Klopoty z pamiecia - dyskusje prasowe o historii PRL

Z pewnoscia wiemy jedno: rozliczenie przeszlosci, odbudowa pamieci nie moga sie dokonac bez odwolania do wartosci, wedle których nastapi ocena dziedzictwa komunizmu. Myli sie ten, pisal Marcin Król, kto mniema, ze mozna opisac rzeczywistosc bez wyraznego jej oceniania. Identyczna opinie wyrazila Krystyna Kersten, twierdzac: „Nawet dazac do maksymalnego obiektywizmu, nie zdolamy calkowicie uwolnic sie, jesli nie od wartosciowania, to od porzadkowania wedle okreslonych norm”

Tuz przed wyborami w 1993 roku Aleksander Smolar pisal: „Obóz wywodzacy sie z opozycji demokratycznej przegral spoleczna walke o pamiec”. Przegrywajac walke o pamiec, nie potrafilismy tym samym nadac sensu ludzkiemu cierpieniu, wyjasnic, dlaczego konieczne sa nasze dzisiejsze wyrzeczenia, wyjasnic, skad i dokad idziemy. „Czy mozna to osiagnac bez mówienia o winie i odpowiedzialnosci? Bez wymierzania kary, chocby symbolicznej, czysto moralnej. Chodzi nie tylko o zemste. Chodzi o przywracanie ladu moralnego, o zwrócenie godnosci ofiarom, o oddanie im pelni praw obywatelskich - których nie ma bez poczucia równosci wobec prawa, bez wiary w sprawiedliwosc. Jak mozna nadac sens spoleczny takim pojeciom jak - cierpienie i grzech, odwaga i tchórzostwo, bez uznania winy i odpowiedzialnosci. Wszystko utonelo w brei: zlej woli, krótkowzrocznosci, urzedniczego pragmatyzmu, sentymentalnego moralizatorstwa. W tej brei utonal nawet autentyczny heroizm wczorajszych dzialaczy opozycji demokratycznej”1. Amnezja spoleczna jest faktem i dla losów nowego panstwa faktem o znaczeniu podstawowym. Skutkiem czy po prostu korelatem amnezji jest chaos w sferze etycznej. Nie bedac w stanie ocenic i zrozumiec ludzkich postepków w przeszlosci, brakuje nam moralnych kategorii do oceny dzisiejszych czynów. Znaczenie etyczne, relatywizowanie nie tylko zalozen moralnych, lecz równiez praw logiki, zepsucie jezyka zaczyna sie od terazniejszosci i siega w peerelowska przeszlosc. Piotr Wojciechowski sadzil, ze to jest jeden z najgorszych, bo mniej jawnych, spadków po PRL2. Ta sama przestroge formulowal Jan Nowak-Jezioranski, ostrzegajac w 1995 roku przed zwyciestwem w wyborach prezydenckich kandydata postkomunistów. Gdy spadkobiercy PZPR przejma pelnie wladzy, pisal, wówczas przegramy walke o pamiec spoleczna. A naród bez pamieci traci swa ciaglosc, „przestaje byc narodem”3.

Nie chodzi tu tylko o skutki etyczne i spoleczne braku rozliczenia sie z przeszloscia. Przeciez scisle z tym sa zwiazane polityczne decyzje. Partiom postkomunistycznym pozwolono zachowac znaczna czesc majatku pochodzacego z nieuczciwego wzbogacenia, partia i bezpieka nie zostaly uznane za organizacje zbrodnicze chociaz, pisal Nowak-Jezioranski, „dokonywaly przestepstw na oczach calego spoleczenstwa”. Nie pociagnieto do odpowiedzialnosci zbrodniarzy, nie oczyszczono wymiaru sprawiedliwosci, lustracja toczy sie niemrawo. Nie restytuowano uroczyscie odrodzenia Rzeczpospolitej. Fakt, ze nadal mieszkamy w panstwie postkomunistycznym, które zachowalo ten sam bezwlad organizacyjny i ciaglosc instytucjonalna, wynika z tego, ze nigdy nie odbyla sie gruntowna i powazna dyskusja nad PRL, a Sejm nie doprowadzil do jednoznacznej, a opartej na solidnych studiach oceny dawnego rezimu.

Wprowadzam te glosy po to, by wskazac na zasadniczy byc moze kontekst wszystkich niemal dyskusji o dziedzictwie PRL, a mianowicie: znaczenia pamieci i rozliczen przeszlosci (pozostawiajac na razie na boku pytanie o formy tego rozliczenia) dla funkcjonowania demokracji, przekroczenia glebokich podzialów ideowych, zwiazku miedzy tym, co bywa nazywane moralnym indyferentyzmem, a brakiem rzetelnej oceny rzadów komunistycznych. Niekiedy tez kreuje sie czarna wizje dekomunizacji. Zostaje ona wtedy sprowadzona do polityki jakiegos nowego apartheidu, a potrzebe rozliczen utozsamia z postawami nienawisci. Stanowisko takie sklonny jest prezentowac na przyklad Adam Michnik. Sprawa ta warta jest dalszego obszerniejszego komentarza.

Znane mi artykuly czy eseje podsumowujace dzieje PRL koncentruja sie wokól czterech czy pieciu podstawowych kwestii. Pierwsza wiaze sie z pojeciem totalitaryzmu. Problem mozna sformulowac w sposób nastepujacy: czy mimo wszelkich zmian i zwrotów w historii PRL mozna mówic o tym, ze rzady komunistów byly ugruntowane i na trwale zwiazane z totalitarnym projektem, czy tez daje sie w historii PRL wyraznie odseparowac dwie, trzy fazy jego istnienia: faze totalitarna zwiazana z okresem stalinowskim i faze, zwana najczesciej autorytarna, zapoczatkowana przelomem pazdziernikowym. Okres stalinowski w tej sytuacji opieralby sie na innej niz pózniejsze podstawie legitymizacyjnej. Odmiennie przedstawialby sie zakres wolnosci obywatelskich, jak i rózny bylby stosunek spoleczenstwa do panujacego ustroju. Sprawa ma równiez swój wymiar etyczny. Przyjmujac, ze historia PRL posiada swoje wyraznie wyodrebnione fazy, wówczas inny zakres odpowiedzialnosci spoczywalby na twórcach ustroju, inny na jego epigonach.

Tischner powiadal w 1992 roku, ze juz za pózno na dekomunizacje. Komunisci dawno wymarli. Zostali ich epigoni. Tym samym niejako rozstrzyga nie tylko, ze inne jest brzemie odpowiedzialnosci twórców ustroju, inne ich nastepców, ale równiez uznaje, ze istnieja dwie fazy ustroju, których zakres zbrodni, stopien winy jest niewspólmierny. To, co Tischner zdaje sie tylko sygnalizowac, jest rozbudowane i powazniej teoretyzowane przez historyka idei Andrzeja Walickiego6.

Walicki odróznia faze totalitarna i autorytarna rezimu. Róznica tkwi nie w „monopolizacji wladzy”, ale w zakresie, celu i sposobie sprawowania wladzy. Totalitaryzm, powiada historyk, realizuje „ideal konformizmu absolutnego” i czyni to za pomoca nieustannej i wszechobecnej zorganizowanej presji moralno-politycznej wspomaganej terrorem, z kolei autorytaryzm zadowala sie biernym posluszenstwem obywateli i pozostawia stosunkowo obszerny zakres swobód i mozliwosci realizowania interesów, potrzeb ludzi. Historia PRL dzieli sie jawnie na dwie fazy i przeto wieksza jej czesc byla de facto „odchodzeniem od totalitaryzmu poprzez kolejne fazy detotalizacji. Obalenie pezetpeerowskiego monopolu wladzy bylo jedynie (podkreslic warto tu slowo „jedynie”, bo przeciez caly proces liberalizacji ustroju juz sie prawie w calosci dokonal - P.S.) ostatnim, najbardziej spektakularnym aktem tego procesu”. Czyli rzecz nazywajac nieco innymi slowy: kierownictwo PZPR zrozumialo, ze rzadzic da sie tylko poprzez „legitymizacje narodowa” (co, jak rozumiem, oznacza odejscie od jezyka marksistowskiego oraz zyskanie pewnego poparcia spolecznego) i ze trzeba liczyc sie zarówno z Zachodem, potrzebami konsumpcyjnymi obywateli, a nawet ich aspiracjami politycznymi (tolerowanie opozycji politycznej). Funkcjonariusze PRL krok po kroku, jak mozna wnosic z wywodów pana profesora, rozmontowywali totalitarna ideologie i totalitarne podstawy ustroju, by w koncu oddac wladze obywatelom. Czyli, prawdziwa i z pewnoscia jedynie skuteczna sila, która przeprowadzila Polske ku wolnosci, byla ta sama PZPR, która wczesniej terrorem i indoktrynacja chciala nas zaprowadzic ku wysnionemu komunizmowi. Opozycja antykomunistyczna zachowuje swoje miejsce w historiozofii Walickiego, ale jej znaczenie i miejsce ulega znacznemu pomniejszeniu. Wynika z tego wniosek jeszcze jeden: byli czlonkowie PZPR, a szczególnie jej wybitni przywódcy, bezwiednie czy intencjonalnie (raczej intencjonalnie) przeprowadzili nas od komunizmu typu sowieckiego do demokracji i jako demokratom w sercu nalezy im sie pelnoprawne miejsce w nowym ustroju. Nie ma mowy o jakims rozliczaniu, dekomunizacji (bo cóz by to byc mialo, skoro od 1956 komunizmu de facto nie bylo), a przeciwnie: niezbedne jest docenienie wysilków wolnosciowych samej PZPR. Walicki w swoich analizach pomija wszystkie te kwestie, które akurat niezwykle ciekawia innych badaczy: suwerennosci narodowej, wplywów ZSRR, roli partii w kierowaniu panstwem i gospodarka, represjami policyjnymi, ale za to w swoich wywodach jest spójny i konsekwentny. Krystyna Kersten, odwolujac sie do wypowiedzi Walickiego, pisala: „Pogladowi temu przeciwstawilabym teze, iz w Polsce komunistycznej totalitaryzm nigdy nie osiagnal pelnego ksztaltu, ale tez mimo dekompozycji, jakim ulegal, ewolucyjne zmiany oslabiajace rygoryzm - ideologiczny, polityczny, ekonomiczny - i poszerzajace enklawy swobody nie naruszyly porzadku opartego na niezmiennych w swej istocie podstawach”7.

Pytanie o patriotyzm

Spór to niezwykle istotny, bo nie tylko chodzi o definicje tego, co za PRL bedziemy uwazali, ale tez o to, czy rok 1989 i nastepne stanowia cezure w dziejach panstwowosci polskiej, czy tez w roku 1989 zmienil sie „w sposób spektakularny” nie tyle model ustroju, ile krag elit dopuszczonych do wspólrzadzenia krajem. Po 1989 roku zdjeto decyzja generalów LWP ostatecznie dawne ograniczenia polityczne i dopuszczono do wspólrzadzenia krajem tolerowana dotad opozycje polityczna. Jest to tez spór o pojecie patriotyzmu. Z wywodów Walickiego chyba slusznie mozemy wnosic, ze komunisci drugiej i nastepnych generacji byli patriotami (choc dzialali w warunkach trudnych i ograniczajacych swobode ich ruchów, no ale to wina Zachodu, który narzucil nam porzadek jaltanski), z kolei krytycy jego historiozofii sklonni sa raczej przeciwstawiac kategorie „komunizm” i „patriotyzm”. (Co zreszta charakterystyczne: owo slowo „komunizm”, a tym bardziej „postkomunizm” w analizach historyka mysli rosyjskiej prawie nie wystepuje.)

Z kolei zakladajac, ze mimo wszystkich odmiennosci okres PRL stanowi jednak wzglednie jednolita calosc, na politykach komunistycznych spoczywa odpowiedzialnosc za cala wspólnote, do której dobrowolnie przystapili. Epigoni PRL, przejmujac wladze w latach siedemdziesiatych czy osiemdziesiatych, obejmowali cala schede po minionym rezimie i korzystali z calej spuscizny po PZPR, biorac tym samym odpowiedzialnosc nie tylko za lata swoich rzadów, ale równiez za cala formacje i system komunistyczny. Gdy wiec uznamy, ze kazdy funkcjonariusz panstwa i partii korzysta z calego dziedzictwa PZPR, wówczas stosuje sie do niego formula przedstawiona przez Aleksandra Smolara: „Nie mozna akceptowac tylko czesci zapisu testamentowego: albo w calosci odmawia sie jego przyjecia, albo w calosci sie go akceptuje”8. W takiej sytuacji polityk PZPR póznego okresu jej istnienia nie moze powiedziec: nie mialem nic wspólnego z UB, nie ja organizowalem kampanie nienawisci w 1968 roku, nie ja wyrazalem zgode na strzelanie do robotników w 1970 roku. Ten „dorobek” jego partii wchodzi tez na jego konto. Nie obowiazuje wówczas prawo „laski póznego urodzenia”. Wszelako uwazajac nawet, ze cala partia i wszyscy jej czlonkowie wzieli na siebie, chcac nie chcac, caly testament i zgodzili sie na istnienie tego pseudopanstwa, to nie wolno czy raczej nie powinno sie, na co zwracal uwage Leszek Kolakowski, nie dostrzegac róznych postaci „adaptacji do ustroju peerelowskiego”: „Czym innym bylo opluwac ludzi i donosic na znajomych do policji, czym innym tylko glosic piekno socjalistycznego ustroju, czym innym jeszcze okazywac lojalnosc przez glosowanie w »wyborach«. (...) Nazywac ludzi z tych wszystkich kategorii »kolaborantami« bez róznicowania (...) to tyle, co powiedziec, ze bylismy narodem kolaborantów niemal w calosci”9.

Oczywiscie ten sam argument („wszyscy byli jakos umoczeni”) daje sie stosowac na dwa sposoby. Raz po to, by wszystkich w czambul potepic, dwa po to, by usprawiedliwiac rózne podlosci i powiedziec wtedy sobie, ze przeciez wszyscy w PRL „kolaborowali”, a wiec miedzy aktywnym agentem a jedynie przestraszonym nauczycielem z malego miasteczka, który nauczal o Leninie, róznic nie ma. Co ciekawe, tak sformulowany argument pada zarówno z ust bylych sekretarzy wybielajacych swoje postepowanie, jak i liderów niegdysiejszej opozycji. Niezrozumiala jest dla mnie tajemnica tego dziwnego „retorycznego” aliansu.

Dla Jakuba Karpinskiego nie ulega watpliwosci, ze niezaleznie od tego, jak nazwiemy PRL - totalitaryzmem, despotyzmem (bez tych pojec mozemy sie obyc, by zrozumiec, jak funkcjonowala PRL; fakt ten ma kapitalne znaczenie, poniewaz tak wiele naroslo interpretacyjnych nieporozumien wokól pojecia totalizmu), niezaleznie od tego, ile cezur w historii tego politycznego okresu wprowadzimy, to jedno nie ulega watpliwosci: PRL, „partyjne, komunistyczne i namiestnicze pseudopanstwo”, istniala od roku 1944 do 1989 r. W wypowiedzi Karpinskiego nacisk pada na sformulowanie „pseudopanstwo”, bo choc wypelnialo ono wiele funkcji ogólnospolecznych (na przyklad system opieki zdrowotnej i oswiaty), to pytaniami zasadniczymi pozostaje: jakie bylo zródlo legitymizacji tego systemu oraz „kto i dlaczego rzadzil krajem?”. Zródlem legitymizacji od poczatku do konca istnienia tej fikcyjnej panstwowosci byl ZSRR (PRL byla panstwem nieprawomocnym, o ile prawomocnosci nie bedziemy utozsamiac ani z uznaniem zewnetrznym wladz przez wspólnote miedzynarodowa, ani z ideologia). Poza tym wladza w panstwie byla wladza partii. „Panstwo bylo partyjne, bylo odgalezieniem partii”. I dlatego o panstwie w tym znaczeniu, w którym uzywa sie go w tradycji liberalno-demokratycznej, nie sposób mówic.

Podobnie dzieje PRL widzi Andrzej Paczkowski, wedle którego jadrem systemu od poczatku do konca jego istnienia byla zasada monopolu partii komunistycznej, a to, co Andrzej Walicki nazywa aktywna detotalitaryzacja systemu dokonywana przez aparat partii, Paczkowski okresla mianem koncesji udzielanej wylacznie w wyniku oddolnej presji10. „Nie znalazlem do tej pory przekonywajacego dowodu, ze stalo sie tak w wyniku szczególnego natezenia dobrej woli wsród czlonków elity polskich komunistów. Jesli uwazali za konieczne, potrafili wydac rozkaz strzelania do strajkujacych”11. Andrzej Friszke pisal, ze modyfikacje systemu „odbywaly sie w ramach tego modelu (stalinizmu - dopisek P.S.) i nie prowadzily do naruszenia jego cech najistotniejszych: rzadów nomenklatury, podleglosci administracji panstwowej aparatowi partyjnemu, scislego sterowania z KC informacja, kultura, wydawnictwami, szkolami, sadami, oczywiscie polityka i aparatem zarzadzajacym gospodarka”12.

Pragmatyzm lub nikczemnosc

Historycy czesto podkreslaja róznice miedzy suwerennoscia i niepodlegloscia. Czy wiec PRL, bedac panstwem suwerennym („autonomiczna czescia Imperium”13), zdolala zachowac czy bronic, chocby w pewnym stopniu, niepodleglosci, czyli inaczej rzecz nazywajac, czy uznamy wladców PRL za reprezentantów moskiewskich wladz, czy tez bedziemy sklonni myslec, ze mimo wszelkich narzuconych ograniczen, w tym jaltanskich umów, polscy komunisci reprezentowali i wyrazali interesy zgodne z polska racja stanu. Ryszard Legutko pisal, ze czesto przedstawia sie polskich komunistów jako pragmatyków, którzy w „trudnej sytuacji (podzial Europy, Jalta) podjeli wysilek osiagania realistycznych celów; mieli oni na wzgledzie dobro Rzeczpospolitej, a od niepodleglosciowców róznila ich tylko metoda”14. Najwyrazniej takiego stanowiska bronil Jerzy J. Wiatr oraz jego kanadyjsko-polski przyjaciel Adam Bromke, którzy przeciwstawiali postawe insurekcyjno-romantyczna (opozycja polityczna), szlachetna w swoich pragnieniach, ale pozbawiona politycznej odpowiedzialnosci postawie realistycznej, bioracej pod uwage geopolityczne uwarunkowania. Wynika z tego rozumowania, ze cele insurekcyjnych i komunistycznych polityków byly w zasadzie takie same, rózne dobierano srodki. Jesli polityke chcemy pojmowac w duchu etyki odpowiedzialnosci, a nie etyki przekonan (by pozostac przy prostym rozróznieniu Maksa Webera), to mozemy nawet wnioskowac, ze komunisci byli jedynymi, którzy odpowiedzialnie walczyli o niepodleglosc i interes narodowy Polski. Michal Glowinski ten rodzaj postawy nazywa trafnie „antykomunizmem bezobjawowym”15.

Tysiac szkól

Czesto mówi sie o cywilizacyjnych osiagnieciach w epoce PRL, o tym, ze socjalizm, choc narzucony, gleboko zmodernizowal kraj, spoleczenstwo, kulture i ze mozna wskazac na trwale i korzystne efekty wielu dziesiecioleci rzadów komunistycznych. Obroncy peerelowskiej spuscizny chetnie przypominaja glebokie zacofanie cywilizacyjne Polski przedwojennej, zniszczenia wojenne, odbudowe gospodarki. Na konto PRL wpisuja odbudowe miast, infrastruktury, walke z analfabetyzmem, slynna akcje „tysiac szkól na tysiaclecie”. Inni autorzy twierdza, ze nawet jesli uznamy, ze w okresie powojennym dokonano wielkich i pozytecznych zmian, to nie sa one zasluga wladz ludowych, ile po prostu spoleczenstwa, pracy wielu milionów ludzi18. Generalnie jednak postep cywilizacyjny mozna uchwycic jedynie w perspektywie porównawczej, biorac za punkt wyjscia stan krajów o podobnym poziomie cywilizacyjnym i zadajac sobie najprostsze pytanie kontrfaktyczne: jakby wygladal stan Polski, gdybysmy jak Hiszpania czy Grecja przyjeli inny model rozwojowy?19. Wielu krytyków „cywilizacyjnego dorobku” wskazywalo raczej na stopien dewastacji naszej infrastruktury gospodarczej, opóznienia technologiczne, niski poziom edukacji, zniszczenia ekologiczne. Spór trwa i powinien dalej sie toczyc.

Jest wreszcie jeszcze jeden aspekt spuscizny czasów, ale juz nie systemu PRL. Jerzy Szacki odróznial ocene systemu politycznego od „oceny dorobku spoleczenstwa”. Ocena systemu to ocena wielkiej historii, najczesciej z polityka utozsamianej. Ocena zycia spolecznego, osiagniec i klesk poszczególnych ludzi, zbiorowosci, srodowisk dokonywana jest z innego punktu widzenia. W tym sensie nawet najlepsze dokonania polskich poetów czy polskich inzynierów lat 1944-1989 nie daja sie interpretowac ani jako sukces wladz PRL, ani jako wyraz sprzeciwu wobec polityki ówczesnej partii. Historii spolecznej czy po prostu historii poszczególnych srodowisk, osób nie sposób utozsamic z historia polityczna i tylko „totalitaryzm byl szalencza próba utozsamienia malej i wielkiej historii”20. To podwójne widzenie epoki PRL nakazuje nam nie tylko stosowanie odrebnych miar do oceny obu sfer zycia, ale równiez oddzielenie projektu ideologicznego i jego realizacji od rzeczywistego dzialania spolecznych zywiolów. Oznacza to, ze oceniamy ludzkie postepowania, twórczosc artystyczna nie tylko przez odniesienie do sfery politycznej (za, przeciw ustrojowi), ale tez wprowadzamy inne kryteria: estetyczne czy moralne. Czy rzecz nazywajac jeszcze prosciej: „Nie wszystko, co sie dzialo w Polsce w okresie PRL, nalezy do PRL, Polska jest nazwa kraju, natomiast PRL jest nazwa panstwa tworzonego przez komunistów, partyjnego i niesuwerennego... Natomiast pod wladza PRL zyli ludzie i to, co robili, bylo ich zyciem, a nie PRL”21.

Zreszta to wlasnie dzieki tym dokonaniom ludzi i niezaleznej kulturze moglismy latwiej uporac sie z przeszloscia. Istnialy czy zostaly podtrzymane znaczne obszary niezaleznej aktywnosci i ludzkiej zaradnosci, których ani z wezwaniami opozycji politycznej utozsamic nie sposób, ani tym bardziej na konto schorowanego ustroju zapisywac. Warunkiem niezaleznosci twórców w epoce komunizmu, pisal Michal Glowinski, bylo po pierwsze, „wziecie PRL--owskiego swiata w nawias, a wiec niekoniecznie negowanie go w akcie swiadomego buntu czy swiadomej opozycyjnej krytyki, lecz przyjecie, ze cala oficjalnosc... nie ma wplywu na to, co robie” i po drugie, „przyjecie zasady autentycznosci, czyli dzialanie, pisanie tak, by robic swoje, czyli to, w czym moge byc soba”. Czyli, ze autentyczna kultura powstawala ani w buncie, ani w biernej rezygnacji wobec rezimu, ale poprzez aktywnosc pozapolityczna, tak jakby PRL nie istniala.

Owo rozróznienie na dwie historie PRL ma niebagatelne znaczenie polityczne i moralne. Czesto bowiem zarówno postkomunisci, jak i niegdysiejsi opozycjonisci utozsamiaja je ze soba i wtedy wszelka krytyka dawnych wladz zostaje uznana za krytyke calego dorobku i wysilku ludzi zyjacych w tamtej epoce. Niezwykle charakterystyczna jest wypowiedz Jacka Kuronia (podobna do wypowiedzi Kwasniewskiego i innych socjaldemokratów): „atakujac przeszlosc PRL-owska, popelniono niewatpliwy blad. Dla bardzo wielu ludzi w Polsce byl to okres ciezkiej pracy, z której sa bardzo dumni. Uwazaja te prace za dorobek swojego zycia, czuli sie wiec bardzo rozzaleni, kiedy nagle dowiedzieli sie, ze czterdziesci lat ich zyciorysu zostalo skreslonych”22. Wszelako blad, i to powazny popelnili nie tyle antykomunisci, ale autor owych slów, zapominajac naraz o dwóch sprawach. Po pierwsze, ze historii parapanstwa i historii ludzi utozsamic nie sposób, a po drugie, Kuron, mówiac to, co mówil, „zapomnial, ze walczac z PRL, nie walczyl z okresem dziejowym ani z dorobkiem ludzi ciezkiej pracy, ale z systemem, który ludzi zniewalal i deprawowal”23.

Raport dla prawdy i pojednania

Artykulów, esejów, dokumentów, reportazy, felietonów o przeszlosci komunizmu opublikowano w ciagu ostatnich dziesieciu lat tysiace. Nie ma bodaj zadnego waznego artykulu o sprawach wspólczesnych, który by w jakiejs formie nie odwolywal sie albo do czasów PRL, albo do spuscizny, która komunisci pozostawili. Wszelako duza ilosc tych mniej lub bardziej wazkich materialów prasowych przyniosla jedynie kilka istotnych dyskusji, których przedmiotem byl calosciowy bilans niedawnej historii. Istotnych, czyli takich, w których prezentowany jest wzglednie spójny obraz dziedzictwa i przeszlosci PRL, lub takich, które przyczynily sie do przemyslenia kryteriów oceny starego rezimu. Poza pismem srodowiska dawnych funkcjonariuszy PZPR „Dzis”, które konsekwentnie lansuje wizje ciaglosci ustrojowej i rehabilituje obraz PRL, znalazlem tylko cztery obszerniejsze bloki wypowiedzi na ten temat. Jeden w „Tygodniku Powszechnym” zapoczatkowany esejem profesor Krystyny Kersten, drugi w „Gazecie Wyborczej” sprowokowany artykulem Michnika i Cimoszewicza „O pojednanie i prawde”, nastepny otwarty artykulem Bronislawa Wildsteina „Wybieranie przyszlosci, czyli choroba pamieci” z „Zycia” oraz ostatni w „Przegladzie Politycznym” wywolany obszernym esejem Andrzeja Walickiego „Sprawiedliwosc okresu przejsciowego i walki polityczne”.

Zacznijmy od zasadniczego tekstu pisanego przez wieloletniego wieznia politycznego, czlonka KOR Adama Michnika i Wlodzimierza Cimoszewicza, kandydata do fotela prezydenckiego z ramienia SLD w 1990 roku. Artykul powstal, co nie jest dla jego lektury bez znaczenia, tuz przed kolejnymi wyborami prezydenckimi, po tym, jak dwie partie wywodzace sie z PRL przejely wladze, a premierem zostal Józef Oleksy, dawny sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR.

Kluczowym dla obu autorów slowem jest „porozumienie” czy inaczej: pojednanie bez uzycia sily. Wybieraja oni krytyczna refleksje, rozmowe, w której strony sporu maja dobra wole, a jesli „bladza”, to bynajmniej nie dlatego, iz sa osobami nikczemnymi. Co jest przeciwstawione „wrogim monologom, potepieniom, pogardzie, szyderstwu”. Wynika z tego wprost, ze jesli ktos podwaza sens takiego porozumienia (bez wzgledu na motywy i racje, którymi sie kieruje), to swiadczy to o jego czystym negatywizmie i niecheci do demokratycznych procedur.

Oczywiscie porozumienie nie oznacza zgody w ocenie poszczególnych faktów. Kazda ze stron zastrzega sobie prawo do wlasnego zdania. Porozumienie nie jest jakims gotowym stanem, lecz dazeniem, wola rozmowy, z której, jak rozumiem, nikt nie moze zostac wykluczony. Kazde zdanie, kazda wizja i ocena przeszlosci, jak chce liberalna ideologia, sa równie prawomocne, jesli tylko powodowane sa i ozywione owa tesknota do pojednania. Opinie katów i ofiar, cenzorów i pisarzy zmuszanych do milczenia, oficerów bezpieki i ich wiezniów maja taka sama wartosc poznawcza. Wystarczy, ze chca ze soba powaznie pogadac, nie bojac sie ani o swoje zycie, prace, paszport, ani nie obawiajac sie, ze ich artykuly zatrzymane zostana co najmniej do dalszego wyjasnienia.

Dyskusja ma sie toczyc o wartosciach - bo nie o faktach - te, jak twierdza autorzy, nie podlegaja zmianie (autorzy zdaja sie unikac klopotliwych problemów postawionych przez wspólczesna historiografie, gleboko problematyzujacych samo istnienie faktu historycznego). Mozna to samo wydarzenie odmiennie interpretowac, wszelako oceny nasze, twierdza obaj autorzy, sa „pochodna odmiennych losów i doswiadczen, dawnego i wspólczesnego zaangazowania”, czyli wiec nasze wartosci sa jakas wiazka emocji i do zadnych trwalszych standardów nie moga byc przywiazane. Zyjemy w swiecie pluralistycznym i kazdy moze nadawac odmienny, czyli dowolny, sens pojeciom zdrady, odwagi, prawdy, uczciwosci, a wszelkie próby nadawania tym wartosciom jakiegos „mocniejszego” statusu mozna odczytac za czastke postawy zwanej tutaj „wrogim monologiem”. Poglad Michnika i Cimoszewicza smialo da sie przypisac do typowego postmodernistycznego liberalizmu r la Rorty czy r la Walicki. I wszelkie próby nadawania tym pojeciom/wartosciom sensu nieprzypadkowego beda pewnie mieli za jakas ukryta forme tyranii intelektualnej czy duchowego paternalizmu.

Sens porozumienia widza autorzy tez w sferze politycznej. Najwieksze obawy wiaza z polaryzacja sceny politycznej, nieprzewidywalnoscia rozwoju wydarzen i klótniami, które naruszaja autorytet instytucji publicznych. Nie jest istotne, kto i o co sie „klóci”, dlaczego scena publiczna jest skonfliktowana. Wazne, ze jestesmy podzieleni i przez to mniej wiarygodni. Potrzebna nam jest jakas forma zgody narodowej, zwana tutaj „utrwalonym rozumieniem dobra wspólnego”. Zgoda nie przekresla róznic, ale wyklucza istnienie róznic fundamentalnych i uwaza je za zlo smiertelne dla demokracji. Zlem w zwiazku z tym jest posiadanie tak zwanych „mocnych” pogladów (na przyklad dotyczacych aborcji czy prawa bylych komunistów do wspólnego dyskutowania przeszlosci PRL) i w zwiazku z tym uczestnicy dialogu demokratycznego musza albo swoje „mocne” poglady zawiesic i traktowac je jako jedne z mozliwych opinii, albo tez relegowac je do sfery przedpolitycznej, czyli sfery prywatnej. Wtedy inne poglady wolno nam posiadac jako obywatelom uczestniczacym w procesie politycznym, inne natomiast (lub w odmiennej postaci) posiadac i respektowac w zaciszu domowym.

Autorzy wielekroc wracaja w swoim artykule do zagrozenia przez radykalizm, mowe nienawisci, polaryzacje polityczna tak, jakbysmy byli w przededniu jakiejs kolejnej fali rewolucyjnej i nie nazwani z imienia radykalowie (pewnie grozniejsi sa ci z prawej strony) chcieli zaraz wywrócic polska demokracje. Ton ostrzezenia przed jakims zdziczeniem obyczajów oczywiscie ma zwiekszyc atrakcyjnosc tezy o pojednaniu. Pogodzona wreszcie opozycja z dawnymi wrogami ma byc chyba tym „zdrowym” trzonem systemu politycznego.

Wiarygodnosc partnerów rozmowy miedzy bylym funkcjonariuszem PZPR i prominentnym dzialaczem SLD a bohaterem opozycji demokratycznej potwierdzaja rzekomo wydarzenia historyczne. Z jednej strony gotowosc do kompromisu obecna byla w ruchu „Solidarnosci” w latach 1980-1981, z drugiej posród nomenklatury partyjnej, gdy przystapila do rozmów Okraglego Stolu i pokojowo oddala wladze. Czyli byly komunista moze sie dogadac z bylym opozycjonista, byle tylko chcieli z dobra wola sie porozumiewac. Dziesiec lat z punktu widzenia historiozofa nie stanowi istotnej cezury czasowej. Historia narodu przeciez liczy sobie ponad tysiac lat.

Przy lekturze artykulu okazuje sie, ze panuje miedzy nimi dosc daleko idaca zgoda w ocenie najwazniejszych faktów. Jedynie wszystkie kwestie biograficzne (czyli kwestie smaku?) sa opatrzone znakiem zapytania, „co powodowalo, ze ludzie bliscy sobie dokonywali róznych politycznych wyborów? Ile dali Polsce ci, którzy przechodzili do opozycji? Itd. Itd.”. Z wypowiedzi obu autorów dowiadujemy sie, ze w historii PRL daje sie z pewnym trudem wyodrebnic kilka etapów. Jest okres stalinowski, jednoznacznie potepiony, potem przychodzi euforia pazdziernikowa przerywana erupcjami zlych sil (rok 1968, 1970, 1976). Zarazem jednak obraz przeszlosci ulega dalszemu wycieniowaniu: stalinizm przyniósl represje, ale i szanse awansu spolecznego i „cywilizacyjnego warstw ubogich”, pracy, wyksztalcenia dla wielu Polaków. Brakuje tylko wzmianki o radiofonizacji kraju i wszechobecnych wówczas na ulicach i w urzedach szczekaczkach. W kazdym razie dowiadujemy sie, ze PRL miala niewatpliwe osiagniecia cywilizacyjne i modernizacyjne. Gierek obudzil w Polakach nadzieje, uczyl nowoczesnej gospodarki, ale potem przyszlo rozczarowanie propaganda sukcesu, marnotrawstwo kredytów, nekanie opozycji, ale juz nie jej niszczenie.

Mozna powiedziec: nic w tej przeszlosci nie jest jednoznaczne, nic nie ma swego „mocnego” sensu. To, jak bedziemy oceniac poszczególne wydarzenia, zalezy od doswiadczen indywidualnych i tylko przez te doswiadczenia da sie je zinterpretowac. Nie proponuja autorzy zadnych kryteriów ocen przeszlosci. Nie ma tu refleksji nad tym, czy Polska Ludowa byla krajem niepodleglym, czy suwerennym, nie ma mowy o tym, czy mielismy do czynienia z projektem totalitarnym, autorzy unikaja slowa „demokracja” (albo raczej jej braku) w opisie dawnego rezimu; nie odnosza sie do kwestii praw czlowieka i obywatela. Nad tekstem unosi sie duch calkowitego relatywizmu, pytan bez odpowiedzi, watpliwosci bez kresu. Nie wiadomo, wedle jakich miar oceniac przeszlosc, jakby te równiez byly tylko produktem zblakanego i przypadkowego ludzkiego doswiadczenia. Wspólny jest, powiadaja zgodnie, polski los i dziedzictwo. Brzmi to jak frazes i frazesem jest nawet, gdy zestawimy to stwierdzenie z dalsza czescia wywodu. Bo inne jest dziedzictwo bylego wieznia, inne funkcjonariusza aparatu wladzy. Inne tez sa losy i doswiadczenia. Ale mimo to niemal na zakonczenie artykulu pada jedno zdecydowane stwierdzenie: „Paliwem napedzajacym ten mechanizm (polaryzacji - dopisek P.S.) jest nie rozliczona przeszlosc i brak pojednania. Amnezja i skleroza zle sluza Polsce. Lepiej posluzy jej prawda i skrucha, zal i pojednanie”. Brzmi to jak wypis z kazania lub jakiejs prawicowej gazety. Tym bardziej wiec warto i wypada pytac, czy pojednanie przez nierozstrzyganie o wartosciach, przez stawianie pytan w sumie dosc oczywistych przybliza nas do rozliczania przeszlosci i zapobiega chorobie zwanej amnezja.

Ostateczna próbe pojednania maja w mniemaniu autorów uczynic historycy, przygotowujac „raport dla prawdy i pojednania”. W takiej grupie mieliby sie znalezc badacze z róznych obozów (uwaga: pluralizm), aby ukazac mozliwie najpelniej prawde (uwaga: obiektywizm i rzetelnosc warsztatowa). Artykul konczy sie i zaczyna idea Okraglego Stolu, tym razem maja przy nim zasiasc historycy i mozna jeszcze tylko pytac: czy ich obecnosc przy takim stole ma uniewaznic zasadnicze róznice w kryteriach oceny historii, czy zmieni nasze poglady na temat tego, co jest tym faktem historycznym. Albo pytac mozna: czy istnieje granica kompromisów tak w badaniach historycznych, jak i w ocenie przeszlosci?

Artykul doczekal sie licznych polemik, krytyk, rzadziej pochwal. Spróbujmy je tu zrekapitulowac.

Watpiacy i sprzymierzency

Najczesciej pojawialy sie glosy krytykujace mozliwosc napisania wspólnej wizji historii PRL. Dawid Warszawski pisal kasliwie, ze przedstawiona i wyjatkowo uboga wizja jest juz efektem zmudnych targów politycznych. „Tego nie da sie zalatwic, ze ja ci ustapie troche w ocenie stalinizmu, a ty mi podzyrujesz paru partyjnych reformatorów. Tak sie mozna pojednac, jesli komus ogromnie zalezy, ale do prawdy dojsc nie sposób”24. Adam Michnik dal wyraz wyjatkowemu niezadowoleniu z opinii Geberta-Warszawskiego, w krótkiej notce sugerujac, ze autor nie odrobil lekcji.

Znaczna czesc polemistów stawiala pytanie: czy byli komunisci maja rzeczywiscie dosc dobrej woli, by taki dialog podjac. Jan Litynski dowodzil, ze po stronie SLD brak jest politycznej rzetelnosci i dlatego dialog z nimi nie jest mozliwy25. Podobnie rozumowal Witold Beres, który uwazal, ze formacja postkomunistyczna (choc tego okreslenia nie uzywal) zachowuje sie cynicznie, naduzywa wladzy i hamuje reformy. Nie dokonala samooczyszczenia. Dopiero, gdy sama sie uzdrowi, dialog stanie sie mozliwy26. O wiele bardziej stanowczo stawial sprawe Zbigniew Gluza, piszac, ze z komunistami nie ma i byc nie moze porozumienia. „Jesli ktos uznal za swoje reguly PRL, a wiec zasade klamstwa w zyciu politycznym, zasade terroru wobec nieakceptowanej innosci, a przede wszystkim - zasade hierarchicznego serwilizmu, ten nie moze byc partnerem do refleksji nad tamta przeszloscia”27. Jest tak, poniewaz nie tylko byli komunisci beda wybielac siebie, ale dlatego ze zapadli na wyjatkowo trudno uleczalna chorobe konformizmu. Rzecz nazywajac bardziej wprost: oni nie moga byc naszymi równorzednymi partnerami w rozmowie o rozliczaniu historii, poniewaz nie zmienili sie od czasów PRL i brak im nie tylko stosownego dystansu do siebie z tamtych czasów, ale tez nie czuja zadnej potrzeby skruchy. Piotr Nowina-Konopka pisal o tym, ze ludzie PRL nie sa gotowi poniesc odpowiedzialnosci moralnej i politycznej, choc na koncu w sposób nie dosc dla mnie zrozumialy uznal artykul za dobry zaczyn debaty zmierzajacej do pojednania zwasnionych”28.

Na tle wspomnianych tu wypowiedzi wyjatkowo stanowczo zabrzmial glos Jana Nowaka-Jezioranskiego. Wypowiedz Adama Michnika uznal nie tylko za zaklamana - bo o tym, czy komunisci chcieli polski wasalnej, czy Polski demokratycznej - dyskutowac po prostu nie sposób, zbyt oczywiste sa tu fakty - ale i sluzacy wyborczej kampanii Aleksandra Kwasniewskiego. A Kwasniewskiego i jego obóz ma za kolejna mutacje tej samej formacji, która juz wielokrotnie przemalowywala swoje szyldy i kamuflowala swoja tozsamosc. Oczywiscie, powiada dyrektor Wolnej Europy, czesc z nich, i to niewielka, zerwala „z wartosciami opartymi na bezprawiu i falszu”, ale „doswiadczenie przeszlosci nakazuje odnosic sie do spadkobierców PZPR nieufnie”29. Zapominanie o przeszlosci - haslo wyborcze kandydata SLD - moze tylko przyczynic sie do powtórzenia narodowego nieszczescia.

Jednie dwóch autorów poparlo przeslanie zawarte w wypowiedziach Cimoszewicza i Michnika. Byli to Mieczyslaw Rakowski, który przedstawial sie jako dlugoletni funkcjonariusz PZPR, oraz Andrzej Drawicz, który porównywal Aleksandra Kwasniewskiego do Aleksandra Wielkiego. Obaj byli poruszeni nie tyle ich wizja przeszlosci, nie zrobily na nich wrazenia poszczególne stwierdzenia historiograficzne (historiozoficzne), ale poczuli sie dotknieci, jak pisali, „lawina zacietrzewienia”, prawicowa nienawiscia, zaslepieniem, nietolerancja. (Musze przyznac, ze zawsze, gdy czytam takie pouczenia dawane przez dawnego aparatczyka, czuje sie obrazony i moge pytac: dlaczego tej samej lekcji sobie nie zadawali przed rokiem 1989? Pytanie jest oczywiste i wielekroc powtarzane, ale nigdzie nie znalazlem na nie przekonywajacej odpowiedzi.) Odpowiedzialnoscia za brak porozumienia obarczali tylko jedna strone, a wszelkie zarzuty takie, jakie stawial im Litynski czy Nowak-Jezioranski, mieli za calkowite nieporozumienie, którego nawet dyskutowac nie bylo warto. Kultura polityczna polega, zdaniem tych dwóch mentorów, na tym, ze rozmawia sie grzecznie ze wszystkimi obywatelami i nie prowadzi dyskusji ad personam czy ad systemam, i traktuje bylych komunistów jak pelnoprawnych obywateli demokratycznego panstwa, którzy moga co najwyzej odpowiadac za swoje indywidualne przewiny, nie zas za winy systemu, ideologii30. Wina zbiorowa partii, bezpieki nie da sie pogodzic z umilowana (nagle) przez nich liberalna filozofia czlowieka. Zdaniem Rakowskiego nie ma mowy o zapisie testamentowym tak, jak go przedstawial Aleksander Smolar. Jest natomiast jedna okolicznosc, która zmienila cala formacje: Okragly Stól, którym utorowano droge demokracji. Tak oto sam fakt, ze generalowie ze swoimi cywilami siedli do stolu rozmów, stal sie podstawa ideologiczna nowej socjaldemokracji, jakby po pierwsze, siadajac do rozmów, byli oni gotowi od razu oddac calosc wladzy (fakty tego stanowiska nie potwierdzaja), oraz po drugie, jakby bez Okraglego Stolu nadal panowalby komunizm i Rakowski albo jego nastepca byl nadal I sekretarzem PZPR, po trzecie, zakladaja, ze gdyby nie Okragly Stól to pewnie by wybuchla krwawa rewolucja (co tylko stawia komunistów dodatkowo w zlym swietle). Nie wchodze juz w rozwazania, czy Okragly Stól rzeczywiscie nie zatrzymal dynamiki zmian, to i tak ideologia Okraglego Stolu na podstawie tekstu Rakowskiego robi wrazenie, ze potrzebna jest do uprawomocnienia sie przede wszystkim bylym komunistom, zwanym obecnie socjaldemokratami.

Mieczyslaw Rakowski jest obecnie redaktorem naczelnym pisma „Dzis” finansowanego przez Jerzego Urbana. To, jak sobie dzieje PRL wyobrazaja autorzy tego powaznego miesiecznika, najlepiej pewnie oddaje tresc artykulu Feliksa Siemienskiego, profesora prawa z UAM31. Autor nie tylko uwaza, ze PRL byla krajem bardziej suwerennym niz I Rzeczpospolita, jak i obecne panstwo, ale tez twierdzi, ze byl to kraj demokratyczny, bo ustrój cieszyl sie poparciem spolecznym, nie byla nigdy panstwem totalitarnym (choc wystapily pewne „bledy” w okresie stalinowskim), a terror daje sie wyjasnic i usprawiedliwic zbrodniczym zachowaniem bojówek poakowskich. Osiagniecia spoleczne i cywilizacyjne PRL byly niewatpliwe. Tak wiec bilans ustroju wyglada imponujaco i pewnie tylko zlowrogim imperialistom mozna przypisac to, ze wiekszosc obywateli w 1989 roku glosowala na liste OKP i ze tyle milionów ludzi wstapilo do „Solidarnosci”. Jak wynika z publikacji firmowanych przez Rakowskiego, PRL byla kolejna Rzeczpospolita prowadzaca niezalezna polityke zagraniczna, dysponujaca swoim wojskiem, bedaca podmiotem prawa miedzynarodowego, cieszac sie przy tym pelnym poparciem narodu. Tak wiec mozna tylko plakac nad ta trumna, nieslusznie umeczona i zamordowana Polska Ludowa.

W sumie dyskusja po artykule Cimoszewisza i Michnika miala charakter wybitnie spolityzowany i sprowadzala sie tylko do kwestionowania (bez glebszych uzasadnien) gotowosci badz komunistów, badz zacietrzewionych ich wrogów do kompromisowej formuly poszukiwania prawdy historycznej. Na szczescie historie pisze sie niezaleznie od takich dyskusji i bardziej mozna liczyc na wymogi warsztatu badawczego niz na polityczna i moralna gotowosc do takiej rozmowy polityków. Jedynym i istotnym faktem okazala sie wspólna publikacja obu autorów, bo same ich wywody historyczne byly i sa nader ogólnikowe i nieciekawe. W ten oto sposób Michnik raz jeszcze rzucil, by uzyc jego wlasnej formuly, line swoim dawnym przeciwnikom tak, jakby nadal tej liny ratowniczej potrzebowali, i dowiódl, ze jego prawdziwym i jedynym przeciwnikiem nadal pozostaje polska prawica. (Nie zauwazylem w „Gazecie Wyborczej” nawet jednej wzmianki o publikacjach w „Dzis”, natomiast stale, krytycznie komentuje sie wypowiedzi z pism prawicowych.)

Soc-postmodernizm...

Równiez „prawica” podjela swoja dyskusje o przeszlosci. Otworzyl ja szkic Bronislawa Wildsteina z „Zycia”. I ta wymiana argumentów dotyczyla bardziej terazniejszosci niz historii czy rzetelnej pracy nad kryteriami oceny przeszlosci. Za nierozliczanie przeszlosci odpowiadaja postkomunisci (sztandarowe haslo wyborcze Kwasniewskiego „wybierzmy przyszlosc”) swietnie wpisujacy sie w kulture masowa oraz poglady znacznej czesci niegdysiejszej opozycji demokratycznej lansujacej „czarna wizje dekomunizacji”. Odrzucenie czy zapomnienie o przeszlosci prowadzi do tego, ze za nic nie bierzemy odpowiedzialnosci, bo nie istnieja konsekwencje dzialania lub nie mysli sie o nich. „Jesli nie ma konsekwencji zadnych aktów”, to „nie ma podstaw do przeprowadzenia zadnego rozumowania. A wiec jest to swiat bezmyslny z zalozenia. Bezmyslny, a wiec bezkonfliktowy”. Jest to, zdaniem autora artykulu, swoista wersja postmodernistycznego nihilizmu. Z kolei przeciwnicy dekomunizacji doprowadzili do zamazania róznicy miedzy katem i ofiara, kto tworzyl aktywnie system, a kto, chcac nie chcac, byl zmuszony do uczestniczenia w zbiorowej hanbie. Powiada sie wówczas, ze wszyscy byli „umoczeni”. Mozna mówic tylko o róznicach stopnia, a nie o jakosciowej odmiennosci wyborów. Taka wizja sprawia, ze wszyscy sa tak samo moralnie brudni i w sumie nikt nie musi sie z niczego rozliczac, i nikt nikogo rozliczac nie jest w stanie. Poza tym zwolennicy „grubej kreski” chcieli dzialac w zgodzie z prawem, ale prawo, jakie mieli do dyspozycji, bylo prawem komunistycznym. I zgoda na praworzadnosc byla w tym wypadku tozsama z akceptacja filozofii pozytywizmu prawniczego. A wiec do akceptacji tezy, ze kazde prawo, nie wazne jakie, jak powolane i jak skonstruowane, musi byc szanowane, bo posiada status prawa. Przyjeto taka wizje, chcac powstrzymac proces radykalizacji postaw rozliczeniowych, co w konsekwencji doprowadzilo do skutków odwrotnych, bo podwazony zostal autorytet calego prawa.

Ksiadz Maciej Zieba uwazal, ze brak rozliczen z komunizmem, niewiedza o niedawnej przeszlosci wynikaja z dominujacej w kregach intelektualnych III Rzeczpospolitej prefilozofii postmodernistycznej - soc-postmodernizmu32. Powiada dominikanin, iz wtedy, gdy zalozymy, ze wszystko jest relatywne, prawda jawi sie jako kategoria opresywna, a rozstrzygniecia, co bylo dobre, a co zle, nie sposób dokonac, wówczas nie sposób nijak rozstrzygnac, co w naszej przeszlosci bylo hanbiace, co wzniosle. Skrajny relatywizm w ocenie przeszlosci okazuje sie rozmazywac wszelki sens, poglebia chaos moralny i doskonale sluzy formacji postkomunistycznej. Nie musza za nic brac odpowiedzialnosci - ani za przeszlosc, ani za terazniejszosc.

Na problem rozmywania odpowiedzialnosci zwrócil uwage tez Edmund Wnuk-Lipinski, piszac, ze odrzucenie przeszlosci jest zgoda na odrzucenie odpowiedzialnosci za wlasne czyny i ze nastepuje stopniowe zacieranie róznicy miedzy skutkiem i przyczyna. „Jesli nasze czyny sa »niewazkie«, jesli nie rodza konsekwencji, to oznacza, iz w sprzyjajacej koniunkturze mozna lamac pewne zasady moralne, bo lamanie tych zasad nie rodzi skutków, a zatem uniewaznia same zasady”33.

Krytycy Wildsteina poza argumentami merytorycznymi (co Jacek Kuron mial na mysli, piszac o wspólnej winie) uzyli argumentów prawnych. Jerzy Jedlicki pisal, ze jezyk prawny nie stosuje sie do dekomunizacji, bo jest zbyt ogólny, bo jak na przyklad karac komunistycznych pismaków, czy da sie znalezc na to paragraf, i argumentu Krzysztofa Wolickiego ad personam: w gruncie rzeczy kazda dekomunizacja jest ukryta postacia kombatanctwa, bo ten pragnie podzielic ludzi na odznaczonych i pokutników. Jak do tego sformulowania doszedl redaktor Wolicki, trudno sie rozeznac.

Moze dwa watki tej wymiany artykulowej, bo nie dyskusji, warto w tym miejscu podniesc: pierwszy - podobnie jak wczesniej juz cytowany Smolar, Wildstein, Wnuk-Lipinski i Zieba zwracaja uwage na zwiazek miedzy obecnym moralnym chaosem a rozmyciem znaczen w przeszlosci. Drugi - szukania uzasadnien dla obecnego chaosu w filozofii postmodernistycznej, która gorliwie byli komunisci wymienili na deterministyczny marksizm. Spór o przeszlosc okazuje sie nie tylko sporem o wydarzenia i ich interpretacje, ale tez podstawowym sporem swiatopogladowym czy wrecz filozoficznym. Staje sie przez to glebszy, ale i bardziej zawziety.

Pawel Spiewak - historyk idei, socjolog. Lubi publikowac w „Res Publice Nowej” i „Przegladzie Politycznym”.

1 Aleksander Smolar, „Co bedzie, jesli wygra SLD?”, „Gazeta Wyborcza” z 4-5.09.1993 r.

2 Piotr Wojciechowski, „Dziedzictwo zametu”, „Tygodnik Powszechny” z 28.08.1994 r. Podobne stanowisko wyraza Wojciech Roszkowski, piszac o relatywizmie w ocenie przeszlosci, który jest jawnym dzielem postkomunistów, ale któremu uleglo wiele elit postsolidarnosciowych.

3 Jan Nowak-Jezioranski, „Od III Rzeczpospolitej do Drugiej Polski Ludowej”, „Tygodnik Powszechny” z 25.09.1994 r.

4 Krystyna Kersten, „Bilans zamkniecia”, „Tygodnik Powszechny” z 15.05.1994 r.

5 Józef Tischner, Nieszczesny dar wolnosci, Znak, Kraków 1993, s. 110.

6 Andrzej Walicki, „Czy PRL byla panstwem totalitarnym”, „Polityka” z 21.07.1990 r.

7 Krystyna Kersten, „Bilans zamkniecia”, „Tygodnik Powszechny” z 15.05.1994 r.

8 Aleksander Smolar, „Polska Kwasniewskiego”, „Tygodnik Powszechny” z 7.01.1996 r.

9 Leszek Kolakowski, „PRL - wesoly nieboszczyk”, „Tygodnik Powszechny” z 12.02.1995 r.

10 Andrzej Paczkowski, „Wojna o PRL”, „Tygodnik Powszechny” z 7.08.1994 r.

11 Ibidem, patrz równiez: A. Paczkowski, „Obrachunki Andrzeja Walickiego”, „Przeglad Polityczny” 42/1999.

12 Por. nastepny przypis.

13 Andrzej Friszke, „Autonomiczna czesc Imperium”, „Tygodnik Powszechny” z 20.09.1994 r.

14 Ryszard Legutko, „Ich baza, ich nadbudowa?”, „Zycie” z 31.08.1998 r.

15 Michal Glowinski, „PRL-owskie mity i realia”, „Tygodnik Powszechny” z 17.07.1994 r.

16 Ryszard Legutko, op. cit.

17 Adam Michnik, „Syndrom Goloty”, „Gazeta Wyborcza” z 21--22.12.1996 r.

18 Jerzy Turowicz, „PRL dla doroslych”, „Tygodnik Powszechny” z 5.11.1995 r.

19 Leszek Kolakowski, „PRL - wesoly nieboszczyk”, „Tygodnik Powszechny” z 12.02.1995 r.

20 Jerzy Szacki, „Dwie historie”, „Tygodnik Powszechny” z 11.09.1994 r.

21 Jakub Karpinski, „Wielka fikcja”, „Tygodnik Powszechny” z 8.01.1995 r.

22 Jacek Kuron, glos w dyskusji „Zabraklo woli politycznej”, „Wiez” 7/1994, s. 48.

23 Wojciech Roszkowski, „Wczoraj czy dzis?”, „Tygodnik Powszechny” z 2.10.1994 r.

24 Dawid Warszawski, „Beton ze styropianem”, „Gazeta Wyborcza” z 13.09.1995 r.

25 Jan Litynski, „Magia odswiezonej nowomowy”, „Gazeta Wyborcza” z 26.09.1995 r.

26 Witold Beres, „Dialog niezbedny, wiec go nie bedzie”, „Gazeta Wyborcza” z 3.10.1995 r.

27 Zbigniew Gluza, „Z Polski do Peerelu”, „Gazeta Wyborcza” z 22.09.1995 r.

28 Piotr Nowina-Konopka, „O pojednanie z prawda, o prawde pojednania”, „Gazeta Wyborcza” z 19.09.1995 r.

29 Jan Nowak-Jezioranski, „Doswiadczenie i terazniejszosc”, „Gazeta Wyborcza” z 28.09.1995 r.

30 Mieczyslaw Rakowski, „Nie ma chetnych do rozmowy”, „Gazeta Wyborcza” z 6.10.1995 r.

31 Feliks Siemienski, „Spór o PRL”, „Dzis” 8/1994.

32 Maciej Zieba OP, „Soc-postmodernizm”, „Zycie” z 23-24.11.1996 r.

33 Edmund Wnuk-Lipinski, „Kac po wygranej rewolucji”, „Zycie” z 23.12.1996 r.