Felietony (niektóre) Jerzego Pilcha z "Polityki"

Gdyby Polacy faktycznie (jak wynika z materiału Ewy Nowakowskiej, POLITYKA 32) zajmowali ostatnie miejsce na liście najlepszych kochanków świata, nie byłoby najgorzej, w końcu być najgorszym wśród najlepszych, to i tak jest nieźle. Ale jest oczywiście gorzej, lista Durexa nie jest listą najlepszych kochanków świata, brakuje na niej choćby takich potęg seksualnych, jak doskonali technicznie Hindusi, którzy - jak wiadomo - uczą się składać litery na Kamasutrze, jak maleńcy Japończycy, którzy znajomość setek pozycji miłosnych wysysają z mlekiem matki, czy pałający Arabowie, dla których najskrytsze obszary erogenne są jak rodzeni bracia. Ostatnie miejsce Polaków nie jest ostatnim miejscem w pierwszej czternastce, bo nie jest to pierwsza czternastka. Gdyby obraz erotycznego kunsztu ludzkości był pełniejszy, nasza lokata byłaby niechybnie niższa. Wychodzi na to, że ostatnie miejsce w rankingu Durexa to i tak jest miejsce wysokie.

Nie zamierzam rytualnie wydziwiać nad kolejną, tym razem łóżkową przywarą narodową - odpowiedź na pytanie: dlaczego Polacy są marnymi kochankami jest mi znana, toteż bez zbędnej, nie tylko w tym przypadku, gry wstępnej odpowiedzi tej udzielam.

Otóż generalnie Polacy są słabi w łóżku, ponieważ nie bywają w łóżku, a jak bywają w łóżku, to nie bywają w tym łóżku, w którym - jak sobie wyobrażają - chcieliby i powinni bywać. (Fakt, iż w tabeli Durexa dającej średnią liczbę stosunków seksualnych rocznie nasi chłopcy zajmują stosunkowo wysokie 5 miejsce, potwierdza moje rozumowanie i pogarsza całą sprawę: mało, że rodacy robią to źle, to na domiar złego robią to często). Powtarzam raz jeszcze: Polacy są słabi w łóżku, ponieważ nie bywają w łóżku, ściślej: nie są wpuszczani do łóżka, jeszcze ściślej: nie są wpuszczani do łóżka przez osoby, przez które chcieliby tam być wpuszczani. W ten zresztą sposób zamyka się kolejny zaklęty krąg naszych losów: Polacy nie są wpuszczani do łóżka, ponieważ są słabi w łóżku, są zaś słabi w łóżku, ponieważ nie są wpuszczani do łóżka.

Polak od maleńkości ćwiczony jest rozmaitymi sposobami w przeświadczeniu, iż świat kobiet jest dlań światem obcym, wrogim i nigdy nie osiągalnym. Pomijam tu bogatą i wielowiekową tradycję rozmaitych zakazów, pomijam to, czego na dobrą sprawę pominąć niepodobna, wbrew pozorom sezonowy kicz przyzwolenia, rozmaite dostępne teraz brawurowe instruktaże cielesności nie mają żadnych szans w starciu z wieloletnią represją cielesności. Na szczęście rzec można: system zakazów systemem zakazów, Polak zaś Polakiem. Jest on nieudacznikiem erotycznym, ale nie jest debilem, nie porusza się w labiryncie ograniczeń na oślep, nie miota się np. pomiędzy prastarym zakazem trzymania rąk pod kołdrą a postmodernistyczną dyrektywą masturbacji jako rzekomo świetnym sposobem na skołatane nerwy. Poza tym system zakazów zarówno Polaka jak i Polki tyczy, w niniejszym tedy rozważaniu, którego przedmiotem jest ich partnerstwo czy też brak partnerstwa, można spokojnie ten system po obu stronach unieważnić.

Kobiety, z którymi Polak chciałby mieć miłość, są dlań od maleńkości niedostępne i wyniośle, i pogardliwie mówią mu: nie. To słynne "nie" Polak słyszy przez całe życie, słyszy je od kiedy zacznie zaznawać pierwszych porywów aż do (nie pozbawionego w tej sytuacji elementu ulgi) płciowego skonu. Nie. Nie. Nie. Może byśmy się umówili? Nie. Może byśmy wypili zapoznawczą lemoniadę? Nie. Może byśmy poszli do kina? Nie. Na spacer? Nie. Do zoo? Nie. Może byśmy? Nie. Wpadniesz do mnie? Nie. Usiądziesz? Nie. Kupisz mi loda? Nie.

Koszmar wiecznie zaznawanej odmowy zaczyna się wcześnie. W przedszkolu dziewczynki, z którymi Polak chciałby się bawić, nie chcą się z nim bawić, mówią mu: nie. W szkole powszechnej koleżanki, którym chciałby po lekcjach odnosić tornister, są niezmiernie nadęte i prychają wrogo i przez cały rok aż do wakacji mówią: nie. Po wakacjach wprawdzie nie są już tak bardzo nadęte i nie prychają wrogo, ale za to rychło okazuje się, że w zamian chodzą już na randki z jakimiś bykami z siódmej klasy. Iluzji, iż sam kiedyś będzie akceptowanym przez kobiety bykiem z siódmej klasy, Polak przezornie nie ulega i czyni słusznie, kiedy w siódmej, a może nawet w ósmej klasie proponuje pewnej ślicznej szóstoklasistce ciastka albo czekoladę na gorąco, słyszy pełen okrucieństwa chichot: nie. Dziewczynki ze szkoły średniej nie są już dziewczynkami, prowadzą swe pełne tajemnic kobiece życie, ktoś je zabiera do dyskoteki, ktoś do teatru, ktoś do knajpy na piwo, ktoś, nie on, on nie, on już z wolna (nigdy jej nie nabywszy) traci umiejętność ułożenia jakiegoś dorzecznego, skierowanego do kobiety zdania, czułego zaproszenia, serdecznej propozycji i w gruncie rzeczy nic dziwnego, że kiedy udaje mu się w końcu coś wybełkotać, słyszy zasłużone: nie. Na studiach z początku wszystko wygląda znacznie lepiej, zwłaszcza pewna szczupła koleżanka z roku wygląda całkiem nieźle i co najważniejsze (nie mówiąc wprawdzie: tak) nie wypowiada jak na razie sakramentalnego, przeklętego: nie. Wygląda na to, że zła passa została przełamana, trwa całkiem przyjemna gra rzekomo przypadkowych spojrzeń, spotkań, dotknięć; niestety z początkiem następnego roku akademickiego okazuje się, że minionego lata szczupła koleżanka z roku wraz ze wszystkimi innymi koleżankami z roku wyszła właśnie za mąż - czyli także: nie.

Czyż muszę kontynuować ten fatalny życiorys? Czyż muszę relacjonować wszystkie pożałowania godne przypadki, wspominać piękne druhny, harcerki co mówiły: druhu nie, i potem dramatycznie uwieszone na ramieniu druha-kwatermistrza znikały w przedwieczornej mgle? Spotkane w pociągach dalekobieżnych pasażerki życia, które mówiły: nie. Nie, niestety, wysiadam na najbliższej stacji. Cudowne kelnerki, które mówiły: nie. Nie, proszę pana, dziękuję bardzo, ktoś mnie odprowadza, proszę pana: nie. Czyż muszę opowiadać dalej? Nie. Nie muszę. Czyż nie jest wystarczająco jasne, że w tym naznaczonym erotycznym fiaskiem kraju nawet jak ktoś się urodzi z wrodzoną i chwalebną umiejętnością brania kobiety w ramiona, przez całe życia prześladowany i ogłuszany stokroć upiorniejszym od wszelakich zakazów, obcesowym: nie - traci tę umiejętność. I bez kunsztu, bez zapału, bez nadziei na strzeliste uniesienia typuje w końcu coś średniego, ta niepozorna mysza z biura jest przecież całkiem fajna, co z tego, że ma minus osiem dioptrii, trzeba jakoś przeżyć, wreszcie zamiast: nie, usłyszeć: tak. Ale niepozorna mysza minus osiem dioptrii nie jest w ciemię bita, widzi, że jest średnio i zanim powie: tak, długo bardzo długo mówi: nie. A potem raz nieopatrznie powiedziawszy: tak, do końca życia koryguje tę niefortunną literówkę i do końca życia mówi: nie. Już się nic nie da zrobić, pozostaje jedynie refren ulubionej wieczornej pieśni: "Przy samowarze stoi moja Masza, ja mówię: tak, a Masza mówi: nie". Pozostaje refren i pozostają haniebne ekscesy. Powtarzająca nawet przed wyjazdem swe uparte nie niepozorna mysza minus osiem dioptrii w końcu wyjeżdża na urlop, zaś zdesperowany Polak postanawia zaznać, choćby drogą płatnej miłości, nieosiągalnego przez całe życie piękna kształtów, pełni zmysłów, damskiej przychylności. Tak. Z bogatej oferty wybiera uroczą - jak głosi anons - wysoką blondynkę o figurze modelki. I kiedy za jakiś czas w drzwiach staje przysadzista brunecica o ciekawie ospowatej cerze, Polak nie jest w gruncie rzeczy rozżalony, dalej jest rad, że nie usłyszy całe życie ścigającej go partykuły przeczącej: nie. Tym razem istotnie nie padnie to słowo, ospowata brunecica ani słowa nie mówi po polsku. Doprawdy dociekanie dlaczego Polacy plasują się na ostatnim miejscu w rankingu Durexa wydaje mi się nie tylko zbyteczne, ale i nietaktowne. W zaistniałej sytuacji należy się raczej cieszyć, że Polacy są tylko kiepskimi kochankami, nie są zaś w masowej skali całkowitymi impotentami, seksualnymi samobójcami i seryjnymi mordercami kobiet. Tak.

W rozgrywce: Mozart kontra Salieri, stanąć po stronie Salieriego to nie jest specjalna ekstrawagancja. "W dwóch artykułach z roku 1922 Mandelsztam wyraźnie odciął się od Mozarta i bez zastrzeżeń stanął po stronie Salieriego" - wspomina Nadieżda Mandelsztam - a radykalność tej frazy, zwłaszcza bez uzmysłowienia kontekstu, brzmi tak dosadnie, że aż komicznie. Z drugiej jednak strony permanentne "uzmysławianie kontekstu" jest jałowe, męczące i nudne. Orędownicy czy obrońcy Salieriego mogą bez końca zaklinać, że wiadomości o jego nienawiści do Mozarta są grubo przesadzone, że jak mu zawidził talentu, to w gruncie rzeczy dobrze o nim świadczy, bo znaczy, że rozumiał jego muzykę, że w planie doczesnym zawidzić nie miał czego, bo w doczesne dostatki, zaszczyty, tytuły opływał obficie, że nie był żadną miernotą artystyczną, ale całkiem niezłym kompozytorem, a jak na swoją epokę zupełnie wybitnym, i że wreszcie sensacyjna wiadomość, jakoby własnoręcznie otruł Mozarta, to jest zwyczajna historyczna brednia.

Niestety w tym wypadku (i w rozlicznych innych wypadkach) nie jest tak, jak było naprawdę, ale jest tak, jak się wybitnemu pisarzowi napisało i tak - w dzisiejszych czasach, specjalnie tak - jak się wybitnemu reżyserowi sfotografowało. Czyli jest tak, jak się najsampierw Aleksandrowi Siergiejewiczowi Puszkinowi, potem Peterowi Shafferowi napisało, i tak, jak się Miloszowi Formanowi sfotografowało. Przypadek Salieriego jest królewskim przykładem na siłę słowa i siłę obrazu; w gruncie rzeczy nie ma co narzekać, że istnieją całe połacie rzeczywistości nie ujęte przez sztukę i literaturę, jakby cała rzeczywistość miała podlegać estetycznemu dyktatowi, nie cała - okazuje się - byłaby piękna.

Teza, jakoby Salieri zabił Mozarta, była tezą morderczą dla Salieriego, to nie on zabił, on został zabity. Jako pierwszy zamordował go Puszkin, było to morderstwo dokonane ze specjalnym okrucieństwem.

W "małej tragedii" pt. "Mozart i Salieri", która ma też być dysputą o "łotrostwie i geniuszu", wszystko jest z sugestywną prostotą wyłożone: Salieri jest pracowitym i pobożnym układaczem nut, Mozart genialnym głupcem, próżniakiem i hulaką, Salieri rozumie Mozarta i nienawidzi Mozarta, nie pojmuje, jak niebiosa mogą być tak niesprawiedliwe: "Nieba! Gdzież sprawiedliwość, gdy najświętszy dar,/Gdy nieśmiertelny geniusz nie w nagrodę/Miłości gorejącej, wyrzeczenia, trudów żarliwych, modłów jest zsyłany,/Lecz opromienia głowę szalonego/I lekkoducha...". Decyzja o otruciu rywala jest głęboko logicznie uzasadniona: "Cóż z tego, że Mozart będzie żył/I jeśli nowe osiągnie wyżyny! Czy przez to sztukę podnieść zdoła? Nie/Sztuka upadnie znów, gdy go nie stanie: Nie pozostawi przecież spadkobiercy./Jakiż pożytek z niego? Jak Cherubin/Przyniósł nam z nieba kilka rajskich pieśni,/Nieuskrzydlone by wzbudzić pragnienie/W nas, synach ziemi i ulecieć potem! A więc ulatuj! Im prędzej tym lepiej". Sam mord dokonuje się naocznie i w pełnej gali: Mozart gra - ma się rozumieć - "Requiem" - a ten mu łubudu: truciznę do kieliszka i Mozart - pa pa - ulatuje.

Ułożony przez Puszkina prawzór został rozwinięty i uszczegółowiony w sztuce Shaffera, spetryfikowany i kanonizowany w filmie Formana. Popełnione przez rosyjskiego poetę morderstwo angielski dramaturg twórczo rozwinął, a czeski reżyser rozpowszechnił i uczynił wiekuistym.

Powiedzieć, że Salieriemu przyprawiona została gęba nieudacznika, nienawistnika i skrytobójcy, to nic nie powiedzieć, on cały, on od stóp do głów stał się nieudacznikiem, nienawistnikiem i skrytobójcą, każdy jego gest i każde słowo stało się słowem i gestem nieudacznika, nienawistnika i skrytobójcy, nawet jego przyodziewek stał się typowym przyodziewkiem nieudacznika, nienawistnika i skrytobójcy. Przed takim wizerunkiem nie ma ucieczki, spod takiego brzemienia niepodobna się podnieść. Głosy obrońców twierdzących, że historycznie jest dowiedzione, że nie zabił, mogą co najwyżej brzmieć jak piski jakichś mało wiarygodnych szperaczy archiwistów. Głosy obrońców twierdzących, że był dobrym kompozytorem, mogą brzmieć co najwyżej jak falseciki przerasowionych koneserów o zboczonym guście. - Jak nie zabił, jak zabił? Jak był dobry, jak był słaby? Przecież na filmie pokazywali, że zabił i że rzępolił.

Oczywiście, przy okazji została i Mozartowi przyprawiona gęba "boskiego kretyna", ale ta próba się raczej nie powiodła, w tym wypadku żadni znawcy nie muszą dowodzić, że autor "Don Giovanniego" znał się na teorii i rzemiośle, geniusz skomponowanej przez niego muzyki ma i tę siłę, że ściera w proch fałszywe mity. Dzieło Salieriego takiej siły nie ma. Swego czasu słuchałem jakiejś jego muzyki, chyba była to antologia operowych uwertur, może z płytkim nastawieniem tego słuchałem, może bardziej na historyczną ciekawostkę niż na sztukę byłem nastawiony, może wciąż przytłaczającej wizji Formana ulegałem, ale szczerze mówiąc - i pewnie nawet bez tych wszystkich zastrzeżeń - ciężko mi było wyzwolić się ze stereotypu, że te kawałki są czymś więcej niż nudziarstwami bez polotu.

Czyli sytuacja była i jest całkowicie beznadziejna - Antonio Salieri pierwszy raz zabity w XIX wieku dalej jest zabity. Wyspekulować taką dla niego szansę, że powstaną w stosunku do dzieł Puszkina, Shaffera i Formana utwory polemiczne, stawiające nieszczęśnika w korzystnym świetle i o porównywalnym polu rażenia, to czysta byłaby - właśnie - spekulacja. Puszkin, Shaffer i Forman - bardzo ciężko jest wymyślić (cóż dopiero znaleźć) skład, który mógłby zagrać przeciw takiej drużynie.

Chyba że się nie tyle wstawi do składu, co cały skład zastąpi - na przykład - Cecilią Bartoli. Nie daję cisnącej się z bezwładnością na pióro pointy, że jest, jak bywa w beznadziejnych sytuacjach: kobieta ocala. Nie daję takiej frazy, bo słucham, jak na wydanej właśnie płycie Bartoli śpiewa Salieriego i w kontekście tego śpiewu tym trywialniejszy sam się sobie zdaję. Głos mezzosopranistki jest jak krew wypełniająca żyły, światło rozpraszające mrok i raptowny przybór wód wypełniający suchy potok. Gdybym umiał, prawdziwiej bym o tym wzmocnieniu, czy zwyczajnie, wskrzeszeniu dzieła Antonia Salieriego przez Cecilię Bartoli napisał. Ale nie umiem. Potrafię jedynie przytaczać równie klasyczne, co do cna zgrane poetyczne klisze. Słucham tej intensywnej i w wielu fragmentach nie tylko z racji jej zmartwychwstania zachwycającej muzyki i byłbym gotów o kompozycjach Salieriego opowiadać tak jak Salieri o Mozarcie. Ale to Salieri znał się na muzyce. Moja gotowość do zachwytu jest subiektywna, neoficka i może bierze się stąd, że antagonista Mozarta jest w sam raz na prostotę mego ucha. Pojmuję przecież, że z faktu, iż wielka śpiewaczka przywróciła do istnienia jego dzieło, nie wynika, by zostało przywrócone do istnienia dzieło genialne. Kto wie, może nawet w śpiewaniu przez Bartoli arii Salieriego jest gest (cień gestu) niedźwiedziej przysługi. Bo przecież jest to ten rodzaj wskrzeszania, w którym ta, co wskrzesza, ważniejsza jest od wskrzeszanego. W końcu nie da się nie odnotować, że płyta, której słucham w o wiele większym stopniu jest płytą Bartoli niż płytą Salieriego. Niestety: kto ma pośmiertnego pecha, ten się potknie nawet przy zmartwychwstaniu.