Słowniczek wybranych nazw i pojęć

Ic/AO - oznaczenie trzeciego oficera sztabowego (głównego oficera wywiadowczego) w Armeeoberkommando, czyli dowództwie jednej z niemieckich armii. Do jego zadań należało prowadzenie i koordynowanie przedsięwzięć z zakresu wywiadu wojskowego własnej jednostki wojskowej. Oficerowie o takich kompetencjach, określani jako Ic, funkcjonowali także w innych niemieckich strukturach dowódczych, np. w komendanturach polowych (Ortskommandantur), gdzie podlegali bezpośrednio komendantom polowym (Ortskommandant).

AA (Auswärtiges Amt) - Urząd Spraw Zagranicznych; nazwa ministerstwa spraw zagranicznych III Rzeszy, w latach 1938-1945 kierowanego przez Joachima von Ribbentropa.

abtransportiert (niem.: odtransportowany) - jedno z określeń wykorzystywanych przez nazistów do opisu realizowanego przez siebie programu eksterminacji ludności żydowskiej. Zazwyczaj oznaczało wyekspediowanie grupy Żydów transportem kolejowym do obozu zagłady.

allgemeine Lösung (niem.: ogólne, powszechne rozwiązanie) - jeden z eufemizmów, wykorzystywanych przez nazistów na określenie założeń planu eksterminacji narodu żydowskiego. Stosowany zamiennie m.in. z: völlige Lösung (niem.: całkowite rozwiązanie), Sonderbehandlung (niem.: specjalne traktowanie) oraz durchgeschleust (niem.: przeprowadzenie [przez obóz zagłady]).

Allgemeine-SS (niem.: Ogólna SS) - jeden z trzech pionów organizacyjnych Schutzstaffel der NSDAP (obok SS-Totenkopfverbände oraz SS-Verfügungstruppe - późniejszych Waffen-SS) pełniący funkcję zaplecza polityczno-wychowawczego tej formacji. Utworzony w sierpniu 1934 r. w wyniku reorganizacji SS, funkcjonował w oparciu o zasadę przynależności terytorialnej. W końcu lat 30. XX wieku liczył 485 tysięcy członków. Po wybuchu wojny rola Allgemeine-SS została ograniczona, ponieważ większość działaczy powołano do Wehrmachtu lub formacji militarnych SS. W 1945 r. Ogólna SS liczyła około 48 tysięcy członków.

Amt - niem.: urząd, departament; Ämter (Im).

Amt I - I Urząd (departament) Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA). Początkowo zajmował się prowadzeniem całości spraw organizacyjno-administracyjnych RSHA, od marca 1941 r. jego zadania ograniczono zasadniczo do zagadnień personalnych. Kolejnymi szefami byli: Werner Best (1939-1940), Bruno Streckenbach (1940-1942), Erwin Schultz (1943-1944) oraz Erich Ehrlinger (1944-1945).

Amt III - III Urząd (departament) Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA). Utworzony na bazie jednego z oddziałów nazistowskiej Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD), był określany jako SD-Inland i pełnił w okresie II wojny światowej rolę cywilnego wywiadu wewnętrznego III Rzeszy. Kierowany przez Ottona Ohlendorfa, od marca 1941 r. dzielił się na cztery główne oddziały zajmujące się ochroną "porządku prawnego", sprawami społecznymi oraz nadzorowaniem życia kulturalnego i gospodarczego III Rzeszy.

Amtchef - szef jednego z urzędów (departamentów) w strukturach administracyjnych III Rzeszy, np. w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA).

AOK (Armeeoberkommando) - dowództwo jednej z niemieckich armii (w znaczeniu: związku operacyjnego składającego się z kilku korpusów lub dywizji).

Arbeitseinsatz - 1) nazwa realizowanego podczas II wojny światowej nazistowskiego programu wykorzystania w niemieckiej gospodarce ludności podbitych krajów europejskich w charakterze niewolniczej siły roboczej. Do pracy w przemyśle i rolnictwie III Rzeszy zostało wywiezionych od 7 do 11 milionów osób, głównie obywateli krajów Europy Wschodniej. Do niewolniczej pracy na rzecz niemieckiej gospodarki zmuszani byli również jeńcy wojenni, więźniowie obozów koncentracyjnych (Häftlinge) oraz dyskryminowane grupy narodowościowe (Żydzi, Romowie) lub religijne (świadkowie Jehowy). Od marca 1942 r. realizację tego programu koordynował generalny pełnomocnik Rzeszy do spraw zatrudnienia (Generalbevollmächtigter für den Arbeitseinsatz; GBA) Fritz Sauckel; 2) nazwa II departamentu w zarządzie nazistowskich obozów koncentracyjnych (Konzentrationslager, KL), czyli Inspektoracie Obozów Koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationslager; IKL). Departament ten koordynował całokształt przedsięwzięć mających na celu wykorzystanie niewolniczej pracy więźniów obozów koncentracyjnych; 3) nazwa II wydziałów w terenowych niemieckich Urzędach Pracy (Arbeitsamt), które na podległym sobie obszarze zajmowały się organizowaniem transportów "siły roboczej"; 4) nazwa sekcji IIla (tzw. Biur Zatrudnienia) w Oddziałach III - więźniarskich (Schutzhaftlagerführung), wchodzących w skład kierownictwa obozów koncentracyjnych, a także nazwa komórek organizacyjnych w komendanturach niemieckich obozów jenieckich. Biura te, kierowane przez urzędników posługujących się tytułem Arbeitseinsatzführera, zajmowały się organizacją pracy przymusowej dla więźniów i jeńców wojennych zarówno na terenie obozów, jak i poza nim, zawieraniem umów z przedsiębiorstwami i opracowywaniem norm pracy dla więźniów lub jeńców wojennych.

Arbeitsjuden (niem.: Żydzi pracujący) - żydowscy więźniowie niemieckich obozów koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL), pracujący w tzw. komandach obozowych (Sonderkommando), czyli zorganizowanych grupach roboczych, wykonujących różne czynności w samym obozie lub poza jego obszarem.

Ausländereinsatz (niem.: wykorzystanie obcokrajowców) - nazwa stosowanej na masową skalę nazistowskiej polityki zmuszania ludności podbitych krajów do niewolniczej pracy na rzecz gospodarki III Rzeszy (Arbeitseinsatz). Według oficjalnych danych latem 1944 r. w różnych gałęziach niemieckiej gospodarki wykorzystywano około 7,6 miliona pozbawionych wolności cywilów oraz jeńców wojennych.

Ausrottung (niem.: wytępienie) - pojęcie wykorzystywane przez nazistów na określenie programu masowej eksterminacji podbitych narodów. Odnosiło się ono w szczególności do programu zagłady Żydów ("wytępienia wszystkich Żydów" - Ausrottung aller Juden).

Baltikumer - potoczne określenie weteranów niemieckich oddziałów wojskowych, prowadzących w 1919 r. na terenie państw nadbałtyckich (głównie Łotwy) działania wojenne przeciwko Armii Czerwonej. Słowem Baltikumer określano między innymi członków jednego z walczących na tym terenie Freikorpsów dowodzonego przez znanego asa niemieckiego lotnictwa Rudolfa Bertholda. W późniejszym okresie część żołnierzy tego Freikorpsu wzięła udział w nieudanym, prawicowym zamachu stanu, tzw. puczu Kappa (marzec 1920 r.).

BdS (Befehlshaber der Sipo und des SD) (Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst) - w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) stanowisko (wyższego) dowódcy policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) na jednym z obszarów okupowanych przez III Rzeszę (np. na obszarze Generalnego Gubernatorstwa; GG). Dowódcy ci pełnili funkcję zwierzchników terenowych dowódców Sipo i SD, określanych jako Kommandeur der Sipo und des SD (KdS). W GG funkcję BdS-a pełnili kolejno: Bruno Streckenbach (1939-1941), Karl Eberhard Schöngarth (1941-1943) oraz Walther Bierkamp (1943-1945). Na obszarach w granicach III Rzeszy odpowiednikami BdS byli wyżsi dowódcy posługujący się tytułem Inspekteur der Sipo und des SD (IdS).

Blockälteste (niem.: blokowy) - jeden z więźniów funkcyjnych w niemieckich obozach koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL). Do jego głównych zadań należało utrzymywanie porządku w podległym mu bloku, czyli baraku mieszkalnym więźniów.

DAW (Deutsche Ausrüstungswerke der SS) - Niemieckie Zakłady Wyposażenia SS; przedsiębiorstwo przemysłowe założone w maju 1939 r. z inicjatywy dowództwa SS (Schutzstaffel der NSDAP). W okresie II wojny światowej firma funkcjonowała głównie dzięki wykorzystywaniu niewolniczej pracy (Arbeitseinsatz) tysięcy więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL).

Dulag (Durchgangslager) - obóz przejściowy. W systemie represji III Rzeszy obozy przejściowe pełniły funkcję punktów etapowych dla jeńców wojennych (Durchgangslager für Kriegsgefangene), cywilnych przesiedleńców, zakładników oraz więźniów (Häftlinge), a także Żydów transportowanych do obozów koncentracyjnych (Durchgangs- und Sammellager). Niekiedy w Dulagach dokonywano również wstępnej selekcji osadzonych tam osób. Najbardziej znanym w Polsce obozem tego typu był Dulag 121 Pruszków, przez który jesienią 1944 r. przewinęła się znaczna część ocalałej z Powstania Warszawskiego ludności stolicy.

durchgeschleust (niem.: przeprowadzenie [przez obóz zagłady]) - zwrot używany przez nazistów na określenie działań, mających na celu eksterminację Żydów. Zastosowany m.in. w opracowanym w styczniu 1943 r. tzw. raporcie Richarda Korherra (inspektora ds. statystyki przy Reichsführerze-SS), podsumowującym dotychczasowe rezultaty realizacji programu Endlösimg der Judenfrage (ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej). Określenie to zastąpiło używane wcześniej pojęcie Sonderbehandlung (niem.: specjalne traktowanie), które z czasem stało się powszechnie znanym synonimem zagłady narodu żydowskiego.

Einsatzgruppen (niem.: grupy operacyjne) - działające głównie w okresie II wojny światowej niemieckie jednostki policyjne, tworzone z inicjatywy Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) i składające się z funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) oraz Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD). Pierwsze jednostki tego typu podjęły działalność w okresie Anschlussu Austrii (marzec 1938 r.), włączenia do Rzeszy tzw. obszaru Sudetów (październik 1938 r.) oraz wkroczenia wojsk niemieckich do Pragi (marzec 1939 r.). Z chwilą ataku Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 r. do działań na zajętych przez Wehrmacht terenach II Rzeczypospolitej przystąpiło osiem Einsatzgruppen, które wzięły udział m.in. w planowej akcji likwidacji polskiego elementu przywódczego, głównie w Wielkopolsce, na Pomorzu Gdańskim i Górnym Śląsku (operacja "Tannenberg"). Później jednostki tego typu działały też na zapleczu wojsk niemieckich zajmujących Norwegię, Belgię, Holandię i Jugosławię. Grupy operacyjne odegrały szczególnie istotną rolę po ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki w czerwcu 1941 r. W ślad za jednostkami Wehrmachtu w głąb ZSRR posuwały się wówczas cztery Einsatzgruppen, oznaczone literami "A" (operowała głównie na obszarze Litwy, Łotwy i Estonii), "B" (działała na terenie Białorusi), "C" (obszarem jej działania była północna i środkowa Ukraina) oraz "D" (prowadząca swoje operacje na terenie południowej Ukrainy, Besarabii i Krymu). Każda z grup operacyjnych liczyła od 600 do 1000 funkcjonariuszy i podzielona była na mniejsze oddziały (tzw. Teilkommando), określane jako Sonderkommando oraz Einsatzkommando. Grupy operacyjne działające na zapleczu frontu wschodniego liczyły ok. 3 tysięcy osób. Głównym ich celem była fizyczna likwidacja sowieckich działaczy komunistycznych, oficerów politycznych Armii Czerwonej oraz Żydów. Szacuje się, że członkowie grup operacyjnych doprowadzili do wymordowania ok. 1,5 miliona osób. W 1948 r. przed Amerykańskim Trybunałem Wojskowym stanęło 22 wysokich funkcjonariuszy Einsatzgruppen z Ottonem Ohlendorfem (byłym dowódcą grupy operacyjnej "D") na czele. W procesie tym (zwanym potocznie "procesem Einsatzgruppen"} wszystkich oskarżonych uznano za winnych, a 14 z nich skazano na karę śmierci.

Einzelaktion (niem.: akcja indywidualna) - wyrażenie stosowane w armii niemieckiej podczas II wojny światowej na określenie samowolnych mordów dokonywanych przez żołnierzy Wehrmachtu na Żydach. Jakkolwiek działania takie wpisywały się w ogólną politykę eksterminacji ludności żydowskiej prowadzoną w tym okresie przez III Rzeszę to jednak traktowano je jako przejaw niesubordynacji i karano.

Ek 5 - oznaczenie tzw. Einsatzkommando 5, jednego z oddziałów operacyjnych hitlerowskiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD), stanowiącego jedną z części składowych (Teilkommando), liczącej ogółem około 700 funkcjonariuszy policyjnej grupy operacyjnej C (Einsatzgruppe "C"), aktywnej w drugiej połowie 1941 r. na obszarze działania dawnej niemieckiej Heeresgruppe C (Grupy Armii C określanej wówczas jako Heeresgruppe "Stid", czyli Grupa Armii Południe), tj. na terenie Ukrainy. Oddział funkcjonował do stycznia 1942 r. Ek 5 (stacjonująca m.in. we Lwowie i Kijowie) dopuszczała się zbrodni na mieszkańcach zajętych terenów, m.in. prowadziła eksterminację ludności żydowskiej (szacuje się, że wymordowała ona co najmniej 46 tysięcy osób).

Endsieg (niem.: ostateczne zwycięstwo) - skrót od Endgültiger Sieg. Hasło propagandowe z okresu I wojny światowej, zapożyczone i wykorzystane przez Adolfa Hitlera w książce Mein Kampf (1925), w której pisał m.in. o "ostatecznym zwycięstwie" nad Żydami. Po dojściu Hitlera do władzy (1933) idea ta stała się ważnym elementem doktryny nazistowskiej. W okresie II wojny światowej hasło to było wykorzystywane na szeroką skalę w propagandzie III Rzeszy w celu podtrzymania woli walki w niemieckim społeczeństwie.

Entdeutschung (niem.: odniemczanie) - pojęcie wykorzystywane w okresie dwudziestolecia międzywojennego w propagandzie Republiki Weimarskiej na określenie działań podejmowanych rzekomo przez rząd polski, a mających na celu ograniczenie znaczenia żywiołu niemieckiego na należących do II Rzeczypospolitej terenach dawnego zaboru pruskiego (Wielkopolska i Pomorze Gdańskie). Określenie to, rozpropagowane głównie przez niemieckiego polityka Hermanna Rauschninga w pracy Die Entdeutschung Westpreusens und Posens (1930), zostało następnie przejęte przez propagandę nazistowską. W szerszym zakresie oznaczało wszelkie działania, których celem było osłabienie narodu niemieckiego.

Entpolonisierung (niem.: depolonizacja) - część planu przekształceń narodowościowych ogłoszonego przez szefa policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) Reinharda Heydricha w listopadzie 1939 r. pod nazwą "planu depolonizacji i odżydzenia niemieckich prowincji wschodnich" (Entpolonisierung und Entjudung der deutschen Ostpromnzien). Pierwszym etapem realizacji planu miało być przeprowadzenie, do końca 1939 r., deportacji około 80 tysięcy Polaków z terenów II Rzeczypospolitej wcielonych do Rzeszy (głównie z Wielkopolski, określanej jako Reichsgau Wartheland lub potocznie Warthegau - Kraj Warty) do Generalnego Gubernatorstwa. Polityka depolonizacji, realizowana także w latach następnych, miała być, według nazistów, rewanżem za prześladowania mniejszości niemieckiej (Entdeutschung) podejmowane rzekomo przez władze polskie w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

entsprechend behandelt (niem.: odpowiednio potraktowany) - jedno z określeń stosowanych przez nazistów przy opisie programu zagłady Żydów. Określenie użyte przez szefa policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) Reinharda Heydricha (entsprechend behandelt werden müssen) 20 stycznia 1942 r. podczas konferencji przedstawicieli ministerstw III Rzeszy oraz SS (Schutzstaffel der NSDAP) w Wannsee, na której podjęto decyzję o przystąpieniu do realizacji polityki masowego ludobójstwa Żydów na terenach okupowanych przez Niemcy.

Ersatzheer - niemiecka Armia Rezerwowa podczas II wojny światowej. Utworzona w końcu sierpnia 1939 r., składała się z dywizji rezerwowych i ćwiczebnych stacjonujących na terytorium Rzeszy. Na początku II wojny światowej liczyła blisko 1 milion żołnierzy, zaś w grudniu 1944 r. osiągnęła liczebność ponad 2,5 miliona żołnierzy. Jej pierwszym dowódcą był Friedrich Fromm. Jednym z przewidywanych zadań Ersatzheer miało być podjęcie działań pacyfikacyjnych w wypadku załamania się ładu publicznego lub buntu przebywającej na terytorium Niemiec wielomilionowej rzeszy robotników przymusowych (operacja Walkiria). Latem 1944 r. grupa oficerów Wehrmachtu, skupiona wokół szefa sztabu Armii Rezerwowej Clausa Schenka von Stauffenberga, usiłowała bezskutecznie wykorzystać założenia tej operacji do przejęcia władzy w Niemczech po likwidacji Hitlera. Po niepowodzeniu zamachu z 20 lipca na dowództwo Ersatzheer spadły represje. Obok Stauffenberga uwięziono a następnie stracono m.in. F. Fromma, mimo iż nie był on wtajemniczony w szczegóły spisku, a po jego niepowodzeniu uczestniczył aktywnie w tropieniu organizatorów zamachu. Od lipca 1944 r. do końca wojny funkcję dowódcy Armii Rezerwowej pełnił wysokiej rangi oficer SS (Schutzstaffel der NSDAP) Hans Jüttner (od stycznia 1943 r. kierownik Głównego Urzędu Dowodzenia SS; SS-Führungshauptamt).

Executivmassnamen (niem.: środki wykonawcze) - jeden z eufemizmów wykorzystywanych w nazistowskim żargonie urzędowym na określenie metod masowej eksterminacji ludności żydowskiej.

Freikorps - korpus ochotniczy, jednostka wojskowa w Niemczech po I wojnie światowej. Jego trzon stanowili byli oficerowie i podoficerowie zawodowi, którzy po zakończeniu działań wojennych i podpisaniu traktatu wersalskiego znaleźli się poza okrojoną liczebnie niemiecką armią (Reichswehra). Pod koniec 1919 r. istniało około 100 takich jednostek, w których służyło blisko 400 tys. żołnierzy. Freikorpsy stanowiły teren silnych wpływów ugrupowań oraz środowisk antydemokratycznych i prawicowych, m.in. w marcu 1920 r. część oficerów i żołnierzy z tej formacji udzieliło poparcia nieudanemu antyrepublikańskiemu przewrotowi, zwanemu puczem Kappa. W 1923 r. jednostki te zostały w większości rozwiązane, a niewielką część służących w nich oficerów i żołnierzy wcielono do Reichswehry.

Fremdkörper (niem.: ciało obce) - określenie używane w propagandzie nazistowskiej w odniesieniu do "niearyjskich" członków społeczeństwa III Rzeszy, w szczególności do Żydów.

Freundeskreis der Reichsführer-SS - Koło Przyjaciół Reichsführera-SS; ukształtowane w 1932 r. w otoczeniu Heinricha Himmlera środowisko niemieckich przemysłowców wspierających finansowo prowadzone w III Rzeszy "badania" rasowe. Łącznie w skład tego środowiska wchodziło co najmniej 50 prominentnych przedstawicieli biznesu oraz wysokich urzędników III Rzeszy. W latach 1935-1944 Koło przekazywało Reichsführerowi-SS około 1 miliona marek rocznie.

Führerstaat (niem.: państwo wodzowskie) - pojęcie stosowane w propagandzie nazistowskiej na określenie modelu ustrojowego III Rzeszy.

Führervernichtungsbefehl (Führerbefehl) (niem.: rozkaz Führera dotyczący zagłady [Żydów]) - domniemany rozkaz Adolfa Hitlera, który zapoczątkował realizację nazistowskiego programu ludobójstwa narodu żydowskiego. Kwestia jego wydania stanowi od lat przedmiot sporów historycznych. Jak dotąd nie znaleziono przekonujących dowodów materialnych potwierdzających jego istnienie. W efekcie wielu badaczy stoi na stanowisku, iż rozkaz taki nigdy nie został sformułowany w formie pisemnej.

"Führerworte haben Gesetzeskraft" (niem.: "Słowa Führera miały siłę prawa") - fragment zeznań Adolfa Eichmanna, złożonych w 1961 r. przed izraelskim sądem w trakcie opisywania przez niego okoliczności podjęcia przez przywódców III Rzeszy decyzji o Endlösung der Judenfrage (niem.: ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej).

Gau - okręg, jednostka administracyjna NSDAP na terenie III Rzeszy, na której czele stał Gauleiter. Początkowo terytorium państwa niemieckiego dzieliło się na 33 okręgi, później tworzono je również na terenach podbitych i wcielonych do Rzeszy (tam określano je Reichsgau); w połowie 1943 r. istniały już 43 Gaue. Ich nazwa, wprowadzona po raz pierwszy w statucie NSDAP z maja 1926 r., nawiązywała do średniowiecznych terytoriów administracyjnych funkcjonujących w różnych krajach Europy Zachodniej. Gau dzielił się na mniejsze struktury terytorialne: powiaty (Kreise), gminy (Ortsgruppen), komórki (Zelle) oraz tzw. bloki (Blocks) skupiające około 40-60 położonych w sąsiedztwie gospodarstw domowych.

Gauleiter - wysoki funkcjonariusz NSDAP, stojący na czele struktury terenowej partii nazistowskiej zwanej okręgiem (Gau). Mianowany przez Hitlera, był mu bezpośrednio podległy. Formalnie funkcja Gauleitera był funkcją partyjną (polityczną), faktycznie jednak od połowy lat 30. XX wieku sprawujący ją funkcjonariusze stanowili na podległym sobie obszarze główny ośrodek władzy, któremu podporządkowano terenowe struktury administracji państwowej.

Geheimnisträger - osoba związana tajemnicą służbową; dysponent informacji niejawnych. Określenie używane między innymi w stosunku do wykonawców lub świadków niemieckiej polityki masowego ludobójstwa.

Genickschuss (niem.: strzał w potylicę) - jedna ze stosowanych w niemieckich obozach koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL) metod eksterminacji więźniów.

Gestapo (Geheime Staatspolizei) - Tajna Policja Państwowa, utworzona w 1933 r. policja polityczna, początkowo działająca jedynie na terenie Prus, a od 1936 r. na terenie całej III Rzeszy. Powołana jako instytucja państwowa, od 1934 r. była faktycznie kontrolowana przez SS (Schutzstaffel der NSDAP). W 1935 r. na czele Gestapo stanął Reinhard Heydrich, a w roku następnym instytucja ta weszła, razem z Policją Kryminalną (Kriminalpolizei; Kripo), w skład nowo utworzonej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo). W 1939 r. włączona do Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) jako jej IV Departament, którym kierował Heinrich Müller. W 1944 r. w Gestapo pracowało ok. 30 tys. funkcjonariuszy. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał Gestapo za organizację zbrodniczą.

GFP (Geheime Feldpolizei) - niemiecka tajna policja polowa, w okresie II wojny światowej podporządkowana Wehrmachtowi. Jej głównym zadaniem była walka z partyzantką, szpiegostwem i innymi działaniami wymierzonymi w niemieckie siły zbrojne na terenach okupowanych. Zwalczała też przejawy demoralizacji w Wehrmachcie, m.in. ścigała dezerterów. Podstawową jednostką organizacyjną GFP była grupa (GFP-Gruppe) licząca zazwyczaj około 50 osób, a na terenach Związku Sowieckiego - 95 osób. Pierwszą GFP-Gruppe powołano w sierpniu 1939 r. Na przełomie 1942 i 1943 r. na różnych terenach okupowanych przez III Rzeszę funkcjonowały 83 takie jednostki. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał, że funkcjonariusze GFP popełniali "na wielką skalę" zarówno zbrodnie wojenne, jak i zbrodnie przeciwko ludzkości.

Goldfasanen (niem.: bażanty złociste) - ironiczne określenie aktywistów NSDAP, nawiązujące do charakterystycznego jasnobrunatnego koloru noszonych przez nich mundurów oraz złotych odznak funkcyjnych, kojarzących się z kolorem upierzenia bażanta złocistego.

Grossraum (niem.: wielka przestrzeń) - wykorzystywana przez nazistów koncepcja ekspansji terytorialnej, której celem miałoby być stworzenie przestrzeni życiowej (Lebensraum) dla narodu niemieckiego. Wywodziła się z teorii geopolitycznej wybitnego dziewiętnastowiecznego niemieckiego geografa Friedricha Ratzela, według której zasięg terytorialny danego państwa oraz zdolność do dalszej ekspansji stanowią czynniki decydujące o jego sile i żywotności. W pierwszej połowie XX wieku rozwijana i modyfikowana m.in. przez Karla Haushofera, którego koncepcja podziału świata na cztery panregiony pod hegemonią Niemiec, Rosji, Japonii i USA wywarła silny wpływ na decyzje polityczne Adolfa Hitlera.

Häftling (Häftlinge, Im) - więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego (Konzentrationslager; KL)

Hauptamt SS-Gericht - Główny Urząd Sądownictwa SS, jeden z najważniejszych urzędów Schutzstaffel der NSDAP, podległy bezpośrednio Reichsführerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi. Funkcjonował w latach 1939-1945, nadzorując m.in. funkcjonowanie 38 regionalnych sądów SS i policji (SS-Gericht) działających na terenie III Rzeszy.

Hauptkommando - komenda główna (dowództwo naczelne) jednej z formacji (albo organizacji) wojskowych lub policyjnych.

Heimat (niem.: kraj rodzinny, strony rodzinne) - niedookreślony terytorialnie obszar lub miejsce o istotnym znaczeniu emocjonalnym dla osoby używającej tego pojęcia. W XIX wieku określenie to wywarło istotny wpływ na kształtowanie się nowoczesnego niemieckiego patriotyzmu. W trywialnej, sprowadzonej do prymitywnego nacjonalizmu formie idea Heimatu była szeroko wykorzystywana w okresie III Rzeszy w propagandzie nazistowskiej.

Heimatschuss (niem.: strzał do domu) - w niemieckim żargonie wojskowym lekkie zranienie (postrzał) dające prawo do pobytu w szpitalu lub rekonwalescencji w miejscu zamieszkania.

Herrenvolk (niem.: naród panów) - w ideologii nazistowskiej określenie narodu niemieckiego, rzekomo predestynowanego do sprawowania władzy nad innymi narodami. Stosowane często zamiennie z określeniem Herrenrasse (niem.: rasa panów).

HSSPF (Höhere SS- und Polizeiführer) - wyższy dowódca SS i policji. Tytuł wysokiego rangą urzędnika dowodzącego przed i w czasie II wojny światowej dużymi jednostkami policyjnymi na obszarach kontrolowanych przez III Rzeszę. Za pośrednictwem podległego sobie sztabu dowódca ten kierował działalnością niemal wszystkich rodzajów służb policyjnych, w szczególności policji porządkowej (Ordnungspolizei; Orpo), Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo), SS-Totenkopfverbände (oddziałów strzegących obozów koncentracyjnych), Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD), a nawet niektórych jednostek Waffen-SS. W okresie II wojny światowej tytuł wyższego dowódcy SS i policji przysługiwał zaledwie 17 osobom - w okupowanym Generalnym Gubernatorstwie funkcję taką piastowali początkowo Friedrich Wilhelm Krüger, a następnie Wilhelm Koppe. W terenie urzędnikom tym podlegali funkcjonariusze posługujący się tytułem dowódcy SS i policji (SS- und Polizeiführer; SSPF).

IdS (Inspekteur der Sipo und des SD) (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst) - inspektor policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD). W Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) stanowisko wyższego dowódcy Sipo i SD na terenie jednego z dużych okręgów policyjnych w granicach III Rzeszy. Dowódcy ci pełnili funkcję zwierzchników terenowych dowódców Sipo i SD, określanych jako Kommandeur der Sipo und des SD (KdS). Na obszarach okupowanych przez III Rzeszę odpowiednikami IdS byli wyżsi dowódcy, posługujący się tytułem Befehlshaber der Sipo und des SD (BdS).

IKL (Inspektion der Konzentrationslager) - Inspektorat Obozów Koncentracyjnych, zarząd nazistowskich obozów koncentracyjnych (Konzentrationslager; KL), utworzony w 1934 r. w oparciu o zarząd istniejącego od marca 1933 r. obozu w Dachau. Na czele Inspektoratu stali: były komendant obozu w Dachau Theodor Eicke (1934-1939), a następnie Richard Glücks. Kontrolowany przez SS (Schutzstaffel der NSDAP) IKL został w marcu 1942 r. włączony w skład Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt; WVHA) jako tzw. Grupa Urzędów D (Amtsgruppe D; Konzentrationslagerwesen). Jako jeden z pionów organizacyjnych WVHA Amtsgruppe D nadzorowała funkcjonowanie całości niemieckiego systemu obozów koncentracyjnych. Dzieliła się na cztery departamenty, z których szczególną rolę odgrywał departament II (Arbeitseinsatz), zajmujący się organizacją niewolniczej pracy więźniów obozów koncentracyjnych.

Kampfzeit (niem.: czas walki) - używana w hitlerowskiej mitologii nazwa okresu w dziejach ruchu nazistowskiego obejmująca lata 1919-1933, czyli czternastolecie poprzedzające objęcie przez Hitlera władzy w Niemczech.

KdO (Kommandeur der Ordnungspolizei) - terenowy dowódca niemieckiej policji porządkowej (Ordnungspolizei; Orpo). Na przykład w Generalnym Gubernatorstwie dowodził jednostkami Orpo na terenie dystryktu. Podlegał wyższemu funkcjonariuszowi policji, nazywanemu na terenie Rzeszy Inspekteur der Ordnungspolizei (IdO), a na terenach okupowanych - Befehlshaber der Ordnungspolizei (BdO).

KdS (Kommandeur der Sipo und des SD) (Kommandeur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst) - terenowy dowódca policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) w strukturze Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA). Sprawował zwierzchnictwo nad jednostkami Sipo i SD funkcjonującymi na określonym obszarze. Dowódcy ci podlegali inspektorom policji bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (Inspekteur der Sipo und des SD; IdS), na terenach okupowanych przez III Rzeszę nazywani (wyższymi) dowódcami policji bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (Befehlshaber der Sipo und des SD; BdS).

KL (Konzentrationslager) - niemiecki obóz koncentracyjny. Pierwsze obozy w III Rzeszy utworzono jeszcze w 1933 r. - we wrześniu 1939 r. w 26 dużych obozach koncentracyjnych przebywało ponad 21 tysięcy więźniów (Häftlinge). Gwałtowna rozbudowa systemu obozowego hitlerowskich Niemiec nastąpiła w okresie II wojny światowej: w połowie 1944 r. ponad półmilionowa rzesza więźniów, pilnowana przez około 40 tysięcy esesmanów, została umieszczona w 20 dużych obozach koncentracyjnych i podporządkowanych im 165 obozach pracy. Ponadto w skład tego systemu wchodziły obozy pełniące funkcję miejsc (ośrodków) masowej zagłady (m.in. KL Lublin, zwany potocznie obozem na Majdanku, Bełżec, Sobibór oraz największy z nich: KL Auschwitz II-Birkenau w Oświęcimiu). Łącznie do obozów koncentracyjnych i ośrodków masowej zagłady trafiło około 9 milionów osób, spośród których zginęło około 7,2 miliona. Nadzór nad funkcjonowaniem całości niemieckiego systemu obozowego sprawował, kontrolowany przez SS, Inspektorat Obozów Koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationslager; IKL). Początkowo niemieckie obozy koncentracyjne pełniły głównie funkcję represyjno-eksterminacyjną, jednak w okresie II wojny światowej stały się także ważnym elementem w niemieckim systemie pracy niewolniczej, zwłaszcza po włączeniu w marcu 1942 r. IKL w skład Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt; WVHA). Decyzje dotyczące funkcjonowania poszczególnych obozów znajdowały się w rękach ich komendantów (Lagerführerów), którym podlegał obozowy aparat administracyjny składający się z pięciu lub sześciu oddziałów. Do najważniejszych należał Oddział II "polityczny" (Politische Abteilung) oraz Oddział III "więźniarski" (Schutzhaftlagerführung), na którego czele stał funkcjonariusz obozowy zwany Schutzhaftlagerführerem. W skład Oddziału III wchodziło tzw. Biuro Zatrudnienia (Arbeitseinsatz) zajmujące się organizacją niewolniczej pracy więźniów.

Kommissarbefehl - potoczna nazwa "Wytycznych w sprawie traktowania komisarzy politycznych" (Richtlinien für die Behandlung politischer Kommissare), z 6 czerwca 1941 r., wydanych w formie rozkazu Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu do dowódców niemieckich armii i flot Luftwaffe przygotowujących się do ataku na Związek Sowiecki. Rozkaz nakazywał natychmiastowe rozstrzeliwanie pojmanych do niewoli sowieckich komisarzy politycznych służących w Armii Czerwonej.

Kommissstiefel - podkute buty wojskowe używane przez Wehrmacht w czasie II wojny światowej.

Kreis - terenowa jednostka organizacyjna NSDAP, odpowiednik powiatu. Lider partii nazistowskiej na tym terenie (Kreisleiter) podlegał bezpośrednio Gauleiterowi (przywódcy NSDAP na terenie okręgu, Gau), a jednocześnie sam nadzorował działalność gminnych struktur partyjnych (Ortsgruppen). W połowie 1939 r. teren Rzeszy był podzielony na 813 jednostek terytorialnych określanych jako Kreise.

Kripo (Kriminalpolizei) - niemiecka policja kryminalna, zajmująca się walką z przestępczością pospolitą. W 1936 r., wskutek starań Reichsführera-SS Heinricha Himmlera scentralizowana, podporządkowana SS, a następnie włączona wraz z Tajną Policją Państwową (Geheime Staatspolizei; Gestapo) w skład policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo). W 1939 r., po formalnej likwidacji Sipo, weszła w skład Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptatnt; RSHA) jako jej V Urząd (departament; Amt). Do 1944 r. na czele Kripo stał Artur Nebe, a następnie bezpośrednio szef RSHA Ernst Kaltenbrunner.

Kristallnacht (niem.: noc kryształowa) - pogromy ludności żydowskiej w Niemczech przeprowadzone w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. Ich nazwa nawiązywała do szkła z rozbijanych przez tłum witryn sklepów żydowskich. Zorganizowane przez nazistów na fali antysemickiej histerii, która ogarnęła społeczeństwo III Rzeszy po zastrzeleniu przez szesnastoletniego Żyda polskiego pochodzenia, Herschela Grynszpana, radcy ambasady niemieckiej w Paryżu Ernsta von Ratha (7 listopada 1938 r.). Podczas pogromów zginęło 91 osób, zniszczono 267 synagog, zdewastowano 7,5 tysiąca sklepów, a ok. 20-30 tysięcy osób osadzono w obozach koncentracyjnych. Kristallnacht stała się początkiem nowego etapu prześladowań ludności żydowskiej w III Rzeszy.

Kulturabteilung (niem.: oddział kulturalny) - w KL Auschwitz nazwa wchodzącego w skład aparatu administracyjnego podległego komendantowi obozu Oddziału VI, zajmującego się organizacją szkolenia ideologicznego i życia "kulturalnego" obozowej załogi. Na czele oddziału stał funkcjonariusz posługujący się tytułem Leiter. W latach 1941-1945 funkcję tę pełnił Kurt Knittel.

Landser - w języku niemieckim potoczne określenie szeregowego żołnierza.

Lebensborn (niem.: źródło życia) - niemieckie stowarzyszenie, oficjalnie deklarujące realizację celów opiekuńczo-charytatywnych, założone w 1936 r. z inicjatywy kierownictwa SS. Organizacji tej patronował osobiście Reichsführer-SS Heinrich Himmler. Jej rzeczywiste zadania wynikały z nazistowskich koncepcji rasowych i były ukierunkowane na działania zmierzające do zwiększenia liczebności populacji charakteryzującej się rzekomymi cechami "nordyckimi". Zgodnie ze swym statutem Lebensborn miał koncentrować się głównie na udzielaniu pomocy "wartościowym rasowo" rodzinom wielodzietnym oraz samotnym matkom, a także na pośrednictwie w zakresie polityki adopcyjnej. W rzeczywistości działacze tego stowarzyszenia dopuszczali się (zwłaszcza na terenach podbitych przez III Rzeszę) licznych przestępstw polegających głównie na odbieraniu dzieci o cechach "nordyckich" prawowitym rodzicom, reedukowaniu ich w specjalnych ośrodkach, a następnie przekazywaniu do adopcji rodzinom funkcjonariuszy SS. Całkowitą liczbę takich przypadków szacuje się na co najmniej kilkadziesiąt tysięcy. Lebensborn istniał do 1945 r. Trybunał Denazyfikacyjny w Monachium uznał jego działalność za zbrodniczą.

Leiter (niem.: naczelnik, przewodnik, lider) - 1) nazwa wysokiej funkcji urzędniczej w administracji niemieckiej. Przysługiwała zazwyczaj osobom kierującym oddziałami lub departamentami niemieckich urzędów centralnych (np. Leiter der Kulturabteilung im Auswärtigen Amt); 2) nazwa funkcji partyjnej w NSDAP. Przysługiwała liderowi organizacji terenowej partii nazistowskiej (np. Gauleiter, Kreisleiter, Ortsgruppenleiter, Zellenleiter, Blockleiter), a także wąskiej grupie działaczy wchodzących w skład ścisłego kierownictwa NSDAP (Reichsleiter); 3) funkcyjny oficer SS w sztabach Einsatzgruppen oraz dowództwach wchodzących w skład tych grup Teilkommandos; 4) w niemieckich obozach koncentracyjnych tytuł przysługujący kierownikom Oddziałów II (Politische Abteilung) i VI (Kulturabteilung), a także niektórym innym funkcjonariuszom SS, m.in. kierownikom krematoriów (Leiter Krematorien).

LSSAH (Leibstandarte-SS Adolf Hitler) - nazwa najbardziej elitarnej jednostki bojowej Waffen-SS. Jednostka została utworzona na bazie powstałego w 1933 r. niewielkiego oddziału straży przybocznej Hitlera (SS-Stabswache Berlin), systematycznie rozbudowywanego do siły pułku (połowa lat 30.), brygady (1940 r.), dywizji grenadierów pancernych (SS-Panzer-Grenadier-Division LSSAH; 1942 r.) i wreszcie dywizji pancernej (1. SS-Panzer-Division Leibstandarte-SS Adolf Hitler, październik 1943 r.) w sile ok. 20 tysięcy żołnierzy oraz 160 czołgów. Kilkakrotnie rozbijana w walkach i odtwarzana na zapleczu działań wojennych, LSSAH walczyła na różnych frontach II wojny światowej, m.in. w Polsce, Holandii, Francji, Jugosławii, Grecji, Związku Sowieckim, Normandii, podczas ofensywy w Ardenach, na Węgrzech oraz w Austrii. Podczas walk jej żołnierze dopuszczali się zbrodni na jeńcach wojennych i cywilach.

Militärbefehlshaber - niemiecki dowódca jednego z okupacyjnych okręgów wojskowych skupiający w swoim ręku pełnię władzy na podległym sobie terenie. W okresie II wojny światowej istniało pięć takich okręgów okupacyjnych: Belgien und Nordfrankreich (Belgia i północna Francja), Frankreich (Francja), Saloniki-Ägäis (Saloniki-Morze Egejskie), Serbien (Serbia) i Südgriechenland (południowa Grecja).

Mischlinge (niem.: mieszańcy) - jedna z kategorii "rasowych" w III Rzeszy, wyodrębniona przez nazistów na podstawie przepisów tzw. ustaw norymberskich z września 1935 r. Za "mischlingów" uznano obywateli niemieckich, którzy posiadali jednego lub dwóch żydowskich przodków w II pokoleniu (dziadków). Pierwszą z tych kategorii określano jako mieszańców I stopnia, zaś drugą - mieszańców II stopnia. W 1939 r. na terenie Niemiec przebywało ponad 110 tysięcy osób zaliczonych do obu kategorii "mischlingów".

Nebenlager - podobóz, filia głównego obozu koncentracyjnego (Konzentrationslager; KL). Na przykład KL Auschwitz dysponował łącznie 44 podobozami, z których 28 pełniło funkcję tzw. podobozów przemysłowych. Najczęściej podobozy te były usytuowane w pobliżu fabryk, hut i kopalni, których zarządy, w porozumieniu z komendą obozu, wykorzystywały więźniów do pracy niewolniczej (Arbeitseinsatz).

NSKK (Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps) - Narodowo-Socjalistyczny Korpus Motorowy; utworzona w 1931 r. organizacja paramilitarna NSDAP, pełniąca początkowo funkcję oddziałów zmotoryzowanych Sturmabteilung (SA). Od 1934 r. działała samodzielnie. Do podstawowych zadań Korpusu należało prowadzenie szkoleń poborowych przeznaczonych do służby w pancernych i zmotoryzowanych jednostkach wojskowych. W połowie lat 30. XX wieku organizacja liczyła około 10 tysięcy członków. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze potępił działalność NSKK, jednak nie uznał go za organizację przestępczą.

NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt) - Narodowosocjalistyczna Ludowa Opieka Społeczna; niemiecka organizacja charytatywna, od 1931 r. działająca w Berlinie, od maja 1933 r. na terenie całego kraju. W krótkim czasie wchłonęła lub opanowała inne stowarzyszenia zajmujące się opieką społeczną, stając się jedną z najbardziej masowych organizacji społecznych w III Rzeszy. W 1939 r. skupiała w swoich szeregach 12,5 miliona członków. Początkowo jej głównym kierunkiem działania była pomoc ofiarom przedłużającego się kryzysu gospodarczego: osobom bezrobotnym i znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej. Później NSV zajmowała się również opieką nad matką i dzieckiem, prowadzeniem przedszkoli, pomocą młodzieży, współpracą z Niemieckim Związkiem Kobiet, zwalczaniem gruźlicy, upowszechnianiem opieki stomatologicznej, pomocą bezdomnym oraz rozbudową sieci kuchni dla ubogich.

OKHG (Oberkommando der Heeresgruppe) - dowództwo niemieckiej grupy armii (związku operacyjnego składającego się z kilku armii).

Orpo (Ordnungspolizei) - działająca w latach 1936-1945 niemiecka policja porządkowa, od koloru mundurów nazywana potocznie "zieloną policją". Formacją tą kierował Kurt Daluege. Podporządkowana SS, dzieliła się na szereg wyspecjalizowanych formacji policyjnych, m.in.: Schutzpolizei (Schupo; policja miejska), Gendarmerie (żandarmeria, zwana też policją wiejską), Bahnschutzpolizei (policja kolejowa), Feuerschutzpolizei (zawodowa straż pożarna - w strukturach Orpo od 1938 r.), Postschutz (policja pocztowa, zajmująca się ochroną placówek pocztowych oraz sieci telefonicznej i telegraficznej), Wasserschutzpolizei (policja wodna), Verwaltungspolizei (policja administracyjna, której zadaniem była kontrola przestrzegania różnego rodzaju rozporządzeń administracyjnych, m.in. w zakresie budownictwa, opieki zdrowotnej oraz handlu), Werkschutzpolizei (wchodząca w skład Orpo formacja paramilitarna zajmująca się ochroną zakładów przemysłowych) i inne.

Ortskommandant - komendant polowy (placu, garnizonu, miasta), niemiecki oficer stojący na czele komendantury polowej (Ortskommandantur), pełniącej w miejscowościach zajętych przez Wehrmacht funkcję lokalnej okupacyjnej administracji wojskowej.

Ostministerium - potoczna nazwa utworzonego w czerwcu 1941 r. Ministerstwa Rzeszy dla okupowanych Obszarów Wschodnich (Reichsministerium für die besetzten Ostgebiete). Ministerstwem, którego kompetencje rozciągały się na terytoria krajów nadbałtyckich, północno-wschodniej Polski oraz na zajęte przez Wehrmacht obszary Związku Sowieckiego, kierował Alfred Rosenberg.

OT (Organisation Todt) - wyspecjalizowana paramilitarna organizacja techniczna w III Rzeszy, utworzona w 1938 r. z inicjatywy inżyniera i działacza nazistowskiego Fritza Todta (od marca 1940 r. ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i amunicji). Jej głównym zadaniem była realizacja wielkich inwestycji militarnych, m.in. umocnień na Linii Zygfryda, Wale Atlantyckim i Linii Gustawa. Uczestniczyła także w pracach nad rozbudową niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Pod koniec wojny w jej szeregach służyło około 340 tysięcy osób. OT na szeroką skalę korzystała również z pracy niewolniczej w ramach programu Arbeitseinsatz; szacuje się, że na rzecz Organizacji Todta pracowało 1,4 miliona jeńców wojennych i więźniów obozów koncentracyjnych (Haftlinge). Po śmierci jej założyciela, w wypadku lotniczym w 1942 r., nowym zwierzchnikiem OT został Albert Speer.

OUN (Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw) - Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, skrajnie nacjonalistyczna ukraińska organizacja polityczna, powołana do życia w 1929 r., w celu walki o utworzenie "niezależnego, zjednoczonego państwa narodu ukraińskiego". W okresie międzywojennym działała nielegalnie głównie na terenie Polski południowo-wschodniej, posługując się terrorem i dywersją. W okresie II wojny światowej w Organizacji nastąpił rozłam na dwie zwalczające się frakcje, na których czele stali: Stepan Bandera (OUN-B; tzw. banderowcy) oraz Andrij Melnyk (OUN-M; tzw. melnykowcy). Obie frakcje zabiegały intensywnie, choć bez powodzenia, o zdobycie poparcia III Rzeszy dla programu odbudowy niezależnego państwa ukraińskiego. Szczególnie daleko w kolaboracji z hitlerowcami posunęła się frakcja Melnyka, angażując się w 1943 r. w organizację ukraińskiej 14. Dywizji Grenadierów SS (potocznie nazywanej dywizją SS Galizien-Hałyczyna), rozbitej w lipcu 1944 r. Po zakończeniu II wojny światowej OUN aż do lat 50. XX wieku kierowała działaniami ukraińskiego podziemia zbrojnego (tzw. Ukraińskiej Powstańczej Armii) na terenie sowieckiej Ukrainy oraz południowo-wschodniej Polski.

Parteiführer (niem.: przywódca partyjny, lider partii) - w NSDAP tytuł przysługujący Adolfowi Hitlerowi od 1921 r. (w 1934 r. zmieniony na Führer und Reichskanzler - wódz i kanclerz Rzeszy). W potocznym znaczeniu określenia Parteiführer używano także w odniesieniu do liderów innych ugrupowań politycznych lub lokalnych przywódców NSDAP.

Parteigenosse (niem.: towarzysz partyjny, człowiek partii) - w III Rzeszy oficjalny zwrot na określenie członka NSDAP, stosowany np. w korespondencji partyjnej.

Politische Abteilung (niem.: oddział polityczny) - nazwa Oddziału II wchodzącego w skład aparatu administracyjnego podległego komendantowi niemieckiego obozu koncentracyjnego. Jego pracownicy zajmowali się m.in. rejestracją nowo przybyłych więźniów (Haftlinge), przeprowadzali procedury zwolnienia lub przeniesienia więźniów do innego obozu, badali przypadki śmierci lub ucieczek osadzonych, prowadzili przesłuchania oraz obozową kartotekę. Na czele oddziału stał funkcjonariusz posługujący się tytułem Leiter. Z reguły był to urzędnik Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo) lub Policji Kryminalnej (Kriminalpolizei; Kripo), dlatego też potocznie strukturę tę nazywano Lager-Gestapo. Na przykład w KL Auschwitz Politische Abteilung kierowali: Maximilian Grabner, a następnie Hans Schurz.

Rassenschande (niem.: pohańbienie rasy) - pojęcie wykorzystywane w propagandzie nazistowskiej, a także przestępstwo karne w świetle uchwalonej we wrześniu 1935 r. Ustawy o ochronie niemieckiej krwi i czci (jednej z tzw. ustaw norymberskich). Pojęcie to oznaczało niedozwolone zawieranie przez "osoby krwi niemieckiej" związków małżeńskich lub utrzymywanie stosunków intymnych z Żydami, za co groziła w III Rzeszy kara pozbawienia wolności. W latach 1935-1943 za "pohańbienie rasy" skazano w Niemczech 2211 osób.

Reichsführer-SS - od 1925 r. tytuł, od 1934 r. najwyższy stopień w SS. W latach 1929-1945 przysługiwał wyłącznie Heinrichowi Himmlerowi. W ostatnich dniach wojny Hitler podjął decyzję o pozbawieniu Himmlera piastowanych przez niego stanowisk, a do stopnia Reichsführera-SS awansował Gauleitera Dolnego Śląska Karla Hankę.

RSHA (Reichssicherheitshauptamt) - Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, instytucja koordynująca działalność policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i wywiadu politycznego hitlerowskich Niemiec. Utworzony we wrześniu 1939 r. rozkazem Reichsführera-SS Heinricha Himmlera, RSHA kierował działaniami różnych formacji policyjnych, w tym Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD), Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo) i Policji Kryminalnej (Kriminalpolizei; Kripo). Składał się z siedmiu departamentów, zwanych urzędami (Amt): I (personalny), II (budżet, administracja, organizacja), III (SD-Inland - wywiad wewnętrzny, obsadzony przez część funkcjonariuszy SD), IV ("Inwigilacja i walka z przeciwnikami" - obsadzony przez funkcjonariuszy Gestapo), V ("Walka z kryminalistami" - kierowany przez funkcjonariuszy Kripo), VI (SD-Ausland - obsadzony przez część funkcjonariuszy SD) oraz VII (walka ideologiczna - kontrolowany przez część funkcjonariuszy SD). Na czele poszczególnych departamentów stali urzędnicy państwowi posługujący się tytułem Amtchef. Całością prac RSHA kierowali kolejno Reinhard Heydrich (1939-1942), Bruno Streckenbach (1942-1943) oraz Ernst Kaltenbrunner (1943-1945). Istnienie tej instytucji było utrzymywane w ścisłej tajemnicy, a jej szefowie używali oficjalnie tytułu: szef policji bezpieczeństwa i SD. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał RSHA za organizację zbrodniczą.

Rückkämpfer (niem.: niedobitki, maruderzy) - żołnierze z rozbitych jednostek Wehrmachtu usiłujący uniknąć niewoli i dołączyć do głównych sił armii niemieckiej. Określenie stosowane m.in. w odniesieniu do żołnierzy z oddziałów Heeresgruppe "Mitte" (Grupy Armii Środek) rozbitych na Białorusi w trakcie przeprowadzonej latem 1944 r. przez Armię Czerwoną tzw. operacji Bagration.

RuSHA (Rasse- und Siedlungshauptamt der SS) - Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS. Jeden z głównych urzędów SS, podległy bezpośrednio Reichsführerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi. Utworzony w styczniu 1935 r. na bazie wcześniejszej, istniejącej od 1931 r., struktury organizacyjnej. Zajmował się głównie sprawami kontroli "czystości rasowej" funkcjonariuszy SS i ich rodzin, a także zagadnieniami związanymi z programem niemieckiego osadnictwa na podbitych przez III Rzeszę terenach wschodnich.

Schutzhaftreferat - potoczne określenie komórki organizacyjnej w strukturach niemieckiej Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo), podejmującej decyzje o tzw. areszcie ochronnym (Schutzhaft) "wobec osób, które przejawiają wrogie postawy i poprzez swoje zachowanie zagrażają bezpieczeństwu narodu i Państwa". Decyzje takie podejmowano w trybie administracyjnym na podstawie stale rozszerzanych przepisów Dekretu o ochronie Narodu i Państwa z lutego 1933 r. Osoby, wobec których zastosowano decyzję o areszcie ochronnym, umieszczano w obozach koncentracyjnych. W okresie II wojny światowej komórką nadzorującą stosowanie na wielką skalę tej procedury represyjnej była sekcja 2 (Schutzhaftangelegenheiten) Wydziału C (Karteiwesen) w Urzędzie (departamencie; Amt) IV (Gestapo) Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA). Sekcją tą, oznaczoną jako "IV C 2", kierował Emil Berndorff.

Schupo (Schutzpolizei) - niemiecka policja miejska, wchodząca w skład niemieckiej policji porządkowej (Ordnungspolizei; Orpo). Działała zarówno w dużych miastach (Schutzpolizei des Reiches), jak i w mniejszych miasteczkach (Schutzpolizei der Gemeinden).

SD (Sicherheitsdienst) - Służba Bezpieczeństwa, wywiad polityczny partii nazistowskiej, utworzony w 1931 r. w strukturach SS przez Reinharda Heydricha. W 1939 r. podporządkowana Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA), w którym jej funkcjonariusze obsadzili departamenty: III, VI i VII. Kierownictwo SD przez dłuższy czas rywalizowało z dowództwem wywiadu wojskowego (Abwehry), a w 1944 r. zdołało przejąć zwierzchnictwo nad wieloma jego komórkami organizacyjnymi. Funkcję szefa SD pełnili: Reinhard Heydrich (do maja 1942 r.), a następnie Ernst Kaltenbrunner. W procesie norymberskim Służba Bezpieczeństwa została uznana za organizację zbrodniczą.

SEk (Sondereinsatzkommando) (niem.: oddział do zadań specjalnych) - nazwa oddziałów policyjnych składających się z funkcjonariuszy niemieckiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD), wyspecjalizowanych w realizacji założeń polityki masowej zagłady ludności żydowskiej na terenach okupowanych przez III Rzeszę. Najbardziej znanym oddziałem tego typu było dowodzone osobiście przez Adolfa Eichmanna Sondereinsatzkommando Ungarn, które w marcu 1944 r. przystąpiło do akcji eksterminacji węgierskich Żydów. W jej wyniku od maja do lipca 1944 r. wywieziono do obozów koncentracyjnych (głównie KL Auschwitz) ponad 430 tysięcy osób, z których zdecydowaną większość później wymordowano.

Sk (Sonderkommando) (niem.: oddział specjalny) - 1) zorganizowana grupa więźniów wykorzystywana w niemieckich obozach zagłady do prac związanych z procesem masowej eksterminacji lub też do zacierania po nim śladów (np. do wynoszenia ciał z komór gazowych, wyrywania ofiarom złotych zębów oraz palenia zwłok). Członkami tych jednostek byli zazwyczaj więźniowie narodowości żydowskiej, potocznie określani jako Arbeitsjuden (niem.: Żydzi pracujący); 2) zorganizowana grupa funkcjonariuszy niemieckiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) w sile kompanii. Obok jednostek zwanych Einsatzkommandami (Einsatzkommandos) grupy te stanowiły część składową powołanych przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) formacji policyjnych w sile batalionu (tzw. Einsatzgruppen), przeznaczonych do realizacji nazistowskiej polityki ludobójstwa na terenach podbitych przez III Rzeszę.

Sonderbehandlung (niem.: specjalne traktowanie) - eufemistyczne określenie stosowane przez nazistów podczas II wojny światowej na oznaczenie prowadzonej przez nich polityki masowego ludobójstwa. Po raz pierwszy użyte w okólniku szefa policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) Reinharda Heydricha do wszystkich urzędów policji państwowej z 20 września 1939 r. Pojęcie to było używane zamiennie z takimi określeniami, jak: allgemeine Lösung (niem.: powszechne rozwiązanie), völlige Lösung (niem.: całkowite rozwiązanie), Endlösung (niem.: ostateczne rozwiązanie), Deportation (niem.: deportacja), Evakuierung (niem.: ewakuacja), a z czasem także durchgeschleust (niem.: przeprowadzenie [przez obóz zagłady]).

SP, Sipo (Sicherheitspolizei) - policja bezpieczeństwa, jedna z państwowych formacji politycznych, utworzona w 1936 r. na bazie Policji Kryminalnej (Kriminalpolizei; Kripo) oraz Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei; Gestapo). Jej utworzenie miało związek z podejmowanymi przez Reichsführera-SS Heinricha Himmlera staraniami mającymi na celu podporządkowanie kierownictwu NSDAP całości formacji policyjnych III Rzeszy. Wkrótce po utworzeniu zwierzchnictwo nad Sipo objął szef Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) - Reinhard Heydrich. Od 1936 r. poza Sipo pozostawała tzw. policja porządkowa (Ordnungspolizei; Orpo). W 1939 r. Sipo formalnie przestała istnieć, a oba jej człony (Gestapo i Kripo) włączono do struktur Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA).

Sperrkommando - oddział zaporowy, specjalna jednostka policyjna, wykorzystywana do zwalczania defetyzmu i demoralizacji na bezpośrednim zapleczu frontu. Do jej zadań należało m.in. stosowanie doraźnych represji wobec osób nawołujących do zaprzestania walki oraz dezerterów z jednostek liniowych Wehrmachtu. Oddziały te były wykorzystywane przez nazistów do podtrzymywania dyscypliny w niemieckim społeczeństwie zwłaszcza w ostatnich tygodniach II wojny światowej.

Spiess - potoczne określenie podoficera starszego ("głównego sierżanta") piastującego w Wehrmachcie wprowadzoną w 1938 r. funkcję Hauptfeldwebla (szefa kompanii).

SS (Schutzstaffel der NSDAP) - Sztafeta Ochronna (Szwadron Ochronny) NSDAP, utworzona w 1925 r. bojówka partii nazistowskiej pełniąca funkcję osobistej ochrony Adolfa Hitlera. Od 1929 r. dowodzona przez Heinricha Himmlera, posługującego się stopniem Reichsführera-SS. Członkowie SS odegrali istotną rolę w likwidacji wewnętrznej opozycji w NSDAP podczas tzw. nocy długich noży (30 czerwca 1934 r.). W drugiej połowie lat 30. znaczenie SS szybko wzrosło, gwałtownie następowała również rozbudowa trzech zasadniczych pionów tej formacji: Allgemeine-SS (Ogólna SS - pion pełniący rolę zaplecza polityczno-wychowawczego SS), SS-Totenkopfverbände (tzw. Oddziały Trupich Główek, jednostki pełniące służbę w obozach koncentracyjnych; Konzentrationslager; KL) oraz SS-Verfügungstruppen (Oddziały Dyspozycyjne SS) - od 1940 r. Waffen-SS (wojska SS). Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał SS za organizację zbrodniczą.

SS-Aufseherin (SS-Aufseherinnen, Im) - funkcjonariuszka SS, pełniąca w latach 1938-1945 różne funkcje nadzorcze w niemieckich obozach koncentracyjnych.

SS-FHA (SS-Führungshauptamt) - Główny Urząd Dowodzenia SS, utworzona w sierpniu 1940 r. instytucja koordynująca działalność różnych struktur organizacyjnych składających się na szeroko pojętą formację SS (Schutzstaffel der NSDAP). Tworzyły go cztery "grupy urzędów" (Amtsgruppe), w skład których wchodziło 16 urzędów (Amt) oraz 13 inspektoratów. Amtsgruppe A zajmowała się sprawami organizacyjnymi, personalnymi i logistyką, Amtsgruppe B nadzorowała system szkolnictwa wojskowego SS, Amtsgruppe C koordynowała prace inspektoratów poszczególnych rodzajów broni (piechoty, kawalerii, artylerii, saperów itp.), natomiast Amtsgruppe D pełniła rolę kierownictwa służby zdrowia Waffen-SS (oddziałów wojskowych SS). Do stycznia 1943 r. SS-FHA kierował Reichsführer-SS Heinrich Himmler, później jego miejsce zajął Hans Jüttner.

SSPF (SS- und Polizeiführer) - dowódca SS i policji. Tytuł przysługujący urzędnikowi dowodzącemu przed i w czasie II wojny światowej jednostkami policyjnymi na obszarach kontrolowanych przez III Rzeszę. Służbowo podlegał funkcjonariuszom piastującym stanowiska wyższego dowódcy SS i policji (Höhere SS- und Polizeiführer, HSSPF).

SSPHA (SS-Personalhauptamt) - Główny Urząd Personalny SS, jeden z najważniejszych urzędów podległych bezpośrednio Reichsführerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi. Na jego czele do kwietnia 1942 r. stał Walter Schmitt, a następnie Maximilian von Herff.

Stammlager - 1) (Stalag; Stammlager für kriegsgefangene Mannschaften und Unteroffiziere) w czasie II wojny światowej niemiecki obóz jeniecki dla szeregowców i podoficerów wojsk lądowych państw koalicji antyhitlerowskiej. Szeregowcy i podoficerowie sił powietrznych osadzani byli obozach, określanych jako Stalag Luft (Stammlager für kriegsgefangene Luftwaffenangehörige), natomiast marynarze marynarki wojennej trafiali do obozów nazywanych Marlag (Merinekreigsgefangenenlager für Marineangehörige). 2) obóz macierzysty, główny obóz w określonym kompleksie niemieckich obozów koncentracyjnych. Na przykład w kompleksie obozowym Auschwitz funkcję obozu macierzystego pełnił KL Auschwitz I.

Standortälteste - dowódca garnizonu (np. garnizonu wojskowego lub garnizonu SS w obozie koncentracyjnym).

Teilkommando - pododdział, najmniejsza jednostka organizacyjna wchodząca w skład powołanych przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA) policyjnych grup operacyjnych (tzw. Einsatzgruppen). Pojęciem Teilkommandos określano zarówno jednostki policyjne w sile kompanii, zwane Sonderkommandos lub Einsatzkommandos, jak też wydzielone z nich mniejsze zespoły funkcjonariuszy (Vorkommando). Na czele takich pododdziałów stali policyjni urzędnicy posługujący się tytułem Teilkommandoführer.

Teilkommandoführer - dowódca pododdziału zwanego Teilkommando, składającego się z funkcjonariuszy policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei; Sipo) oraz Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst; SD) i wchodzącego w skład niemieckich policyjnych grup operacyjnych (Einsatzgruppen), powołanych do realizacji nazistowskiej polityki ludobójstwa na terenach podbitych przez III Rzeszę.

Untermensch (niem.: podczłowiek) - określenie stosowane w propagandzie nazistowskiej w odniesieniu do "niearyjskich" grup etnicznych uznanych za upośledzone, a także w stosunku do środowisk i grup w społeczeństwie niemieckim, które nie spełniały hitlerowskich standardów dotyczących "ochrony jakości niemieckiej rasy". W pierwszym wypadku terminu tego używano głównie wobec Żydów, Romów oraz przedstawicieli narodów słowiańskich (przede wszystkim Polaków i Rosjan), w drugim zaś - m.in. wobec niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo, przedstawicieli mniejszości seksualnych oraz świadków Jehowy.

Vernichtung durch Arbcit (niem.: wyniszczenie przez pracę) - jedna z podstawowych zasad funkcjonowania niemieckich obozów koncentracyjnych w okresie II wojny światowej. Na jej podstawie więźniowie (Häftlinge) byli zmuszani do wykonywania pracy niewolniczej na rzecz gospodarki III Rzeszy aż do całkowitego wycieńczenia organizmu. Osoby, które utraciły zdolność do dalszej pracy, a więc stawały się bezproduktywne z punktu widzenia administracji obozowej, były eksterminowane.

Vertrauensmann (V-Mann; Im V-Männer) - tajny współpracownik policji politycznej lub służb wywiadowczych III Rzeszy, niekiedy określany także mianem Vertrauensperson (V-Person).

Verwaltungsführer - 1) oficer SS pełniący funkcję kierownika Oddziału IV (Verwaltung) w niemieckim obozie koncentracyjnym, kierownik gospodarczy lub administracyjny obozu. Zajmował się zarządzaniem majątkiem obozowym i należącym do więźniów, zaopatrzeniem w żywność i odzież, sprawami finansowymi itp.; 2) oficer gospodarczy SS (kwatermistrz) w sztabach policyjnych "grup operacyjnych" (Einsatzgruppen) i dowództwach pododdziałów (Teilkommandos) wchodzących w skład tych grup.

Verwertung (niem.: ekonomiczne wykorzystanie, spożytkowanie) - w nazistowskim żargonie urzędniczym określenie takich działań, jak wyrywanie złotych zębów lub obcinanie włosów ofiarom ludobójstwa w niemieckich obozach koncentracyjnych (ośrodkach masowej zagłady). Czynności te (wykonywane zazwyczaj przez odpowiednie Sonderkommanda obozowe) były rezultatem zbrodniczego dążenia nazistów do maksymalizacji zysków ekonomicznych, osiąganych w trakcie realizacji programu masowej eksterminacji.

Volksgemeinschaft (niem.: wspólnota narodowa) - w propagandzie hitlerowskiej określenie używane w odniesieniu do idei wspólnoty narodu niemieckiego definiowanego w kontekście nazistowskich "kryteriów rasowych". W latach 1933-1945 lansowana przez hitlerowców idea narodu niemieckiego jako społecznego, politycznego i kulturowego monolitu znajdowała swoje odzwierciedlenie w kulturze i sztuce III Rzeszy, była również ważnym elementem nazistowskiego programu wychowania młodzieży.

Volkssturm - niemiecka formacja pospolitego ruszenia powołana do życia dekretem Adolfa Hitlera z września 1944 r. Pomysłodawcą był ówczesny szef sztabu niemieckiego Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres; OKH) gen. Heinz Guderian. Do jej szeregów zamierzano wcielać mężczyzn w wieku od szesnastu do sześćdziesięciu lat, którzy nie zostali jeszcze powołani do Wehrmachtu. Za tworzenie Volkssturmu miały odpowiadać terenowe władze NSDAP. Docelowo formacja ta miała liczyć około 6 milionów żołnierzy zorganizowanych w ponad 6700 batalionów. W rzeczywistości udało się utworzyć 700 batalionów. Ze względu na słabe wyszkolenie i niedostateczne zaopatrzenie w broń jednostki Volkssturmu nie wpłynęły w istotnym stopniu na przebieg walk w ostatnich miesiącach wojny.

völlige Lösung (niem.: całkowite rozwiązanie) -jeden z eufemizmów wykorzystywanych przez nazistów na określenie założeń planu masowej eksterminacji narodu żydowskiego. Stosowany zamiennie z takimi określeniami, jak m.in.: allgemeine Lösung (niem.: ogólne, powszechne rozwiązanie), Sonderbehandlung (niem.: specjalne traktowanie) oraz durchgeschleust (niem.: przeprowadzenie [przez obóz zagłady]).

Vorkommando - oddział rozpoznawczy, specjalna jednostka policyjna działająca w strukturach niemieckich Einsatzgruppen, operujących na zajętych przez Wehrmacht terenach Związku Sowieckiego w okresie II wojny światowej. Najbardziej znaną formacją tego typu było Vorkommando Moskau, działające w strukturach Einsatzgruppe B w ramach niemieckiej Heeresgruppe B (Grupy Armii B znanej później jako Heeresgruppe "Mitte", Grupa Armii Środek), tj. na Białorusi oraz Smoleńszczyźnie w kierunku na Moskwę. Głównym zadaniem Vorkommando Moskau miało być wkroczenie do zajętej przez Wehrmacht stolicy Związku Sowieckiego i przeprowadzenie tam pierwszych działań represyjnych. W związku z załamaniem się ofensywy niemieckiej na kierunku moskiewskim, jednostka założyła kwaterę główną w Smoleńsku, uczestnicząc w niemieckich operacjach eksterminacyjnych na tamtym terenie. Szacuje się, że jej członkowie zamordowali blisko 4700 osób. W czerwcu 1942 r. jednostka została przemianowana na Sonderkommando 7c, a w grudniu 1943 r. włączona do Sonderkommando 7b.

Waffen-SS - wojska SS, utworzone w 1940 r. na bazie istniejących wcześniej tzw. oddziałów dyspozycyjnych SS (SS-Verfügungstruppen). Walczyły na różnych frontach II wojny światowej obok jednostek Wehrmachtu, zachowały jednak własną, niezależną od wojskowej, strukturę organizacyjną. Podporządkowane Reichsführerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi, miały stanowić formację elitarną bazującą na zaciągu ochotniczym prowadzonym w środowiskach zdeklarowanych zwolenników ideologii nazistowskiej, przede wszystkim w terenowych strukturach Allgemeine-SS. Konieczność stałej rozbudowy organizacyjnej oraz uzupełniania strat bojowych spowodowała, że w trakcie przedłużających się działań wojennych zasady naboru do tych jednostek zostały złagodzone. W końcowym okresie wojny w skład wojsk SS wchodziło 38 dywizji (jedną z najsłynniejszych była Leibstandarte-SS Adolf Hitler; LSSAH) liczących łącznie około 900 tys. żołnierzy, z czego około 200 tys. stanowili ochotnicy-obcokrajowcy. Wojska SS zostały przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznane za organizację zbrodniczą.

Wandervögel (niem.: wędrowne ptaki) - niemiecki ruch młodzieżowy, zainicjowany w 1896 r. w Berlinie. Powstał w dużej mierze jako wyraz sprzeciwu części młodego pokolenia wobec konserwatywnych reguł rządzących społeczeństwem kajzerowskich Niemiec. Odwoływał się do romantycznie pojmowanego niemieckiego patriotyzmu ponad podziałami politycznymi. Propagując kult natury oraz aktywności fizycznej, chętnie wykorzystywał formy działania charakterystyczne dla skautingu. Razem z pokrewnymi środowiskami tworzył tzw. Niemiecki Ruch Młodzieży (Die deutsche Jugendbewegung). Po I wojnie światowej część działaczy Wanderfögel zaangażowała się w działalność partii nazistowskiej. Mimo to po dojściu Hitlera do władzy dalsza działalność ruchu, podobnie jak innych środowisk skupionych w Niemieckim Ruchu Młodzieży, została zakazana.

Wehrmacht - siły zbrojne III Rzeszy. Podjęta w marcu 1935 r. decyzja o ich utworzeniu stanowiła naruszenie podpisanego przez Niemcy w 1919 r. traktatu wersalskiego. Składały się z wojsk lądowych (Heer), lotnictwa (Luftwaffe) oraz marynarki wojennej (Kriegsmarine). Do lutego 1938 r. funkcję Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych pełnił minister wojny feldmarszałek Werner von Blomberg, a następnie stanowisko to objął Adolf Hitler, któremu podległ aparat nowo utworzonego Dowództwa Sił Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht; OKW) na czele z generałem (od lipca 1940 r. feldmarszałkiem) Wilhelmem Keitlem jako szefem OKW oraz generałem Alfredem Jodlem, jego najbliższym współpracownikiem. W czasie II wojny światowej OKW pełniło funkcję centrum dowodzenia niemieckimi siłami zbrojnymi. W tym czasie podlegały mu dowództwa trzech rodzajów wojsk: lądowych (Oberkommando des Heeres; OKH - dowódca feldmarszałek Walther von Brauchitsch, a następnie osobiście Adolf Hitler), sił powietrznych (Oberkommando der Luftwaffe; OKL - dowódca marszałek Rzeszy Hermann Göring) oraz marynarki wojennej (Oberkommando der Marine, OKM - dowódca admirał wielki Erich Reader, a następnie admirał wielki Karl Dönitz). W okresie II wojny światowej liczebność niemieckich sił zbrojnych wzrosła z blisko 4 mln żołnierzy w 1939 r. do 11 mln w 1944 r. W tym czasie przez szeregi Wehrmachtu przewinęło się około 17 mln żołnierzy, z których zginęło 4,7 mln.

Weltanschauung (niem.: światopogląd) - pojęcie filozoficzne oznaczające ugruntowany zbiór sądów i przekonań dotyczących różnych aspektów rzeczywistości. Termin ten występował w pracach wielu niemieckich filozofów, m.in. Friedricha Schleiermachera, Georga Wilhelma Hegla oraz Wilhelma Diltheya. W III Rzeszy pojęcie Weltanschauung było wykorzystywane przez propagandę hitlerowską do uzasadnienia i intelektualnej nobilitacji założeń ideologii nazistowskiej.

Wohnsitzverlegung (niem.: zmiana miejsca pobytu) - stosowane przez nazistów eufemistyczne określenie deportacji, w szczególności przemieszczeń ludności żydowskiej do gett lub wywózek do obozów koncentracyjnych (ośrodków masowej zagłady).

WVHA (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt) - Główny Urząd Gospodarczo-Administracyjny SS. Utworzony na początku 1942 r., zajmował się administracją całości majątku znajdującego się w posiadaniu SS. Przez cały okres istnienia Urzędem kierował Oswald Pohl. W marcu 1942 r. w skład WVHA został włączony, jako tzw. Grupa Urzędów D (Amtsgruppe D; Konzentrationslagerwesen), zarząd niemieckich obozów koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationlager; IKL), odpowiadający za całokształt panujących w nich nieludzkich warunków bytowych. W końcowym okresie wojny Urząd należał do najważniejszych struktur organizacyjnych SS. Po wojnie część wysokich urzędników WVHA została skazana w tzw. czwartym procesie norymberskim, a samego O. Pohla stracono w 1951 r.

opracował Zdzisław Zblewski