Polityka - 15 września 2011 

Joanna Podgórska

Zakonnice odchodzą po cichu

O odejściach zakonnic mówi przeor klasztoru dominikanów w Krakowie

Nie można kultywować przebrzmiałych formuł, bo się wyginie jak dinozaury - mówi O. Paweł Kozacki.

Joanna Podgórska: - "Zakony żeńskie pustoszeją" - pisze ojciec w jednym z ostatnich numerów miesięcznika "W drodze". Spadek powołań do żeńskich wspólnot jest większy niż do męskich czy do seminariów duchownych. Coraz więcej zakonnic po ślubach wieczystych odchodzi. Jest aż tak źle?

O. Paweł Kozacki: - Nie umiem podać dokładnych liczb, trzeba by zajrzeć do kościelnych statystyk. Mówiłem to w oparciu o obserwacje swoje i moich braci. Jesteśmy co prawda wyjątkowymi obserwatorami, bo spowiadamy siostry i rozmawiamy z nimi na zasadzie kierownictwa duchowego. To pozwala spojrzeć na życie wspólnot żeńskich od środka. Z drugiej strony, możemy być nie do końca obiektywni, bo trafiają do nas siostry, które się nie odnajdują, szukają wsparcia, pomocy. Są klasztory, gdzie od pewnego czasu nie było ani jednego powołania, i takie, gdzie bardzo wiele sióstr zrywa śluby wieczyste. Patrzymy na to z obawą.

Znane i głośne były przypadki porzucenia zakonów przez mężczyzn. Udzielali wywiadów, pisali książki, tłumaczyli swoją decyzję. Nie słyszałam, by kiedykolwiek była zakonnica wypowiedziała się pod własnym nazwiskiem. Dlaczego one milczą?

Odejście z zakonu może być sprawą osobistą i jednocześnie bolesną. Są osoby, które traktują takie odejście jako klęskę, bo jeśli ktoś złożył śluby wieczyste i je łamie, jest to forma zdrady. Można odejście pięknie uzasadniać, zwalając całą winę na opresywną instytucję Kościoła, ale można też mieć poczucie, że się zawiniło. Książki i wywiady bywają formą samousprawiedliwienia i szukania wzniosłych idei dla uzasadnienia swojego wyboru. Jeśli jednak ktoś ma poczucie, że zdradził, nic dziwnego, że się z tym nie obnosi, nie chwali się i wcale nie chce o tym mówić w mediach. Zresztą większość mężczyzn też odchodzi po cichu. Ksiądz opuszcza jedną placówkę, nie dociera do drugiej. Znika gdzieś po drodze.

Podobno w przypadku zakonnic przyczyną odejścia rzadko bywa miłość do mężczyzny.

Nie ma statystyk, które mówią, kto z jakiej przyczyny odchodzi, ale z mojego doświadczenia wynika, że i tak się zdarza. Osobiście znam siostry, które odeszły, bo związały się z mężczyzną. Choć w życiu zakonnym obu płci zakochanie bywa raczej konsekwencją niż przyczyną. Ktoś słabnie w wierze, nie odnajduje się we wspólnocie, czuje się samotny, zadania go przerastają i spotyka pokrewną duszę, która przytuli i pocieszy. W punkcie wyjścia jest pogubienie się w życiu zakonnym, a w konsekwencji związek z drugą osobą. Pewnie rzadko się zdarza, by szczęśliwa zakonnica nagle się zakochała i odeszła.

Czytałam, że dla księży, w ich ocenie, najtrudniejsze jest dotrzymanie ślubów czystości, a dla zakonnic ślubów posłuszeństwa. Bo często wymaga się od nich posłuszeństwa ślepego.

Tak bywa, choć częściej nie jest to ślepe posłuszeństwo podwładnych, ale nadużywanie władzy przez przełożone. Nie jest tak, że każą siostrze Petroneli sadzić drzewka do góry korzeniami, ale zdarzają się sytuacje, gdy jakaś przebojowa zakonnica robi coś sensownego, angażuje się, rozwija akcje, staje się znana w środowisku, a przełożona odsyła ją do pralni, żeby nauczyła się życia cichego i pokornego. Takich sytuacji znam sporo. Różne są motywacje przełożonych, bo bywa, że komuś woda sodowa rzeczywiście uderza do głowy i lepiej zdjąć go z eksponowanego stanowiska, ale czasem jest to zwykła zawiść i niezrozumienie.

To, co jest nagminne w żeńskich wspólnotach, to używanie wielkich słów do uzasadnienia spraw prozaicznych. Na przykład przełożona podjęła nie najmądrzejszą decyzję założenia nowego klasztoru. Posłała tam trzy siostry, które znalazły się w trudnej sytuacji, jeśli chodzi o utrzymanie czy relację z parafią. Widać, że w punkcie wyjścia był to błąd, ale nikt nie powie: "To była błędna decyzja, spróbujcie ją jakoś udźwignąć", tylko: "Taka była wola Boża, a skoro ją odrzucacie, to nie jesteście posłuszne Panu Jezusowi".

Znam historię byłej siostry, oczywiście NN, która pracowała z dziećmi upośledzonymi i fantastycznie się w tej pracy sprawdzała. Przeprowadzała adopcje, także zagraniczne. Dzieci ją uwielbiały. I nagle ją od tej pracy odsunięto. Gdy spytała dlaczego, usłyszała: bo tak. Można stracić poczucie sensu.

Pewnie, że można. Czasem to: "bo tak", wynika z nieumiejętności rozmowy. Rozumiem sytuację przełożonych, które mają pod sobą ileś placówek i wiele potrzeb. Czasem muszą trochę poprzestawiać ludzi, żeby sprostać wszystkim wyzwaniom. I zamiast wytłumaczyć, powiedzieć: "wiem, że ci ciężko, ale nie mam innego wyjścia", mówią: "bo tak" albo powołują się na wolę Bożą. Tylko że człowiek wtedy czuje się jak pionek, który można dowolnie przesuwać. Ale też nie zawsze z jednej strony są głupie przełożone, a z drugiej biedne siostry. Bywa, że zakonnica uwije sobie ciepłe gniazdko, niewiele robi i ma wielkie pretensje, gdy zostanie przeniesiona.

Czy jeśli chodzi o relację: przełożony - podwładni, klasztory żeńskie różnią się od męskich?

Myślę, że kobiety potrafią sobie znacznie bardziej uprzykrzyć życie niż mężczyźni.

Dlaczego?

Nie wiem, ale widzę, jak to się dzieje. Utrudniają sobie życie mało ważnymi sprawami, czepiają się szczegółów, nie potrafią powiedzieć pewnych rzeczy wprost, odwlekają decyzje, a za brakiem zaufania idzie kontrola każdego kroku podwładnej. Niektóre przełożone zachowują się tak, jakby były obdarzone charyzmatem nieomylności, zawsze wiedzą, co jest wolą Bożą.

Może to konflikt pokoleniowy? Młode kobiety są coraz bardziej ambitne, lepiej wykształcone i zderzają się ze starszymi siostrami wychowanymi w dawnym duchu. Z opowieści innej byłej zakonnicy wynika, że młode kobiety idą do klasztoru w poszukiwaniu duchowości, a stykają się z religijnością infantylną, pełną rutyny, sloganów i przerostu formy nad treścią.

Tak też bywa. Jedna wizja Kościoła zderza się z drugą. Dramat tych wspólnot polega na tym, że przychodzą sensowne dziewczyny do zakonu, a starsze siostry są bardziej nimi przestraszone niż zachwycone szansą rozwoju. Gdy jeszcze starsze boją się nowości i na przykład na Internet i komputer patrzą podejrzliwie, to muszą rodzić się konflikty. Ale potrafiłbym wskazać przypadki, gdy dziewczyny sporo młodsze ode mnie urządziły sobie wzajemnie piekło. To znów nie jest biało-czarny podział na starsze, które nie rozumieją młodszych, więc je gnębią.

To są hermetyczne światy, ale coś czasem przenika na zewnątrz. Podobno przyjaźń między siostrami nie jest dobrze widziana?

Tak, ale też nie do końca. Kiedy wstępowałem do zakonu prawie 30 lat temu, zbyt bliskie relacje nazywano kolesiostwem, próbowano je sztucznie regulować, by naturalne więzy międzyludzkie nie górowały nad duchowymi. Tak się nadal może zdarzać w żeńskich wspólnotach, ale na pewno nie we wszystkich. Znam takie, w których do przyjaźni między siostrami jest bardzo sensowne podejście. Wydaje mi się jednak, że w żeńskich klasztorach trudniej o przyjaźń niż w męskich. W rozmowach z siostrami podkreślam zawsze konieczność tworzenia więzi, które pomogą przeżywać trudności.

Spotkałam się z opinią, że głównym problemem zakonnic w Polsce jest to, że księża traktują je jako tanią siłę roboczą, usługową część Kościoła: zakrystię sprzątnąć, kurze na ołtarzu powycierać, ugotować, poprać i tyle.

To jest problem. Mógłbym opisywać litry łez wylewanych przez siostry z tego powodu, jak zostały potraktowane przez księży.

W dyskusji na ten temat, którą jakiś czas temu zamieścił miesięcznik "Więź", padło nawet sformułowanie: praktyka uświęconego chamstwa.

Nie wiem dlaczego uświęconego. Po prostu - chamstwa.

Inna wypowiedź zakonnicy w tej dyskusji mówi o poczuciu całkowitej dominacji. Księżą traktują je jako "coś" rodzaju nijakiego, jak rzecz.

Znam te opowieści. W latach 90. robiliśmy numer "W drodze" na temat zakonnic. Jeden z wywiadów nosił tytuł: "Bóg nie chce, byśmy były wycieraczkami". Siostry nie powinny pozwolić, by nimi pomiatano. Na szczęście coraz częściej nie pozwalają: studiują, prowadzą rekolekcje, wyjeżdżają na placówki misyjne. Co ciekawe, te z misji często nie chcą wracać do Polski, bo tu czują się infantylizowane, pozbawione odpowiedzialności. Niestety, są nadal księża widzący zakonnice jako pokorne myszki, mrówki robotnice, które skrzętnie zrobią swoje i nie mają zdania na żaden temat. A w żeńskich wspólnotach ten model duchowości też był przez lata lansowany. To się wzajemnie napędzało.

Klasyczny model patriarchalny.

Tak, ale wzmocniony jeszcze podziałem klasowym. Kiedyś obowiązywała w klasztorach praktyka dwóch chórów. Były panny posażne, które obejmowały pierwszy chór, zajmowały się rzeczami duchowymi czy, powiedzmy, wyszywaniem serwetek. I były siostry z biednych domów, które szły do chóru drugiego, a ich zadaniem było np. oporządzać krowy. Echa tego da się dziś jeszcze odnaleźć.

A może stosunek do zakonnic wynika z tego, że spora część kleru w ogóle traktuje kobiety protekcjonalnie: niewiasta obdarzona geniuszem macierzyńskim ma się realizować w rodzinie. Skoro odrzuca rodzinę i macierzyństwo, no to niech się zajmie sprzątaniem.

Coś w tym jest. Większość Polaków ma korzenie na wsi, a na wsiach model patriarchalny był silniejszy niż w miastach. Ale to nie jest jedyna przyczyna. Pomijając fakt, że są księża, którzy protekcjonalnie traktują również mężczyzn, to widziałem siostry, które same wpędzały się w kierat pracy. Nie ma nic złego w tym, że wspólnota powstaje w celu posługi innym: najuboższym, chorym, dzieciom, czy po to, by pomagać w parafii. To może być droga do świętości, ale musi być wybrana świadomie i nie może polegać na samej robocie. Znam wielu wspaniałych księży i sensownych sióstr, którzy odeszli od kapłaństwa czy z zakonu, bo mieli tyle obowiązków, że się zarobili. Zabrakło im czasu na modlitwę, na odpoczynek.

Na Zachodzie polskie zakony żeńskie postrzegane są jako trochę betonowe, przywiązane do anachronicznych reguł, mające absolutnie bezkrytyczny stosunek do Kościoła i papieża. W porównaniu choćby z amerykańskimi, które odrzucają zewnętrzne formy, takie jak habit, i potrafią podjąć spór z biskupami.

A potem znikają, bo nie mają powołań. W Stanach Zjednoczonych najwięcej powołań ma ta gałąź dominikanek, która nosi habity i dba o zachowywanie reguły. Po wspólnotach, które w latach 60. i 70. poszły w kontestację hierarchii i bunt przeciw papieżowi, dziś zostały domy staruszek na wymarciu. Czekają teraz na wsparcie betonowych sióstr z Polski. Cała sztuka polega na tym, by ewangelicznie ze skarbca wybierać rzeczy stare i nowe. Nie można kultywować przebrzmiałych formuł, bo się wyginie jak dinozaury, ale też nie jest rozwiązaniem bezkrytyczny kult współczesności i przejmowanie wszystkiego, co ze sobą ona niesie.

A może idea zakonu nie pasuje już do współczesnej wyemancypowanej kobiety?

Życie zakonne zasadniczo nie pasuje do tego świata. Początki zakonów wzięły się z tego, że po 314 r., gdy chrześcijaństwo stawało się coraz bardziej oficjalną religią, coraz bardziej związaną z cesarstwem, część gorliwych chrześcijan poczuła, że alians ołtarza z tronem nie wychodzi im na dobre, że ich wiara stygnie. Poszli więc na pustynię, by żyć z Jezusem.

Z kobietami to jest jeszcze inna historia. Popularność zakonów żeńskich na przełomie XIX i XX w. wynikała z tego, że była to niemal jedyna droga, na której kobieta mogła się realizować poza rodziną; choćby poświęcić się opiece nad chorymi czy sierotami. Dziś można to robić w świeckim życiu.

Można. Jeszcze w czasach komuny nasza szara, beznadziejna rzeczywistość nie oferowała młodym ludziom - ani kobietom, ani mężczyznom - zbyt wielu atrakcyjnych możliwości rozwoju. Wtedy powołanie do zakonu dawało poczucie, że można żyć pożytecznie i sensownie. Dziś cały świat stoi przed młodymi otworem. Konkurencja jest ogromna. To może być powód spadku powołań, nie tylko do żeńskich klasztorów. Ale nigdy bym nie powiedział, że życie zakonne nie pasuje dziś do kobiety. Trzeba pamiętać, że fundament życia zakonnego nie polega na tym, co się robi, ale na tym, kim się jest, na tożsamości, którą człowiek zyskuje poprzez powołanie darowane przez Jezusa.

Również życie wspólnotowe ma swoją wartość. Razem da się zrobić więcej. Trzeba - ze świadomością, że świat się zmienia - przemyśleć formy zaangażowania i obecności zakonnic. Bo do zakonów nadal zgłaszają się fantastyczne kobiety. Coraz lepiej wykształcone, aktywne, znające swoją wartość. Szkoda ich na sprzątanie kościoła. Skoro mogą katechizować, prowadzić rekolekcje, misje, warto im to umożliwić. Będzie to z pożytkiem dla nich i dla Kościoła.

Zakonnicy mają jednak większą przestrzeń wolności. Mogą chodzić "po cywilnemu", gdy chcą, pójść na basen czy nawet na piwo. Zakonnice nie.

To specyfika polska. Czeska dominikanka, której lekarz zalecił pływanie, idzie w habicie na basen, wchodzi do szatni i wychodzi w stroju kąpielowym. Wyobraźmy sobie, jaka by była na to reakcja w katolickiej Polsce. Sensacja i zgorszenie! Czesi przyjmują to z pełnym spokojem. U nas niewiele zgromadzeń pozwala siostrom na zdjęcie habitu. Czasem dochodzi do absurdu. Siostry przebierają się w krzakach, bo według reguły mogą chodzić po górach w stroju cywilnym, ale z klasztoru muszą wyjść w habicie.

Kiedy one przełamią milczenie? Rozmowę o sprawach kobiet w zakonach chciałam przeprowadzić z kobietą, ale znalezienie zakonnicy, która jest gotowa otwarcie mówić, graniczy z niemożliwością.

Kilkanaście lat temu rozesłałem do znajomych sióstr ankietę dla miesięcznika "W drodze". Prosiłem o anonimowe odpowiedzi. Otrzymałem wiele zapewnień, że ją wypełnią, i ani jednej wypełnionej ankiety.

W chrześcijańskich periodykach czasem zabierają głos, ale nieufność wobec świeckich mediów jest ogromna.

Kiedyś jedna ze wspólnot przyjęła dziennikarkę. Potem siostry były bardzo rozgoryczone tym, co napisała i jak je potraktowała. Bo łatwo opisać zakonnice jako dziwolągi.

Ale im bardziej ten świat jest zamknięty, tym bardziej dziwaczne rzeczy sobie ludzie wyobrażają.

A im dziwniej je opisują, tym bardziej one się zamykają. To jest błędne koło. Ale obawa przed świeckimi mediami to tylko jedna z przyczyn. Kiedyś zakonnica udzieliła mi wywiadu za zgodą swojej przełożonej generalnej, natomiast przełożona bezpośrednia urządziła jej potworną awanturę, że o niczym nie wiedziała. Od sióstr słyszę, że pojawia się w takich sytuacjach element zawiści. Jak któraś coś powie lub wydrukuje pod nazwiskiem, to wcześniej czy później usłyszy, że robi z siebie gwiazdę, że się promuje, że się wymądrza. Dlatego wolą nie zabierać głosu. Tu widzę raczej kobiecą zawiść, a nie patriarchat. Układy, które są w klasztorach żeńskich, zamykają im usta.

Patriarchalna zasada, kobieta niech milczy w kościele, też tu chyba działa. Zachodnie zakonnice otwarcie stawiały kwestię kapłaństwa kobiet. U nas trudno to sobie wyobrazić.

Trudno, ale nie można traktować pragnienia kapłaństwa kobiet jako kwestii najważniejszej. Znam siostry, które mówią, że są spełnione w swoim zakonie i kapłaństwo nie jest im do szczęścia potrzebne. Myślę, że są w tym szczere.

Ojciec Paweł Kozacki dominikanin, od marca 2010 r. przeor Konwentu Świętej Trójcy w Krakowie. Publicysta, były redaktor naczelny dominikańskiego miesięcznika "W drodze", autor zbioru medytacji biblijnych "Szczęśliwe wariactwo", współautor książki "Spowiedź bez końca. O grzechu, pokucie i nowym życiu". 

Coraz mniej sióstr

Obecnie w Polsce jest 100 żeńskich rodzin zakonnych czynnych prowadzących 2397 domów oraz 16 żeńskich rodzin zakonnych klauzurowych (kontemplacyjnych), prowadzących 84 klasztory.

Najstarszym zakonem żeńskim w Polsce są norbertanki (1126 r.), a najliczniejszym żeńskim zakonem - elżbietanki (1114 sióstr w 2009 r.).

Od lat obserwuje się zjawisko spadku liczebności w zakonach żeńskich. W 2000 r. wszystkich sióstr było 24 829, w tym 23 164 profeski (czyli zakonnice, które złożyły śluby), 1024 nowicjuszki i 641 postulantki (kandydatki na zakonnice). W 2010 r. zakonnic było już tylko 21 562. Trend spadkowy dotyczy głównie tzw. zakonów czynnych - w 2000 r. profesek czynnych było 21 750, obecnie jest ich 20 500. Ale i w zakonach klauzurowych odnotowuje się spadek liczebności. Wszystkich sióstr w zakonach klauzurowych w 2000 r. było 1589, a w 2010 r. - 1445.

Stale zmniejsza się liczba kandydatek na zakonnice. W 2000 r. do zgromadzeń żeńskich zgłosiło się 641 osób, podczas gdy 10 lat później tylko 356. W ciągu ostatniej dekady spadła też wyraźnie liczba osób rozpoczynających nowicjat, czyli sióstr przygotowujących się do życia zakonnego. W 2000 r. było ich 550, natomiast w ubiegłym roku już tylko 209.

Wzrasta także liczba odejść z zakonów. Podczas gdy w okresie od października 2001 r. do września 2002 r. z życia w zgromadzeniu zrezygnowało 59 sióstr juniorystek (czyli tych, które złożyły pierwsze śluby, nowicjuszek i kandydatek), to w okresie od października 2008 r. do września 2009 r. było ich już 199. (J.S.)