Henryk Dasko

Andrzej Brycht - finał

...Zanim Brycht znalazł się ostatecznie w Warszawie, minął jeszcze rok. W Kanadzie żył w trudnych warunkach finansowych, zazwyczaj obciążony długami, co uniemożliwiało mu poczynienie jakichkolwiek oszczędności. "Wyjechałem z kraju, mając w kieszeni dwadzieścia dolarów i przyjadę też chyba z dwudziestką. Koło się zamyka. Niczego od nikogo nie chcę" - pisał do matki. Chciał jechać latem i zabrać ze sobą ośmioletniego Bernarda, ale z jakichś powodów zwlekał z załatwieniem dokumentów. W sierpniu konsulat generalny PRL w Toronto wystawił mu paszport konsularny - Brycht nie chciał lecieć do Polski z paszportem kanadyjskim. 8 września 1987 Brycht wylądował na warszawskim Okęciu po szesnastu latach nieobecności. Pożyczył w Kanadzie tysiąc dolarów na bilet i pierwsze wydatki.

Instynkt mordercy, z początku pomyślany jako powieść, wkrótce przeistoczył się w nowelę filmową, a następnie w scenariusz. Reżyser Mieczysław Waśkowski, dawny kolega Brychta, pracujący dla zespołu Profil Bohdana Poręby, podjął się nakręcenia Instynktu. Brycht pisał w Oborach w błyskawicznym tempie, starając się dociągnąć do wyśrubowanego pułapu dziesięciu stron tekstu dziennie. Był zdecydowany pozostać w Polsce, zamierzał utrzymywać się z pisania i wierzył, że film lub megabestseller stworzą mu te możliwości. Waśkowski miał też w zanadrzu następny projekt - szukał scenarzysty, który pomógłby mu zrealizować pomysł komedii filmowej. Choć Brychtowi wypłacono częściowe honorarium za Instynkt i zaliczkę na scenariusz komedii, żaden z filmów nie został skierowany do produkcji.

Bez mieszkania, samochodu i jakichkolwiek stałych dochodów rzucił się w wir zarabiania pieniędzy. W drugorzędnych wydawnictwach składał propozycje powieści, na które pobierał zaliczki: Rip-off, Biały kamień, Zatańcz, nim umrzesz, Akty. Nigdy nie wyszły poza tytuł i jednostronicowy konspekt. Pisał felietony dla "Świata Książki", dwuodcinkowy szkic O przemyśle pisarskim dla tygodnika "Kultura" oraz drobne teksty dla "Przeglądu Technicznego" i "Przeglądu Tygodniowego", za które płacono mu równowartość czterech dolarów. Za sumę czterdziestokrotnie większą kupił maszynę do pisania marki Olimpia, podobną do tej, na jakiej dwie dekady wcześniej pisał Raport z Monachium. Władysław Huzik, autor sensacyjnych opowiadań i właściciel nowo powstałego wydawnictwa Exlibris, polecającego książki o współczesnych "magalopolis" i "wytatułowanych herosach podziemia", równie dobre jak ich ortografia, zakupił od Brychta powieść Sandra oraz Stopę Ikara, pierwszą zachodnią prozę, dla której Brycht miał wiele sentymentu. Za obie książki, które pod nazwiskiem Andrew Bright miały się ukazać w stutysięcznych nakładach, otrzymał sumę równą 75 dolarom. Spotkanemu na ulicy Januszowi Głowackiemu powiedział, że zamierza otworzyć w Polsce szkołę pisania literatury pięknej. Znów, jak przed laty, ruszył w kraj: we wrześniu 1988 był gościem Dni Literatury w Rybniku, w październiku - Wydziału Promocji i Reklamy państwowego przedsiębiorstwa Dom Książki w Opolu. Odwiedził Wągrowiec i Poznań, Mińsk Mazowiecki i Jelenią Górę, Wrocław i Świdnicę. Powoli okazywało się, że jego nazwisko nie zostało całkiem zapomniane. "Niech pan się broni, panie Brycht - śpiewano o nim w piosence Wojciecha Popkiewicza - pan zrobił unik, pan się skrył, pan na wagarach długich był". W warszawskim studiu telewizyjnym gościł u Ireny Dziedzic, w Łodzi nakręcono o nim program telewizyjny, a we Wrocławiu stał się bohaterem filmu Ballada o drodze. Film oparto na kanwie jego twórczości i historii emigracyjnych losów. Inkasował honoraria, w rzeczywistości do niego nie należące - 1 czerwca 1987 podpisał w Toronto poświadczony notarialnie dokument przenoszący jego wszystkie prawa autorskie na terenie PRL na rzecz znajomego, któremu był winien pieniądze. Choć wznowienia i przyszłe utwory miały zawierać klauzulę Copyright, reprezentującą nowego właściciela praw, wszystkie utwory Brychta wydane w Polsce ukazały się z niezmienioną metryczką redakcyjną.

Jego życie zatoczyło krąg: po dwudziestu latach znów gonił zaliczki, chałtury, drobne honoraria w galopującej inflacji ostatnich godzin PRL-u. W Kanadzie, aby zarobić na życie, musiał wykonywać pracę, jakiej robić nie chciał. Teraz, w Polsce, zarabiał wprawdzie piórem, ale nie była to literatura, jaką obiecywał sobie i innym. Poza niedokończonym Instynktem mordercy, do połowy 1989 roku napisał w Polsce Sandrę i Azyl polityczny.

Brycht miał do Kosińskiego stosunek ambiwalentny. Wystarczy być uważał za utwór wybitny, podobała mu się Randka w ciemno - zastanawiał się nad napisaniem książki opartej na podobnym schemacie konstrukcyjnym - ale literacki sukces ziomka-łodzianina budził w nim sprzeczne uczucia podziwu i zawiści. Z zainteresowaniem przysłuchiwał się publicznemu wystąpieniu Kosińskiego w Toronto jesienią 1986. Podczas jego następnej wizyty zabiegał o spotkanie, jednak nie zjawił się na zaaranżowanym w tym celu obiedzie. W noweli Sprawy rodzinne przyrodnim bratem autobiograficznego narratora uczynił postać, której przypisał sfabularyzowane losy Kosińskiego. Dwadzieścia lat wcześniej, kiedy Brycht święcił swoje największe triumfy, Kosiński uchodził za wroga publicznego numer jeden. Wiosną 1988, gdy Brycht, bez własnego dachu nad głową, pomieszkiwał w Oborach, Kosiński po raz pierwszy przyjechał do Polski. Witano go entuzjastycznie, stutysięczny nakład Malowanego ptaka w przekładzie Tomasza Mirkowicza znikał błyskawicznie z półek księgarskich. Twarz Kosińskiego spoglądała na Brychta z ekranu telewizora i okładek ilustrowanych pism. Trudno było znaleźć bardziej wymowny symbol zmian, jakie podczas nieobecności Brychta nastąpiły w Polsce.

Sandra, reklamowana na okładce wizerunkiem nagiej, związanej sznurem kobiety, nosiła podtytuł "powieść kryminalna". W istocie z kryminałem niewiele miała wspólnego, Brycht napisał niskiego lotu utwór pornograficzny. Jego protagonistką była młoda, naiwna i łasa na dobra materialne Polka w Kanadzie, z zawodu pielęgniarka, padająca ofiarą Żydów - gangsterów, gwałcicieli, zboczeńców. Nie całkiem zrozumiały wątek, w którym pojawiał się siedemnastowieczny obraz holenderskiego malarza, skradziony z europejskiej galerii, nie miał większego znaczenia. Stanowił pretekst do stukilkudziesięciostronicowej litanii obscenów. Negatywnym bohaterem książki uczynił Brycht miliardera Herscha Lipshitza. Ten międzynarodowy macher i aferzysta, z upodobania gwałciciel, uprawiał ów proceder przy pomocy wspólników o nazwiskach Cohen i Aronson. W Sandrze powtarzają się sceny brutalnych, zbiorowych gwałtów, pełne okrucieństwa katowanie kobiet, wymyślne morderstwa. W podziemiach imponującej willi Lipshitza znalazła się kaplica, a w niej trumna, w której Lipshitz nie tylko gwałci, ale również kopuluje z nieboszczykami. Mąż Sandry okazuje się jego nieślubnym, zrodzonym w efekcie kolejnego gwałtu, synem, z którym Lipshitz "zaczął żyć, kiedy chłopak miał dwanaście lat. Kochał go tak, jak najlepszą kochankę".

Brycht napisał Sandrę w zaskakująco nieudolny sposób. Skonstruował sceny nie tylko estetycznie odrażające, ale żenujące literacko. Jednak ukoronowaniem jego polskiej przygody była książka Azyl polityczny. Pisał ją w odcinkach dla łódzkich "Odgłosów" w Oborach, jesienią 1988. Opowiadał o swoich doświadczeniach od chwili zejścia ze statku w czerwcu 1971 do wyjazdu z Belgii. Był to temat, który wędrował za nim od lat. W Kanadzie często powtarzał, że pragnie spożytkować swoje emigracyjne losy w wielotomowej epopei, której Azyl - o tym tytule wspominał jeszcze we wczesnych latach 70. - miał być pierwszą częścią.

Azyl nie był powieścią. Był autobiograficznym reportażem, zaludnionym dziesiątkami postaci, z którymi Brycht zetknął się w początkach swojej zachodniej wędrówki. Styl, jakim tę książkę napisał, powoduje, że wymyka się ona wszelkim próbom opisu. Jej przesłaniem była uniwersalna nienawiść do wszystkich napotkanych przez Brychta ludzi, a metodą literacką - rynsztokowa inwektywa. Wszelkie próby przytaczania cytatów byłyby jedynie dalszym rozpowszechnianiem owych haseł. Wulgarna, prostacka, pornograficzna i antysemicka, w jednaki sposób lżyła Polaków i Żydów, katolików i homoseksualistów, uciekinierów od komunizmu i komunistów, Belgów i Amerykanów, Jerzego Giedroycia i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Stefana Kisielewskiego i Czesława Miłosza. Jedyną pozytywną postacią książki, wszechmądrą, zdrową psychicznie i fizycznie, ferującą wyroki i oceny ludzi, oceny zdarzeń i systemów, był sam Brycht. Wydała ten utwór, zapewne niemający precedensu w polskim piśmiennictwie, Krajowa Agencja Wydawnicza w Łodzi. Każdą stroną Azylu Brycht potwierdzał wszystkie negatywne słowa, jakie pod jego adresem kierowano. "Dawno nie czytałem książki tak plugawej" - pisał gdański dziennikarz. "Proszę o azyl chroniący przed Brychtem" -komentował "Dziennik Ludowy". "Odmówić azylu" - brzmiał tytuł recenzji w "Polityce".

W 1972 roku, pisząc Stopę Ikara, Brycht umieścił w książce zaskakujące zakończenie: jego bohater, uciekinier z Europy Wschodniej, wraca do kraju, aby wkrótce znowu stamtąd wyjechać. Świat, za którym tak bardzo tęsknił za oceanem, rozsypywał się na jego oczach. Wczesną wiosną 1989 odbyły się obrady okrągłego stołu, w czerwcu komuniści przegrali wybory. Tego Brycht oglądać nie chciał. Jego Polska była krajem, gdzie najlepsi wydawcy i redaktorzy wydzierali sobie wszystko, co wychodziło spod jego pióra, a rzesze czytelników dobijały się o autograf. Teraz musiał się handryczyć o pieniądze w prowincjonalnych pismach i podrzędnych wydawnictwach. Uganiając się za każdym dostępnym mu źródłem dochodu, sprzedając wszystko, co jawiło mu się najbardziej pokupnym, zarobił w pierwszym półroczu 1989 roku trzy i pół miliona ówczesnych złotych. Nie miał mieszkania, nie miał samochodu, a łada kosztowała wtedy osiemnaście milionów. Przeliczył to wszystko na twardą walutę i wyszło mu, że miesięcznie zarabia mniej niż sto dolarów. "Shit" - zanotował. Gówno.

Wiosną 1979 wyjechałem na kilka lat z Toronto, a po powrocie rzadko widywałem się z Brychtem. Mieszkaliśmy daleko od siebie, zmieniła się też moja sytuacja rodzinna - Brycht przyjaźnił się z moją pierwszą żoną, a z drugą, pochodzącą z innego niż on i ja kontynentu, łączyło go mało. Czasami pożyczał ode mnie niemieckie pisma samochodowe. Zmienną ogniskową przeczytałem jeszcze w maszynopisie, ale nie potrafiłem wykrzesać z siebie entuzjazmu. Brycht poczuł się dotknięty i choć kilkakrotnie obiecywał mi egzemplarz anglojęzycznego wydania, książki nigdy nie przyniósł.

W Warszawie, wiosną 1988, spotkaliśmy się przelotnie. Przyszedł z synem Norbertem, szczupłym i wyższym od niego, ubranym w dżinsową kurtkę, którą ojciec przywiózł mu z Kanady. Kiedy latem następnego roku wrócił do Toronto, nie zadzwonił do mnie. Ja także nie próbowałem go szukać - czytywałem jego polskie wywiady prasowe, a podczas którejś wizyty w kraju kupiłem w księgarni Azyl polityczny, Sandrę i Stopę Ikara. Maszynopis Stopy, pisany na pożyczonej ode mnie maszynie, dostałem od niego w prezencie siedemnaście lat wcześniej.

Wiosną 1996 w poczcie elektronicznej nieoczekiwanie znalazłem list od niego. Napisał kilka pogodnych słów i pytał o życie literackie w Polsce. Odpowiedziałem pojedynczym, niechętnym zdaniem, ale Brycht nie rezygnował. "Tak jakoś nijako przerwała się nasza znajomość - pisał w następnym, dłuższym liście, ignorując moją reakcję. - Zupełnie niepotrzebnie, ale oczywiście wiem, dlaczego tak się stało. Napisałem obrzydlistwo, nie ma dwóch zdań. I najgorsze, że to nie jestem ja, że w istocie wcale tak nie czuję ani nie myślę... Jest wiele rzeczy, które należałoby powiedzieć, naprawić, a przynajmniej sprostować - i to są rzeczy o podstawowym znaczeniu. Nie można niczego dobrego zrobić, jeśli najpierw nie zrobi się porządku z samym sobą. A to czasami długo trwa".

List był dla mnie zaskoczeniem. Brycht nie należał do hamletyzujących, nie miał zwyczaju odbudowywać raz spalonych mostów, rozpamiętywać przeszłości. Sądziłem, że istniała dla niego tylko w anegdocie. Któregoś dnia zatelefonował. Nie kwapiłem się do rozmowy, ale Brycht zapytał, co czytam z polskiej prozy. Chciałem powiedzieć, że Sandrę. Zamiast tego zdjąłem z półki jego tomik Marzenia. Zawierał opowiadania z wczesnych lat 60. Przeczytałem mu jeden czy dwa akapity z Kory, noweli, jaką trzydzieści pięć lat wcześniej napisał o psie, miłości, deszczu i śmierci. Brycht słuchał przez chwilę, po czym bez słowa odłożył słuchawkę.

"Słowa dodawane do świata - pisał - powinny czynić świat lepszym. Takie jest zadanie pisania i nie jest ważne to, że nic się i tak nie zmieni. To jest moja sprawa i sam to muszę załatwić, no bo przecież nie mam niczego oprócz siebie i nikogo nie znam tak dobrze. I wcale mi się nie podoba to, co mam, i to, co niby znam, i to, co ja z tym życiem zrobiłem. Czy ty wiesz, że ja w ogóle nie miałem wieku średniego w pisaniu? Sporo młodzieńczych opowiadań - i potem prawie nic, aż do początku starości. Czyli dopiero teraz miałby się zacząć mój dojrzały wiek...".

Odwiedziłem go w słoneczny, ciepły, październikowy dzień. Mieszkał w zamożnym i sennym miasteczku Ancaster, nieopodal Hamilton, o godzinę jazdy od Toronto. Otoczony pięknymi drzewami dom jego obecna żona zatrzymała po rozwodzie ze swoim pierwszym mężem. Miał ładny gabinet, z widokiem na wysoki, ciemny świerk, i wszystko, co wydawało mu się niezbędne do wykonywania zawodu pisarza - najnowszy komputer z obrotowym ekranem, laserową drukarką i internetowymi łączami na cały świat, fotokopiarkę, faks, biurową maszynę do pisania marki IBM Selectric z kulistą główką, kolekcję wiecznych piór, które pasjonowały go od najmłodszych lat. Czytał swoją ulubioną książkę z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych, Każdy umiera w samotności, niemieckiego pisarza Hansa Fallady. Jego syn Norbert wydostał gdzieś trudny do zdobycia egzemplarz i przywiózł mu do Kanady. Czuł się tego dnia lepiej, śmiał się swoim dawnym śmiechem i mówił o tym, co ma do napisania. Zanim odjechałem, jakiś czas zwlekał przy moim samochodzie. "Jak - zapytał w końcu - nazywa się ta wasza modlitwa?"

Pochowano go w niedrogiej kwaterze cmentarza, gdzie nie stawia się pomników, a jedynie wmurowuje w ziemię płaskie tabliczki. Tak było lepiej. Na pogrzeb przyszło niewiele osób. Jego ostatnia żona przyprowadziła kilka koleżanek, przedwcześnie postarzałych i demonstracyjnie żałobnych, z gatunku, jakiego Brycht nie cierpiał. Zjawiła się też jego poprzednia żona Krystyna, i dziewiętnastoletni syn Bernard o pięknej i mrocznej twarzy.