Tygodnik Powszechny - 2003-02-25

IRENA GRUDZIŃSKA-GROSS

Anty-Europa w Ameryce

Stany Zjednoczone stają się coraz bardziej osamotnione i niechętne Europie

Zapewne w zachodniej Europie nastroje antyamerykańskie są wciąż bardziej powszechne niż antyeuropejskość w Stanach. Jednak gwałtowność narastania tych ostatnich zadziwia obserwatorów. Zdumiewa też wachlarz emocji, które przy tej okazji się ujawniają: od patosu po wyśmiewanie, od przywoływania II wojny światowej po odwoływanie się do zoologii.

Amerykańscy liberałowie mogą odetchnąć z ulgą - wreszcie to nie oni są celem ataków prawicowych komentatorów. Ulga jest tym większa, że wraz z nasileniem przygotowań do wojny, temperatura krytyki i oskarżeń się podniosła, a normalnie ich przedmiotem byliby właśnie antywojenni z zasady liberałowie. Dziś tymczasem kierują się one przeciw Europie, a w szczególności Francji.

Na okładce brukowca "New York Post" z 10 lutego widać zdjęcie krzyży na cmentarzu wojskowym, wielki tytuł "Poświęcenie" i podtytuł "Zginęli za Francję, lecz Francja o tym zapomniała". "New York Post" to gazeta codzienna, z reguły więc eksponuje tytuły dotyczące wydarzeń bardziej współczesnych niż II wojna światowa. Teraz jednak Francja, Niemcy i "to małe państewko" Belgia idą na politykę ugody, tak jak za czasów tamtej wojny. Thomas Friedman, komentator poważnego przecież "New York Timesa", wręcz proponuje wyłączyć Francję z Rady Bezpieczeństwa i wstawić na jej miejsce Indie. Francja bowiem zachowuje się głupio i chodzi jej głównie, jak zresztą zawsze, o "odróżnienie się od Ameryki po to, by czuć się ważną". Gdyby Europa zależała od Francji, mówiłaby dziś po niemiecku albo po rosyjsku - ironizuje Friedman. I przywołuje zdanie eksperta od polityki zagranicznej Michaela Mandelbauma, że "Francja wolałaby być ważna w świecie chaosu, niż mniej ważna w świecie porządku".

Pod pozorem chronienia pokoju, Francja i Niemcy walczą - w tej optyce - przeciwko naturalnemu moralnemu przywództwu Stanów Zjednoczonych. Prawicowy periodyk "The American Heritage" nie wyśmiewa już (na razie?) byłego prezydenta Billa Clintona czy lewicowych kręgów intelektualnych z Nowego Jorku, ale Francuzów. Dziennikarz piszący w tym piśmie nazywa ich, cytując Barta Simpsona z telewizyjnej kreskówki "The Simpsons", "sero-żernymi, skorymi do poddawania się małpami" (cheese-eating surrender monkeys). W ferworze nawoływania do wojny były liberał Christopher Hitchens nazwał prezydenta Francji Jacquesa Chiraca "szczurem, który ryknął" (w również prestiżowym "Financial Times"). Obraz jest następujący: Francuzi handlują z Irakiem, popierają Palestyńczyków, zazdroszczą Ameryce. Więcej: są też zwykłymi antysemitami.

Ostatni "The New Yorker" podsumowuje tę sytuację rysunkiem, na którym George W. Bush, Colin Powell i Condoleezza Rice pochylają się nad mapą z Paryżem w centrum i planują le changement de régime we Francji.

Na wojnę, choćby samemu

W prasie amerykańskiej pojawia się często myśl, że jeśli zajdzie potrzeba, Stany Zjednoczone pójdą bronić świat same, nie zważając na brak solidarności ze strony niewdzięczników. Francja nie jest jedynym przedmiotem krytyki: atakowane są także Niemcy, Belgia - oraz całość, która nazywa się "Europa".

Znamienna jest dysproporcja między atakami na Francję i na Niemcy - te zdają się być oszczędzane, choć ich polityka jest bardziej antywojenna, a moralne zadłużenie wobec Stanów wielokrotnie większe. Krytykowanie Francji ma jednak długą tradycję, przywiezioną jeszcze z Anglii przez pierwszych osadników. Zresztą także wyśmiewanie całej Europy nie jest w Stanach czymś nowym. Ameryka była zawsze Anty-Europą. To od Europy - wojen, głodu, prześladowań - uciekały pokolenia za pokoleniami. Tu budowały kraj, który miał być inny, a wszystko miało być nowe: wybieralny prezydent, a nie dynastyczny monarcha, demokracja, a nie hierarchia klas, tworzenie nowego bogactwa zamiast dzielenia starego.

Jednak Thomas Jefferson załamałby ręce słuchając dorocznego orędzia do narodu wygłoszonego przez obecnego prezydenta USA. Bush jako dostojny hierarcha przemawiający do entuzjastycznego parlamentu, posłowie, podrywający się z ław i prześcigający w oklaskach, wreszcie naród odczytujący swą przyszłość ze słów wodza - zupełnie jak za monarchii! Jefferson i pierwsi prezydenci nigdy nie wygłaszali takich mów. Ameryka była więc Anty-Europą, choć tylko do pewnego stopnia. Jej eksperyment polityczny - tworzenie nowego systemu społecznego - opierał się na wzorach europejskich, czy raczej na wnioskach wyciągniętych z europejskich ograniczeń. Do Europy jeździło się po kulturę, historię, dla ogłady. W Ameryce życie miało iść poza historią.

Nie tylko słabi, ale i niewdzięczni

Tak oczywiście się nie stało. Ameryka wyprodukowała własną historię, od początku wplątaną w historię świata. Nie tylko dlatego, że - jak głosi napis na stojącej u jej wrót Statui Wolności - przyjmowała głodnych i biednych ze wszystkich zakątków świata. Przede wszystkim dlatego, że stopniowo coraz szerzej rozwijała swą dominację nad Ameryką Łacińską, a potem nad całymi połaciami Azji i Afryki. Interwencja w obu wojnach światowych i zimna wojna usunęły na zawsze rozdział między Ameryką a światem. Obie wojny światowe były w rzeczywistości europejską wojną domową, która całkowicie osłabiła ten kontynent. Ameryka wyciągnęła do Europy pomocną dłoń, a jednocześnie stała się od niej silniejsza. Dziś Europa przeżywa wspaniały eksperyment polityczny: pokojowe stwarzanie największego dotychczas organizmu ponadpaństwowego. Eksperyment ten jest wnioskiem wyciągniętym z doświadczenia wojennego i Europa nie jest dziś skora do wojaczki. Amerykańscy komentatorzy prawicowi uznają to nie tylko za słabość, ale także za niewdzięczność.

Przyczyny amerykańskiej antyeuropejskości analizował też niedawno w "The New York Review of Books" brytyjski historyk i publicysta Timothy Garton Ash (artykuł przedrukowała w Polsce "Gazeta Wyborcza" z 8-9 lutego). Cytował wielu prawicowych komentatorów, którzy oskarżali Europejczyków o lenistwo, słabość, sybarytyzm, tchórzostwo i brak odpowiedzialności. Ash świetnie wyłapał seksualny podtekst tych ataków: Amerykanie są silni i męscy, (zachodni) Europejczycy to sfeminizowane mięczaki. Oddaje to trafnie nastrój polityczny, panujący teraz w Waszyngtonie. Na ton wojującej "męskości" - cudzysłów jest tu konieczny, bo to męskość rytualna, niemal teatralna - składają się codzienne pogróżki, ostrzeżenia, zaciśnięta pięść, groźny wyraz twarzy. Nastrój taki pojawił się zaraz po 11 września, ale był wtedy łagodzony przez smutek i wyciszenie żałoby. Dziś nie ma już smutku, jest czysta determinacja. Nawet Condoleezza Rice używa teraz - dosłownie! - niższego tonu głosu. Ona także pokazuje, że jest prawdziwym mężczyzną.

Jest też Izrael

Większość antyeuropejskich komentarzy cytowanych przez Asha pochodzi od konserwatystów, którzy popierają radykalnie antypalestyńską politykę rządzącego obecnie w Tel Awiwie premiera Ariela Szarona i zdają się utożsamiać przyszłość USA z przyszłością Izraela. Garton Ash uważa, że rozdźwięk między Europą a Stanami rozpoczął się ponad rok temu wraz z zaostrzeniem się polityki Izraela. Ash zastrzega, że "Europejczykowi, który nie ma żydowskich korzeni", trudno pisać o tym, by "nie zaostrzyć problemu, który analizuje". Niemniej wyraźnie stwierdza, że kwestią dzielącą dziś Amerykę od Europy jest też ocena polityki Izraela.

Można wcale nie bagatelizować wagi licznych incydentów antysemickich w Europie, ale równocześnie dostrzegać, że amerykańska prawica przez rozciąganie pojęcia antysemityzmu na każdą krytykę polityki Szarona uniemożliwia jakąkolwiek poważną dyskusję na ten temat. Wojna z Saddamem to nie tylko obalenie nienawistnego reżymu i dostęp do wielkich zasobów ropy naftowej; to także obrona realnie zagrożonego Izraela. Tło antyeuropejskiego rozdrażnienia w Ameryce stanowi pytanie o to, czy europejski grzech Holocaustu nie powinien być teraz przez tę Europę spłacany?

I siła, i racja

Ale antyeuropejskość amerykańskiej prawicy wynika także z szerszego programu, który można określić jako "teraz my". Zakłada on, że mając nie tylko siłę, ale również moralną wyższość, będziemy robić to, co uważamy za dobre dla świata, bez względu na poparcie sojuszników. W ostatnich przemówieniach Busha słychać wyraźnie religijne echo: odpowiedzialność za opatrznościową rolę Ameryki. Ton ten pobrzmiewa także w argumentach otoczenia prezydenta i w polityce ureligijnienia życia publicznego w Stanach. Wielu komentatorów - nawet takich, którzy kiedyś byli liberalni, jak Christopher Hitchens czy Michael Ignatieff - uznaje i popiera imperialną rolę Ameryki oraz podnosi ciężar odpowiedzialności. Jest to zasadnicza zmiana w samoświadomości Ameryki: do niedawna myślała o sobie jako o pierwszej wśród równych, a teraz podejrzewa, że została sama.

Nowa Europa

Sama, ale nie zupełnie. Poza tą starą, zwiotczałą Europą jest przecież jeszcze nowa Europa, silna i młoda. To Polska i Węgry, Czechy, Słowacja i Rumunia. Nowi, entuzjastyczni sojusznicy, Europa przyszłości. Tę nową Europę pociąga dziś Ameryka, a nie to, co nazywało się Zachodem, czyli Francja i Niemcy. Stanisław Jerzy Lec napisał kiedyś: "Gdy mit zderzy się z mitem, jest to bardzo realne zderzenie". Miejmy nadzieję, że mit Ameryki nie zderzy się z mitem Europy-Zachodu. Zderzenie takie może oznaczać koniec zjednoczenia Europy. A tak pięknie się ono zaczynało?

IRENA GRUDZIŃSKA-GROSS jest historykiem idei i profesorem literatury porównawczej w New York University.

11 Września 2001