Poeta Pegaza

Marcin Świetlicki

Jeszcze niedawno uważany za gwiazdę młodej poezji, dobiega czterdziestki. Liczba zajęć, jakich się ima, żeby zarobić na chleb, jest imponująca. Marcin Świetlicki: korektor w "Tygodniku Powszechnym", lider rockowych Świetlików, prezenter telewizyjnego "Pegaza", stały pasażer pociągu relacji Kraków-Warszawa, za swoje główne zajęcie uważa jednak pisanie.

Od 1993 r., gdy debiutował tomikiem wierszy, Marcin Świetlicki, z poety utożsamianego z młodzieńczością stał się dziś klasykiem.
"Świetlickość" stała się wytrychem dla krytyków zajmujących się młodą literaturą. Chcąc opisywać literaturę młodszego pokolenia, do Świetlickiego "trzeba" się odnosić.
- Młodzi poeci też za swój obowiązek uważają odnieść się do tego, co Świetlicki stworzył. Nie jest on jednak uważany za mentora. Raczej za kolegę - mówi Tadeusz Dąbrowski, poeta z Gdańska, rocznik 1979.
O ile jeszcze kilka lat temu o samym Świetlickim mówiono, że jest przedstawicielem o'haryzmu (od nazwiska amerykańskiego twórcy) w polskiej literaturze, o tyle dziś sam dał swoim nazwiskiem nazwę dla określenia zjawisk występujących w nowej polskiej poezji.

Poeta publiczny

Choć młodszy od Świetlickiego o pokolenie, Tadeusz Dąbrowski przyznaje się do fascynacji jego twórczością. Podobnie jest z innymi adeptami pióra. Świetlicki, chcąc nie chcąc, jeszcze przed czterdziestką stał się klasykiem, odżegnując się w swej poezji od klasycyzmu i powinności poety.
- Ironią losu jest fakt, że Marcin wyznający w swoich wierszach prawo do prywatności, stał się jednym z najbardziej publicznych poetów w polskiej literaturze - mówi Paweł Dunin-Wąsowicz, publicysta, autor "Parnasu-Bis", słownika polskiej młodej literatury.
Dziś Świetlicki dzieli czas między pisanie wierszy, pracę w korekcie "Tygodnika Powszechnego", prowadzenie odnowionego "Pegaza" w I programie telewizji publicznej, koncerty z własnym zespołem rockowym, którego gwiazda ostatnio przybladła i wychowywanie syna.
Wielu innych tzw. poetów młodego pokolenia zatrzymało się w rozwoju twórczym. Niespełna 40-letni Świetlicki wyróżnia się na tym tle: nie zakończył artystycznego rozwoju na hołubieniu własnej młodości.
Najnowszy tomik jego poezji "Czynny do odwołania", który wkrótce się ukaże, wydaje się być pożegnaniem z wizerunkiem poety pokoleniowego.
Zresztą Świetlicki od bycia poetą pokoleniowym zawsze się odżegnywał.
Już w wierszu "Polska", gdy po otrzymaniu w 1990 roku Nagrody Poetyckiej "bruLionu", zaczął być rozchwytywany, konstatował:

Wydaje im się, że mają swojego poetę.
A ja odczekuję ironiczną gorzką
chwilę, krzywię się
i triumfalnie zaprzeczam

Przepustka do niewieścich serc

Świetlicki urodził się w 1961 r. w Lublinie, ale wychował się w Piaskach, miejscowości opisanej świetnie przez Isaaka Bashevisa Singera w "Sztukmistrzu z Lublina".
- Mój ojciec jest historykiem regionalistą. To dzięki niemu miałem świadomość miejsca, gdzie się urodziłem, oraz świadomość historii - mówi Świetlicki.
W 1984 r., gdy skreślono go z listy studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego (studiował polonistykę, ale rzadko na studia uczęszczał), poszedł do wojska. Gdyby dziś znalazł się w załodze obsługi moździerza, poradziłby sobie. - Mogłem się od wojska wymigać, ale kombinowanie zawsze mnie brzydziło, wydawało mi się niemęskie. Powoli zapominam, jak tam było. Koszmarne sny wypiera się z pamięci - mówi.
Po powrocie z wojska zaczął pracować - jak mówi - jako goniec i sekretarka w jednej z instytucji kulturalnych. - Pracowały tam same kobiety, nic więc dziwnego, że byłem hołubiony - wspomina.

ON tu debiutował

Czytać nauczył się, gdy miał pięć lat i czytanie do dziś pozostało jego głównym zajęciem. - Czytałem wszystko, co wpadło mi w ręce: poezję, prozę, encyklopedie, kryminały.
- Tym się wyróżnia, że czytając nie kieruje się żadnymi hierarchiami czy modami literackimi i do tego nie żałuje żadnej przeczytanej linijki - mówi Paweł Dunin-Wąsowicz.
Razem z czytaniem Świetlicki nauczył się pisać. Choć pierwszy tomik poezji opublikował już jako trzydziestolatek, pierwsze wiersze zaczął publikować pod pseudonimem kilkanaście lat wcześniej. Nie chce się przyznać, jaki to był pseudonim.
Najstarsze znane utwory Świetlickiego pochodzą z 1978 r. z tygodnika "Radar". Choć oficjalnie "Radar" był organem komunistycznej organizacji młodzieżowej, zajmował się promowaniem młodej literatury. Wiersze Świetlickiego, jak wielu innych poetów "Radaru", przeszły niezauważone. Potem publikował w lubelskim "Akcencie", który po latach chwalił się, że ON tu właśnie debiutował.
Lublin szybko dla Świetlickiego stał się za mały. Do dziś deklaruje, że lubi duże miasta, choć Kraków, gdzie się przeprowadził, stał się dla niego już za mały.
Do Warszawy jednak, jak zapewnia, nigdy się nie przeprowadzi. Z Polski też nie wyjedzie. - Ze względu na język. Kiedy jestem gdzieś za granicą, nie mogę się nadziwić, że ludzie mówią jakimś innym językiem. Kilka razy czytałem przetłumaczone swoje wiersze, ale czułem, jakby nie były moje - mówi.

Miłosza specjalnie nie obeszło

Kto odkrył Świetlickiego jako dobrego poetę, pozostaje zagadką. Za wkroczenie na salony literackie Świetlickiego należy uznać jego współpracę z pismem mówionym "Na głos". Po tym debiucie przyszedł czas na publikacje w "Tygodniku Literackim" i "Po prostu", gdzie Piotr Bratkowski ogłosił, że wiersze Świetlickiego są debiutem literackim dwudziestolecia.
Bardziej znany stał się jednak dopiero, gdy w 1990 r. otrzymał nagrodę "bruLionu", "kultowego" pisma, redagowanego przez Roberta Tekieliego. Z dnia na dzień o jego wiersze zaczęły zabiegać znane pisma literackie, a Świetlicki stał się gwiazdą.
W 1992 r., gdy do Krakowa przyjechał Czesław Miłosz, młodego poetę zaproszono na spotkanie z noblistą. Świetlicki wystąpił w towarzystwie muzyków rockowych i w akompaniamencie ostrego rocka wykrzyczał swoje wiersze.
- Miłosza zdaje się specjalnie to nie obeszło, słyszałem, że powiedział tylko z lekceważeniem: znam to z Ameryki - wspomina Świetlicki. Miłosz dla Świetlickiego jednak do dziś jest punktem odniesienia.

...W słuchawce odezwał się
Czesław
Miłosz zdecydowanie głosem Czesława Miłosza.
- Tu Czesław Miłosz - powiedział. - Z kim mówię - zapytał.
- Marcin Świetlicki - odpowiedziałem, zgodnie z prawdą, głosem
Marcina Świetlickiego. - To ja poproszę z kim innym -
powiedział Czesław Miłosz.

- pisze poeta w swoim najnowszym tomiku w wierszu "Rozmawianie (na koniec wieku)".
W wypowiedzi zaś dla "Gazety Wyborczej" pytany, jak chciałby umrzeć, mówił, że po roztrwonieniu resztek z Nagrody Nobla.

Spełnienie marzenia nastolatka

Występ przed Miłoszem można uznać za początek Świetlików. - Świetliki to spełnienie marzenia każdego chyba nastolatka o posiadaniu własnego zespołu rockowego. Choć akurat ja o tym nigdy nie marzyłem - mówi.
W wywiadzie dla "Machiny" Świetlicki stwierdził, że zespół założył zniechęcony przetrzymywaniem przez Tekieliego jego tomiku w szufladzie.
Młodzi kontestatorzy mają Świetlickiemu za złe, jak mówią, rozmienianie się na drobne. Świetlicki nie stroni od kultury uznawanej przez zbuntowanych za niską. W 1994 r. Świetliki dały koncert na festiwalu w Opolu. Podobnym kamieniem obrazy dla wielbicieli wizerunku buntownika było opublikowanie wiersza i wywiadu w "Polityce".
- Pisząc wiersze, jestem zawsze w kontakcie z kulturą wysoką. Jednocześnie mentalnie jestem przedstawicielem kultury niskiej i właśnie z tego spięcia robi się poezja - mówił w wywiadzie.

W nastroju nieprzysiadalnym

Dla ludzi tzw. pokolenia e-generacji przekaz Świetlickiego, często mówiącego ich językiem, przestał być ciekawy. Inna rzecz, że niektóre zwroty z jego utworów przeniknęły do języka tego pokolenia; tyle że wielu nawet nie wie, iż mówiąc "jestem w nastroju nieprzysiadalnym", cytują Świetlickiego.
Sam poeta swojego najbardziej znanego cytatu już nie lubi. Daje temu wyraz w najnowszym tomiku:

...znów pada banalne:
czy jesteś dzisiaj przysiadalny? Dałbym
wiele za to, by już przy mnie nie
cytowano mnie, nie, to nie jest przyjemne,
a nadto nie mam ani grosza,
a oni pragną, by im postawić

Świetlicki przyznaje, że koncertowanie przychodzi mu z dużym trudem. Jak mówi, koncert jest aktem bohaterstwa z jego strony, bo dla niego, człowieka opowiadającego się za intymnością, każdy publiczny występ jest przezwyciężaniem samego siebie.
Jest w tym jednak sporo kokieterii. Zagrał przecież w filmie Wojciecha Smarzowskiego "Małżowina" i działa na wielkim forum, jakim jest telewizja.

Dwóch błaznujących dżentelmenów

Wspólnie z Grzegorzem Dyduchem, też "świetlikiem", Świetlicki prowadzi od roku "Pegaz", program kulturalny o najdłuższej tradycji w historii telewizji. Świetlicki i Dyduch zerwali zresztą z dotychczasową stylistyką tego programu, do której zwykle nawiązywali kolejni jego twórcy.
"W nowym >> Pegazie<< wszystko jest głupkowate - od kamery, która czyni rozmaite wygibasy, po dwóch błaznujących dżentelmenów, którzy całe to widowisko prowadzą" - opisywał niedawno program na łamach ŻYCIA Ryszard Legutko, nie wymieniając zresztą Świetlickiego z nazwiska.
- To wielkość dęta przez środowisko, na szczęście jego czas się kończy - ucina rozmowę na temat Świetlickiego prof. Legutko.
Tadeusz Dąbrowski nie uważa, by Świetlicki przestał pisać dobre wiersze. - Jego poezja z najnowszego tomiku nie pozwala na konstatację, jakoby Świetlicki skończył się jako poeta, ale nie pozwala też spodziewać się, że jeszcze się rozwinie - mówi.
Podstawowym zarzutem pod adresem nowej poezji sformułowanym przez Juliana Kornhausera jest bezideowość. Świetlicki z innymi poetami, Marcinami - Sendecim i Bareanem, odgryźli się Kornhauserowi w wierszu:

Napisalibyśmy wiersze
pełne niezłych idei
lub jakichkolwiek.
Ale, drogi Julianie,
żadna nie stoi za oknem.
Tak, za oknem ni chuja idei

Wojciech Wencel, związany ze środowiskiem "Frondy", atakujący Świetlickiego z podobnego co Kornhauser powodu, też niechętnie rozmawia o Świetlickim. Kiedyś napisał, że problemy Świetlickiego to problemy Mariuszów i Patryków z trzeciej klasy LO, i nazwał go twórcą odmiany literatury dla młodzieży.
- Mam już dosyć występowania w charakterze oponenta Świetlickiego, zwłaszcza że uważam go za dobrego poetę. Wiem jednak, że młode środowisko literackie uważa go za blednącą gwiazdę - mówi Wencel.

Motory napędowe

Świetlicki, który zerwał ze środowiskiem "bruLionu" po nawróceniu się Roberta Tekieliego na katolicyzm, uważa, że poezja promowana teraz przez to pismo (a także przez "Frondę") służy wyłącznie wypełnianiu obowiązków. - A poezja żadnych obowiązków nie ma - mówi.
Przyznaje się do wiary w Boga, choć do kościoła dawno przestał chodzić. Nie do końca wierzy w szczerość przemiany swoich dawniejszych kolegów z "bruLionu". - Bardziej do mnie przemawiają takie nawrócenia, gdy grzesznik staje się św. Franciszkiem, a nie Ignacym Loyolą.
Wzorem chrześcijan są dla niego ludzie z "Tygodnika Powszechnego", przede wszystkim nieżyjący już - ks. Józef Tischner i Jerzy Turowicz.
"Tygodnik" dla Świetlickiego jest oazą. Jak twierdzi, praca korektora przy Wiślnej w Krakowie jest dla niego motorem napędowym. - Etat sprawia, że codziennie mam powód, by wstać z łóżka i udać się do centrum miasta. Gdyby nie "Tygodnik", spędzałbym większość czasu, gapiąc się w sufit - mówi.
Drugim motorem napędowym jest dla niego syn. Sprawia wrażenie ojca zaprzyjaźnionego ze swoim dzieckim. Mimo etykietki buntownika, gdy odmawia dziecku kupna słodyczy lub kolejnej talii "Pokemonów", wydaje się być konserwatywny.
Wkrótce ukaże się skandalizu-jąca powieść "Katecheci i frustraci", o środowisku krakowskich elit, autorstwa... Marianny Świeduchowskiej. Świetlicki nie przyznaje się, jakoby był jej autorem.
Jaki prywatnie jest piewca prywatności? Sprawia wrażenie człowieka nieco zagubionego, gdy w mieście, które zna na pamięć, błąka się trasą wyznaczoną przez kolejne knajpy i puby. Pali camele, pije wódki kolorowe, ale szczególnym sentymentem darzy "Monastyrkę" ze śliwek.
Ludzi, których spotyka, traktuje ciepło. Oni mu odwzajemniają się tym samym. Choć często się uśmiecha, jest w tym uśmiechu smutek. Dlaczego? Może dlatego:

Skończyło się dzieciństwo.
Baczność - mówi Pani.
Napiszemy felieton do
kolorowego
pisemka. To doprawdy jest
zajęcie dla prawdziwych
mężczyzn. I poprowadzimy
telewizyjny program kulturalny.
Mieliśmy tonąć, jednak utrzymamy
się na powierzchni. I skończyło
się dzieciństwo.