STRATY OSOBOWE I OFIARY REPRESJI POD DWIEMA OKUPACJAMI

2009

(...)

PRZEDMOWA

W roku 2009, roku rocznic wielkich wydarzeń historycznych XX w. oczywista jest próba odpowiedzi na pytanie o skalę represji, jakich doznali obywatele II Rzeczypospolitej w latach 1939-1945 za sprawą okupantów niemieckiego i sowieckiego. Niniejszy zbiór studiów podejmuje to wyzwanie.

W okresie II wojny światowej nie wszystkie narody w takim samym stopniu doświadczyły warunków i konsekwencji okupacji. W Polsce Żydzi i Polacy pochodzenia żydowskiego stali się ofiarami planowego ludobójstwa. Podobny los zgotowano polskiej inteligencji, której eksterminacja przez Niemców i Sowietów miała pozbawić zniewolony naród warstwy przywódczej. Jako ludobójstwo kwalifikowane są dziś także działania oddziałów zbrojnych OUN-UPA w latach 1942-1945, skierowane przeciwko polskiej mniejszości na Kresach Południowo-Wschodnich. Każda polska rodzina bądź straciła kogoś ze swoich bliskich, bądź też ucierpiała wskutek represji. W latach 1939-1945 w wyniku działań okupantów niemieckich i sowieckich Polacy zostali poddani kilkakrotnym falom wypędzeń i deportacji, wywózkom na przymusowe roboty do Niemiec i do Gułagu, aresztowaniom, łapankom, spektakularnym egzekucjom, wywózkom do obozów koncentracyjnych i na zesłanie. Skazywano ich na pracę przymusową, wcielano do okupacyjnych armii. Jednocześnie byli pozbawieni podstawowych praw: religijnych (zarówno na terenach włączonych do Rzeszy, jak i pod okupacją sowiecką), prawa do edukacji w języku ojczystym (szczególnie na terenach włączonych do Rzeszy), nie mówiąc o prawie do stowarzyszeń czy do uczestnictwa w życiu kulturalnym. Drakońskie i zbrodnicze regulacje zarządzeń niemieckich oraz wszechobecność i wszechmoc tajnej policji sowieckiej, cień kacetów i łagrów przez sześć długich lat były częścią polskiej świadomości i codzienności.

Wybitni polscy historycy, pod kierunkiem redaktorów niniejszego tomu, prof. Wojciecha Materskiego i prof. Tomasza Szaroty, przedstawiają obecnie wyniki swych badań - tak analitycznych, cząstkowych, jak i syntetycznych - dążąc do wieloaspektowego ujęcia problemu polskich strat w okresie II wojny światowej. Publikację otwierają teksty, które dotyczą całości zagadnienia, z artykułem Waldemara Grabowskiego, sumującym dotychczasowe badania, na czele. Dodatkowo prezentowane w książce studia przybliżają czytelnikom historię badań nad ustaleniem liczby ofiar śmiertelnych okupacji niemieckiej i sowieckiej w Polsce, skali i rodzaju represji, którym ludność polska i mniejszości narodowe II RP były poddawane przez naszych wspólnych ciemiężycieli. W 70. rocznicę wybuchu II wojny światowej sporządzenie takiego raportu historyków jest obowiązkiem wobec polskiego społeczeństwa. To nie tylko hołd złożony ofiarom, przedstawicielom wszystkich polskich rodzin, ale także powinność badaczy. Publikacja powinna zamknąć pewien rozdział badań po 65 latach poszukiwań historycznych. Chcielibyśmy też, aby prowadziła następnych historyków po ścieżkach, które w Raporcie zostały jedynie zasygnalizowane.

Podjęte powtórnie całościowe badania statystyczne ofiar II wojny światowej w wolnej Polsce nabrały przyśpieszenia m.in. dzięki inicjatywie Instytutu Pamięci Narodowej, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ośrodka KARTA. Od 1988 r. Ośrodek KARTA, przy ścisłej współpracy z rosyjskim "Memoriałem", a od 2002 r. przy wsparciu finansowym IPN, opracowuje imienne wykazy represjonowanych na Wschodzie. Projekt "Indeks represjonowanych" doprowadził do ustalenia liczby ok. 320 tys. osób deportowanych w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich (nadal jednak liczba ta jest podważana przez część historyków, piszących o 700 tys. - 1 mln deportowanych). Z kolei w 2006 r. IPN i MKiDN, przy udziale Ośrodka KARTA i kilkudziesięciu innych podmiotów tworzących Radę Programową rozpoczęły program "Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką". Od 2009 r. program ten jest koordynowany przez Fundację "Polsko-Niemieckie Pojednanie" pod nadzorem merytorycznym IPN. Celem programu jest ustalenie imiennej listy obywateli II RP, którzy zostali poddani jakiejkolwiek represji ze strony okupanta niemieckiego (samo wyliczenie kategorii stanowić może osobny szkic historyczny: od zgonu, przez wywiezienie do obozu, na roboty przymusowe, wypędzenia, deportacje, aż po przymusowe wcielenie do armii okupacyjnej, trwałą utratę zdrowia fizycznego i psychicznego, w końcu przymusową emigrację). Do końca czerwca 2009 r. lista ta obejmuje zweryfikowane informacje o 1,5 mln osób.

Prezentowany obecnie raport historyków nie podaje ścisłych danych dotyczących strat osobowych pod okupacją niemiecką i sowiecką w latach 1939-1945. Badacze, sumując dotychczasowe ustalenia i podając przyczyny porażek i utrudnień badawczych, skłonni są przypuszczać, że pod okupacją sowiecką zginęło w latach 1939-1941, a następnie 1944-1945 co najmniej 150 tys. obywateli II RP (taką liczbę da się ustalić na drodze potwierdzeń pozytywnych, przy czym nadal w obiegu naukowym pozostaje liczba 500 tys. Polaków, ustalona przez prof. Czesława Łuczaka na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, która jednak podlega stałej weryfikacji i pomniejszeniu). Jak pisze prof. Wojciech Materski, zasadnicza różnica między okupacją niemiecką i sowiecką polegała na tym, że Niemcy w sposób masowy i systematyczny mordowali całe narody (Żydów i Cyganów wręcz na skalę przemysłową), Sowieci zaś nie podejmowali się planowej eksterminacji całych narodowości (wyjątek zrobiono dla polskich elit), a skala ofiar była spowodowana bardziej warunkami życia będącymi konsekwencją represji.

Łączne straty śmiertelne ludności polskiej pod okupacją niemiecką oblicza się obecnie na ok. 2 770 000. Liczbę tę należy traktować orientacyjnie, gdyż dla samej Warszawy historycy mają problem z ustaleniem liczby ofiar bezpowrotnych. Do tych strat należy doliczyć ponad 100 tys. Polaków pomordowanych w latach 1942-1945 przez nacjonalistów ukraińskich (w tym na samym Wołyniu ok. 60 tys. osób). Z kolei po weryfikacji m.in. badań dotyczących ofiar obozu koncentracyjnego w Auschwitz-Birkenau uważa się, że liczba Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia, obywateli II Rzeczypospolitej, zamordowanych przez Niemców sięga 2,7- 2,9 mln osób (w tym w obozach śmierci 1 860 000 osób; w samych Ponarach zginęły 72 142 osoby). Sądzić zatem można, że z rąk Niemców zginęło ok. 5 470 000-5 670 000 Polaków i Żydów - obywateli polskich. Brak możliwości przekazania opinii publicznej precyzyjnych danych dotyczących ofiar śmiertelnych pod okupacją niemiecką prof. Tomasz Szarota tłumaczy polityką Trzeciej Rzeszy, a konkretnie dominującą anonimowością ofiar zbrodni popełnianych przez Niemców.

Publikacja niniejsza prezentuje zatem stan badań i wyniki wieloletniej pracy co najmniej dwóch pokoleń historyków, inwentaryzuje zasięg, typy, natężenie i skutki represji, przedstawia szacunki ilościowe strat, wskazuje skalę problemów badawczych, wobec których - po 70 latach od rozpoczęcia II wojny światowej - stajemy często bezradni. Należy mieć nadzieję, że dzięki obecnie realizowanym szeroko zakrojonym projektom za kilka lat będziemy mogli napisać i powiedzieć więcej niż dziś.

Janusz Kurtyka Prezes Instytutu Pamięci Narodowej

Zbigniew Gluza Prezes Zarządu Fundacji Ośrodka KARTA

Waldemar Grabowski

RAPORT. STRATY LUDZKIE PONIESIONE PRZEZ POLSKĘ W LATACH 1939-1945

Prace nad ustaleniem strat ludności rozpoczęły się już w czasie wojny. W marcu 1943 r. Delegatura Rządu RP na Kraj oceniała straty ludności żydowskiej na niemal 3 mln osób, a liczbę Polaków przymusowo "pracujących" w Trzeciej Rzeszy szacowano we wrześniu tego roku na ponad 2 mln.

Według zestawienia strat opracowanego we wrześniu 1944 r. przez Ministerstwo Prac Kongresowych Rządu RP w Londynie Polska straciła 4 114 000 obywateli, w tym 2 481 000 Żydów.

Pod koniec wojny, 6 stycznia 1945 r., władze "nowej" Polski utworzyły Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW) przy Prezydium Rady Ministrów. Jego prace trwały do 1 kwietnia 1947 r. Jednym z zagadnień, którymi się zajmowało, było ustalenie strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Jednakże przez długie lata, głównie ze względów politycznych, ustalenia te były obarczone zasadniczymi błędami, pierwsze powojenne sprawozdania w tej sprawie obejmowały bowiem straty ludności na terenach, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa polskiego. Połowa terytorium II Rzeczypospolitej została zajęta we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną, a zamieszkałym tam obywatelom polskim nadano obywatelstwo sowieckie. Z tych ziem po wojnie do Polski "wróciła" tylko Białostocczyzna, i to nie cała. Dopiero po 1989 r. możliwe było otwarte prowadzenie prac nad ustaleniem strat na dawnych polskich Kresach Wschodnich, w których oprócz ludności polskiej i żydowskiej zaczęto także uwzględniać inne mniejszości narodowe. A wyliczenia takie winny obejmować wszystkich mieszkańców w granicach sprzed 1 września 1939 r., przynajmniej do lipca 1944 r., kiedy to PKWN zawarł porozumienie z rządem ZSRR.

Tak szeroko zakreślony program zmusza nas do dokonania przeglądu dotychczasowych ustaleń w zakresie:

- strat bezwzględnych (zabitych, zmarłych) ludności państwa polskiego w latach II wojny światowej,

- strat względnych narodu polskiego (wywiezionych, deportowanych, emigracji),

- strat wśród mniejszości narodowych (zmiana granic państwa),

- wpływu II wojny światowej na liczbę ludności w państwie polskim (przesiedlenia, zmiany granic).

Straty ogólne

Ponieważ podawana w 1947 r. przez BOW liczba ogólna strat ludności nadal utrzymuje się w literaturze, przywołajmy te wyliczenia.

Powyższe dane zostały skorygowane przez komisję pracującą przy Ministerstwie Finansów w latach 1949-1951, która liczbą ofiar śmiertelnych określiła na 5 085 000 osób, w tym 1 706 700 Polaków i 3 378 000 Żydów. Zwraca tu uwagę ponowne rozważanie strat jedynie dwóch grup narodowościowych, z pominięciem pozostałych mniejszości.

Weryfikacja "w dół" pierwotnych, powojennych ustaleń następowała także w opracowaniach sporządzanych dla Organizacji Narodów Zjednoczonych. W pracach tych straty Polaków utrzymano na poziomie ustalonym przez BOW w wysokości 2,6 mln, natomiast straty Żydów polskich obniżono z 3,4 do 3,2 mln, co doprowadziło do obniżenia całkowitych strat ludności Polski z 6 do 5,8 mln. Warto jednak, za Andrzejem Gawryszewskim, podkreślić, iż szacunek ten nie obejmuje strat całej ludności II Rzeczypospolitej. Należałoby tu dodać około 800 tys. osób, czyli nieuwzględniane przez BOW straty, które poniosły mniejszości narodowe *[A. Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, Warszawa 2005, s. 91. Dalej autor stwierdza, iż na terytorium Polski w granicach z 1945 r. straty wyniosły 4,4 mln osób, a na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej - 1,6 mln.].

W roku 1968 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przeprowadziła ankietyzację całego terytorium Polski. W jej wyniku uzyskano 174 822 ankiety, "w tym 161 324 dotyczyło zbrodni i represji hitlerowskich na terenie Polski, pozostałe zaś obejmują zbrodnie i represje na obywatelach polskich poza granicami PRL. 50 002 ankiety dotyczyły egzekucji, 32 151 - aresztowań, 15 597 - wysiedleń, 19 524 wywozu na roboty przymusowe, 9493 - obozów, 1616 - gett, 4247 - więzień i aresztów, 6789 - prześladowań inteligencji, 6749 - łapanek, 3021 - represji na Żydach, 3049 - represji za udzielanie pomocy represjonowanym, 1665 - grabieży dóbr kultury". Opracowany na podstawie ankiet materiał został opublikowany przez GKBZH, co jednakże w niczym nie zmieniło oficjalnych danych dotyczących strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Dodajmy, że wyliczenia BOW utrzymała także powołana w 1970 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich, działająca formalnie do 30 czerwca 1974 r.

Podobne do BOW szacunki, choć już nieco zmodyfikowane, przedstawił w 1993 r. Czesław Łuczak.

Ten sam autor przedstawił również ogólne zestawienie strat ludności II Rzeczypospolitej z wyodrębnieniem strat mniejszości narodowych.

Jak widzimy, straty te dotyczą represji sowieckich, ale nie wszystkich. Brak tu wyliczenia strat powstałych w wyniku starć oddziałów partyzantki polskiej z oddziałami sowieckimi, a także tych wynikających z krwawego konfliktu polsko-ukraińskiego oraz może mniej krwawego, ale przynoszącego konkretne straty, i to po obu stronach, konfliktu polsko-litewskiego. Badanie tych strat trwa, a liczby podawane przez różnych autorów różnią się zasadniczo.

Niezwykle ważnym zagadnieniem jest ustalenie wielkości strat bezwzględnych (zgonów) wśród ludności poddanej różnorodnym represjom (deportacje, aresztowania). W odniesieniu do lat 1939-1941 możemy podać, iż np. w obwodzie archangielskim na 56 153 osadzonych tam Polaków do końca czerwca 1941 r. zmarło 3906 osób (tj. 6,95 proc.) *[Gdyby przyjąć ten wskaźnik dla 320 tys. obywateli polskich deportowanych w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich otrzymalibyśmy około 22 240 zmarłych. Przed wojną śmiertelność w Polsce kształtowała się na poziomie 1,39% - Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 43.]. Obliczono, iż roczny wskaźnik umieralności dla osadników wynosił 5,9 proc, a dla bieżeńców - 2,6 proc. Jak pisze Aleksander Gurjanow, dane te "nie odbiegają od średnich rocznych wskaźników umieralności osadników i bieżeńców we wszystkich regionach ich osiedlenia w ZSRR". Według danych statystycznych, w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich zostało deportowanych 462-490 tys. osób, z których zmarło ponad 16 tys.

Dla końcowego okresu wojny ważne są ustalenia dotyczące śmiertelności wśród obywateli polskich aresztowanych i wywiezionych w głąb ZSRR w latach 1944-1945. Przykładowo podajmy, że z 1425 Polaków i obywateli polskich osadzonych w obozie dla internowanych nr 523 zmarły w obozie 384 osoby, a dalszych 47 poza nim. W sumie zmarło więc 431 osób (ponad 30,24 proc). W obozie nr 516 Krasnowodzk było osadzonych 633 Polaków, z których zmarło aż 346 (54,6 proc).

Należy także zauważyć, że nadal podaje się różne liczby obywateli polskich deportowanych w głąb ZSSR od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. Niektóre publikacje mówią o 980 000-1 080 000 deportowanych *[Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939-1943, Londyn 1991, s. 95. Inne dane mówią o tym, iż w głębi terytorium ZSRR znalazło się około 701 tys. Polaków.].

Warto również przyjrzeć się danym zawartym w publikacjach niemieckich. W tekście Hansa-Jurgena Bomelburga i Bogdana Musiała podano, że "według najnowszych szacunków, które nie są już tworzone na zamówienie polityczne, liczba zabitych wyniosła około 5,5 do 6 mln z 35,1 mln ludzi żyjących w przedwojennej Polsce. [...] Liczbę polskich Żydów wymordowanych przez niemieckich okupantów szacuje się dzisiaj na 2,7 do 3 mln (około połowy wszystkich ofiar Holokaustu). Około 1,55 mln Polaków (1,3 mln w GG, 250 tys. na trenach wcielonych) padło ofiarą niemieckiego terroru. Do tego dochodzi wieleset tysięcy Polaków, którzy zginęli w wyniku radzieckiego terroru. Liczba 0,5 mln takich ofiar wydaje się zapewne zbyt wysoka. Około 100 tys. Polaków zamordowali nacjonaliści ukraińscy w latach 1943-1944 w ramach »etnicznego czyszczenia« dzisiejszej zachodniej Ukrainy. W odwecie Polacy zamordowali około 15 do 20 tys. Ukraińców. Około 60 tys. Niemców, spośród żyjących przed 1939 r. w Polsce, zginęło jako żołnierze na frontach lub funkcjonariusze policji niemieckiej w okupowanych krajach Europy. Dodatkowo wiele dziesiątek tysięcy Niemców zginęło we wrześniu 1939 r., wielu zmarło podczas ewakuacji na przełomie 1944 i 1945 r., tysiące rozstrzelali czerwonoarmiści enkawudziści podczas lub bezpośrednio po »wyzwoleniu«. Poza tym niemieccy okupanci zamordowali około 50 tys. Romów oraz wiele dziesiątek tysięcy Ukraińców, Białorusinów, Rosjan i Litwinów. Około 150 tys. Ukraińców, Białorusinów, Rosjan i Litwinów poległo jako żołnierze na frontach albo jako partyzanci, wiele dziesiątek tysięcy zmarło w wyniku radzieckich represji. W sumie liczbę zmarłych osób, które przed 1939 r. miały polskie obywatelstwo, lecz nie były polskiego lub żydowskiego pochodzenia, szacuje się na około milion" *[H.-J. Bömelburg, B. Musiał, Die deutsche Besatzungspolitik in Polen 1939-1945 (Niemiecka polityka okupacyjna w Polsce 1939-1945) [w:] Deutsch-polnische Beziehungen 1939-1945-1949, red. W. Borodziej, K. Ziemer, Osnabruck 2000, s. 102-103.].

Straty sił zbrojnych

Jako pierwsze podane zostały straty wojska, poniesione wskutek bezpośrednich działań wojennych. Ich rozkład, według autorów opracowania z 1947 r., przedstawiał się następująco:

(a) Zsumowane dane z pkt. a-g

Dane zawarte w powyższej tabeli należy zweryfikować na podstawie licznych późniejszych opracowań. W 1989 r. Stefan Zwoliński ustalił, że w regularnych jednostkach wojskowych oraz w konspiracji zginęło 239 800 żołnierzy *[Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, t. 1: Studia, red. W.M. Góralski, Warszawa 2004, s. 36.]. Warto też przytoczyć wyliczenia podane przez Tadeusza Paneckiego.

(d) Podliczenie ma charakter orientacyjny. Część rannych znalazła się w niewoli, a w pierwszej pozycji ujęci są także żołnierze zmarli z ran.

(g) Podliczenie ma charakter orientacyjny. Część żołnierzy wziętych do niewoli w 1939 r. brała następnie udział bądź w walkach II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa, bądź w walce zbrojnej w okupowanym kraju.

Porównując tabele 6 i 7, widzimy liczne różnice. Pierwszą z nich jest liczba strat bezwzględnych (zabici, zmarli z ran, trwale zaginieni bez wieści) w kampanii polskiej 1939 r. Według BOW było ich 66 300, według Czesława Łuczaka - ponad 70 tys., według Tadeusza Paneckiego - 95-97 tys. Niewątpliwie liczba podawana przez BOW jest zaniżona, skoro na cmentarzach w Polsce jest 70 520 grobów żołnierzy z kampanii polskiej 1939 r., a na Kresach Wschodnich jeszcze co najmniej 964. Szacunkowa liczba żołnierzy polskich, którzy ponieśli śmierć z rąk Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r., zawiera się w przedziale od kilku tysięcy (Łuczak) do 17-19 tys. (Panecki). Dalszych badań wymaga liczba zmarłych z ran. Interesującym przyczynkiem do tego zagadnienia jest działalność szpitala wojskowego w Zamościu. Do 20 grudnia 1939 r. leczono w nim 3331 rannych (2674 żołnierzy i 318 osób cywilnych), z tego zmarło tylko 144 pacjentów (niecałe 5 proc.).

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Wojsko Polskie w 1939 r. liczyło 950 tys. żołnierzy, z czego 82 300 zostało po walkach internowanych: w Rumunii (ok. 30 tys.), na Węgrzech (ponad 40 rys.), Litwie, Łotwie i w Szwecji. Sumując liczby żołnierzy wziętych do niewoli przez obu agresorów (587 300 + 452 500) otrzymujemy 1 039 800 ludzi, a więc więcej, niż liczyło Wojsko Polskie w kampanii 1939 r. Wynika to z umieszczenia w statystykach jako wojskowych internowanych policjantów, urzędników itd.

Polskie straty w kampanii francuskiej 1940 r. przedstawiają się następująco: 1440 poległych, 4850 rannych, 13 344 internowanych w Szwajcarii, około 8 tys. zdemobilizowanych we Francji po kapitulacji, 16 092 w niewoli niemieckiej.

Straty Brygady Karpackiej, według Jerzego Kirchmayera, przedstawiały się następująco: 156 zabitych, 467 rannych i 15 zaginionych.

Dzisiaj możemy już zweryfikować także inne liczby podane przez BOW w 1947 r. Na przykład straty poniesione przez Samodzielną Brygadę Spadochronową obliczane są następująco: 97 poległych w operacji "Market-Garden" (Arnhem), 120 zaginionych i 219 rannych. Ponadto 69 żołnierzy zginęło śmiercią spadochroniarza w czasie szkolenia i w czasie pobytu w Niemczech, a 57 zginęło tragicznie lub zmarło.

Polskie Siły Powietrzne we Francji i następnie w Wielkiej Brytanii straciły: we Francji w okresie od 10 maja do 19 czerwca 1940 r. - 13 pilotów, od lipca 1940 r. do 8 maja 1945 r. - 1973 zabitych, 104 zaginionych, 331 w niewoli, 1338 rannych. Daje to razem 3759 osób, a nie licząc żołnierzy w niewoli - 3428. Inne dane mówią o 1803 poległych, 1948 rannych i 445 zaginionych.

Zastrzeżenia budzi podana przez BOW liczba 1500 zabitych w Marynarce Wojennej. Inaczej przedstawiał te straty Kirchmayer, według którego 450 marynarzy zginęło lub zmarło, a 191 odniosło rany. Warto w tym miejscu wspomnieć o stratach marynarki handlowej. Wyniosły one co najmniej 273 osoby.

Straty i ubytki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w okresie od lipca 1940 r. do lipca 1945 r. obliczono na 76 440 żołnierzy. Zabitych i zmarłych z ran było 7608 osób.

W zestawieniu BOW inne, poza konkretnie wymienionymi jednostkami straty sił zbrojnych wyniosły 18 zabitych, 29 rannych i 1 zaginiony. Wydaje się, że są to wyliczenia zaniżone. Przykładowo wymieńmy tylko straty na storpedowanym w sierpniu 1942 r. transatlantyku "Laconia". Ze 103 znajdujących się tam Polaków ocalało 70, czyli zginęło 33 żołnierzy. Ponadto "kilku" Polaków rannych lub chorych zmarło w szpitalu wojskowym w Natalu. Pozostaje jeszcze ustalenie strat wśród około tysiąca polskich oficerów, którzy w 1941 r. zgłosili się do służby w brytyjskich wojskach kolonialnych.

Według ostatnich obliczeń Antoniego Przygońskiego w Powstaniu Warszawskim wzięło udział 1656 żołnierzy Armii Ludowej. Ponieśli oni następujące straty: 512 poległych, 213 rannych i 4 zaginionych.

Zespół redakcyjny Wielkiej ilustrowanej encyklopedii Powstania Warszawskiego ustalił nazwiska około 9 tys. poległych żołnierzy (7938 poległych w walce, 880 zmarłych z ran, 404 zamordowanych przez Niemców) oraz 25 tys. rannych.

Liczba rannych żołnierzy określana jest na: 28 tys. - według BOW, 25 tys. - według Tadeusza Paneckiego, 15 tys. rannych i 29 504 chorych - według danych niemieckich, 6500-7000 ciężko rannych - według Władysława Bartoszewskiego, 6 tys. ciężko rannych - według Jerzego Kirchmayera. Warto zauważyć publikację not biograficznych ponad 9 tys. rannych i chorych leczonych w powstańczych szpitalach. Kolejną kwestią jest liczba powstańców wziętych przez Niemców do niewoli; według Bartoszewskiego było ich około 15 tys., według danych niemieckich - 17 443. Dane biograficzne ponad 10 tys. uczestników powstania, następnie jeńców wojennych, zostały opublikowane przez Tomasza Łabuszewskiego.

Niewątpliwie trudniejszym zadaniem jest obliczenie strat poniesionych w czasie walki zbrojnej w okupowanym kraju. Autorzy sprawozdania BOW przedstawili je następująco: 20 tys. zabitych, 30 tys. rannych. Wojskowy Instytut Historyczny straty żołnierzy podziemia obliczył na 200 tys. zabitych i aresztowanych, w tym 62 tys. z AK. Aby przybliżyć tę liczbę, należy przedstawić straty poszczególnych okręgów i oddziałów Armii Krajowej oraz innych organizacji konspiracyjnych prowadzących działalność zbrojną. Jeżeli chodzi o najważniejsze działania AK, to 27. Dywizja Piechoty poniosła straty: 6626 poległych, 400 rannych, 195 wziętych do niewoli i 1320 zaginionych. W walkach o Wilno Armia Krajowa straciła 189 poległych, 235 rannych, 12 zaginionych. Okręg Lubelski AK stracił ponad 100 żołnierzy, a 25. pułk piechoty - około 130 zabitych i około 230 rannych. Według bardzo prowizorycznych obliczeń w operacji "Burza" oddziały AK poniosły straty w wysokości: 8190 zabitych, 1410 rannych, 1350 zaginionych i ponad 280 aresztowanych przez Niemców *[Żołnierzy AK wziętych do niewoli przez Niemców w czasie akcji "Burza" można w większości zaliczyć do zamordowanych. Charakterystyczne są tutaj losy 46 żołnierzy 1. Iłżeckiego Pułku Piechoty AK wziętych do niewoli w pierwszych dniach października 1944 r. Zostali oni osadzeni w Stalagu VIII B Lamsdorf, a następnie w grudniu przewiezieni do obozu koncentracyjnego, skąd po zakończeniu wojny zostało uwolnionych tylko 11 z nich.]. Kedyw Okręgu Warszawskiego stracił: 50 zabitych i śmiertelnie rannych, 7 aresztowanych (następnie zamordowanych w egzekucjach), 27 rannych. Inspektorat Miechowski AK tylko w okresie od 20 lipca do 20 sierpnia 1944 r. stracił 85 żołnierzy poległych, zamordowanych i zmarłych z ran. Straty 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK wyniosły około 25 zabitych i kilkunastu rannych. Ośrodek Wyszków z Obwodu Radzymin AK w latach 1940-1944 stracił 171 żołnierzy poległych i zamordowanych. Bataliony Chłopskie straciły około 7 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, z czego część występuje w statystykach AK (po akcji scaleniowej).

Przytoczone fragmentaryczne dane wskazują na możliwość ponownego obliczenia strat sił zbrojnych. Poczynienie korekty w tym miejscu prowadzi do korekty wszystkich strat, łącznie z ludnością cywilną, poniesionych w wyniku bezpośrednich działań wojennych. Wydaje się także, że do strat polskich organizacji konspiracyjnych należy zaliczyć te poniesione w Akcji Kontynentalnej prowadzonej na zachodzie Europy, zwłaszcza we Francji. Warto uwzględnić również Polaków walczących w innych krajach, np. w Jugosławii.

Warto też zwrócić uwagę na dane niemieckie dotyczące skutków akcji prowadzonych na terenie Generalnego Gubernatorstwa przeciwko partyzantom, ale też ludności.

Tabela 8. Skutki działalności niemieckich akcji przeciwpartyzanckich na obszarze Generalnego Gubernatorstwa

Źródło: Polski ruch oporu 1939-1945, red. B. Kobuszewski, P. Matusak, T. Rawski, Warszawa 1988, s. 1092.

(a) Dane za miesiące sierpień-grudzień 1942 r.

Straty ludności cywilnej

Straty ludności cywilnej, będące wynikiem bezpośrednich działań wojennych w czasie wojny podawane są w bardzo dużym rozróżnieniu: od 521 tys. przez BOW, do 365 tys. (około 200 tys. *[Liczba ok. 200 tys. odnosi się do strat ludności cywilnej w kampanii polskiej 1939 r. Warto zauważyć, że w samej obronie Warszawy straty te wyniosły 25 tys. zabitych i 20 tys. rannych. Straty wojska wyniosły wówczas 6 tys. poległych i 16 tys. rannych (M. Cieplewicz, Zbrodnie Wehrmachtu w walkach o Warszawę w 1939 r, "Biuletyn GKBZH" 1987, t. 32, s. 160).] +165 tys. *[Czesław Łuczak podaje całkowite straty w Powstaniu Warszawskim - ponad 180 tys., w tym ok. 15 tys. powstańców. Natomiast Krzysztof Komorowski (Powstanie Warszawskie [w:] Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sil Zbrojnych..., s. 317) szacuje straty ludności cywilnej na 100-150 tys. poległych.]) przez Łuczaka, który jednak sumuje jedynie straty ludności cywilnej z 1939 r. i Powstania Warszawskiego, pomijając te, które zostały poniesione na skutek działań wojennych na innych frontach, zwłaszcza z okresu 1944-1945. Wysokość strat ludności cywilnej w Powstaniu Warszawskim jest podawana bardzo różnie. W ostatnich latach na najwyższym poziomie, około 250 tys. ludności, określili je Stanisław B. Lenard i Ireneusz Wywiał, Władysław Bartoszewski zaś podaje liczbę około 150 tys. zabitych, z czego około 50 tys. miało zginąć w wyniku nalotów niemieckich, "ponad 40 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci wymordowały na Woli, Ochocie, Starym Mieście i Czerniakowie oddziały Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysiące - w alei Szucha - formacje policyjne podległe Geiblowi i Hahnowi". Autorzy niemieccy przedstawiają straty ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w wysokości 150-220 tys.

Niewątpliwie najtrudniejsze jest obliczenie strat ludności powstałych na skutek działalności represyjnej okupantów. Jeżeli chodzi o Niemców, to są one podawane w przedziale od 5,1 mln (Łuczak) do 5 384 000 (BOW).

Jednym z podstawowych zagadnień jest ustalenie strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W największym z nich, KL Auschwitz-Birkenau, zginęło co najmniej 1,1 mln ludzi. Przybliżone dane, ukazujące ogólne straty, a więc i osoby przywiezione do obozu z innych krajów Europy, obrazuje poniższa tabela:

Do obozu na Majdanku zesłano co najmniej 275 500 osób w 827 transportach, które zdołano ustalić. Z obozu wywieziono w latach 1942-1944 około 45 tys. osadzonych w 44 transportach, w tym 5500 na roboty do Rzeszy. Liczba osób, które zginęły w obozie, jest podawana w przedziale od 235 tys. (w tym 110 tys. Żydów i 123 tys. osób innych narodowości) do 250 tys. Całość zagadnienia, a zwłaszcza ogólna liczba osadzonych w obozie oraz liczba zamordowanych, wymaga dalszych badań.

W odniesieniu do obozu KL Gross-Rosen ogółem udało się dotąd ustalić nazwiska 72 452 więźniów. Zginęło tam około 40 tys. więźniów, jednakże tylko 13 262 z nich znalazło się w niedawnych publikacjach Państwowego Muzeum Gross-Rosen.

W obozie Stutthof od 2 września 1939 r. do 25 stycznia 1945 r. więziono około 110 tys. osób, z których zginęło około 65 tys. Większość więźniów stanowili Polacy, a było ich około 50-60 tys.

Mówiąc o obozach koncentracyjnych, nie można pominąć ważnej, choć wywołującej wiele emocji publikacji poświęconej KL Warschau. Straty osobowe w tym obozie szacuje się na około 20 tys. osadzonych *[B. Kopka, Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa, Warszawa 2007. Ta liczba ofiar budzi wiele kontrowersji wśród zwolenników publikacji sędzi Marii Trzcińskiej, która podaje, iż w obozie zginęło 200 tys. osób.].

Według ustaleń Czesława Łuczaka do wszelkiego rodzaju obozów odosobnienia deportowano ponad 5 mln obywateli polskich (łącznie z Żydami i Cyganami), z czego zginęło ponad 3 mln.

Przy dokonaniu obliczeń dotyczących więzień na terenie GG przyjęto, że przez każde z więzień śledczych podległych Policji Bezpieczeństwa - Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Radom - przeszło po 100 tys. więźniów, z czego 37 tys. zginęło w egzekucjach, a około 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych. Dawałoby to liczbę 400 tys. osadzonych w więzieniach, 148 tys. zamordowanych w egzekucjach i 240 tys. zesłanych do obozów koncentracyjnych.

W więzieniu na Pawiaku w Warszawie zostało osadzonych około 100 tys. osób, z tego około 37 tys. zginęło w egzekucjach. Do obozów koncentracyjnych wywieziono około 60 tys. osób.

Przez więzienie Montelupich w Krakowie przeszło ponad 50 tys. więźniów. Ustalenie dokładnej liczby zamordowanych i zmarłych jest bardzo trudne.

Według nowszych, ale jeszcze ciągle niepełnych badań, przez więzienie na Zamku w Lublinie przeszło 39 727 więźniów, z czego w 80 znanych egzekucjach zginęło co najmniej 4500 osób, a zmarło w więzieniu co najmniej 2200 więźniów. Do obozów koncentracyjnych wywieziono na pewno 18 640 więźniów, z których zginęło około 3500 osób.

W więzieniu w Radomiu było osadzonych ogółem 16 657 więźniów, z czego co najmniej 1531 zostało zamordowanych, a do obozów koncentracyjnych wysłano ponad 3144 osoby. Ponadto 7649 więźniów zwolniono po odbyciu kary, a 690 wywieziono na roboty do Rzeszy lub do innych więzień. Ucieczka z więzienia powiodła się 17 osobom.

Oprócz wymienionych najważniejszych więzień funkcjonowała wiele innych. Ogółem oblicza się, że zostało w nich osadzonych kilkaset tysięcy osób. W wyniku głodu, znęcania się funkcjonariuszy niemieckich, braku lekarstw zmarło kilkanaście tysięcy, a kilka tysięcy zamordowano w więzieniach w ostatniej chwili, kiedy je opuszczano, uciekając przed nadciągającymi wojskami sowieckimi. Ponadto kilkuset więźniów zmarło w transportach ewakuacyjnych. Tylko w więzieniach katowickiego obwodu sądowego w końcu 1944 r. było osadzonych od 7636 do 7985 osób. W styczniu 1945 r. ewakuowano co najmniej 1520 więźniów, z których 203 zbiegło, a 368 zmarło lub zostało zamordowanych w drodze do Budziszyna. W więzieniu katowickim w latach wojny było osadzonych 17 708 więźniów, z czego co najmniej 552 stracono. W więzieniu we Wrocławiu w okresie wojny osadzono 14 942 osoby, z czego stracono co najmniej 1085. Było wśród nich 389 Czechów, 294 Polaków, 113 Niemców, 13 Francuzów, 13 Rosjan, 2 Austriaków oraz 2 Ukraińców. W lipcu 1946 r. straty w Forcie III w Pomiechówku określono na około 65 tys. osób. W latach późniejszych liczba ta została podniesiona do 100 tys., a obecnie jest kwestionowana *[M.T. Frankowski, Mazowiecka katownia. Dzieje Fortu III w Pomiechówku, Warszawa 2006, s. 139-141. Autor przyjmuje, iż w forcie zginęło od 2 do 4 tys. więźniów, a około 2 tys. zostało zamordowanych poza jego terenem.].

Całość zagadnienia wymaga dalszych prac badawczych, co wobec braku pełnej dokumentacji będzie tylko dochodzeniem do liczby ostatecznej, której najprawdopodobniej nie uda się ustalić precyzyjnie.

Warto także zwrócić uwagę na badania nad obozami przesiedleńczymi. Wymieńmy tutaj dla przykładu publikację Marii Rutowskiej, omawiającą m.in. obozy przesiedleńcze w Wielkopolsce.

Próbę obliczenia ogólnych strat biologicznych Polaków obrazuje poniższa tabela.

Warto zapoznać się także z innymi źródłami strat ludności polskiej.

Niezwykle istotnym zagadnieniem wydaje się obliczenie stopnia śmiertelności osadzonych w łagrach. Warto pamiętać, że w marcu-sierpniu 1942 r. z ZSRR wyszło do Iranu 116 543 obywateli polskich, w tym 37 912 cywilów. Do tej liczby trzeba dodać 3209 osób zmarłych w czasie formowania armii gen. Andersa na terytorium ZSRR. Daje to w sumie liczbę 119 752 obywateli polskich. Według danych szacunkowych w październiku 1942 r. w ZSRR pozostawało 681 tys. obywateli polskich, w tym 68 tys. osadzonych w więzieniach i łagrach. Formowany w ZSRR od 1943 r. korpus polski w styczniu 1944 r. liczył 24 660 żołnierzy. Do tej liczby należy dodać straty poniesione przez 1. Dywizję Piechoty w bitwie pod Lenino: 510 zabitych i zmarłych z ran, 116 w niewoli niemieckiej i 652 zaginionych bez wieści, co daje razem 25 938 żołnierzy. Można przyjąć, że do stycznia 1944 r., czyli do przekroczenia przez Armię Czerwoną granicy II Rzeczypospolitej, w polskich siłach zbrojnych formowanych na terytorium ZSRR znalazło się 145 690 osób. Pozostaje do odjęcia liczba Rosjan skierowanych do oddziałów korpusu gen. Berlinga, choć z zastrzeżeniem, że część z nich to Polacy wcieleni do Armii Czerwonej. W latach 1943-1945 do Wojska Polskiego formowanego na wschodzie zostało skierowanych z Armii Czerwonej 19 679 oficerów oraz 13 tys. podoficerów i szeregowców.

Straty wśród mniejszości narodowych

W 1939 r. w Polsce mieszkało, szacunkowo licząc, 3 350 000 Żydów. Taką liczbę podaje większość opracowań, choć poszczególne wielkości wahają się od 3 250 000 do 3,5 mln. Z tego około 1 109 000 zamieszkiwało tereny, które w 1939 r. znalazły się pod okupacją sowiecką. Dołączyło do nich około 198 tys. uchodźców z zachodniej i centralnej Polski, z których tylko nieznaczna część została wywieziona w głąb ZSRR. Wywieziono zaś około 83 tys. stałych mieszkańców. Straty ludności żydowskiej, obywateli państwa polskiego, są obliczane na 2,7-2,9 mln osób. Liczbę ocalałych szacuje się na 300 tys. lub ponad 800 tys. osób. Najwięcej Żydów polskich zginęło w obozach śmierci - 1 860 000. Pozostali stracili życie w gettach, w pacyfikacjach itp. Warto zwrócić uwagę na niedawną publikację dotyczącą zbrodni w Ponarach, w której liczbę straconych tam Żydów ustalono na 72 142 osoby.

W II Rzeczypospolitej mieszkało około 4 890 000 Ukraińców. Straty ludności państwa polskiego narodowości ukraińskiej są trudne do wyliczenia, co wiąże się ze zmianą granic i znacznymi przemieszczeniami ludności, a także walkami toczonymi przez Ukraińców z Polakami, Rosjanami i Niemcami. Pod okupacją sowiecką w 1939 r. znalazło się 4 529 000 Ukraińców obywateli państwa polskiego, z czego około 217 tys. zostało wywiezionych w głąb ZSRR. Około 50 tys. wstąpiło po czerwcu 1941 r. do oddziałów formowanych przez Niemców. W wyniku walk polsko-ukraińskich w Polsce południowo-wschodniej straciło życie 7500 Ukraińców.

Straty na "terenie ukraińskiej części Galicji" wyniosły około 875 tys. zabitych i 260 tys. wywiezionych do Niemiec. Dotyczy to wszystkich narodowości.

W Polsce przed wojną mieszkało około 1 127 000 ludności narodowości białoruskiej. Straty wśród tej grupy także są trudne do wyliczenia. Około 91 tys. zostało wywiezionych w głąb ZSRR. Według innych danych, od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. w głąb ZSRR i na Litwę wywieziono 35,4 tys. Białorusinów, a 25,5 tys. zmobilizowano do Armii Czerwonej. W latach 1941-1944 około 100 tys. Białorusinów zostało wywiezionych na roboty do Niemiec, a w latach 1944-1945 około 170 tys. zmobilizowanych do Armii Czerwonej. W latach 1945-1946 liczbę Białorusinów zamieszkujących w powojennej Polsce szacowano na 150 tys.

Przed wojną w Polsce mieszkało około 92 tys. Litwinów. Obliczenie strat ludności litewskiej zamieszkującej w granicach państwa polskiego przed 1939 r. jest niezwykle skomplikowane, część terytorium Polski była bowiem okupowana przez państwo litewskie, a następnie terytorium Litwy zostało zajęte przez ZSRR. Wiązało się to z represjami i deportacjami. Na terenach zajętych w 1939 r. przez Armię Czerwoną zamieszkiwało około 84 tys. Litwinów. Od lipca 1941 r. miała miejsce okupacja niemiecka, ale i współpraca z Niemcami. Z Generalnego Komisariatu Litwy, obejmującego także przedwojenne ziemie polskie, do 1944 r. wcielono do wojska ponad 100 tys. Litwinów. Trudno oszacować, ilu było wśród nich byłych obywateli państwa polskiego. Do powiększenia liczby ofiar przyczyniły się walki z Polakami. W latach 1945-1946 liczbę Litwinów w Polsce w jej nowych granicach szacowano na 10 tys.

W Polsce przed wojną mieszkało około 803 tys. osób narodowości niemieckiej. Liczba ta wzrosła w latach 1939-1944, bowiem na ziemie okupowane przez Trzecią Rzeszę sprowadzono 522 149 osób z różnych krajów Europy. W kampanii polskiej 1939 r. zginęło 5437 członków mniejszości niemieckiej. Warto odnotować, że w ostatnim czasie ustalono liczbę osób, które straciły życie w pierwszych dniach (3-4) września 1939 r. w Bydgoszczy - było wśród nich 324 mężczyzn i 41 kobiet.

Na ziemiach zajętych w 1939 r. przez Armię Czerwoną zamieszkiwało około 89 tys. osób narodowości niemieckiej. Znaczna ich część została przesiedlona na tereny zajęte przez Niemców na podstawie umów zawartych z ZSRR.

Przybliżone szacunki mówią iż około 60 tys. poległo na froncie i w okupowanych przez Trzecią Rzeszę krajach, a kilkadziesiąt tysięcy poniosło śmierć podczas ewakuacji w 1944 i 1945 r. oraz w wyniku represji NKWD i Armii Czerwonej oraz zmarło w obozach internowania.

Według przybliżonych danych w Polsce mieszkało 75-85 tys. Cyganów, z czego około 50 tys. zginęło (21 tys. w KL Auschwitz). Około 20 tys. polskich Cyganów przeżyło w Rumunii i na Węgrzech. W powojennej Polsce, w latach 1945-1946, liczbę Cyganów szacowano na około 10 tys.

W przedwojennej Polsce zamieszkiwało około 107 tys. osób narodowości czeskiej, około 35 tys. z nich na terenach, które w 1939 r. znalazły się pod okupacją sowiecką. W 1944 r. do formacji czechosłowackich zostało zmobilizowanych około 9 tys. Czechów z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. W latach 1945-1946 w ówczesnej Polsce mieszkało, według szacunków, około 5 tys. Czechów. W 1947 r. z Wołynia do Czechosłowacji przesiedlono 27,7 tys. Czechów.

Przed wojną w Polsce mieszkało około 155 tys. osób narodowości rosyjskiej, z tego na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej około 134 tys. Ich straty są trudne są do określenia. W latach 1945-1946, zgodnie z szacunkami, mieszkało w Polsce około 20 tys. Rosjan.

Wpływ II wojny światowej na liczbę mieszkańców w państwie polskim

Działalność represyjna okupantów, wywózki i deportacje, dobrowolna emigracja - wszystkie te czynniki wpływały na stan ludności państwa polskiego. Tereny te w toku wojny zmieniały swoją przynależność państwową z woli okupantów. Ostatecznie w wyniku decyzji wielkich mocarstw Polska straciła połowę swojego terytorium, odzyskując natomiast "stare piastowskie ziemie" na północy i zachodzie.

(d) Taka wielkość była podawana w oficjalnych opracowaniach. Dopiero w Roczniku statystycznym 1963 (s. 1) podano informację, iż według nowych obliczeń powierzchnia Polski wynosi 312 520 km².

Źródło: wyniki spisów ludności, szacunki, Rocznik statystyczny 1963, Warszawa 1963; Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939.

Jedną ze znaczących konsekwencji II wojny światowej było przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich. W drugą stronę zostali przesiedleni mieszkańcy Polski narodowości białoruskiej, litewskiej, ukraińskiej. Ich liczba określana jest na około 520 tys. osób, w tym 488 612 Ukraińców.

Istotna jest kwestia powrotu do Polski żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W maju 1945 r. PSZ liczyły 194 500 żołnierzy, a do lipca ich liczebność wzrosła do 228 tys. Jeszcze w lipcu 1947 r. na terenie Wielkiej Brytanii przebywało ich 142 tys., a około 30 tys. służyło w oddziałach wartowniczych w Niemczech. W 1950 r. liczbę Polaków pozostających na Zachodzie szacowano na około 230 tys. *[Ogółem liczbę Polaków przebywających w tym czasie na Zachodzie szacuje się na 500-600 tys.] Według szacunkowych danych do kraju wróciło ponad 114 tys. żołnierzy PSZ na Zachodzie, z czego w latach 1946-1948 - 74 459, w tym 1132 oficerów, 19 345 podoficerów oraz 53 982 szeregowych *[Warto podkreślić, że wśród nich znajdowało się co najmniej 31 998 Polaków służących w czasie wojny w Wehrmachcie].

Bardzo długo trwały również powroty do kraju Polaków osiadłych w latach II wojny światowej w innych miejscach, zarówno w Europie, jak Afryce i Azji. Po ewakuacji z ZSRR, zmarło do 1 stycznia 1943 r. w Iranie co najmniej 1163 żołnierzy i cywilów. Spośród 18 245 obywateli polskich przebywających we wschodniej i południowej Afryce do października 1949 r. do kraju wróciło 3800 osób. W Libanie pod koniec wojny znajdowało się około 5 tys. Polaków. W Palestynie w 1945 r. było 8 tys. polskiej ludności cywilnej. W Meksyku znalazły schronienie 1432 osoby. Około 200 polskich dzieci wywieziono do Nowej Zelandii.

Wydaje się, że przy rozpatrywaniu zagadnienia strat ludności Polski w II wojnie światowej należy wyjść daleko poza maj 1945 r. Wojna ta i wiążące się z nią zmiany granic, masowe przesiedlenia ludności, olbrzymie straty osobowe w toku samej wojny, a także po jej zakończeniu, zmuszają nas do wyznaczenia granicy masowych ruchów ludności na co najmniej rok 1948. Oczywiście nie będzie to granica ostateczna, gdyż także po 1948 r., zarówno ze wschodu, jak i z zachodu przybywała do Polski ludność deportowana lub emigranci z wyboru. Jeszcze w latach pięćdziesiątych z sowieckich łagrów wracali osadzeni tam m.in. w 1944 r. (1945 r.) żołnierze AK. W latach 1956-1959 z ZSRR do Polski przyjechało 248 tys. Polaków i 18 tys. Żydów. Ostatni wojenni reemigranci wracali do Polski w końcu XX w., po zmianach ustrojowych (1989 r.). Tak więc wojna rozpoczęta 1 września 1939 r. dała o sobie znać nie tylko liczbą strat bezwzględnych (zabitych i zmarłych) w czasie samej wojny, ale przyniosła skutki demograficzne trwające ponad pół wieku.

Dotychczasowe badania historyków i demografów doprowadziły do ustalenia, choć nie wolnego od sporych przybliżeń, strat biologicznych ludności państwa polskiego powstałych w trakcie II wojny światowej. Następnym etapem powinno być sporządzenie, na podstawie już istniejącej dokumentacji oraz dotychczasowych publikacji, kartoteki mieszkańców Polski poległych, zamordowanych i zmarłych w latach 1939-1945.

Oprócz podstawowej bazy danych (kartoteki osobowej) powinien zostać opracowany precyzyjny katalog obrazujący całość strat w rozbiciu na poszczególne ich przyczyny, dający wszakże możliwość bieżącego uzupełniania danych. Tym katalogiem winni posługiwać się w dalszych pracach zarówno historycy, jak i demografowie.

Franciszek Piper

KONTROWERSJE WOKÓŁ LICZBY OFIAR KL AUSCHWITZ

Jednym z paradoksów systemu politycznego Trzeciej Rzeszy było to, że obozy koncentracyjne, które stanowiły podstawowe narzędzie zwalczania opozycji politycznej w Niemczech i terroru wobec ludności krajów okupowanych, otaczano najgłębszą tajemnicą. Na masową skalę fałszowano dokumentację, przekazywano rozkazy drogą ustną wreszcie niszczono dokumenty, które z powodów technicznych lub organizacyjnych musiały zostać wytworzone. Z tej przyczyny do dziś nie powstały pełne, wyczerpujące monografie poszczególnych niemieckich obozów koncentracyjnych. Wiele prac o obozach wydanych w pierwszych dekadach powojennych wyszło spod pióra byłych więźniów, niekiedy równocześnie profesjonalnych badaczy, którzy liczne luki źródłowe starali się wypełnić faktami znanymi im z autopsji.

Jedną z największych trudności w badaniach nad dziejami niemieckich obozów koncentracyjnych jest brak pełnych danych statystycznych, bez których nie sposób dokonać jakichkolwiek uogólnień i syntez. Dane, którymi dysponuje badacz obozów koncentracyjnych, są fragmentaryczne, jeśli nie wręcz szczątkowe. W tej sytuacji historycy stanęli wobec konieczności dokonywania obliczeń szacunkowych. Ze względu na nie zawsze precyzyjne dane wyjściowe oraz różne metody obliczeń często dochodzili oni do wyników znacznie od siebie odbiegających.

Procedura zatajania faktów i niszczenia dokumentacji świadczącej o popełnionych zbrodniach dotyczy w całej rozciągłości największego niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz w Oświęcimiu. Były komendant obozu Rudolf Höss oświadczył: "Na rozkaz Reichsführera SS musiano w Oświęcimiu palić po każdej większej akcji wszystkie dokumenty, które mogły stanowić źródło informacji o liczbie zamordowanych. Jako szef urzędu DI [urząd wchodzący w skład grupy urzędowej D - obozy koncentracyjne - w Głównym Urzędzie Gospodarczo-Administracyjnym SS] zniszczyłem osobiście wszystkie dokumenty znajdujące się w moim biurze. W innych urzędach zrobiono tak samo" *[T. Cyprian, J. Sawicki, Sprawy polskie w procesie norymberskim, Poznań 1956, s. 438-439. Pewne nadzieje na odkrycie nowych źródeł statystycznych wiązano z otwarciem w latach dziewięćdziesiątych archiwów rosyjskich. Jednak udostępnione wówczas akty zgonu więźniów zarejestrowanych w liczbie około 70 tys. nie wniosły żadnych nowych elementów w kwestii ogólnej liczby ofiar KL Auschwitz.].

Pierwsze próby oszacowania liczby ofiar Auschwitz podjęli jeszcze w obozie sami więźniowie - członkowie ruchu oporu. W przekazywanych na zewnątrz do ośrodków konspiracyjnych w Polsce meldunkach o sytuacji w obozie oprócz opisu warunków życia i techniki zagłady podawano również liczby deportowanych do obozu i zmarłych. Ze względu na trudności w docieraniu do źródeł informacji oraz zniekształcenia powstałe w trakcie ich opracowywania i przekazywania w meldunkach tych występują rozbieżności i sprzeczności. Na ogół liczby podawane przez naocznych świadków były pod wpływem subiektywnych odczuć zawyżane *[Z podobną sytuacją zawyżania liczb przez ośrodki konspiracyjne i naocznych świadków mamy do czynienia również w wypadku innych obozów. Na przykład wywiad AK szacował straty Treblinki na 1,8-2 mln. Na podstawie relacji świadków Wasilij Grossman obliczył, że w Treblince zginęło 3 mln osób. W dwóch innych pracach popularnych straty osobowe w tym obozie szacuje się na 1 297 000 (F. Ząbecki) i 1 582 000 (R. Czarkowski) (J. Marszałek, Stan badań nad stratami osobowymi ludności żydowskiej Polski oraz nad liczbą ofiar obozów zagłady w okupowanej Polsce, "Dzieje Najnowsze" 1994, t. 2, s. 37).]. Na przykład w jednym z meldunków ruchu oporu podano, że do 15 grudnia 1942 r. w Auschwitz zginęło 640 tys. osób, w tym 520 tys. Żydów - pozostali to Polacy i więźniowie innych narodowości. Jak wykazały późniejsze badania, są to liczby znacznie zawyżone, przekraczające liczbę deportowanych.

Zbiegły z obozu 19 listopada 1943 r. Polak Jerzy Tabeau (w obozie zarejestrowany jako Jerzy Wesołowski) w sprawozdaniu, spisanym w grudniu 1943 i styczniu 1944 r. w Krakowie na polecenie polskich władz konspiracyjnych, stwierdził, że do czasu jego ucieczki zginęło 1,5 mln Żydów. Taką samą liczbę podał za okres do marca 1943 r. zbiegły z obozu w kwietniu 1943 r. Witold Pilecki. Tabeau i Pilecki oparli się wyłącznie na własnych spostrzeżeniach oraz informacjach zasłyszanych od innych więźniów. Również i ta liczba okazała się znacznie zawyżona.

Zbiegli z obozu 7 kwietnia 1944 r. więźniowie Żydzi Alfred Wetzler i Walter Rosenberg (po wojnie Rudolf Vrba) podali liczbę 1 765 000 Żydów zabitych w okresie od kwietnia 1942 do kwietnia 1944 r. Liczbę tę zamieścili w sprawozdaniu napisanym bezpośrednio po ucieczce w miejscowości Żilina na Słowacji. Mimo że powstało ono na podstawie notatek sporządzonych w obozie i własnych obserwacji poczynionych w ciągu dwuletniego w nim pobytu, również ta liczba okazała się zawyżona. Jej wiarygodność można ocenić, analizując zamieszczone w sprawozdaniu dane szczegółowe. Na przykład liczby odnoszące się do zabitych w obozie Żydów francuskich i belgijskich dwukrotnie przekraczają ustalone po wojnie straty biologiczne Żydów w tych krajach.

Warto podkreślić, że dwa tygodnie przed ucieczką Wetzlera i Rosenberga, 22 marca 1944 r., "Los Angeles Times" podał ponad trzykrotnie niższą liczbę ofiar, stwierdzając: "Polskie ministerstwo informacji oświadczyło dzisiaj, że ponad 500 000 osób, głównie Żydów, zamordowano w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu na południowy zachód od Krakowa". Zważywszy, że jeszcze w tym samym roku przywieziono do obozu ponad 600 tys. osób (m.in. 438 tys. Żydów węgierskich, około 67 tys. Żydów łódzkich, około 13 tys. Polaków z objętej powstaniem Warszawy) liczbę tę można uznać za bliską stanu faktycznego.

Powyższe przykłady świadczą o tym, że do danych ruchu oporu, mimo ich niekiedy dużej dokładności w pewnych szczegółach, leżących w polu obserwacji więźniów, w przypadku całościowych danych statystycznych, do których więźniowie nie mieli dostępu, należy podchodzić z dużą ostrożnością. W każdym wypadku muszą one być starannie weryfikowane przez konfrontację z innymi typami źródeł.

Podobne zastrzeżenia trzeba wnieść do liczb podawanych przez więźniów niezwiązanych z żadnymi organizacjami konspiracyjnymi w obozie. Nawet więźniowie zatrudnieni jako pisarze w kancelariach obozowych mieli wgląd tylko w akta więźniów zarejestrowanych, a nie Żydów kierowanych bez rejestracji wprost do komór gazowych. Tymczasem właśnie dane dotyczące tych ostatnich mają kluczowe znaczenie dla problemu liczby deportowanych i ofiar KL Auschwitz. Podawane przez więźniów liczby dotyczące masowych transportów żydowskich oparte są głównie na pobieżnych, sporadycznych obserwacjach oraz informacjach zasłyszanych od innych więźniów. Ich znaczenie polega przede wszystkim na tym, że świadczą o masowości eksterminacji.

Charakterystyczne, że więźniowie z Sonderkommando zatrudnieni przy kremacji zwłok w swoich notatkach, sporządzonych jeszcze w czasie istnienia obozu i ukrytych w pobliżu krematoriów, nie podawali żadnych globalnych liczb pomordowanych, ograniczając się do ogólnych stwierdzeń, że w obozie ginęły miliony. Na przykład członek Sonderkommando Załmen Gradowski w swych notatkach napisał: "Zakopałem to pod popiołami, uważając je za najpewniejsze miejsce, gdzie na pewno się będzie kopało, aby znaleźć ślady milionów zgładzonych ludzi".

Dopiero po wyzwoleniu obozu w czasie składania zeznań więźniowie Sonderkommando indagowani na tę okoliczność podawali konkretne liczby zabitych. Na przykład Szlama Dragon, który był zatrudniony w Sonderkommando od 9 grudnia 1942 r. do stycznia 1945 r., zeznał: "Obliczam zagazowanych w obu bunkrach i w czterech krematoriach na przeszło 4 miliony". Inny więzień z Sonderkommando, Henryk Tauber, również szacował liczbę ofiar obozu na 4 mln. Były więzień Kazimierz Smoleń, zatrudniony w biurze ewidencji więźniów, ocenił liczbę ofiar na 2,8 mln. Zatrudniony w biurze kierownika obozu jako główny pisarz Erwin Olszówka szacował liczbę ofiar na 4,5 mln.

Trudno oprzeć się wrażeniu, że zwłaszcza liczbę 4 mln podawano w wyniku zasugerowania się ustaleniami komisji radzieckiej.

Również byli funkcjonariusze SS, będący świadkami masowej zagłady, podawali liczby sięgające milionów. Były esesman z oddziału politycznego Pery Broad (sądzony i skazany w procesie byłych esesmanów - członków załogi oświęcimskiej - w latach 1963-1965 we Frankfurcie nad Menem) w spisanych po wojnie pamiętnikach stwierdził: "Oświęcim był obozem zagłady. Największym, jaki kiedykolwiek istniał w dziejach. W ciągu jego trwania wymordowano tam 2 do 3 milionów Żydów. Poza tym tysiące Polaków, Rosjan, Czechów, Jugosłowian i innych". Rozrzut liczb wymienionych przez Broada potwierdza zeznanie Rudolfa Hossa, że również esesmani z załogi obozowej nie znali dokładnej liczby zamordowanych, lecz mieli świadomość masowej skali eksterminacji.

Szczególną uwagę badaczy przyciągają zeznania Rudolfa Hössa, który w latach 1940-1943 pełnił funkcję komendanta obozu oświęcimskiego, a następnie sprawował nad nim nadzór jako szef urzędu D I w Głównym Urzędzie Gospodarczo-Administracyjnym SS. W 1944 r. ponownie przybył zresztą do Oświęcimia, by jako specjalista od Zagłady nadzorować przebieg eksterminacji Żydów węgierskich. Höss po aresztowaniu przez Anglików 11 marca 1946 r. kilkakrotnie składał zeznania i wyjaśnienia. Najważniejsze z nich to zeznania złożone w czasie procesu Ernsta Kaltenbrunnera przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, a następnie po ekstradycji do Polski przed władzami polskimi.

15 kwietnia 1946 r. w czasie procesu Kaltenbrunnera odczytano zeznania Hössa, które ten jeszcze raz potwierdził: "Wedle moich obliczeń zgładzono tam i zagazowano, po czym spalono przynajmniej 2 500 000 ofiar, ponadto 500 000 zginęło z wycieńczenia i chorób, co daje razem 3 000 000 zmarłych. Liczba ta stanowi 70-80 proc. wszystkich więźniów Oświęcimia". Później w czasie zeznań składanych w Polsce Höss sprecyzował, że liczba 2,5 mln odnosi się tylko do Żydów, i dodał, że pochodzi ona od Adolfa Eichmanna. Równocześnie podał liczby Żydów deportowanych do KL Auschwitz z dziewięciu krajów i regionów, jakie zapamiętał, stwierdzając, że liczby deportowanych z innych krajów były nieznaczne. Suma podanych przez Hössa liczb wynosi 1 130 000. Liczba ta jest prawie identyczna z ustaloną w wyniku późniejszych badań liczbą Żydów deportowanych do obozu. W zależności od oceny stopnia wiarygodności poszczególnych zeznań Hössa badacze przyjmowali za nim, że liczba Żydów - ofiar KL Auschwitz, wynosi od 1 do 2,5 mln. W pracach na temat Holokaustu problem ofiar KL Auschwitz innych narodowości, w tym Polaków, najczęściej był pomijany lub traktowany całkowicie marginalnie.

Pierwszą instytucją, która dokonała szacunkowego obliczenia liczby ofiar KL Auschwitz, była Nadzwyczajna Radziecka Komisja Państwowa do Badania Zbrodni Niemiecko-Faszystowskich Agresorów. Jej przedstawiciele podjęli czynności dochodzeniowe kilka dni po wyzwoleniu obozu. Dokonano oględzin obiektów, przesłuchano świadków - około dwustu byłych więźniów i kilku mieszkańców Oświęcimia, zapoznano się z ocalałymi aktami obozowymi oraz opinią eksperta w zakresie technologii spalania. Jednym z kluczowych zagadnień, przed jakim stanęła komisja radziecka, mającym istotne znaczenie dla określenia stopnia winy zbrodniarzy oświęcimskich, była liczba zamordowanych.

Ponieważ w obozie nie odnaleziono dokumentów pozwalających ustalić liczbę ofiar, komisja musiała polegać na informacjach uzyskanych od wyzwolonych więźniów, w tym zatrudnionych przy obsłudze komór gazowych i krematoriów. Na podstawie tych informacji ustalono przepustowość dobową krematoriów oraz czas ich funkcjonowania. Dla krematorium I przyjęto dzienną zdolność spalania trzystu zwłok, dla krematoriów II i III po 3 tys. zwłok i dla krematoriów IV i V po 1500 zwłok. Ustalono też, że krematorium I działało 24 miesiące, krematorium II -19 miesięcy, krematorium III - 18 miesięcy, krematorium IV - 17 miesięcy i krematorium V - 18 miesięcy. Mnożąc dzienną przepustowość poszczególnych krematoriów przez liczbę dni ich funkcjonowania, otrzymano wynik 5 121 000. Ponieważ oceniono, że 20 proc. czasu istnienia krematoriów przypada na przerwy w ich pracy, stwierdzono, że spalono w nich - a zatem w obozie zginęło - 4 mln osób, obywateli Związku Radzieckiego, Polski, Francji, Jugosławii, Czechosłowacji, Rumunii, Węgier, Bułgarii, Holandii, Belgii i innych krajów. Wyniki śledztwa zostały ogłoszone 7 maja 1945 r. i opublikowane następnego dnia *[Podobna komisja działała wcześniej na Majdanku. Jej przewodniczącym był tak jak w Oświęcimiu również Dymitr Kudriawcew. Komisja orzekła, że w obozie na Majdanku zginęło 1,5 mln osób. Później liczba ta była systematycznie redukowana - ostatecznie do poniżej 100 tys. ].

Wyliczona przez radziecką komisję liczba ofiar została zawyżona wskutek przyjęcia zbyt wysokiego wskaźnika wykorzystania krematoriów. Z analizy wykazu transportów do obozu wynika, że w jego historii były okresy wzmożonego ich napływu, lecz także dni, kiedy nie nadchodziły wcale lub przybywały tylko pojedyncze transporty. Również liczebność transportów była zróżnicowana. Na przykład transporty z Europy Zachodniej, z Francji, Belgii, Holandii, Niemiec, liczyły z reguły po tysiąc osób, podczas gdy w transportach z Węgier przyjeżdżało po 3 tys. osób. Komisja przyjęła również, że w krematoriach w Brzezince w czasie, gdy wszystkie były czynne, łącznie z więźniami zarejestrowanymi spalano codziennie 9 tys. ciał.

Polska Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich, która w latach 1945-1946 przeprowadziła dochodzenia w sprawie zbrodni popełnionych w KL Auschwitz, zaakceptowała liczbę 4 mln ustaloną przez komisję radziecką, a nawet ją powiększyła, dodając do niej około 300 tys. zmarłych więźniów zarejestrowanych i 12 tys. radzieckich jeńców wojennych. Liczby te zostały wymienione w akcie oskarżenia przeciwko Hössowi.

Najwyższy Trybunał Narodowy w Polsce, który sądził Hössa, nie podzielił w pełni zarzutów oskarżenia, uznając Hössa za winnego, że "brał udział w dokonywaniu zabójstw spośród wymienionych osób: a) około 300 000 ludzi osadzonych w obozie w charakterze więźniów ujętych w ewidencję obozową, b) niedającej się bliżej ustalić liczby ludzi, wynoszącej jednak najmniej 2 500 000, głównie Żydów przywiezionych do obozu transportami z różnych krajów Europy w celu bezpośredniej zagłady i dlatego niewykazywanych w ewidencji obozowej, c) co najmniej 12 000 jeńców radzieckich". W uzasadnieniu wyroku Trybunał stwierdził jednak, że ogólna liczba ofiar rzędu 3-4 mln ma wszelkie cechy prawdopodobieństwa.

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze nie badał odrębnie problemu zbrodni popełnionych w KL Auschwitz i liczby jego ofiar, poprzestając w wyroku na konstatacji: "O ile chodzi o Oświęcim, Trybunał przesłuchiwał jako świadka komendanta tego obozu w okresie od maja 1940 r. do 1 grudnia 1943 r. Szacował on, że w samym obozie oświęcimskim uśmiercono w tym czasie 2,5 mln osób i że dalsze pół miliona zginęło z chorób i głodu".

W pracach naukowych przez wiele lat nie poddawano szerszej analizie kwestii liczby ofiar KL Auschwitz, uznając ją za zamkniętą. W publikacjach ukazujących się na Zachodzie, opierających się na rozbieżnych zeznaniach Hössa, podawano z reguły liczby niższe, odnoszące się zresztą tylko do samych Żydów (problem zagłady innych narodowości z braku rozeznania struktury narodowościowej więźniów traktowano jako marginalny): 1 mln - Raul Hilberg *[Według Raula Hilberga we wszystkich obozach (nie licząc innych miejsc zagłady) zginęło 3 mln Żydów: ponad milion w Auschwitz, ponad 750 tys. w Treblince, do 600 tys. w Bełżcu, do 200 tys. w Sobiborze, 150 tys. w Chełmnie i 50 tys. w Lublinie (na Majdanku) ], Wolfgang Scheffler i Edward Crankshaw; 1,5 mln - Martin Gilbert; 2 mln - Leon Poliakov, Lucy Dawidowicz i Joseph Billig; 2,5 mln - Yehuda Bauer; 1-2,5 mln - Encyklopaedia Judaica; 1,2-2,5 mln - Aharon Weiss. Do wyjątków należy zaliczyć Eugena Kogona, który ocenił ogólną liczbę ofiar Auschwitz na co najmniej 3,5-4,5 mln.

W pracach publikowanych w Polsce, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Czechosłowacji przeważnie przytaczano ustalenia komisji radzieckiej (4 mln) lub Najwyższego Trybunału Narodowego w Polsce (2,8-4 mln). Takie liczby znajdują się w pracach Czesława Madajczyka, Anny Pawełczyńskiej, Krzysztofa Dunin-Wąsowicza. Liczby te podawano również w publikacjach Państwowego Muzeum w Oświęcimiu - w pracach Kazimierza Smolenia, Danuty Czech, Franciszka Pipera, oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce - w opracowaniach Czesława Pilichowskiego, a także w pracy zbiorowej Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich. Informator encyklopedyczny.

Wymienieni autorzy - zarówno polscy, jak i zagraniczni - nie prowadzili sami badań nad tym tematem, ani nie podejmowali szerszej polemiki z autorami podającymi inne dane, chociaż występowanie tak wielkich rozbieżności musiało budzić wątpliwości i zastrzeżenia. Zapewne badacze żywili przeświadczenie o niemożliwych do przezwyciężenia trudnościach warsztatowych wynikających z luk w bazie źródłowej oraz o istnieniu sprzeczności i rozbieżności w dostępnych źródłach pośrednich, których z braku danych porównawczych nie można było zweryfikować.

Niezależnie od przyczyn obiektywnych należy wziąć pod uwagę niemałe opory psychiczne przed podjęciem badań nad tym zagadnieniem i ewentualną zmianą podawanych dotąd liczb, co do których, jak się wydawało, nigdy nie będzie można mieć całkowitej pewności. Obawiano się bowiem, że wszelkie zmiany mogą zostać wykorzystane przez "zawodowych" rewizjonistów w kampanii negowania zbrodni ludobójstwa w ogóle, a zbrodni popełnionych w Auschwitz w szczególności. Nie należy przy tym zapominać o wyjątkowej odpowiedzialności ciążącej na badaczu problematyki oświęcimskiej. Auschwitz z uwagi na skalę popełnionych w nim zbrodni, połączenie w jednym miejscu zagłady Żydów i osób innych narodowości, znaczną liczbę tych, którzy przeżyli i w swych licznych przekazach dali świadectwo rozegranej tam tragedii, stał się dla wielu ludzi na całym świecie symbolem ludobójstwa *[W Polsce niechęć do podejmowania badań tego zagadnienia mogła wynikać także z atmosfery nagonki rozpętanej w 1968 r. przeciw autorom hasła Obozy koncentracyjne zamieszczonego w t. 8 Encyklopedii Powszechnej PWN.].

Łatwo było się więc narazić na zarzut relatywizacji tej symboliki. Jednak stawiany przed każdą nauką wymóg obiektywizmu, ogólny postęp badań nad zbrodniami hitlerowskimi, a także świadomość negatywnych skutków występowania w literaturze tak znacznych rozbieżności w szacunkach liczby ofiar, które były skrupulatnie wykorzystywane przez neonazistów do wybielania zbrodniarzy hitlerowskich oraz negowania masowego charakteru popełnionych tu zbrodni, skłoniły historyków do podjęcia badań nad tym trudnym zagadnieniem i do zweryfikowania niektórych dotychczasowych ustaleń.

Przełomowe znaczenie dla tego problemu miało ukazanie się w 1983 r. pracy francuskiego badacza z Centrum Dokumentacji Żydów Współczesnych w Paryżu, Georgesa Wellersa, byłego więźnia KL Auschwitz, Essai de determination du nombre de morts au camp d'Auschwitz (Próba określenia liczby zmarłych w obozie Auschwitz). Wellers stwierdził, iż do KL Auschwitz przywieziono ogółem 1 613 455 osób (w tym 1 433 405 Żydów, 146 605 Polaków i osób innej narodowości, 21 665 Cyganów i 11 780 radzieckich jeńców wojennych), spośród których w obozie zginęło 1 471 595 osób (w tym 1 352 980 Żydów, 86 675 Polaków i innych, 20 255 Cyganów i 11 685 radzieckich jeńców wojennych). Znaczenie pracy Wellersa polega na tym, że odrzucił on dotychczasową metodę szacowania liczby ofiar na podstawie danych dotyczących przepustowości krematoriów, czasu ich funkcjonowania i stopnia wykorzystania, a swoje obliczenia oparł na ustaleniach dotyczących liczebności deportowanych do obozu z różnych krajów oraz ich dalszego losu w obozie. Wellers rozwinął zatem koncepcję metodologiczną przedstawioną w ogólnym zarysie przez Geralda Reitlingera w 1953 r.

Tak wysokiej przeciętnej na jeden transport do KL Auschwitz nie potwierdzają również żadne szczegółowe ustalenia dla poszczególnych transportów, z których wynika, że ich liczebność wahała się w granicach od około tysiąca do 3 tys. osób, czyli średnio wynosiła 2 tys. Na przykład według rozkładu jazdy transportów kierowanych w lutym 1943 r. z Białegostoku do Oświęcimia na jeden pociąg przewidywano 2 tys. osób.

Szacunków Wellersa nie potwierdzają także szczegółowe wykazy transportów Danuty Czech i Martina Gilberta. Analiza transportów kierowanych do KL Auschwitz wykazuje, że do obozu deportowano około 300 tys. Żydów polskich (Frank Golczewski, Józef Marszałek, Raul Hilberg *[Według Raula Hilberga wśród miliona żydowskich ofiar KL Auschwitz znajdowało się około 400 tys. Żydów z Węgier, 300 tys. z Polski i 300 tys. z innych krajów ]).

W bilansie przybytków i ubytków więźniów Wellers nie uwzględnił też danych dotyczących przenoszenia więźniów do innych obozów przed 18 maja 1944 r., nie ujął wszystkich przypadków przeniesienia więźniów do innych obozów po 18 maja 1944 r. Wskutek tego liczba tych, którzy przeżyli obóz, została zmniejszona o około 80 tys. Wellers nie uwzględnił również faktu zagłady w obozie około 15 tys. osób nieujętych w ewidencji numerowej, w tym Polaków, radzieckich jeńców wojennych i Cyganów. W związku z zawyżeniem liczby deportowanych do obozu oraz zmniejszeniem liczby tych, którzy przeżyli, liczba zmarłych w KL Auschwitz została zawyżona o około 400 tys. (do 1,5 mln).

Jednym z pierwszych polskich historyków, który zakwestionował liczbę 4 mln ofiar Auschwitz, był Natan Blumental. Występując jako rzeczoznawca w procesie komendanta obozu oświęcimskiego Rudolfa Hössa, na podstawie analizy danych dotyczących eksterminacji Żydów, zarówno w Auschwitz, jak i w innych obozach i miejscach zagłady, doszedł do wniosku, iż w KL Auschwitz nie mogło zginąć więcej niż 1,3-1,5 mln Żydów, którzy stanowili przeważającą grupę ofiar tego obozu. Późniejsze badania w znacznym stopniu potwierdziły ustalenia Blumentala.

Autor niniejszego artykułu podjął badania nad zagadnieniem liczby ofiar KL Auschwitz w 1980 r. w ramach planowanych prac badawczych prowadzonych w Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Początkowo problem liczby ofiar był włączony do całokształtu problematyki eksterminacji w KL Auschwitz, która miała zostać omówiona w części przygotowywanej monografii obozu. W trakcie tych badań zagadnienie liczby ofiar zostało wyodrębnione jako oddzielny temat. Wyniki swych badań przedstawiłem w odrębnym opracowaniu opublikowanym w skrócie najpierw w 1991 r. w Izraelu, a w następnym roku w wersji poszerzonej w Polsce.

Jako metodę obliczeń przyjąłem bilans wszystkich danych liczbowych zawartych w dostępnych źródłach i literaturze odnoszących się z jednej strony do transportów osób deportowanych do obozu, z drugiej strony - wszelkich ubytków w stanie liczbowym więźniów spowodowanych przeniesieniami do innych obozów, zwolnieniami i ucieczkami z obozu. Obliczona w ten sposób różnica odzwierciedla faktyczną liczb zmarłych w obozie.

Największą liczbę deportowanych do obozu stanowili Żydzi. W wyniku przeprowadzonych w różnych krajach badań opublikowano wiele prac na temat problemu eksterminacji ludności żydowskiej w tych państwach, w tym także deportacji części tej ludności do Oświęcimia. W pewnych przypadkach (Francja, Belgia, Norwegia) opublikowano pełne wykazy nazwisk deportowanych, w innych - tylko dane liczbowe. Ich suma wynosi 1,1 mln.

W rozbiciu na poszczególne kraje (liczby zaokrąglone) przedstawia się to następująco:

Ze względu na luki w materiałach źródłowych liczbę deportowanych do obozu Polaków można obliczyć tylko w sposób szacunkowy. Wszyscy w zasadzie Polacy, podobnie jak inni nie-Żydzi, podlegali ewidencji numerowej, a zatem więźniowie Polacy z wyjątkiem tych, którzy nie podlegali rejestracji, mieszczą się w liczbie 400 tys. zarejestrowanych. Po odjęciu od tej liczby 205 tys. zarejestrowanych Żydów, 21 tys. zarejestrowanych Cyganów i 12 tys. zarejestrowanych jeńców radzieckich, pozostaje liczba 162 tys. więźniów obejmująca Polaków i więźniów innych narodowości. W tej liczbie 151 tys. jest zarejestrowanych w numeracji ogólnej i 11 tys. w numeracji EH (Erziehungshdftling, więzień wychowawczy), obejmującej prawie wyłącznie Polaków. Na podstawie wykazu transportów obejmującego 105 tys. więźniów numeracji ogólnej (bez Żydów) przywiezionych z dziesięciu krajów stwierdzono, iż 87 447 przywieziono z Polski. Stanowi to 83,26 proc. ogółu transportów.

Stosując ekstrapolację tego procentu na całą liczbę 151 tys. więźniów, uzyskujemy wraz z więźniami tzw. wychowawczymi liczbę około 137 tys. deportowanych do obozu Polaków. Ponadto deportowano do obozu i zabito poza ewidencją obozową co najmniej 10 tys. Polaków, w tym około 3-4,5 tys. więźniów policyjnych (Polizeihaftling), a zatem łącznie przywieziono do obozu około 140-150 tys. Polaków.

Na podstawie zachowanej ewidencji można ustalić, iż do obozu przybyło i zostało zarejestrowanych około 21 tys. Cyganów. Ich nazwiska figurują w uratowanej przez więźniów "Księdze Głównej" (Hauptbuch). Większość pochodziła z Niemiec, Austrii i Protektoratu Czech i Moraw. Oprócz nich zabito w obozie około 1700 Cyganów nieujętych w ewidencji numerowej, a zatem łącznie przywieziono do obozu około 23 tys. Cyganów.

W łatach 1941-1944 w ewidencji numerowej ujęto około 12 tys. radzieckich jeńców wojennych. Oprócz nich przywożono mniejsze lub większe grupy jeńców, których nie rejestrowano, lecz bezpośrednio po przywiezieniu zabijano w komorach gazowych lub rozstrzeliwano. Na podstawie zeznań, relacji i materiałów ruchu oporu szacuje się, że liczba niezarejestrowanych jeńców wynosi co najmniej 3 tys. Tak więc łącznie przywieziono do obozu co najmniej 15 tys. jeńców radzieckich.

Pozostała liczba około 25 tys. więźniów zarejestrowanych obejmuje wszystkie pozostałe narodowości, wśród których znajdowali się m.in. Czesi, Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie, Litwini, Francuzi, Jugosłowianie, Niemcy, Austriacy, Włosi. Stanowili oni grupy od kilku, kilkudziesięciu do kilku tysięcy osób.

Jak z powyższych danych wynika, łącznie przywieziono do obozu co najmniej 1,3 mln osób.

Ofiary KL Auschwitz

Największą grupę ofiar stanowili ci, którzy bezpośrednio po przywiezieniu zostali zabici w komorach gazowych lub rozstrzelani. Liczba zabitych bez wprowadzenia do ewidencji wynosi blisko 900 tys. Jest to różnica między ogólną liczbą deportowanych do obozu (1,3 mln) a liczbą zarejestrowanych (400 tys.) oraz wywiezionych z Auschwitz bez wprowadzania do ewidencji. W liczbie zabitych bez wprowadzania do ewidencji numerowej znajduje się około 865 tys. Żydów, 10 tys. Polaków, 3 tys. radzieckich jeńców wojennych i 2 tys. Cyganów.

Drugą grupę ofiar stanowią ci, którzy zostali objęci ewidencją numerową, a zatem mieszczący się w liczbie 400 tys. zarejestrowanych. Na podstawie fragmentarycznie zachowanych dokumentów niemieckich, m.in. ponad 80 tys. aktów zgonu, można stwierdzić śmierć tylko około 100 tys. więźniów. Dlatego też jedynym sposobem ustalenia faktycznej liczby ofiar rejestrowanych jest sporządzenie bilansu przybytków i ubytków w stanie liczbowym więźniów, ściślej mówiąc ustalenie, ilu więźniów przeniesiono do innych obozów, ilu zwolniono, ilu zbiegło i ilu wyzwolono w obozie. Ponieważ przypadków zwolnień i ucieczek było stosunkowo niewiele, kluczowe znaczenie dla naszych obliczeń ma ustalenie liczby przeniesionych do innych obozów w ramach przerzutu siły roboczej, a następnie w związku z likwidacją obozu.

W latach 1940-1943 do innych obozów przeniesiono około 25 tys. więźniów. Jednak okresem największego nasilenia przeniesień do innych obozów był rok 1944, kiedy to Niemcy znalazły się w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej. W związku z tym zrezygnowano z postulatu, aby obozy w Rzeszy były "wolne od Żydów" (Judenfrei), co stworzyło możliwość przerzutu w głąb Rzeszy tysięcy Żydów z Oświęcimia.

Szczegółowe badania nad tym okresem historii obozu przeprowadził Andrzej Strzelecki. Ustalił on, iż w 1944 r. w ramach przerzutu siły roboczej i wstępnej ewakuacji przeniesiono do innych obozów koncentracyjnych około 128 tys. więźniów. Natomiast w styczniu 1945 r. w ramach ostatecznej likwidacji obozu przeniesiono kolejną grupę około 60 tys., a zatem łącznie w latach 1944-1945 obóz opuściło 188 tys. więźniów. Ponadto z obozu zwolniono (m.in. do Wehrmachtu i oddziałów Dirlewangera) około 1500 osób, zbiegło około pięciuset, a wolności doczekało w obozach głównych i podobozach około 8 tys. Łącznie zatem obóz opuściło 198 tys. zarejestrowanych więźniów i bliżej nieokreślona liczba kilkudziesięciu tysięcy (co najmniej 25 tys.) więźniów niezarejestrowanych.

A więc w samym Oświęcimiu i jego filiach zginęło około 200-202 tys. zarejestrowanych więźniów.

Jak wynika z powyższych ustaleń, ogólna liczba zabitych i zmarłych wynosi co najmniej 1,1 mln, w tym blisko 900 tys. nieobjętych ewidencją numerową i około 200 tys. zarejestrowanych. Wśród ofiar było około miliona Żydów, 70-75 tys. Polaków, 21 tys. Cyganów, 15 tys. radzieckich jeńców wojennych i 10-15 tys. więźniów innych narodowości (Czechów, Białorusinów, Rosjan, Ukraińców, Jugosłowian, Francuzów).

Nasuwa się pytanie: jeśli ustalona wyżej liczba ofiar traktowana jest jako minimum, to jaka może być hipotetyczna górna granica liczby ofiar?

Znaczniejszy wzrost liczby ofiar Oświęcimia można założyć teoretycznie tylko w stosunku do Żydów, gdyż więźniowie innych narodowości w zasadzie byli objęci dobrze rozpoznanym systemem ewidencji numerowej. Liczba nieewidencjonowanych Polaków, radzieckich jeńców wojennych i innych więźniów, nawet przy uwzględnieniu danych zawartych w źródłach, które autor pominął z uwagi na ich niedostateczną wiarygodność, nie może przekroczyć rzędu kilkudziesięciu tysięcy.

Z uwagi na konieczność zachowania równowagi ogólnego bilansu statystycznego biologicznych strat ludności żydowskiej hipotetyczny wzrost liczby Żydów zabitych w KL Auschwitz może nastąpić tylko w wypadku zmniejszenia strat w innych obozach i miejscach zagłady i włączenia ich w bilans ofiar Auschwitz. Według ustaleń Raula Hilberga, który globalną liczbę biologicznych strat Żydów określił na 5,1 mln, w tym 1 mln w Auschwitz, takie przesunięcie jest mało prawdopodobne. Przyjęte przez Hilberga dane dla innych obozów i miejsc zagłady zostały ustalone bardzo ostrożnie w wyniku konfrontacji różnych źródeł i należy je traktować jako minimalne. Większe prawdopodobieństwo tego rodzaju przesunięć statystycznych dają dane Martina Gilberta, który globalną liczbę biologicznych strat Żydów określa na 5 750 000. Biorąc pod uwagę, że różnica 650 tys. między danymi Hilberga i Gilberta wynika m.in. z tego, iż Gilbert szacuje o 300 tys. wyżej straty Żydów rosyjskich, a z Rosji transportów do Oświęcimia nie przywożono, ewentualny wzrost liczby żydowskich ofiar KL Auschwitz mógłby wynosić maksymalnie 350 tys. osób, czyli dokładnie tyle, ile wynosi różnica między wysokością strat w czterech głównych ośrodkach zagłady Żydów (Treblinka, Bełżec, Chełmno, Sobibór), podanych przez Hilberga (1,7 mln) i Gilberta (2,05 mln). A zatem, gdyby przesunąć statystycznie tę różnicę ofiar na Auschwitz, liczba Żydów zabitych w tym obozie wzrosłaby do około 1 350 000, a globalna liczba ofiar do blisko 1,5 mln. Są to jednak rozważania czysto teoretyczne. Jakikolwiek wzrost zarówno liczby deportowanych do Auschwitz, jak i zabitych musi znaleźć podbudowę źródłową.

Dokonana przez Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku korekta liczby ofiar KL Auschwitz (zmiana napisu na pomniku w Brzezince i liczby w publikacjach muzeum) spotkała się z jednej strony z akceptacją, zwłaszcza środowisk naukowych, z drugiej zaś strony z gwałtowną niekiedy krytyką niektórych osób związanych z kręgami organizacji kombatanckich w kraju i za granicą. Pojedyncze głosy krytyki pojawiają się w prasie i innych środkach masowego przekazu do dziś.

Głównym argumentem przeciwko zmniejszeniu liczby ofiar KL Auschwitz z 4 mln do 1,1 mln jest to, iż w nowych obliczeniach rzekomo nie uwzględniono osób kierowanych wprost z rampy wyładowczej do komór gazowych. Należy to uznać za nieporozumienie, gdyż większość osób ujętych w tej liczbie - blisko 900 tys. - to właśnie osoby niewprowadzone do ewidencji numerowej. Jest to różnica między liczbą osób skierowanych do obozu, opartą na danych dotyczących poszczególnych transportów znanych z zachowanych list transportowych lub danych globalnych dla poszczególnych krajów, a liczbą zarejestrowanych, która jest znana przede wszystkim dzięki skróconemu odpisowi list nowo przybyłych (Zugangslisten), sporządzonemu nielegalnie przez więźniów z biura przyjęć. Od 4 lipca 1942 r. masowe transporty żydowskie podlegały bowiem regularnym selekcjom (wcześniej przeprowadzano je sporadycznie), w których wyniku część osób z poszczególnych transportów - zdolnych do ciężkiej pracy - kierowano z rampy wyładowczej do obozu i rejestrowano. Dzięki temu mamy prawie pełny wykaz transportów zawierający datę rejestracji, przedział wydanych numerów ewidencyjnych oraz często miejsce, skąd transport przybył. Niewielka liczba transportów, dla których we wspomnianym skróconym odpisie brak adnotacji, znana jest z innych źródeł.

Jako argument przeciwko skorygowaniu liczby ofiar Auschwitz przytacza się wyrywkowo te dokumenty ruchu oporu, w których podane są wyższe liczby, lub przywołuje się norymberskie zeznania Rudolfa Hössa, z których ten się później wycofał. Przemilcza się też z reguły fakt, że na Zachodzie w publikacjach naukowych obniżono liczbę ofiar Auschwitz znacznie wcześniej, niż uczyniono to w Polsce. Z drugiej strony można się spotkać z opiniami i próbami wykazania, że skorygowana liczba ofiar Auschwitz jest wciąż za wysoka. Pomijając negacjonistów ludobójstwa, są to jednak głosy odosobnione.

Andrzej Krzysztof Kunert

BEZPOWROTNE POLSKIE STRATY OSOBOWE W POWSTANIU WARSZAWSKIM

W dniu wybuchu powstania Warszawa liczyła, według szacunku Polskiego Komitetu Opiekuńczego, około 1,1 mln mieszkańców, zaś według ustaleń Barbary Krajewskiej - 920 tys. mieszkańców (w tym około 280 tys. na Pradze), a stan liczebny Okręgu Warszawa Armii Krajowej przekraczał 40 tys. żołnierzy, zaś łącznie z siłami formacji podporządkowanych AK - 58 tys. (z czego około 17 tys. w Obwodzie Praga i Obwodzie Powiat).

Drugim ważnym źródłem polskim z okresu powstania są szacunki strat dokonane przez Polski Czerwony Krzyż i Polską Agencję Telegraficzną, mówiące o 120-130 tys. ofiar wśród ludności cywilnej, na które w 2004 r. powołał się niżej podpisany.

W listopadzie - grudniu 1944 r. w Oflagu IID Gross-Born powstało w rękopisie opracowanie "Powstanie Warszawskie", zredagowane przez Stanisława Płoskiego (byłego szefa Wojskowego Biura Historycznego w KG AK, po powrocie z niewoli niemieckiej do kraju wicedyrektora, a następnie dyrektora Instytutu Pamięci Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów) i Aleksandra Gieysztora (szefa Wydziału Informacji, a w powstaniu sekretarza szefa całego BIP KG AK), przy współpracy kilku oficerów BIP KG AK. Jeden z kilku sporządzonych później w kraju odpisów został opublikowany w 1981 r. jako broszura nakładem drugoobiegowego wydawnictwa Signum w Warszawie. Tekst innego odpisu przedrukowano w całości w jednej ze zbiorowych publikacji na pięćdziesiątą rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Ostatnie zdanie brzmi: "Straty ludności cywilnej są nie do obliczenia, a nawet przybliżonego oszacowania" (o stratach żołnierskich autorzy nie pisali).

Rada Główna Opiekuńcza w swoim sprawozdaniu za okres 12 września - 15 grudnia 1944 r. (zachowanym w Archiwum Akt Nowych) podała liczbę 150 tys. ofiar wśród ludności cywilnej. Liczba ta pojawiła się już wcześniej w datowanym 31 października 1944 r. sprawozdaniu-protokole nr 199 trzech członków komitetu RGO w Pruszkowie: Władysława Adamczewskiego, Dziublickiego (imię nieznane) i Władysława Mazurka.

Drugim chronologicznie źródłem niemieckim (po relacji Reinefartha) jest tajny raport gen. Reinharda Gehlena, szefa wywiadu w Oberkommando des Heeres (Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych). Według tego raportu, napisanego w lutym 1945 r., poległo 10 tys. żołnierzy powstańczych, do niewoli niemieckiej trafiło 20 tys. (dane zawyżone - w rzeczywistości 15-16 tys.), zaś 20 tys. "zniknęło".

Roman Goldman we wspomnianej broszurze Bój Warszawy, z lipca 1945 r., pisał nie tylko o stratach żołnierskich, ale zajął się także stratami cywilnymi: "Strat bojowych ludności cywilnej nie da się już zapewne dokładnie ustalić. Liczyć je trzeba wszakże na dziesiątki tysięcy, a w każdym razie wynosiły one nie mniej jak 50 000. Do tego należałoby dodać ofiary niemieckiego terroru w zdobytych częściach miasta".

Kilka lub kilkanaście dni później, 1 sierpnia 1945 r. na łamach "Robotnika" ukazał się pierwszy w obiegu oficjalnym bilans sił i środków Powstania Warszawskiego pióra dr. Stanisława Płoskiego (o którym wcześniej pisałem). Autor, podając te same co Goldman liczby strat żołnierskich, powołał się już precyzyjnie na źródło - zestawienie materiałów przygotowanych w końcu września 1944 r. w sztabie dowódcy powstania, którego odpis trafił do Instytutu Pamięci Narodowej. Płoski zakończył swój tekst słowami: "Liczby te nie obejmują ludności, co do której nie ma żadnych danych pozwalających na ustalenie jakichś cyfr nawet w przybliżeniu".

Trzeba w tym miejscu koniecznie wspomnieć o najbardziej niezwykłym i najtragiczniejszym pogrzebie (nazwanym "pogrzebem, jakiego nie widział świat"). Oto 6 sierpnia 1946 r. na Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli (otwartym 29 listopada 1945 r.) dokonano pochówku 100 trumien wypełnionych 8 tonami prochów ludzkich, a według innych źródeł 115 trumien z 12 tonami prochów około 40 tys. ofiar masowych egzekucji wykonywanych przez Niemców w czasie Powstania Warszawskiego na terenach Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych w Al. Ujazdowskich 1/3 (między Al. Ujazdowskimi i al. Szucha), fabryki J. Franaszka przy ul. Wolskiej 41, warszawskiej filii Zakładów Mechanicznych "Ursus" między ul. Skierniewicką 27/29 i Wolską 55, w parku Sowińskiego na Woli, w Instytucie Radowym przy ul. Wawelskiej 15, przy ul. Wolskiej 60 i 124 oraz przy ul. Okopowej.

W latach 1946-1947 w kraju ukazały się drukiem kolejne dwa bilansy polskich strat w Powstaniu Warszawskim. Zarówno Władysław Bartoszewski w "Gazecie Ludowej", jak i Stanisław Podlewski na łamach "Dziś i Jutro" przytoczyli powyższe dane sztabu dowódcy powstania, dotyczące strat żołnierskich. Podlewski zajął się także stratami ludności cywilnej, uznając za najbliższą prawdy liczbę 200 tys. zabitych.

Liczbę 13 tys. poległych żołnierzy powstańczych powtórzył w maju-czerwcu 1947 r. ppłk Stanisław Raczyński na łamach krajowej, wydawanej w Łodzi "Bellony" (płk Adam Borkiewicz, przywołując ten tekst w swoim znakomitym Powstaniu Warszawskim 1944, akurat w tym miejscu pomylił się, twierdząc, iż artykuł Raczyńskiego ukazał się w londyńskiej "Bellonie").

W Londynie w sierpniu 1947 r. Władysław Nałęcz - czyli kpt. Tadeusz Żenczykowski, w powstaniu szef Wydziału Propagandy w BIP KG AK - przypomniał w "Przeglądzie Polskim" liczby strat żołnierskich według sprawozdania Stanisława Webera "Chirurga" (choć nie podał źródła), o stratach cywilnych zaś napisał: "Straty w zabitych i rannych wśród ludności cywilnej trudne są do dokładnego ustalenia: były one znacznie wyższe od strat wojska (masowe mordy dokonywane przez Niemców) i niewątpliwie wahają się w granicach 50-75 tysięcy".

Autorzy wydanego w 1950 r. w Londynie tomu 3: Armia Krajowa wydawnictwa Polskie Sity Zbrojne w drugiej wojnie światowej oszacowali straty bojowe w Powstaniu Warszawskim na około 10 200 poległych (łącznie z Kampinosem) i około 5 tys. zaginionych żołnierzy i stwierdzili: "Brak wyczerpujących danych nie pozwala na przedstawienie dokładnego obliczenia strat ludności stolicy".

Pułkownik Adam Borkiewicz, autor jednej z dwóch najpoważniejszych do dziś monografii Powstania Warszawskiego, wydanej w 1957 r. *[A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej], przywołując znane nam już sprawozdanie "Chirurga", stwierdził: "Nie uwzględnił jednak strat wrześniowych z Mokotowa i Żoliborza oraz Kampinosu. Wyniosły one około 1000 poległych. Uznawszy nadto zaginionych jako nieżyjących otrzymamy liczbę 18 000 poległych w Powstaniu Warszawskim. Jest to liczba raczej za mała niż wygórowana". Całkowicie zgadzam się z ostatnim zdaniem, zwłaszcza biorąc pod uwagę pomyłkę drukarską (niezauważoną również w obu następnych edycjach książki): z podsumowania dwóch wielkości - 15 tys. poległych i zaginionych plus tysiąc poległych otrzymujemy przecież liczbę 16 tys., a nie 18 tys.

O stratach ludności cywilnej Borkiewicz pisał: "Dotąd niestety nie obliczono dokładnie, ilu mieszkańców straciło życie. Wysuwane są liczby od 50 000 - ta obejmuje zaledwie rozstrzelanych przez Niemców mieszkańców - do 200 000 ludzi. Prawdopodobnie najbliższa rzeczywistości jest liczba podana w końcu października 1944 r.: 150 000 cywilnych mieszkańców stolicy rozstrzelanych, zabitych na ulicach i zmiażdżonych gruzami, zmarłych z ran, wycieńczenia i chorób. Co najmniej trzecią część strat spowodowały bombardowania lotnicze".

W przypadku strat ludności cywilnej Kirchmayer opowiedział się za "danymi Rady Głównej Opiekuńczej z 31 października 1944 r." (150 tys. zabitych) i podsumował: "Można zatem przyjąć, że ogólne straty poległych - wojska i ludności - wyniosły w powstaniu warszawskim około 200 000 ludzi". Zauważyć trzeba, iż z podsumowania 16 tys. i 150 tys. otrzymujemy liczbę 166 tys., a nie 200 tys., i taką też łączną liczebność polskich ofiar w powstaniu przyjął Hanns von Krannhals, autor źródłowej monografii Powstania Warszawskiego, nieprzetłumaczonej niestety dotychczas na język polski, który przyjął za Kirchmayerem wszystkie pozostałe zacytowane wyżej liczby *[H. von Krannhals, Der Warschauer Aufstand 1944, Frankfurt am Main 1962].

Rok później w pierwszym wydaniu swojej kroniki Warszawy Władysław Bartoszewski podsumował dotychczasowy stan wiedzy o stratach w Powstaniu Warszawskim w następujący sposób (powtórzył te ustalenia w obu następnych wydaniach): "Straty oddziałów powstańczych w sześćdziesięciotrzydniowej walce wyniosły około 16 000 poległych [...]. Niemożliwe do dokładnego obliczenia straty ludności cywilnej Warszawy - rozstrzelanej, zabitej na ulicach w wyniku działań wojennych i zagrzebanej pod ruinami domów - wynoszą szacunkowo ponad 150 000 ludzi, w tym bardzo wiele kobiet i dzieci" *[W. Bartoszewski, 1859 dni Warszawy, Kraków 1974, s. 726; wyd. 2 uzupełnione, Kraków 1984, s. 757; wyd. 3 uzupełnione, Kraków 2008, s. 853.].

W ślad za Bartoszewskim obie te liczby przytacza w ostatnich wydaniach Historii Warszawy Marian Marek Drozdowski. Podobnie uczynił wcześniej Krzysztof Dunin-Wąsowicz w swojej monografii Warszawa w latach 1939-1945, w przeciwieństwie do Drozdowskiego nie powołał się jednak na Bartoszewskiego, lecz jedynie na "własne obliczenia, także oczywiście szacunkowe".

W 1979 r. w obszernej monografii polityki niemieckiej w Polsce Czesław Łuczak przychylił się do liczby 180-200 tys. ofiar cywilnych powstania, zwracając jednak uwagę, iż "nie wliczono do tej liczby morderstw i zgonów mieszkańców stolicy deportowanych jesienią 1944 r. do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe w Rzeszy" *[C. Łuczak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979, s. 81.].

Niemal dziesięć lat później - w 1988 r. - w wydanym przez Wojskowy Instytut Historyczny tomie Polski ruch oporu 1939-1945, w rozdziale o Powstaniu Warszawskim przyjęto straty żołnierskie w wysokości 18 tys. poległych i zaginionych i straty cywilne "oceniane na 180 tys."

W 1994 r. Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu opublikowała rejestr miejsc i faktów zbrodni niemieckich w czasie Powstania Warszawskiego, w którym - przyjmując za najbardziej prawdopodobną liczbę około 150 tys. ofiar cywilnych - zamieszczono bogato udokumentowane zestawienie miejsc, w których Niemcy wymordowali przeszło 63 tys. osób.

Dziesięć lat później, w 2004 r., reasumując dotychczasowy stan badań nad stratami w Powstaniu Warszawskim, czterej autorzy (Adam Eberhardt, Mateusz Gniazdowski, Tytus Jaskułowski i Maciej Krzysztofowicz) konkludowali: "Według najbardziej rozpowszechnionych danych straty powstańców wyniosły 16-18 tys. zabitych oraz około 25 tys. rannych. Zginęło od 150 do 200 tys. ludności cywilnej".

Rok później w drukowanej (rozbudowanej) wersji Raportu jego autorzy również nie zajęli się stratami osobowymi Warszawy, powołując się jedynie w jednym z tekstów na ustalenia Krzysztofa Dunin-Wąsowicza z 1984 r. *[M. Berezowska, Obraz demograficzny Warszawy czasu wojny i okupacji [w:] Straty Warszawy 1939-1945. Raport, red. W. Fałkowski, Warszawa 2005, s. 301.], a w rzeczywistości - jak wiemy - Władysława Bartoszewskiego z 1974 r.

Ostatnią książkową publikacją obszernie zajmującą się m.in. analizą danych o stratach ludzkich w Powstaniu Warszawskim jest monografia aspektów militarnych powstania autorstwa płk. Krzysztofa Komorowskiego. Dla strat żołnierskich przyjmuje on w zasadzie dane ze sprawozdania "Chirurga", czyli 9700 poległych i 5300 zaginionych, powiększając jedynie tę drugą liczbę do wysokości 5300-7200. "Straty bezpowrotne wśród cywilów szacuje się - dodaje Komorowski - na 150 tys. osób".

Autor najnowszej całościowej publikacji o stratach osobowych pod okupacją niemiecką, Mateusz Gniazdowski, przytaczając kilka wcześniej ogłoszonych szacunków polskich strat w Powstaniu Warszawskim, podających liczby około 15-17 tys. żołnierzy i około 120-165 tys. cywilów, skonstatował: "Odstąpiono od merytorycznie nieuzasadnionego szacunku 200-250 tys. ofiar, który dominował w literaturze do 1989 r.".

* * *

Już wstępna analiza fragmentów omawiających polskie straty bezpowrotne w Powstaniu Warszawskim, zamieszczonych w kilkudziesięciu najważniejszych publikacjach poświęconych tej najkrwawszej i najtragiczniejszej bitwie w historii Polski nasuwa kilka wniosków.

1. Bardzo nieliczne z przebadanych publikacji przy podawaniu szacunkowych liczb strat powołują się na źródła bądź na wcześniejsze opracowania, a część nie podaje żadnych wyjaśnień (pytanie retoryczne: czy możemy uznać za rzetelny przypis do konkretnych danych liczbowych zawierający następujące sformułowanie: "Moje własne obliczenia, także oczywiście szacunkowe"?).

2. Analiza bardziej szczegółowa prowadzi do wniosku, że w zasadzie dane o stratach w powstaniu niemal we wszystkich wymienionych wyżej publikacjach czerpią z tych samych - ledwie dwóch-trzech - źródeł, w dodatku zawierających bardzo zbliżone liczby (około 16 tys. strat żołnierskich, około 150 tys. łącznie ofiar śmiertelnych wśród żołnierzy i ludności cywilnej).

3. Mimo to w wymienionych tu publikacjach występuje ogromna rozpiętość danych liczbowych o stratach (od około 50 tys. do około 700 tys.! - zob. dalej).

4. Owa szokująca rozbieżność jest jednak dość łatwo wytłumaczalna - wynika bowiem w znacznej części z powodów polityczno-propagandowych (celowe rozdmuchiwanie liczby ofiar Powstania Warszawskiego, przez kilka dziesiątków lat będącego obiektem zażartej i zmasowanej kampanii polityczno-propagandowej, niecofającej się przed żadnymi kalumniami i oszczerstwami, o czym niżej), także z przyczyn techniczno-redakcyjnych (nawet mylnego odczytania źródła czy nieprawidłowej jego analizy) albo wręcz z omyłkowego podsumowania kilku liczb.

5. Wszystkie zebrane wyżej dane, po dokonaniu ich krzyżowej analizy, uprawniają do określenia polskich strat bezpowrotnych w Powstaniu Warszawskim trzema liczbami: około 16-18 tys. strat żołnierskich i około 120-130 tys. ofiar cywilnych, łącznie około 150 tys. ofiar śmiertelnych.

6. Warto jednak ze wszech miar starać się o wykorzystanie - w dochodzeniu do jeszcze bardziej precyzyjnego określenia wielkości strat w powstaniu - wielu rozsianych dość szeroko danych cząstkowych (np. danych z codziennych raportów o rozstrzeliwaniach i paleniach zwłok przez niemieckie Sonderkommanda i Einsatzkonunanda, danych dotyczących strat poszczególnych oddziałów powstańczych i ludności cywilnej w poszczególnych dzielnicach, danych o śmiertelności rannych w szpitalach powstańczych etc).

7. Jednocześnie trzeba wyraźnie ustalić, iż do wskazanych w punkcie 5 liczb strat (po ich maksymalnym doprecyzowaniu) należy doliczyć jeszcze trzy grupy ofiar:

- żołnierzy LWP, którzy życiem przypłacili próbę przyjścia z odsieczą powstańczej Warszawie (ponad 2 tys. żołnierzy);

- nieznaną liczbę zamordowanych i zmarłych tragicznie spośród około 60 tys. cywilów wywiezionych z Warszawy do obozów koncentracyjnych;

- znaną liczbę lotników alianckich, którzy polegli, niosąc pomoc walczącej Warszawie (35 załóg polskich, brytyjskich, południowoafrykańskich i kanadyjskich).

Jako aneks przedstawiam krótkie zestawienie dat i okoliczności (czysto politycznych) pojawienia się w przestrzeni publicznej trzech z tych największych liczb strat.

Liczba 200 tys. padła po raz pierwszy 28 sierpnia 1944 r. na konferencji prasowej dla dziennikarzy zagranicznych, zorganizowanej w Lublinie przez komunistyczne władze Polski "Lubelskiej" (w tym dniu mijał czwarty tydzień Powstania Warszawskiego). Naczelny dowódca LWP gen. Michał Rola-Żymierski na pytanie: "Czy powstanie trwa?" odpowiedział: "Trudno powiedzieć", zapytany o wysokość strat ludzkich w czasie powstania oświadczył: "W przybliżeniu cyfrę tę określamy na 200 tys. zabitych", zaś dopytywany o podstawę tego obliczenia stwierdził krótko: "Cyfrę 200 tys. opieramy na ocenie skali walk, jakie Niemcy toczyli [sic! - czas przeszły!] przeciwko ludności cywilnej w Warszawie". W oficjalnym sprawozdaniu z konferencji, zamieszczonym następnego dnia w "Rzeczpospolitej" (centralnym organie prasowym PKWN), zabrakło różnych pytań i odpowiedzi (tłumaczących powody, dla których usiłowano wprowadzić aż taki szum informacyjny wokół powstania), m.in. kolejnego oświadczenia Roli-Żymierskiego: "Celem Armii Krajowej nie była walka z Niemcami".

Liczbę 200 tys. ofiar walk w Warszawie podało następnego dnia Radio Berlin, powołując się na doniesienia z Moskwy. Ustalenie to jest dość istotne, pozwala bowiem na sprostowanie pojawiającej się w kilku publikacjach informacji, iż tę właśnie liczbę ofiar Moskwa powtórzyła w ślad za Berlinem, jak wspominał choćby dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski: "Propaganda niemiecka - bez żadnych do tego podstaw - w parę już dni po zakończeniu walk podała liczbę ofiar: 200 000. Za nią powtórzyła tę liczbę propaganda sowiecka, podnosząc ją następnie do 250 000". Dziś wiemy, iż kolejność była odwrotna.

16 września 1944 r. (czterdziesty siódmy dzień walk powstańczych w Warszawie) propaganda Polski "Lubelskiej" postanowiła podwoić tę ogromną liczbę ofiar. W korespondencji z wyzwolonej właśnie spod okupacji niemieckiej prawobrzeżnej Warszawy "Rzeczpospolita" stwierdziła, iż obrona Starego Miasta trwa nadal (w rzeczywistości Stare Miasto upadło 2 września, dokładnie dwa tygodnie wcześniej), zaś "mieszkańcy Pragi mówią o potwornej liczbie ofiar: o pół milionie poległych".

To jeszcze nie był koniec tej eskalacji (tu powinno się dodać przymiotnik: potwornej). 7 października 1944 r., dwa dni po wyjściu z Warszawy do niewoli niemieckiej ostatnich oddziałów Warszawskiego Korpusu AK, "Rzeczpospolita" zamieściła sprawozdanie z konferencji prasowej, a w nim taki fragment wystąpienia mjr. Jana Szaniawskiego (uczestnika Powstania Warszawskiego w szeregach Armii Ludowej na Żoliborzu) - częściowo cytowany, częściowo streszczany:

"Na Starym Mieście straty są ogromne. Ponad 50 tys. ludzi zostało tam pomordowanych.

Dalszy ciąg relacji w "Rzeczypospolitej" wyjaśnia, o co w tym wszystkim chodzi: "Krew pomordowanych obciąża sumienie nie tylko degeneratów spod znaku swastyki, za krew tę odpowiedzialny jest również pan generał hrabia Tadeusz Bór-Komorowski". Fragment wytłuszczony - już jako dosłowna wypowiedź Szaniawskiego - został przedrukowany w specjalnym wydawnictwie Oddziału Propagandy Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego LWP w maju 1945 r.

Wprawdzie jeszcze przez pewien czas w oficjalnych wystąpieniach podawano różne (także mniejsze) liczby ofiar Powstania Warszawskiego - i tak Władysław Gomułka podczas VIII sesji Krajowej Rady Narodowej (21-23 lipca 1945 r.) mówił o "cieniach około 100 000 poległych i pomordowanych mieszkańców Warszawy", dość szybko jednak jako obowiązująca została przyjęta przez władze Polski Ludowej liczba 200 (czasem 250) tys. ofiar powstania - i to ona pojawiała się w następnych latach w wielu przemówieniach z okazji jego kolejnych rocznic i nie tylko (np. w przemówieniu Zenona Kliszki w piętnastą rocznicę utworzenia Polskiej Partii Robotniczej w 1957 r.).

Świadomość ogromnych problemów (mimo upływu już 65 lat) z ustaleniem w miarę dokładnej liczby ofiar Powstania Warszawskiego w najmniejszej nawet mierze nie jest w stanie podważyć - i na zakończenie powyższych skrótowych rozważań chciałbym to mocno zaakcentować - prawdziwości twierdzeń, iż było ono najdłuższą i najkrwawszą polską bitwą w XX stuleciu, a także największym dramatem i największą tragedią dwudziestowiecznej historii Polski.

Wyznacznikami owych twierdzeń jest bowiem nie tyle wielkość (mimo wykazanych wyżej rozbieżności szacunków - z całkowitą pewnością ogromna), ile jakość i wartość tych ogromnych strat, a co do prawdziwości tej akurat tezy nikt nigdy żadnych wątpliwości nie miał.