaterom zaplecza frontu« odebrało mowę, po chwili wszyscy zaczęli prześcigać się w przeprosinach. Wraz z porucznikiem zdecydowaliśmy, że najlepsze, co możemy zrobić, to poczęstować skonfundowanych bojówkarzy kolacją, jako że trapiący ich głód dorównywał zapewne rozsadzającej ich bezczelności, a w pałacu zawsze znajdowały się zapasy żywności dla oddziału strzegącego budynku. Tak też zrobiliśmy, ale... mało tego! Zaraz potem trzeba było ich wyrzucić, bo już usilnie obstawali przy oddaniu się pod nasze rozkazy".

"SPACERKI ZA MIASTO"

Ci, którzy do 18 lipca byli po prostu politycznymi adwersarzami, wnet, z dnia na dzień, przemieniają się w śmiertelnych wrogów. Bunt wojskowy jest iskrą, która doprowadza do rewolucyjnego wybuchu. Nieprzejednane postawy zarówno jednej, jak i drugiej strony konfliktu mają znaleźć swoje rozstrzygnięcie w trakcie wojny domowej. Z jednej strony dominuje "nienawiść przez lata systematycznie sącząca się w serca osób biedujących", z drugiej zaś - "nienawiść pyszałków, zupełnie niepotrafiących znieść hucpy ubogich" (Azańa).

Nienawiść pyszałków. To wyrażenie Azańi przywodzi na myśl ustęp ze wspomnień Jose Luisa de Villalongi: "Wciąż pamiętam dzień, jakoś na chwilę przed wojną, w którym moja babcia nagle powiedziała: »Czuję niewypowiedzianą pogardę dla ubogich«. Gdy zaś wszyscy wokół porozdziawiali usta ze zdziwienia, wyjaśniła: »A tak właśnie, no bo ilu ich jest? Miliony. A ilu jest nas, bogatych? Naprawdę niewielu. Tymczasem piastujemy nasze miejsce od wieków i nikomu nie przyjdzie do głowy, żeby nam je odebrać«".

Biedota tłumi swoją skumulowaną nienawiść, majętni zaś również żywią to samo uczucie, tyle tylko, że mogą wykorzystać swoją przewagę. Tymczasem wraz z początkiem wojny nastaje epoka terroru, porwań i zabójstw, których ofiarami padają co bardzie, znaczące osoby zarówno z jednej, jak i z drugiej strony barykady.

Już pierwszego dnia - tego samego 18 lipca - milicjanci szturmują szpital Gómez Ulla, porywają wracającego do zdrowia po operacji generała Eduarda Lopeza Ochoę (uczestniczył w represjach w Asturii w 1934 roku), rozstrzeliwują go, kastrują zwłoki, obrzynają uszy, dekapitują nieszczęśnika i odbywają przejażdżkę po ulicach Madrytu z odrąbaną głową, nabitą na kij od miotły. Kilka godzin później zostają rozstrzelani generał Joaquin Fanjul oraz porucznik Quintana, przywódcy buntowników w koszarach La Montana. Osądzający generała Trybunał Wojenny spełnia jego ostatnią wolę: udziela zgody na formalne wzięcie ślubu z wieloletnią narzeczoną.

Tego samego dnia w La Coruni buntownicy zatrzymują młodego burmistrza Francisca Pereza Carballo oraz jego żonę Juanę Capdevilla. Jego rozstrzeliwują, ją z kolei w więzieniu czeka wymuszony zabieg aborcji. Później odzyskuje wolność, jednak po kilku dniach prawicowcy ponownie ją zatrzymują, gwałcą i w końcu mordują.

Jeden z frankistowskich zarządców La Coruni, Jose Maria de Arellano, usuwa Santiaga Casaresa Quirogę z miejskiego rejestru cywilnego, "albowiem Rejestr Cywilny został stworzony dla istot ludzkich, a nie dla robactwa".

Prześladować przeciwnika, osaczyć go, zabić go, jakby miało się do czynienia z robactwem. Krwawa orgia rozszerza się na całą Hiszpanię. Efektem nocnych zatrzymań przez bojówki z jednej bądź drugiej strony konfliktu są dziesiątki rozstrzelanych osób, których ciała walają się w rowach przydrożnych, pod murami cmentarzy, za miastem w szczerym polu. Nazywa się to dar el paseo - "odbyciem spacerku" za miasto.

Zrewoltowani wojskowi stawiają przed doraźnym Trybunałem Wojennym, oskarżają o zdradę i rozstrzeliwują swoich towarzyszy, którzy pozostali wierni Republice i legalnie ukonstytuowanemu rządowi.

Morały Prieto to głos wołającego na puszczy. W niepohamowanej spirali przemocy każda ze stron robi wszystko, co w jej mocy, by eksterminować przeciwnika. Na obszarze "narodowym" prześladuje się i morduje lewicowców (intelektualistów, polityków, burmistrzów); na terenie "republikańskim" - prawicowców (polityków, posiadaczy ziemskich, arystokratów, przedstawicieli kleru, faszystowskich wojskowych). Dochodzi do mrożących krew w żyłach scen, które przywołują na myśl najbardziej ponure momenty z dziejów Hiszpanii.

W madryckim więzieniu Modelo jeden z więźniów zwierza się towarzyszowi niedoli:

- Wydaje mi się, że jesteśmy uratowani. Ten milicjant, którego pozdrowiłem, był kelnerem w moim ulubionym lokalu. Musi być mi wdzięczny za pokaźne napiwki, jakie ode mnie otrzymywał.

Nadchodzi chwila "branki" i wspomniany milicjant-kelner wskazuje na hojnego delikwenta:

- Tego rozstrzelajcie w pierwszej kolejności.

Milicjanci wleką wspomnianego więźnia pod ścianę. Kiedy odchodzą, powiernik skazanego stwierdza:

- Jakie to szczęście, że nigdy nikomu nie wyświadczyłem przysługi, to i nie mam takich "przyjaciół".

Po drugiej stronie barykady kilku funkcjonariuszy wiezie skazańca na tyle furgonetki, o świcie, pod mury cmentarza, gdzie go rozstrzelają. Jeszcze w drodze jeden z komanda rzuca:

- Ależ zimno! Przemarzłem do szpiku kości.

- Właśnie, strasznie chłodno - potwierdza skazaniec, próbując wkraść się w łaski swoich katów.

- Nie masz co sobie narzekać, stary łajdaku - napomina go strażnik. - Ty przynajmniej nie będziesz musiał wracać.

Ojciec znakomitego mediewisty Julia Valdeona, republikański wykładowca mający posadę w Aranjuez, gdzie współpracuje przy inicjatywach organizowanych przez Dom Ludowy *[Dom Ludowy (hiszp. Casa del Pueblo) - lokalne siedziby socjalistycznej partii PSOE służące robotnikom jako punkt pomocy, spotkań, informacji itd. Pierwszy "dom ludowy" powstał w 1908 r. w Madrycie, notabene w przepięknym pałacu książęcym.], odnosi rany i dostaje się do niewoli na froncie pod Segowia w sierpniu 1936 roku. Jego ziomek z miasteczka Olmedo poznaje go w szpitalu i donosi na niego jako na "wichrzyciela i niebezpiecznego wykształciucha". Trybunał Wojenny skazuje Valdeona na śmierć za nielojalność wobec armii. Powiadamiają krewnych, że rodzina musi zapłacić za trumnę, jeśli życzy sobie, by zwrócono ciało. Rozstrzeliwują go 11 października 1936 roku. Teść straconego, Pio, burmistrz wspomnianego miasteczka z ramienia Republikańskiej Lewicy (a więc z drugiej strony barykady), podziela jego los.

O świcie do jego domu wkracza grupa nieco podpitych prawicowców i uprowadza żonę Victorinę, ich córkę Concepción, a także męża tej ostatniej, Bonifacia. Jeden z tworzących szwadron starał się przed laty o względy Concepción i został przez ówczesną pannę odrzucony. Teraz gwałci ją w obecności męża, następnie napastnicy rozstrzeliwują całą trójkę pojmanych.

Miesiąc po śmierci starego Valdeona ojciec innego znamienitego historyka Ricarda de la Ciervy y Codorniu, bojownik prawicowej Akcji Hiszpańskiej (Acción Espańola), prawnik i deputowany do Kortezów, podziela ten sam straszliwy los. Zatrzymują go na madryckim lotnisku Barajas tuż przed wejściem na pokład samolotu, zostaje internowany w stołecznym więzieniu Modelo. Siódmego listopada, w obliczu uporczywych pogłosek o "brankach" i egzekucjach, Felix Schlayer, dyplomata z norweskiej ambasady, osobiście zjawia się w więzieniu, by wywiedzieć się czegoś o losie Ricarda de la Ciervy. Mydlą oczy Norwegowi, odsyłając go od jednego wydziału do drugiego, a we wszystkich zapewniają go, że więzień ma się dobrze i jest należycie traktowany. W rzeczywistości rozstrzelali go tego samego ranka w Paracuellos wraz z ośmioma setkami innych osadzonych z więzienia Modelo.

"Podczas pierwszych miesięcy walk - opowiada swojemu synowi filozof Julian Marfas *[Julian Marias Aguilera (1914-2005) - filozof i wykładowca, laureat nagrody Principe de Asturias w dziedzinie humanistyki w 1986 r. Ten zorientowany na katolicyzm przedstawiciel hiszpańskiej inteligencji w latach trzydziestych popierał Republikę, a później, po krótkim pobycie w więzieniu, próbował funkcjonować w niechętnej mu frankistowskiej Hiszpanii. Jego synem jest Javier Marias (ur. 1955), jeden z najwybitniejszych hiszpańskich pisarzy współczesnych, autor m.in. przetłumaczonych na polski Serce tak białe oraz Jutro, w czas bitwy, o mnie myśl.], który przeżył wojnę w Madrycie - wszędzie widziało się zatrzymania, którym nierzadko towarzyszyły szturchańce i uderzenia kolbą broni. Do rzadkości nie należały też łapanki w domach, uprowadzali całe rodziny wraz z osobami, które akurat wpadły w odwiedziny. Można było natknąć się na pościg za kimś bądź też na wymianę ognia w nieokreślonym zaułku. W nocy do naszych uszu dochodziły salwy egzekucji wykonywanych na rogatkach miasta, efekt tak zwanych paseos, a także suche, pojedyncze wystrzały pacos oddawane z płaskich dachów (przez strzelców wyborowych, zresztą sam to wiesz). Zdarzało się to przede wszystkim podczas pierwszych dni, gdy już miało się ku zmierzchowi albo też właśnie bardzo wcześnie rano. Jeśli zaś o świcie coś było słychać, były to wystrzały w skroń lub w potylicę. Egzekucji dokonywano z bardzo niewielkiej odległości przy rowach przydrożnych, choć nie tylko w takich miejscach. Niekiedy, jeśli nogi zaniosły cię w nieodpowiednie miejsce w nieodpowiednim czasie, mogłeś zauważyć, jak głowa komuś pęka - i to w znaczeniu dosłownym, niemetaforycznym - gdy ofiara została przed śmiercią zmuszona do klęknięcia, czy też ujrzeć wypływającą z czaszki miazgę mózgową. Najlepiej było wtedy iść dalej, nie oglądać się, odejść jak najszybciej, i tak nie można było nic zrobić (...). Do tego samego dochodziło w obu strefach. Nieco później po naszej stronie barykady położono temu kres, chociaż tylko w jakiejś mierze, niewystarczająco; w tej drugiej praktycznie nawet nie podejmowano takich prób, ani przez trzy długie lata wojny, ani nawet później, w obliczu już zwyciężonego przeciwnika". Julianowi Marfasowi przez całe życie towarzyszyło rozdzierające wspomnienie: "Jechaliśmy tramwajem, skręciliśmy z Alcala, wjeżdżając w ulicę Velazqueza. Wtedy jedna z kobiet, która siedziała w rzędzie przed nami, wskazała palcem na jakiś dom, na jedno z wyższych pięter, i powiedziała do swojej towarzyszki podróży: »Patrz, tu mieszkała familia jakichś bogaczy; wszystkich wygoniliśmy i zabraliśmy na 'spacerek'. Najmłodszego z rodziny, niemowlaka jeszcze, sama wyjęłam z kołyski, złapałam za stopy, zrobiłam nim kilka młynków i cisnęłam o ścianę tego mieszkania. Nikomu nie przepuściliśmy z całej tej pierdolonej rodzinki«. (...) Kobieta ta opisywała swoje bestialstwo (...) z naturalną swobodą, bez nadawania temu jakiegoś większego znaczenia, za to z poczuciem całkowitej bezkarności, która panowała w tamtych dniach, nawet bez przykładania wagi do tego, że ktoś mógłby to usłyszeć. Mówiła o tym wręcz z dumą". Marfas pamiętał też inne barbarzyństwo, popełnione z kolei przez drugą stronę: po wkroczeniu do Rondy narodowcy zawlekli trzech więźniów na ubocze, by tam ich rozstrzelać. Najpierw jednak zmusili ich do wykopania sobie grobów. Jeden z nich, Emilio Mares, syn republikańskiego alkada, postawił się swoim katom: "Możecie mnie zabić i zabijecie mnie - powiedział im - Ale nie będziecie sobie ze mnie kpić".

Emilio Carrere opisuje atmosferę "spacerków" w Madrycie: "Dwunasta w nocy, kawiarnia Universal pękająca w szwach od hołoty w niebieskich strojach. Chlejusy, które przed chwilą były złodziejami, oczekujące świtu, by stać się mordercami. Kobiety oszołomione brandy i lubieżnym nekrofilskim pożądaniem; kurewki uczestniczące w egzekucjach".

Poprzestańmy na tym, co już zostało wymienione. Na przestrzeni kilku miesięcy z przyczyn politycznych morduje się tysiące niewinnych mieszkańców. To tysiące tragedii, które dotyczą praktycznie każdej hiszpańskiej rodziny. Tysiące zabitych osób, a każda z własną wstrząsającą, przeraźliwą historią.

W trakcie trwania wojny represje przyczynią się do co najmniej tylu śmierci, do ilu dochodzi w wyniku samych działań na froncie. A być może wręcz liczebnie je przewyższą.

Wiadomość wzięta z prasy: "Zastępca przewodniczącego Radykalnej Partii Autonomicznej oraz sekretarz tego ugrupowania odwiedzili przedstawiciela władz cywilnych i oświadczyli, że choć ugrupowanie zostało już jakiś czas temu rozwiązane, pragną ponownie zapewnić go, że likwidacja partii rzeczywiście miała miejsce. Jednocześnie wyrazili ubolewanie, że brak funduszy nie pozwoli im na dokonanie wpłaty na Wojsko, i po raz wtóry uczynili wiadomym, że wspomniane ugrupowanie przestało istnieć".

Cały szereg innych organizacji bierze przykład z ugrupowań partyjnych i dokonuje samorozwiązania - tak na wszelki wypadek. Wśród nich zdarzają się wspólnoty tak apolityczne jak Krajowy Związek Kierowców Samochodów, Stowarzyszenie Pracowników Smażalni Ryb czy też Zrzeszenie Producentów Krzeseł Trzcinowych.

Tymczasem po przeciwnej stronie rewolucja rozkręca się własnym rytmem. "Analfabeta, który przewodniczy trybunałowi ludowemu, ma większą władzę niż sędzia Sądu Najwyższego. Rozkazy sierżanta milicji znaczą więcej niż wytyczne porucznika w wojsku. Przewodniczący komitetu dzielnicowego CNT lub FAI ma więcej do powiedzenia aniżeli członek Rządu" (Serrano Suńer).

Dwudziestego drugiego sierpnia milicjanci wkraczają do więzienia Modelo, czemu nie może zapobiec ani dyrektor zakładu, ani podlegający mu urzędnicy. Brygada wybiera najlepiej wykształconych spośród prawicowych więźniów i w nocy z 22 na 23 sierpnia rozstrzeliwuje ich. Z tarasu sąsiadującego budynku inni milicjanci strzelają do więźniów na jednym ze spacerniaków; w ten sposób zabijają tuzin z nich.

Gdy wieść o tym dociera do uszu Indalecia Prieto, ten skomentuje to: "Dziś oto przegraliśmy wojnę".

KLECHY POD ŚCIANĘ!

Zgodnie z katechizmem rewolucjonisty Kościół jest opium dla ludu i odwiecznym wspólnikiem klasy wyzyskiwaczy. Już od kilkudziesięciu lat krzewiciele antyklerykalizmu rzucają na Kościół oskarżenia o przepych i obojętność wobec nędzy proletariatu, cechy stojące w jaskrawej sprzeczności z ewangelicznym nauczaniem. Wymizerowany robotnik mający na utrzymaniu dzieci ostro kontrastuje z wizerunkiem opasłego duchownego, który - z rewolucyjnego punktu widzenia - wiedzie rozkoszne, pańskie życie próżniaka kosztem potu, krwi i łez proletariuszy. Kumulowana od pokoleń nienawiść znajduje gwałtowne ujście latem 1936 roku. Rozszalałe masy wykorzystują bałagan w państwie do plądrowania i puszczania z dymem kościelnych włości. Płomienie trawią około dwudziestu tysięcy domów bożych, ludzie mordują siedem tysięcy zakonników (ginie co szósty spośród wszystkich) *[Dokładny spis kościelnych ofiar wygląda następująco: trzynastu biskupów, cztery tysiące stu osiemdziesięciu czterech proboszczów, dwa tysiące trzystu sześćdziesięciu pięciu zakonników i dwieście osiemdziesiąt trzy mniszki. Źródło: Antonio Montero, Historia de la persecución religiosa en Espańa (1936-1939), Madryt 1961.].

Mimo iż Kościół jest dziełem boskim, reakcja tej instytucji i stojącego na jej czele prymasa kardynała Isidra Goma na wybuch wojskowego buntu jest bardzo ludzka - opowiada się po frankistowskiej stronie, usprawiedliwiając rokosz wojskowych przed społecznością międzynarodową. Gdy wojna domowa dobiegnie końca, kardynał Goma osobiście przypieczętuje układ Kościoła z Rządem, wręczając hiszpańskiemu Caudillo symboliczny Miecz Zwycięstwa. Tymczasem w kościele w Castańo del Robledo, górzystej wiosce położonej w prowincji Huelva w paśmie Sierra de Aracena, górnicy podpalają nastawę ołtarza. Gdy narodowcy zajmują mieścinę, pochodzący z niej biskup Pampeluny zleca snycerzowi wyrzeźbienie wielkiej postaci patrona Hiszpanii, świętego Jakuba pogromcy Maurów (hiszp. Santiago Matamoros), która miałaby zastąpić ołtarzowe retabulum. Instrukcje prałata nie pozostawiają niedomówień: Maur w turbanie, który zawsze znajdował się w tradycji ikonograficznej postaci Jakuba, ma zostać zastąpiony przez podobiznę Lenina dzierżącego w ręku płonące łuczywo (symbol świątyń, które spłonęły z poduszczenia czerwonej hydry). Czterdzieści lat później - podczas hiszpańskiej transformacji ustrojowej - postać wodza radzieckiej rewolucji zostanie za zgodą proboszcza władz lokalnych zastąpiona przez tradycyjnego Maura, aby nie prowokować mieszkańców o poglądach komunistycznych *[Figurka z miejscowości Castafto del Robledo, tym razem ta przedstawiająca Maura zwyciężonego przez świętego Jakuba, ostatnio znowu przestała być poprawna politycznie, szczególnie zważywszy na zagrożenie ze strony fundamentalizmu islamskiego. Być może warto więc zastąpić ją postacią Marsjanina (przyp. aut.).].

Jedynym regionem, którego nie obejmuje ogień rewolucji, jest tradycyjnie katolicki Kraj Basków. W tej części Hiszpanii nie dochodzi do prześladowań Kościoła, nie płoną świątynie ani nie następuje kolektywizacja dóbr odebranych bogatym posiadaczom. Poza sporadycznymi zabójstwami życie w regionie toczy się swoim normalnym rytmem.

Jedynym, który rozstrzeliwuje księży w Kraju Basków, jest Francisco Franco. Los ten spotyka kilku baskijskich proniepodległościowych duchownych, którzy wspierali obóz republikański.

Pod auspicjami rewolucji paramilitarne bojówki rządzą się niczym paniska, a rząd tylko bezradnie przygląda się owej kipiącej przemocą samowolce. Ulice i drogi krajowe zapełniają się milicyjnymi czujkami. Chcąc przebyć trasę z Madrytu do Walencji, podróżny musi przebrnąć przez nawet do stu trzydziestu sześciu kontroli drogowych, co praktycznie podwaja czas spędzony w drodze. W całym tym wszechobecnym bałaganie wielu pospolitych przestępców, zapisanych do organizacji partyjnych bądź związkowych, próbuje tuszować swoje występki, nazywając je rewolucyjnymi czynami podjętymi w obronie Republiki. Do znudzenia powtarzają się rewizje, bezprawne zatrzymania, rozboje, rabunki pod płaszczykiem konfiskaty mienia, wtrącenia do więzień ludowych, przetrzymania w katowniach, tortury i morderstwa - niekiedy będące wynikiem wyroku wydanego przez samozwańczy trybunał ludowy.

Nim rząd wreszcie przystąpi do akcji i zdoła przywrócić władzę na tyle, by zapobiegać takim brutalnym ekscesom i karać za nie, propaganda rebeliantów zdoła już zdyskredytować Republikę za granicą. Wiele demokratycznych krajów stawia sobie pytanie, czy nie lepiej wesprzeć zbuntowanych wojskowych wychwalających prawo i porządek, skoro legalnie wybrana władza okazuje się bezradna wobec fali anarchii, wybryków hołoty oraz niepokojącego wzrostu znaczenia ideologii komunistycznej.

Pisarz Agustin de Foxa donosi swojemu bratu Jaimemu o ostatnich nieszczęściach na łonie rodziny:

Jaime de Foxa z kolei odpisał swojemu bratu:

Dwieście kilometrów dalej, w Valladolid, grupa dewotek od codziennej komunii oraz parafialnych kółek różańcowych po nowennie wychodzi oglądać egzekucje komuchów w szczerym polu, gdzie nawet umościli się sprzedawcy churros eon chocolate.

W jednym z dzienników można wyczytać:

Dokument z 1938 roku wytycza trzy etapy represji ze strony prawicowców:

Prawnik Francisco Partaloa, prokurator madryckiego Sądu Najwyższego i przyjaciel Gonzala Queipo de Liano, który przeszedł represje zarówno w strefie czerwonych, jak i u frankistów, tak pisze:

W Sewilli Queipo de Liano powołuje legionowego dowódcę Manuela Diaza Criado na pełnomocnika służb Porządku Publicznego. "Criado nie stawiał się w swoim gabinecie przed czwartą po południu, a i o tej porze rzadko - zazwyczaj pojawiał się w okolicach szóstej. W ciągu godziny, czasem jeszcze krócej, załatwiał sprawy. Podpisywał jakieś sześćdziesiąt wyroków śmierci dziennie, w większości przypadków bez bawienia się w przesłuchiwanie zatrzymanych. Był bezustannie wstawiony, czy to aby uciszyć wyrzuty sumienia, czy też z jakiegokolwiek innego powodu. Do samego świtu bawił w restauracji na pasażu del Duque, gdzie nie-zmiennie wieczerzał w otoczeniu swoich koryfeuszy. Był stałym klientem nocnych domów uciechy. Widziano go w Las Siete Puertas i w La Sacristia otoczonego wianuszkiem przyjacielskich pochlebców, śpiewaków i tancerek flamenco oraz smutnych kobiet sztucznie silących się na wesołość. Gdy spoczywał rozwalony na toboganie, było mu, jak sam przyznawał, wszystko jedno, czy podpisywał sto wyroków śmierci, czy trzysta, jako że tym, co było dla niego ważne, było »skuteczne oczyszczenie Hiszpanii z marksistów«. Słyszałem, jak sam powiedział: »Za trzydzieści lat nie będzie tu nikogo zdolnego do wzruszeń«. (...) Diaz Criado nie przyjmował wizyt, a do jego gabinetu wpuszczano jedynie młode kobiety. Znam przypadki kobiet, które ocaliły skórę swoim krewnym, ulegając jego zachciankom. W Dywizji dowiedziałem się o następującym fakcie: rozstrzelano jednego z przyjaciół generała Moli, który żywo zabiegał o jego ocalenie, odbywając nawet rozmowę telefoniczną z Diazem Criado. Załatwiając swoje sprawy w jak zwykle ekspresowym tempie, ten ostatni w ogóle nie zauważył, że pośród wielu innych podpisał także wyrok na przyjaciela Moli. Jego działalność zaszła tak daleko, że Queipo de Liano poczuł się zmuszony do wydania nakazu aresztowania Diaza Criado i zastąpienia go kimś innym. W Dywizji mówiono, ze zostanie rozstrzelany, niemniej jednak ze względu na zasługi generał Queipo zgodził się na wysłanie go do Legionu, skąd pochodzą ostatnie o nim wieści".

W Granadzie Falanga i CEDA biorą się za łby. Kilku milicjantów z CEDA zatrzymuje poetę Federica Garcię Lorcę, ukrywającego się w domu rodziny Rosales, falangistów, z którymi łączyła go przyjaźń.

Mord na poecie wywołuje olbrzymią falę oburzenia i oskarżeni wymierzonych w zbuntowanych wojskowych.