Stanisław Cat Mackiewicz

Dostojewski

II

Dostojewskiego dzieciństwo, młodość, a nawet wiek męski upłynęły w czasach, kiedy w Rosji chłop był niewolnikiem, rzeczą swego pana, przedmiotem kupna i sprzedaży, podobnie jak Murzyn w amerykańskich stanach południowych. Teodor Michajłowicz Dostojewski urodził się 30 października 1821 r., umarł 28 stycznia 1881 r., czyli w chwili dekretu Aleksandra II z 18 lutego 1861 r., uwalniającego włościan i nadającego im ziemię, miał już lat czterdzieści, przeżył dwie trzecie swego żywota. Chociażby na podstawie pamiętników i listów przyjaciół i literackich rówieśników Dostojewskiego możemy sobie wyobrazić, jak ta niewola wyglądała. Dopiero w 1833 r. wydany został ukaz Mikołaja I zabraniający sprzedawania chłopów pojedynczo, rozbijania rodzin. Przedtem możliwe były rzeczy następujące: Ciotka jednego ze znakomitych literatów rosyjskich wybiera się na karnawał do Moskwy, prosi męża o pieniądze. "Mój drogi - mówi mąż, właściciel dużego majątku ziemskiego, do swego oficjalisty - pani potrzebne są pieniądze, a widziałem nowy przypłodek na wsi." Oficjalista jedzie saniami na wieś, chwyta dziesięcioro schwytanych przed chatami dzieci do sanek i bez żadnych innych formalności czy pożegnań z rodzicami odwozi na sprzedaż. (Grigorowicz: Wspomnienia.) Cena zdrowej, wyrośniętej dziewczyny nie była wtedy większa aniżeli 50 rubli; kiedy ktoś zapłacił za dziewczynę, w której się zakochał, 700 rubli, sąsiedzi uważali go za wariata. Aby zważyć, jak mało warte było wtedy życie ludzkie, trzeba dodać, że dobry wierzchowiec kosztował kilkaset rubli, a obiad w eleganckiej restauracji stołecznej półtora rubla. Pewien ziemianin-esteta posiadający piękny park zamierzał ozdobić go posągami, ale zabrakło mu pieniędzy. Wobec tego poustawiał na piedestałach nagich młodych ludzi i nagie dziewczęta. Ludzie ci, z dębowymi żywymi liśćmi, na wzór posągowy stać musieli nieruchomo, w pozach starożytnych bogów i bogiń przez cały dzień, także w czasie deszczu. (Baron Wrangel: Wspomnienia) Tego rodzaju anegdoty nie były jakimiś wyjątkami; możność dowolnego rozporządzania się człowiekiem wpływała pobudzająco na dziwaczność wszelkiego rodzaju pomysłów. Kilkadziesiąt tysięcy małych Neronów i Neroników używało swej władzy nad chłopami w Rosji. Matka współczesnego Dostojewskiemu wielkiego pisarza rosyjskiego Iwana Siergiejewicza Turgieniewa była damą utalentowaną i oczytaną, należała do najlepszego towarzystwa. Jakże okrutnie traktowała swych chłopów. Oto dziewczyna, która za zerwanie tulipana w cieplarni zbita została prawie na śmierć. Oto chłop, który piechotą chodzi 70 kilometrów tylko dlatego, aby z jakiegoś odległego folwarku przynosić garnuszek kaszy gryczanej. Kasza gryczana w Rosji jest potrawą pospolitą i niewybredną, lecz pani Turgieniew ubzdurała sobie, że na tym właśnie folwarku kaszę gryczaną umieją lepiej przyrządzać niż gdzie indziej. Gdy do pani Turgieniew przychodził list z poczty, specjalny flecista grał przed drzwiami jej gabinetu na flecie; gdy list był z czarną żałobną pieczęcią łąkową, flecista grał marsza pogrzebowego. Tragizm losów nieszczęśliwych chłopów był tym większy, że niektórzy z nich zaznali słodyczy wykształcenia. Pani Turgieniew wysłała małego chłopca ze swej wsi na naukę do miasta, ponieważ ujawnił talent do rysunków. Z chłopca wyrósł rzetelny malarz, proszono go nawet o malowanie plafonu w moskiewskim Teatrze Wielkim. Pani Turgieniew odwołała go na wieś i kazała malować kwiaty. Turgieniew wspomina o tym: "Malował je tysiącami - ogrodowe i leśne - malował ze złością, z nienawiścią, ze łzami... kwiaty te obrzydły także i mnie. Biedak zgrzytał zębami, rozpił się i umarł."

Nie należy przypuszczać, aby zły stosunek do chłopów by i udziałem tylko bogatych panów, przeciwnie, im mniej bogaty był właściciel chłopów, tym los ich był cięższy. Najbardziej okrutnymi zaś byli ekonomowie i inni nadzorcy, sami będący chłopami pańszczyźnianymi. Dostojewski z czasów dzieciństwa zapamiętał sobie taki obrazek: Feldjegier, to znaczy żołnierz-goniec jadący z rozkazu samego cesarza, dla którego konie pocztowe zawsze musiały być przygotowane - wsiadłszy do sanek, ot tak sobie, bez powodu zaczyna bić furmana. Pochylony z bólu furman z całej siły bije konia. I w ten sposób jazda trwała od stacji do stacji: feldjegier bijący furmana, furman bijący konia. Ludzie bici a bezbronni wyżywali się w biciu istot bardziej bezbronnych od siebie. Bity chłop bił swą żonę, bita chłopska żona biła swe dziecko. Życie rodzinne w Rosji było okrutne, bolesne.

Zresztą za czasów dzieciństwa Dostojewskiego bito wszystkich od góry do dołu państwa. Bito chłopów, bito żołnierzy, bito dzieci, uczni, studentów, kadetów. Bito ze wściekłości, z gniewu, pod wpływem pijaństwa, bito tytułem wyrzeczonej przez sąd kary, wtedy nawet mordowano biciem okrutnie: 3000 pałek, 1000 rózeg; bito dyscyplinarnie, bito pedagogicznie, bito dla żartu. Wyżej cytowany baron Wrangel miał cztery lata za czasów wojny krymskiej. Ubrano malca w mundur żołnierza pospolitego ruszenia. Idąc w towarzystwie swej niańki po desce rzuconej na topniejący śnieg w Ogrodzie Letnim w Petersburgu spotkał nadspodziewanie Mikołaja I. Malec wlazł w mokry śnieg, wyprostował się i oddał zręcznie honory wojskowe.

Piękny jak Apollo cesarz był już wtedy stary, ale wciąż wysmukły, olbrzymi, w złocistym hełmie na głowie. 

- Pospolitak? - zapytał chłopca.

- Tak jest, Wasza Cesarska Mość - krzyknął ten służbiście.

- Kto twój ojciec? - zapytał cesarz, ubóstwiający musztrę wojskową i ubawiony żołnierską sprawnością malutkiego jegomościa.

Chłopczyk wymienił tytuły i stanowisko swego ojca.

- Aa... pamiętam... powiedz tatusiowi, żeby bił cię częściej... czik, czik, czik, to pożyteczne dla takich jak ty.

Dostojewski urodził się jako drugi syn sztab-lekarza, będącego ordynatorem wojskowego szpitala w Moskwie. Miał starszego o rok brata Michała, młodszą o rok siostrę Barbarę oraz czworo jeszcze młodszego rodzeństwa: Andrzeja, Wierę, Mikołaja i Aleksandrę. Cała ta liczna rodzina mieściła się w dwóch pokojach, w jednym za drewnianą przegrodą stało łoże małżeńskie lekarza i jego żony, w drugim za takąż przegrodą spała liczna dziatwa z częścią służby. Reszta służby mieściła się w kuchni, w stajni, wozowni i w składach. Służby tej było bardzo niewiele, zaledwie... siedem osób. W owych czasach była to nędza. Aleksander Herzen, później jeden z najwybitniejszych rewolucjonistów europejskich, był rówieśnikiem Dostojewskiego i także mieszkańcem Moskwy. W domu jego bogatego ojca usługiwało mu aż sześćdziesiąt osób służby: kamerdynerów, lokai, kredensarzy, panien służących, pokojówek, stangretów, forysiów, stajennych, kucharzy, kuchcików, pomywaczek. Nie było wodociągów, centralnego ogrzewania, tramwai, nawet dorożek. Nadmiar służby znajdował zajęcie. Lekarz Dostojewski musiał mieć konie, bo miał praktykę na mieście, ale Dostojewscy byli biedni, nie mieli nawet lokaja. Gdy pani Dostojewska składała wizyty żonom przełożonych swego męża, stróż pp. Dostojewskich myl jako tako gębę i ręce, na zmierzwiony łeb wkładał trójgraniasty kapelusz, a na śmierdzące ciało płaszcz ze świecącymi guzikami i szedł ze swą panią, względnie stawał z tyłu za karetą.

Dostojewski, już pod koniec swego życia, oświadczył w jakiejś notatce autobiograficznej: "Rodzina moja była rodziną rosyjską i bogobojną." W tychże czasach w rozmowie z bratem Andrzejem wspominał rodziców jako wzór ludzi przywiązanych do ogniska rodzinnego. Tenże brat Andrzej napisał pamiętniki, dość zresztą nudziarskie i głupawe, w których polemizuje ze słuchami o swoim ojcu. Według bowiem powszechnej opinii publicznej, ojciec Dostojewskich, lekarz Michał Andrzejewicz Dostojewski, był pijakiem, rozpustnikiem i tyranem.

Twierdzenia Dostojewskiego o "bogobojności" jego rodziny wypływały zapewne ze zrozumiałej i naturalnej niechęci do skarżenia się na swoje dzieciństwo, z idealizacji ojca i matki. Ale literacka twórczość Dostojewskiego obnaża nam prawdę o jego dzieciństwie. Obnaża nam mimo woli, nie rozumiejąc, że ją zrozumiemy. Oto przede wszystkim w całej tej twórczości, począwszy od nowel Dostojewskiego, pisarza początkującego, a skończywszy na arcydziełach powieściowych dojrzałego geniusza, zawsze i wszędzie słychać płacz upokarzanego dziecka, skrytego, dumnego, lecz nad wyraz nieszczęśliwego, krzywdzonego przez ojca lub dziadka, lub w ogóle osoby bliskie z rodziny. Płacz ten nie ucichł nigdy. Prawie w każdym utworze Dostojewskiego, zwłaszcza w młodszych latach, figuruje dziecko krzywdzone. Natomiast dzieci szczęśliwe zdarzają się rzadko, prawie nigdy. To coś chyba jeszcze znaczy.

Według twierdzeń wielu osób, plugawą postać starego Karamazowa z Braci Karamazow, wzorował Dostojewski na postaci własnego ojca. W pewnym liście prywatnym przyznaje się Dostojewski, że znany jest mu typ starca "lubieżnego i sentymentalnego". Właśnie Karamazow był taki lubieżny - i sentymentalny i czytał synom poezje Karamzina. Stary Dostojewski również czytał dzieciom poezje Karamzina. Starego Karamazowa morduje jego syn nieprawy we wsi Czeremosznia. Wieś tego imienia należała do ojca Dostojewskiego i on także w niej został zamordowany, jakkolwiek nie przez syna, lecz przez chłopów. Rzecz tak się miała: ojciec Dostojewskiego kupił dwie wioszczyny, bardzo zresztą mizerne, z domkiem o dwóch izbach, tak że wszystkie jego dzieci nie mogły jednocześnie przyjeżdżać na lato. Po śmierci żony zamieszkał na wsi stale, tylko z najmłodszymi dziećmi, i mimo skąpstwa i niedostatku założył sobie mały haremik. Jednocześnie pijany był od rana do nocy i okrutnie tyranizował chłopów. Ci ostatni wreszcie go zamordowali. Rzecz charakterystyczna: spadkobiercy Dostojewskiego, a raczej opieka, która zastępowała interesy jego nieletnich dzieci, nie wszczęła procesu o morderstwo, gdyż w razie ujawnienia morderstwa wszyscy mężczyźni z wioski Czeremosznia poszliby na Sybir, czyli byliby straceni jako własność i dochód. Wioski starego Dostojewskiego nazywały się Darowoje i Czeremosznia, wszystkiego tam było sto pięćdziesiąt dusz ludzkich, w tym robotników mężczyzn zaledwie trzydziestu, reszta kobiety, starcy i dzieci. Wartość tego wynosiła około 12000 rubli bez potrącenia długów.

Szkoła średnia. Dostojewski oddany był do pensjonatu dla chłopców, w którym spędził lat kilka. W powieściach jego figurują chłopcy upokarzani w szkole z powodu swego pochodzenia, biedy, aluzji do rodziców. Bohater powieści Wyrostek, tak bardzo nam przypominający młodego Dostojewskiego, wciąż słyszy od swoich pedagogów. "Jesteś podłego pochodzenia, prawie lokajskiego." Andrzej Dostojewski był oddany do podobnego pensjonatu, jeszcze bardziej wzorowego i bogobojnego, i wspomina, że w klasie wstępnej wszyscy nieletni chłopcy zmuszani byli do pederastii.

Niania-piastunka w rodzinie Dostojewskich nazywała się Alena. Imieniem tym nazwał Dostojewski potworną ropuchę-lichwiarkę, którą student Raskolnikow dość słusznie morduje, a która za życia znęca się nad swoją dobrą siostrą. Natomiast do innego swego wspomnienia z dzieciństwa nawraca Dostojewski dość często, aż wreszcie w 1876 r. szczegółowo je opisuje pt. Chłop Marej. Miał wówczas lat dziewięć i cierpiał na halucynacje. Był bardzo jasny, bardzo słoneczny, gorący, duszny, bezwietrzny dzień. Mały Dostojewski bawił się w zagajniku i wycinał sobie witkę z brzózki, gdy raptem usłyszał okrzyk: "Wilk biegnie!" Jak wariat, przestraszony i nieszczęśliwy, zaczął uciekać i wpadł na chłopa, który orał, a on uśmiechnął się do niego, pogładził go po twarzy, uspokoił.

Przy czytaniu tego opowiadania nasuwa się pytanie, czy wszyscy inni także głaskali i uspokajali to dziecko, gdy miało halucynacje?

Jeszcze jedno wspomnienie. Dostojewski pamięta, jak przystępował do komunii. W kościele prawosławnym do komunii przystępują dzieci nieletnie, nawet niemowlęta. Dostojewski pamięta, jak w chwili komunii w okno cerkwi wleciał gołąbek i innym oknem wyleciał.

Dalszymi wstępnymi Dostojewskiego byli jego dziad ojczysty, Andrzej Dostojewski, duchowny prawosławny w Bracławiu, mieście przed rozbiorami Rzeczypospolitej Polskiej należącym do Polski, oraz dziad ze strony matki, Teodor Nieczajew, kupiec moskiewski.

Do jakiego stanu należał Dostojewski? Ludność ówczesnej Rosji dzieliła się na stany: szlachtę, duchowieństwo, kupców, mieszczan, chłopów i kilka grup innych, pośrednich. Matka Dostojewskiego wyraźnie należała do stanu kupieckiego. Rodzina jej była dość zamożna i dość znana. Ale za czasów dzieciństwa Dostojewskiego kupcy jeszcze w ogóle do społeczeństwa nie należeli. Inteligencja rosyjska składała się ze szlachty i urzędników, względnie oficerów. Zresztą specjalnością rosyjskiego układu społecznego było, że w nim każdy szlachcic musiał być albo urzędnikiem, albo oficerem, a każdy oficer lub urzędnik był szlachcicem. Nie znaczy to jednak, aby nie było towarzyskich różnic pomiędzy tymi grupami. Od czasów Piotra Wielkiego każdy szlachcic musiał "służyć", tzn. być albo oficerem, albo urzędnikiem. Mógł zresztą "służyć" krótko, poprzestać na uzyskaniu rang najniższych, podać się do dymisji i resztę życia spędzić poza ambicjami państwowymi. Urzędnicy rosyjscy dzielili się na czternaście rang o nazwach dziwacznych o brzmieniu niemieckim. Najniższą rangą był koleżski registrator, najwyższą - rzeczywisty radca tajny. Urzędnik, względnie oficer nie-szlachcic, gdy otrzymywał rangę najniższą, zyskiwał jednocześnie szlachectwo osobiste, a po kilku rangach w górę otrzymywał szlachectwo dziedziczne dla siebie i dla potomstwa. W związku z systemem powyższym każdy szlachcic wpisywany był do gubernialnych ksiąg szlacheckich. Ksiąg takich było sześć. Do pierwszej i szóstej wpisywana była szlachta właściwa, przy czym księga szósta zwała się "aksamitną" i przeznaczona była dla rodzin starożytnych. Do księgi czwartej wpisywana była szlachta cudzoziemska, do piątej szlachta utytułowana: książęta, hrabiowie i baronowie, a do księgi drugiej i trzeciej właśnie ci oficerowie i urzędnicy, którzy swe szlachectwo nabyli przez nabycie odpowiedniej rangi urzędniczej czy oficerskiej, oraz ich potomstwo. Jak widzimy, różnica pomiędzy szlachcicem z pochodzenia a szlachcicem z urzędu zalegalizowana była w sposób dyskretny, ale tym niemniej stanowczy.

Córka wielkiego Dostojewskiego napisała wspomnienia o swoim ojcu, w których wspominając o szlachcie dziedzicznej rosyjskiej powiada, że z pisarzy rosyjskich należały do tej szlachty rodziny Turgieniewów i Dostojewskich.

Otóż Turgieniewów tak, ale Dostojewskich nie. Turgieniew, jak i wielu innych współczesnych Dostojewskiemu pisarzy rosyjskich, pochodził zarówno po mieczu, jak i po kądzieli ze szlachty rosyjskiej herbowej, uposażonej majętnościami. Natomiast Dostojewski tylko dlatego był szlachcicem, że jego ojciec, jako lekarz wojskowy, otrzymał odpowiednią rangę.

Należy tu jeszcze wyjaśnić, że niektórzy Rosjanie owych czasów powoływali się na swe pochodzenie ze starożytnego rodu nie przez snobizm, lecz pod wpływem... uczuć demokratycznych. Za czasów Mussoliniego za ochronę demokracji uchodził włoski senat, pomimo swego dość arystokratycznego charakteru, ponieważ była to jedyna w ówczesnym państwie włoskim instytucja, która nie uległa faszyzacji. Podobnie było z instytucją starej szlachty w dyktatorialno-biurokratycznym ustroju Rosji mikołajowskiej. Przecież była to jedyna legalnie uznana instytucja niezależna od cesarskiej nominacji. Przecież szlachectwo nabywało się przez urodzenie, a więc bez udziału biurokracji. Toteż w demokratycznych powieściach rosyjskich zdarzają się ludzie wydający okrzyk: "Jestem szlachcicem dziedzicznym", i demokratyczni czytelnicy czytali to bez uczucia potępienia, lecz z sympatią. Otóż Dostojewscy do tej szlachty dziedzicznej nie należeli.

Córka Dostojewskiego jest, co prawda, innego zdania. Całe jej pamiętniki - wyraźnie maniackie i bezsensowne (Dostojewski w grobie by się wywrócił, gdyby je czytał) - oparte są na założeniu, iż Dostojewski pochodził z litewsko-szlacheckiej rodziny Dostojewskich, i stąd Lubow Dostojewska swego ojca, tego ultra-Rosjanina, wciąż nazywa Litwinem i w każdym jego geście, nawet w kupowaniu cukierków dla dzieci, widzi atawistyczne cechy litewskich przodków.

Rodzina szlachecka Dostojewskich herbu Radwan istniała rzeczywiście w województwie poleskim Rzeczypospolitej Polskiej. Istnieje też po dziś dzień w Polsce wieś Dostojewo, która do tej rodziny należała. W herbarzach polskich czytamy o tych Dostojewskich noszących wybitnie polskie imiona chrzestne, jak Stanisław, Bogumił, Leon, Szczęsny, etc. Byli to katoliccy fundatorzy kościołów i klasztorów katolickich, piastowali oni różne urzędy ziemskie w Rzeczypospolitej. Skąd skromny duchowny prawosławny w Bracławiu miałby mieć coś z nimi wspólnego? Zbieg nazwisk nie mówi tu zbyt wiele. Jednodźwiękowość nazwisk zdarza się w Polsce bardzo często i wcale nie jest dowodem pokrewieństwa. Czasami nawet chłopi nosili nazwisko swego pana. Natomiast trzeba wiedzieć, że katolicyzm rzymski był w Polsce nie tylko wyznaniem panującym, lecz także religią wyższych klas społecznych. Porzucenie go oznaczało wtedy, w XVII i XVIII wieku, dobrowolną degradację społeczną i było mało prawdopodobne. Zresztą gdyby bracławski duchowny prawosławny istotnie był Dostojewskim herbu Radwan, to zważywszy, że Bracław za jego życia należał do Polski, miałby niewątpliwie zaznaczone to w papierach i ojciec Dostojewskiego nie byłby wpisany do trzeciej, lecz do pierwszej księgi szlacheckiej. Przykro mi, ale nie wierzę, aby szlachta litewska mogła się upominać o genialnego Rosjanina jako o jednego ze swoich.

Dostojewski zarówno w życiu, jak w swej twórczości ma kompleks człowieka upokarzanego, drażliwego, dbającego o podkreślanie, że jest równy innym, a jednak wciąż ujawniającego jakiś niepokój w tej sprawie. Jego bohaterzy wciąż są upokarzani i wciąż biorą przesadnie to do serca. Dane biograficzne, którymi dziś rozporządzamy, tłumaczą nam źródła tej drażliwości. Dostojewski miał smutne, nieprzyjemne dzieciństwo. W ówczesnej hierarchii społeczno-towarzyskiej miał lokatę również nieprzyjemną, niby legalnie był szlachcicem, ale wciąż się stykał ze szlachtą w lepszym gatunku. Zapytajcie Balzaca, fałszującego swe nazwisko na de Balzac, jaką rolę w tamtych czasach odgrywały owe cierpienia snobistyczne. Dostojewski ultra-Rosjanin, Dostojewski nienawidzący katolicyzmu i Polaków powołuje się na tych Dostojewskich herbu Radwan, aby choć trochę pozłocić sobie kołyskę.

Na zakończenie tego rozdziału zapytajmy się o seksualne pierwiosnki Dostojewskiego za czasów jego dzieciństwa. Wiemy, że ulega halucynacjom, słyszy urojone krzyki wśród zupełnej ciszy, że później stanie się epileptykiem, że w swych pierwszych utworach literackich widzi siebie w jakiejś umęczonej, masochistycznej roli. Poświęca się zawsze dla kobiety, która albo kocha kogoś innego, albo oddaje się komuś innemu. Mamy prawo przypuszczać, że pobudliwość seksualna ocknęła się w Dostojewskim dość wcześnie. Doszedł do nas opis jego i jego braci zabawy w koniki. W Rosji jeżdżono trójkami, zaprzęgano silnego konia pośrodku, dwa słabsze po bokach. Mali chłopcy Dostojewscy na wsi u swego ojca bawili się w trójki. Każdy z nich miał swoją trójkę, zaprzęgając jako środkowego konia małych chłopców, synów poddanych swego ojca (tych poddanych, którzy tego ojca później zabili), a po dwie małe dziewczynki jako kobyłki po bokach. Przy tym bawiono się także w kupno i sprzedaż tych koników, naśladując zachowanie się kupujących i ich gesty, zaobserwowane na końskim jarmarku. Oglądano małym kobyłkom zęby, ściskano muskuły na nogach, zadzierano nogi w górę, aby sprawdzić, czy kopyta nie pęknięte. Ludzie zrodzeni w Anglii nie znają tych podmuchów świeżego wiatru, które u nas wieją, gdy śniegi tają, i tego zapachu ziemi mokrej od świeżo stajanego śniegu. 

W lutym 1837 roku umiera matka Dostojewskiego. Wiosną tego roku Dostojewski zachorował na gardło i stracił głos. Choroba ta zostawiła ślad na zawsze, do końca życia będzie mówił gardłowym, cichym głosem. W maju Dostojewski wraz ze swym starszym bratem Michałem wyjeżdżają do Petersburga celem wstąpienia do szkoły inżynierów wojskowych. Na razie umieszczeni są w prywatnym zakładzie Kostomarowa, przygotowującym do tej szkoły. Od tego czasu Dostojewski staje się i pozostaje petersburszczaninem. Będzie później mieszkał po różnych kątach świata, w Syberii, w środkowej Azji, w niemieckim Dreźnie, nad Jeziorem Genewskim, we Florencji, ale genius loci Petersburga towarzyszyć mu będzie zawsze, będzie mu zapalał świece lub lampę naftową przy jego stole do pisania i będzie mu je gasił dopiero nad ranem, gdyż Dostojewski pracował nocami. Jedyny krajobraz, który będzie do Dostojewskiego przemawiał i będzie go wzruszał, to krajobraz prostych, szerokich ulic Petersburga, wiosenną i letnią nocą białych od białego, bezsennego nieba, jesienią i zimą mglistych, ciemnych, z ogniskami palącymi się w śniegu na rogach ulic. Ulice te mają swój specyficzny zapach, będący mieszaniną zapachu dziegciu, zgniłego błota i powrozów. Petersburg jak magnes pociąga ku sobie mózg Dostojewskiego, białe noce Petersburga wciąż są przedmiotem jego słodkich marzeń. Dostojewski to poeta, pisarz Petersburga.

Oto jest przykład stosunku Dostojewskiego do miasta, którego był synem adoptowanym:

"...uważam petersburski ranek, ten, zdawałoby się, najbardziej prozaiczny ranek na kuli ziemskiej, za nieomal najbardziej fantastyczny na całym świecie. To jest mój osobisty pogląd lub raczej - moje wrażenie, lecz obstaję przy nim. W taki to petersburski ranek, zgniły, wilgotny, mglisty, dziki pomysł jakiegoś Puszkinowskiego Hermana z Damy Pikowej powinien się jeszcze wzmóc. Ten Herman, cóż to za typ kolosalny, całkowicie i niesłychanie petersburski, z petersburskiego okresu. Do mnie ze sto razy podczas tej mgły powracało dziwaczne, lecz dokuczliwe i natrętne pytanie: No i cóż, jeśli rozejdzie się cała ta mgła i pójdzie do góry, czy nie pójdzie z nią razem to zgniłe i oślizłe miasto, czy nie rozejdzie się z mgłą i nie-zniknie jak dym, pozostawiając na swoim miejscu dawne fińskie błoto i tylko pośrodku, dla ozdoby, jeźdźca z brązu na gorąco dyszącym, zagnanym koniu? Jednym słowem, nie mogę wyrazić właściwie swoich wrażeń, wszystko to fantazje czy też poezje, to znaczy bzdurstwo, a jednak często zadawałem sobie i wciąż jeszcze zadaję bezmyślne pytanie: Oto wszyscy kręcą się, miotają się, a kto wie, może to wszystko sen i w ogóle nie ma żadnego człowieka prawdziwego, żadnego czynu rzeczywistego? Ktoś się obudzi, komu się to wszystko śni, i wszystko zniknie..."

Z zakładu Kostomarowa dostaje się Dostojewski w styczniu 1838 r. do szkoły inżynierów wojennych, mieszczącej się w Michajłowskim Zamku, w którym trzydzieści siedem lat przedtem zamordowany został cesarz Paweł I, gmachu posępnym, mrocznym, pełnym legend i wszędzie włóczących się duchów, których wypłoszyć nie potrafiły krzykliwe komendy wojskowe i gwar młodzieży. Wychowankowie szkoły nie nosili nazwy "junkra", jak wychowankowie innych szkół podobnych, lecz "konduktorów". Późnymi wieczorami siadywał Dostojewski w wykuszu okiennym, w rogowej sali, która "konduktorom" służyła za dortuar, i tu, stłoczony pomiędzy dwoma grubymi ścianami ogromnego zamczyska i oknem, za którym było albo biało, gdy to była wiosna, albo czarno i zimno, kilkanaście stopni poniżej zera, gdy to była zima, Dostojewski pracował. Sawieljew, oficer-dozorca, sądził, że przygotowuje lekcje. Ale on już rozpoczął swą pracę literacką.

Poza tym Dostojewski w tej szkole czuł się samotny, los go rozłączył z bratem Michałem, który studiował w Rewlu, był odosobniony od innych, milczący, zamyślony, karny i posłuszny. Jak w innych szkołach wojskowych w Rosji, istniał tu zwyczaj znęcania się starszych kolegów nad młodszymi. Według "tradycji" tych szkół starszy kolega ma nieograniczoną władzę nad młodszym. Jeszcze osiemdziesiąt lat później od czasów opisywanych, bo w 1914 r., mój znajomy, student uniwersytetu, z powodu wojny znajdujący się w szkole oficerów kawalerii, budzony był w nocy przez starszego kolegę, który kazał mu stawać na czworaki, brać papier klozetowy w zęby, siadał na niego konno i kazał się wieźć do wychodka. Przeciw tego rodzaju prostactwom zbuntował się raz kolega Dostojewskiego, "konduktor" Radecki, późniejszy bohater Szipki, jeden z najwybitniejszych generałów wojny rosyjsko-tureckiej w 1878 r. Wielu z kolegów Dostojewskiego zrobiło duże kariery w wojsku. Starszymi od niego byli: Totleben, obrońca Sewastopola, i Kaufman, zdobywca Azji Środkowej Na twórczość Dostojewskiego pobyt w tej szkole nie wywarł większego wpływu.

Zaprzyjaźnił się tylko z Szydłowskim, z którym mógł rozmawiać o literaturze, romantyzmie, Byronie; który sam pisywał piękne wiersze. Szydłowski to pierwsza postać z dostojewszczyzny w życiorysie Dostojewskiego. Utalentowany, rokujący jak największe pod każdym względem nadzieje, po skończeniu szkoły zerwał nie tylko ze służbą wojskową, ale także ze stolicą i z miastem, przeniósł się do swego majątku na wieś i zajmował się po kolei albo pijaństwem w towarzystwie oficerów stacjonującego niedaleko pułku dragonów, których ugaszczał i którym deklamował swoje utwory pornograficzne, albo, przeciwnie, nakładał szatę mnicha i szedł do klasztoru, w którym się modlił i wykonywał usługi poniżające. Bies rozpusty budził się w nim jednak niespodziewanie i nagle, toteż miejscowy biskup zabronił wpuszczać Szydłowskiego za bramę monasteru. W końcu Szydłowski rozpił się zupełnie i czytał chłopom Ewangelię przed drzwiami szynków.

W czerwcu 1839 r. ojciec Dostojewskiego zostaje zamordowany przez chłopów. Siostra jego Barbara w roku następnym wychodzi za mąż za pana Kariepina, który zostaje opiekunem majątku nieletniego rodzeństwa. W sierpniu 1840 Dostojewski zostaje polowym chorążym, a jesienią następnego inżynierem-podporucznikiem. Ma już własne mieszkanie, a raczej mieszkania, bo je ciągle zmienia. Cierpi biedę, głoduje. Przeglądając odpowiednie dokumenty i listy przekonujemy się, że przykre te okoliczności wynikają z własnej jego winy. Oto przykład charakterystyczny. Dnia 1 lutego 1847 otrzymuje Dostojewski 1000 rubli od Kariepina jako spieniężoną część spadku. Kwota ta wystarczała wówczas na utrzymanie całoroczne. Dostojewski wydaje ją w ciągu jednego wieczora na bilard, grę w domino i wystawną kolację w restauracji Dominika. Dostojewski rozpoczyna już swoje życie wypełnione pisaniem listów błagających o pożyczkę, ciągłego wyczekiwania pieniędzy i prędkiego ich marnotrawienia, gdy wreszcie nadejdą. Życie to uporządkuje i uzdrowi dopiero Ania. W październiku 1844 otrzymuje Dostojewski nareszcie upragnioną dymisję z wojska wraz z awansem z inżyniera-podporucznika na inżyniera-porucznika.

Pierwsza poważna praca Dostojewskiego nazywa się Biedni ludzie. Przedtem pisywał tylko tłumaczenia z francuskiego i wpółdziecinne jakieś dramaty historyczne. Biedni ludzie zrodzili się z noweli pt. Płaszcz wielkiego Gogola. Ten tytan literatury rosyjskiej, słowiańskiej, pomiędzy innymi rzeczami swego olśniewającego dorobku pozostawił i tę nowelę o małym urzędniczku, którego życie, los i ustrój społeczno-państwowy tak przycisnęły do ziemi, jak można sobie wyobrazić, że noga jakiegoś ciężkiego mebla, stołu jadalnego czy szafy, przycisnąć może do ziemi ćmę, pluskwę czy pająka. Współczucie dla urzędniczka zmiażdżonego, a przecież mającego jakieś tam ludzkie ambicje, stanowi treść noweli Płaszcz i z tej noweli wyszła cała twórczość Dostojewskiego, od Biednych ludzi, po raz pierwszy wydrukowanych w styczniu 1846, aż do Skrzywdzonych i poniżonych w 1861. W tym okresie Dostojewski jeszcze przeważnie wcale nie jest Dostojewskim, a tylko kontynuatorem Płaszcza, uczniem Płaszcza i kopiałem Płaszcza, i to tylko Płaszcza, a bynajmniej nie całego Gogola! Przez te kilkanaście lat Dostojewski tylko kilka razy rozwierał swe nietoperze skrzydła i próbował wzlecieć nie jako Płaszcz Gogola, lecz jako późniejszy Dostojewski, i to mu się jednak nie udaje, po kilku rozpaczliwych uderzeniach skrzydeł upada na ziemię. Ale i w płaszczowo-gogolowskim repertuarze Dostojewski Gogolowi nie dorównuje. Później, w ostatnich dziesiątkach lat XIX wieku, Antoni Czechów stanie się także kontynuatorem Płaszcza, ale ileż do tej kontynuacji wniesie własnego geniuszu.

Powyższe nie oznacza, by Dostojewski był naśladowcą. Nie! Po prostu Gogol w Płaszczu uderzył w klawisz, który w Dostojewskim wywołał niesłychanie silny rezonans, tak nawet silny, że przytłumił w nim zdolność do oryginalnej twórczości. Już poniekąd wiemy, dlaczego Dostojewski był tak czuły na wizję człowieka upokarzanego. To przewrażliwienie Dostojewskiego w tej dziedzinie, będące niewątpliwie skutkiem tego, że sam Dostojewski czuje się stale upokarzany przez wszystkich, odbija się ujemnie na jego twórczości. Nawet najlepsze z jego "płaszczowych" nowel, jak Biedni ludzie, Białe noce i Skrzywdzeni i poniżeni, są przesentymentalnione i jednocześnie przesłodzone męką ludzką. Używam wyrazu: przesłodzone, ponieważ rozpamiętywanie cierpień ludzkich ma wówczas dla Dostojewskiego wartość narkotyku.

Dostojewski czyta swoich Biednych ludzi Grigorowiczowi, także literatowi, swemu byłemu koledze ze szkoły inżynierów, z którym obecnie mieszka razem w jednym mieszkaniu. Teraz następują rozkosze pierwszego tryumfu. Grigorowicz jest zachwycony, biegnie do poety Niekrasowa i u Niekrasowa wobec kilku osób odczytuje rękopis Dostojewskiego. Wszyscy są zachwyceni, olśnieni. Grigorowicz przybiegł do Niekrasowa wieczorem, teraz jest już późna noc, koniec maja czy początek czerwca, czyli że noc jest biała, czytać w pokoju można nie zapalając światła. Grigorowicz powiada: "Dobrych uczynków nie należy odkładać, chodźmy zaraz powinszować Dostojewskiemu." Niekrasow Dostojewskiego nie zna, lecz wraz z Grigorowiczem idą do niego, budzą go, a gdy zmieszany, zdziwiony, zaskoczony siada na łóżku, winszują mu arcydzieła. Potem Niekrasow poszedł do domu, Grigorowicz do łóżka, ale Dostojewski za to wstał z łóżka i długo, długo, do samego ranka chodził po pokoju od ściany do ściany. Przeżywał chwilę powinszowań - od pierwszych słów swoich gości, od chwili, w której zrozumiał, o co chodzi, aż do wyjścia Niekrasowa z pokoju. Gdy kończył to sobie wspominać, to zaczynał od początku. Już dzwoniły na ulicach różne dzwonki, już hałasował ruch uliczny, darli się przekupnie, rozpoczynał się skwar, a Dostojewski wciąż chodził, nie mogąc się otrząsnąć z wrażenia.

Niekrasow pobiegł do krytyka Bielińskiego z okrzykiem: "Nowy Gogol pojawił się!" - U pana Gogolowie jak grzyby rosną - sceptycznie odpowiedział Bieliński.

Ale już kilka dni później Bieliński ściskał rękę Dostojewskiego i wołał:

- Czy pan zdaje sobie sprawę z tego, co pan napisał? Czy pan wie, że stworzył pan arcydzieło?

Teraz przedstawić musimy czytelnikowi to koło osób, w które wchodzi Dostojewski po sukcesie odczytania Biednych ludzi. Wymieńmy na razie tylko kilku, mianowicie Panajewa, Niekrasowa, Turgieniewa i Herzena.

Nazwisko Panajewa niewiele mówi czytelnikowi. Panajew był dziennikarzem, felietonistą, pisywał rzeczy dobre, lecz zbyt zaktualizowane, więc umarły one razem z nim. Pochodził z bogatej i arystokratycznej rodziny, która zawsze miała inklinację do literatury. Jego wujaszek, dyrektor kancelarii cesarskiej, pisywał idylliczne poezje o pasterkach, z których siostrzeniec się natrząsał. Jak już wspomniałem, każdy szlachcic musiał w Rosji służyć, ale Panajew tak zirytował swoich zwierzchników niesłychaną szerokością swoich pasiastych modnych spodni, że z łatwością otrzymał dymisję, zwłaszcza że do biura zjawiał się raz na pół roku. Panajew kochał literaturę i snobizował się do wybitnych literatów. Był to człowiek dobry, nienawidzony za zły język. Lubił zwracać na siebie uwagę, dlatego też ożenił się z córką aktora, jedną z najszykowniejszych kobiet w Petersburgu, miał wspaniały zaprzęg, ubierał się z przesadną elegancją, aklimatyzując w Petersburgu nowinki mody paryskiej. Był oczywiście radykałem społecznym, z góry się pisał na wszystko, co było najradykalniejsze, a nawet chłopów swoich uwalniał, jak tylko mógł, co zresztą dopomogło mu do marnotrawienia olbrzymiego majątku, czym się głównie zajmował. Kochał i ubóstwiał Bielińskiego, jak wszyscy zresztą, i aby Bieliński mógł pisywać we własnym piśmie, kupił dla niego miesięcznik "Sowriemiennik", założony niegdyś przez samego Puszkina, a od chwili jego śmierci niezdarnie redagowany przez Pletniewa. Stroną praktyczną wydawnictwa Panajew sam chciał się zająć, licząc na pomoc swego przyjaciela Niekrasowa i na jego zdolności handlowe. Niekrasow zamieszkał nawet u Panajewa. Tak się jednak w ciągu kilku lat złożyło, że mieszkanie Panajewa stało się mieszkaniem Niekrasowa, zaprzęg Panajewa stał się zaprzęgiem Niekrasowa, a nawet żona Panajewa, aczkolwiek wciąż oficjalnie pozostawała jego żoną, stała się niemniej oficjalną kochanką Niekrasowa. Panajew nadal był gorącym i wiernym przyjacielem Niekrasowa, mieszkał dalej w swym dawnym mieszkaniu, teraz już jako gość Niekrasowa, co zresztą znakomicie pewne rzeczy ułatwiało i upraszczało, wreszcie wciąż na okładce "Sowriemiennika" figurował jako redaktor, ale redaktorem ani wydawcą już nie był i zarabiał na życie pisywaniem artykułów, czasami doskonałych. Wszystkie powyższe przejścia odbiły się na jego humorze, ale umiał to maskować i wciąż był w siódmym niebie, gdy coś takiego usłyszał, o czym inni nie wiedzieli.

Mikołaj Aleksiejewicz Niekrasow, wybitny poeta rosyjski, poeta ludu, żalu i pomsty, jak go nazywano. Jest on rówieśnikiem Dostojewskiego i losy jego życia będą się wciąż krzyżować z drogami Dostojewskiego; zresztą absolutnie to samo można powiedzieć o wszystkich innych, których tu wymieniamy. Kto chce poznać i zrozumieć muzę Niekrasowa, ten nie powinien jego wierszy deklamować, lecz podkładać pod nie ludowe melodie rosyjskie i śpiewać je. Wspaniałe to odkrycie zawdzięczamy Korniejowi Czukowskiemu. Muza Niekrasowa była więc muzą śpiewną, ludową, jak szum wiatru zlewa się Niekrasow z szumem deszczu, tak zlewała się z niedolą ludu rosyjskiego. Jak świst wiatru mieści w sobie groźby, tak mieściła w sobie gniew i zapowiedź zemsty i kary. "Złości, złości więcej" - wołał Niekrasow jako redaktor do satyryka, który mu przyniósł opowiadania z życia kupców. Niekrasow był synem rosyjskiego szlachcica i polskiej szlachcianki, ojciec jego miał majątek ziemski w guberni jarosławskiej, ale syn pokłócił się z ojcem, który chciał kierować go na oficera, on zaś chciał wstąpić na uniwersytet. Pozostawiony skutkiem tej kłótni własnym siłom na petersburskim bruku, długo cierpiał nędzę. Zachorowawszy ciężko, słyszał, jak właściciele mieszkania, u których odnajmował pokój, rozmawiali przez ścianę żaląc się, że marne rzeczy lokatora, gdy się je sprzeda po jego śmierci, nie zwrócą im zaległego komornego. Gdy trochę ozdrowiał, ciż gospodarze namówili go, by poszedł do kolegi medyka o poradę. Było to zimą. Niekrasow powlókł się na piechotę na drugi brzeg Newy, kolegi nie zastał, gdy wrócił, było już ciemno, a gospodyni przez zamknięte drzwi oświadczyła mu, że rzeczy jego zatrzymuje na pokrycie komornego i że w pokoju jego śpi już nowy lokator. Niekrasow polazł z powrotem w kierunku Newy, usiadł na ławce wyrąbanej w granicie jej obramowania i postanowił zamarznąć, gdy raptem zjawił się jakiś litościwy żebrak, który go zaciągnął do legowiska żebraków na krańcu miasta. Na drugi dzień Niekrasow zaczął pisywać żebrakom podania do władz policyjnych, biorąc po 15 kopiejek od podania, co jak na żebraków nie było mało. Potem zjawił się jakiś Daneberg, który zaprosił go do swego mieszkania, a raczej do swej nory. Z tym Danebergiem miał Niekrasow wspólny płaszcz i wspólną parę butów. Kiedy jeden wychodził, drugi pozostawał w domu. Niekrasow potem pisywał libretta do wodewili, układał wierszowane ogłoszenia dla kupców. Wydał wreszcie swoje wiersze pt. Marzenia i dźwięki, ale nikt książeczki tej kupować nie chciał, a recenzje były drwiące i nieprzychylne. Warto zacytować kilka epizodów z okresu tej biedy Niekrasowa. Raz z kolegą wybrał się na maskaradę. Niekrasow wynalazł sobie w wypożyczalni kostiumów strój weneckiego doży, a jego kolega hiszpańskiego granda. Na maskaradzie wydali resztkę swych pieniędzy, nie mieli już za co wykupić swych ubrań zastawionych w kostiumerii. Powrócili do domu i nie mogli ani drew do pieca narąbać, ani wody ze studni przynieść, gdyż nie mogli się za dnia pokazać w idiotycznych trykotach. Z tej sytuacji uratował ich jakiś kolega. Inna anegdota ma odmienny charakter. Niekrasow poznał młodą guwernantkę, zamieszkał z nią razem, później jednak zatruł życie dziewczynie i rozstał się z nią. Spotkał ją po roku w luksusowych saniach, była nauczycielką domową w jakiejś rodzinie arystokratycznej. Niekrasow zaczął za nią łazić, wyciągnął ją do siebie z powrotem, potem znów wypędził. Spotkał ją w życiu po raz trzeci, ale była już prostytutką.

Pewnego dnia przed domem, w którym mieszkał Niekrasow, zatrzymały się konie w angielskich szorach i Panajew podreptał do jego sutereny, wyciągnął go z niej i wprowadził do towarzystwa literatów. Bieliński zachwycał się wierszami Niekrasowa i jego praktycznością. W Rosji mieszkańcy guberni jarosławskiej, skąd Niekrasow pochodził, mają opinię ludzi obrotnych, sprytnych, o zdolnościach kupieckich. Niekrasow redagował "Sowriemiennik" kupiony przez Panajewa dla Bielińskiego, przy tym tak sprawami pokierował, że nie tylko Panajew, ale także Bieliński musieli go słuchać. Niekrasow później zrobił duży majątek na swoich wierszach i na grze w karty. Jeden z jego współczesnych przekazał nam taki obrazek: w mieszkaniu Niekrasowa był nieład, talerze z niedojadkami, puste butelki. Kilka osób zajętych grą w karty z młodym ziemianinem, który świeżo odziedziczył dobra ziemskie i zastawił je w radzie opiekuńczej. Gra w karty z tym ziemianinem trwała już w mieszkaniu Niekrasowa kilka dni. Wywołany Niekrasow na pytanie: "Co się tu dzieje" - odpowiedział: "Ano nic, oświeżamy młodzieniaszka." - "Jak to oświeżacie" - "A to bardzo dobre wyrażenie, nauczyłem się go od mego kucharza, który gdy patroszy jarząbka, to powiada, że oświeża ptaka." W kilka tygodni później Niekrasowowi przypomniano zgranego ziemianina. "Ach - krzyknął - ten drań ukradł nam siedem tysięcy!" - "Jak to ukradł?" - "Pilnowaliśmy go dzień i noc, ale on potrafił się nam wyśliznąć i przegrał siedem tysięcy w innym miejscu."

Niekrasow w życiu czynił wszystko to, co potępiał w swoich poezjach. Jeden z jego pięknych wierszy wzywa: Nie wbijaj gwoździ za karetą, bo może się o nie pokaleczyć dziecko. Właśnie kareta Niekrasowa miała z tyłu gwoździe, aby dzieci z ulicy nie mogły się jej chwytać. Niekrasow piętnował w swych wierszach luksusowe polowania z nagonką opisując te właśnie polowania, w których sam brał udział, gdyż był zawołanym myśliwym; potępiał uczty obżartuchów opisując bankiety na których zasiadał jako smakosz pierwszorzędny. Do epizodu z odą na cześć Murawiewa wygłoszoną przez niego jeszcze powrócimy.

Wissarion Bieliński był filozofem, publicystą i krytykiem literackim. Poglądy swe zmieniał w miarę zdobywanej wiedzy i pod wpływem filozofii niemieckiej. W ostatnich latach życia, a umarł względnie młodo, bo w 1848 r., był niechętnie usposobiony do haseł słowianofilskich, był zwolennikiem cywilizacji europejskiej, tzw. "zachodowcem", przeciwnikiem Cerkwi, cara i całego ustroju rosyjskiego. Na razie interesuje nas nie Bieliński-teoretyk, lecz Bieliński-człowiek, a zwłaszcza te tajemnicze w nim siły, które sprawiały, że miał taki wpływ na ludzi, z którymi się stykał, tak olbrzymi wśród nich autorytet i budził tyle do siebie miłości. Pochodzenie Bielińskiego podobne jest do pochodzenia Dostojewskiego, tak samo był synem wojskowego lekarza, wnukiem biednego popa, dzieciństwo miał jeszcze cięższe od dzieciństwa Dostojewskiego. Dostał się do uniwersytetu moskiewskiego jako stypendysta, bo nikt nie mógł za niego płacić, ale prędko go stamtąd wypędzono z powodu "niedostatecznego rozgarnięcia", jak głosiło wyjaśnienie oficjalne. Bieliński dużo w życiu zniósł biedy i upokorzeń, był wciąż chory, ale to bynajmniej nie wyrobiło w nim jakiegoś kompleksu człowieka upokarzanego i skrzywdzonego, na który tak cierpiał Dostojewski. Bieliński był biedniejszy od Dostojewskiego, ale nikogo nigdy o pożyczkę nie prosił, bo ludzie sami narzucali się mu z pieniędzmi, z pomocą, z ułatwieniami. Bieliński miał zamiłowanie do porządku, w pokoiku jego zawsze stały kwiaty. W ogóle paralela z Dostojewskim jest tematem zbyt tentującym, aby jej nie spróbować, choćby w skrócie jak największym. Dostojewski był człowiekiem szlachetnym, o aspiracjach heroicznych, tęsknił do roli bohatera, ale ludzie tego nie widzieli, a w życiu codziennym musiał ich drażnić i zniechęcać. Dostojewski przystępował do ludzi z uśmiechem przepraszającym na ustach i z zatajoną, choć przyhamowaną złością upokorzenia w sercu. Bielińskiego otwarta, pedantyczna uczciwość w szorstki sposób ujawniała się na zewnątrz. Bieliński ludzi gromił, karcił, strofował, prawił im impertynencje. Raporty policji tajnej głosiły, że pisarz Bieliński używa prostackich i ostrych wyrażeń. Od tego człowieka promieniowało jego zrównoważenie moralne. Hołdy przyjmował jako należne i ludzi traktował raczej z góry. "Pewnego wtorku - opowiadał Panajew - o 9 wieczór zaszedłem do profesora Komarowa. Był to jego dzień przyjęć.

- Kto jest u was? - zapytałem lokaja.

- Tylko pan Bieliński.

Wszedłem do gabinetu gospodarza. Lampa paliła się na stole. Na kanapie leżał Bieliński i czytał "Revue Independante", gospodarz mieszkania siedział smutny i patrzył w okno, choć tam było ciemno i kompletnie nic nie można było zobaczyć. Była martwa cisza.

- Cóż to znaczy? - zapytałem. 

Usłyszawszy mój głos Bieliński się odwrócił.

Ach, nareszcie! Jesteście nieznośnymi ludźmi, zawsze się spóźniacie. Pan się pyta, dlaczego ja tak leżę. Na miłość Boską, on mnie tak zanudził (tu Bieliński palcem wskazał na Komarowa), że byłem zmuszony prosić go, by się uspokoił. Chciał mi głośno czytać "Revue Independante", choć ja czytać sam umiem, a gdy zacząłem czytać, siadł koło mnie i patrzył mi w oczy, czego nie znoszę. Musiałem go prosić, aby patrzył przez okno."

Nie tylko intelektualiści czy literaci ubóstwiali Bielińskiego. Znalazł się niejaki książę Kozłowski, człowiek umysłowo raczej ograniczony, fizycznie Herkules prawdziwy, łamiący podkowy, zginający ruble etc., który opiekował się Bielińskim jak niańka, zwoził mu przysmaki, prezenty, butelki dobrego wina itd.

Puszkin i Gogol liczyli się ze zdaniem Bielińskiego, ale dla innych zmienne jego poglądy były zawsze obowiązującym Roma locuta.  [Roma locuta, causa finita - Rzym przemówił, sprawa skończona, rozstrzygnięta (wypowiedź Kościoła jest wiążąca dla wiernych)]

Awdotja Jakowlewna Panajewa, córka znakomitej pary aktorskiej, dzieciństwo spędziła w szkole baletowej. Uchodziła za jedną z najładniejszych i najlepiej ubranych pań w Petersburgu. Literaci rosyjscy kochali się w niej całymi pokoleniami. Mąż jej prowadził na tyle frywolny tryb życia pod względem przyjemności seksualnych, że niektórzy współcześni historycy literatury rosyjskiej stają w jej obronie nawet w sprawie romansu z Niekrasowem. Kowalewski, który ją spotkał na targu kwiatów na usłonecznionych schodach piazza di Spagna w Rzymie, powiada o niej : "Efektowna brunetka o płomiennych oczach". Miała śliczne malutkie usteczka, pierś zgrabną i agresywną, a także pewny talent literacki, napisała kilka powieści, dziś jeszcze czytanych z przyjemnością. Wszyscy niezgrabni, źle urodzeni, nieśmiali, niewychowani literaci znajdowali w niej prawdziwą opiekunkę i protektorkę, ratowała ich towarzysko pierwej w salonie swego męża, potem w salonie Niekrasowa. Modlili się do niej jak do świętej wszyscy pijacy, samobójcy i tego rodzaju zagubione typy. Kto chce studiować literaturę rosyjską ze środka XIX wieku, musi sobie wciąż uprzytamniać obecność tej pary oczu fascynujących.

Wielki pisarz rosyjski i wielki Europejczyk Iwan Turgieniew był najbardziej wykształcony z całego tego towarzystwa, słuchał Hegla w Berlinie, posiadał wszystkie arkana filozofii ówczesnej, miał nawet przez pewien czas zamiar ubiegać się o katedrę, ale potem machnął na to ręką. Człowiek dobry, wesoły, dowcipny, troszkę lekkomyślny. Olbrzym o jasnych włosach, tylko brzmienie głosu miał brzydkie: piskliwe i ciche, raziło swoim kontrastem z jego wyjątkowo wysokim wzrostem. Syn bogatej ziemiańskiej rodziny, gdy miał lat osiemnaście i gdy okręt, na którym jechał na studia do Niemiec, zaczął się palić, podobno stchórzył. "Ratujcie mnie, jestem jedynym synem swej matki" - wołał głośno - "mourir si jeune!" ["umierać tak młodo!"] - "Il parait, que ta conduite etait ridicule" ["wydaje się, że zachowywałeś się dziwnie"], pisała do niego matka. Turgieniew tym pogłoskom zaprzeczył, ale w komedyjce amatorskiej z chęcią grał rolę jegomościa który podczas pożaru słomy w stodole woła: "Jestem jedynym synem swej matki" i "mourir si jeune". Należy tu wyjaśnić, że matka Turgieniewa miała trzech synów.

Pani Panajewa opowiada : "Wiedząc, że do następnego numeru "Sowriemiennika" nie ma nic z beletrystyki, Turgieniew wbiega do redakcji i opowiada, że wczoraj wieczorem wysłuchał czytania tak pięknej noweli, że on, Turgieniew, powinien złamać pióro i nie pisać już nic więcej. Radził Niekrasowowi jak najprędzej zakupić tę nowelę, zapewniając, że powiększy ona od razu ilość prenumeratorów "Sowriemiennika" o 500 najmniej osób. Niekrasow ucieszył się, prosił Turgieniewa o pośrednictwo i dał znać drukarni, żeby czekano na nowelę. Trzeba było jednak czekać półtora tygodnia, bo okazało się, że zachwycająca nowela nie jest jeszcze skończona. Wreszcie autor sam ją przywiózł do redakcji. Był to młody elegant, który zjawił się w karecie zaprzężonej czwórką koni, ponieważ mieszkał w Petersburgu u ciotki, która wyjeżdżała zawsze cugiem i z forysiem. Niekrasow nie czytając nawet noweli wysłał ją do drukarni, gdyż i tak oczekiwanie na nowelę opóźniło wyjście numeru. Kiedy przyniesiono korektę, Niekrasow wpadł w rozpacz. W noweli figurowały wyłącznie księżne, hrabiny, szambelanowie i baronowie, przy tym postacie te rozmawiały z sobą językiem tak pompatycznym, że można było dostać mdłości.

Kiedy Turgieniew przyszedł do niego na obiad, Niekrasow nie mówiąc mu, o jaką nowelę chodzi, przeczytał z niej kilka ustępów. Turgieniew ryczał i tarzał się ze śmiechu po ziemi, a potem literalnie ze łzami od śmiechu w oczach powiedział: "To pewno Panajew nie miał serca odmówić komuś ze swoich arystokracików i przyniósł to cudo." Kiedy Niekrasow wyjaśnił, że to nie Panajew, lecz on, Turgieniew, polecił tę nowelę, Turgieniew zerwał się na równe nogi i zawołał: "To, nieprawda!" Kiedy go przekonano, chwycił się za głowę i zaczął żałośnie piszczeć, a potem opowiedział, że słuchał czytania tej noweli w błogim stanie, że siedział koło prześlicznej kobiety, że pachnące włosy tej kobiety muskały go po policzku i ile razy odwracała się ona do niego, aby mu zakomunikować swój zachwyt, czuł, jak jej śliczne usteczka poruszają się niedaleko jego twarzy. Był on mistrzem w opowiadaniu tego rodzaju scen.

Niekrasow za karę zasadził Turgieniewa do przerabiania tego utworu. Turgieniew zabrał się do tego, wciąż jęcząc i powtarzając: "Trzeba mu dać rózgi, aby mu się odechciało literatury, a ja także zasłużyłem na baty."

Herzena poznał wówczas Dostojewski przelotnie na ulicy. Dostojewski i Herzen to w przyszłości dwa bieguny rosyjskiej myśli politycznej.

Tryumfy z powodu sukcesu Biednych ludzi przeżywał Dostojewski radośnie, zwłaszcza że słyszał słowa zachęty nie tylko od ludzi Bielińskiego, ale także od dawnych przyjaciół Puszkina, jak książę Wiaziemski lub książę Odojewski. Oto z jakim objawem niewyżytej radości, z jaką dziecinną dumą i dziecinnym samochwalstwem opowiada Dostojewski o swoich powodzeniach w liście do brata Michała, który mieszkał na prowincji:

"...nigdy, bracie, nie myślałem, że sława moja będzie tak duża. Wszędzie szacunek niesłychany, ciekawość mej osoby niewiarogodna. Poznałem mnóstwo najprzyzwoitszych ludzi. Książę Odojewski prosi, abym uszczęśliwił go swoją wizytą, hrabia Sołłohub wyrywa sobie włosy z głowy. Panajew mu powiedział, że ukazał się talent, który zadepcze do błota wszystkich pisarzy, Sołłohub biega i woła. "Gdzie Dostojewski, gdzie mogę dostać Dostojewskiego!" Krajewski mu powiedział, że Dostojewski nie zechce wyrządzić mu zaszczytu zawarciem znajomości. Wszyscy mnie zapraszają, nie mogę gęby otworzyć, aby we wszystkich kątach nie powtarzano: Dostojewski powiedział to, Dostojewski ma zamiar zrobić tamto. Bieliński lubi mnie tak, że nie można więcej. Kilka dni temu powrócił z Paryża poeta Turgieniew (pewnie słyszałeś) i tak się do mnie przywiązał, że Bieliński mówi, że Turgieniew zakochał się we mnie. Nie masz pojęcia, bracie, co to za człowiek. Poeta, talent, arystokrata, piękny, rozumny, bogacz, wykształcony, ma lat 25. Wreszcie charakter prawy, przepiękny..."

List powyższy jest z października 1845 r., w liście z listopada tegoż roku donosi Dostojewski o dalszych swych sukcesach, a także o tym, że zakochał się w Panajewej.

W rzeczywistości zetknięcie Dostojewskiego ze światem nie wyglądało tak, aby on ciągle coś mówił, a wszyscy inni jego słowa powtarzali, jak to można byłoby wnosić z tych listów entuzjastycznych. Oto na przykład notatka Panajewej, zapisana tegoż dnia, którego Dostojewski był u niej i zakochał się w niej.

"...razem z Grigorowiczem - pisze Panajewa - przyszedł do nas mały Dostojewski, nerwowy i drażliwy młody człowiek, taki chudziutki, malutki blondynek. Ma chorowitą cerę, nieduże szare oczy, trwożliwie biegające z przedmiotu na przedmiot, rusza nerwowo wargami, w rozmowie ogólnej udziału nie brał, widać zbyt był zażenowany."

Tymczasem czasy tryumfu zaczynają mijać. Dostojewski, zachęcony powodzeniem Biednych ludzi, zaczyna pisać inne nowele, Bielińskiemu przestają się one podobać. Wreszcie katastrofa. Pojawia się nowela Dostojewskiego pt. Gospodyni i oto Bieliński tak się o niej wypowiada:

"...Gospodyni... bzdurstwo ohydne. Każdy nowy utwór Dostojewskiego stanowi dalszy jego upadek. Ależ nabraliśmy się swego czasu na Dostojewskiego geniusza."

Po tych słowach Bielińskiego wszyscy nabierają abominacji do Dostojewskiego. Raz jeszcze podziwiajmy ten nadzwyczajny autorytet, jaki miał Bieliński, ten chudy, niepozorny suchotnik, to biedaczysko bez pieniędzy, a co najdziwniejsza, o poglądach zmiennych i chwiejnych. Bielińczycy zaczynają teraz mówić o Biednych ludziach, że żadnych Biednych ludzi nie było, a byli po prostu "Głupi ludzie".

Dostojewski nie zna jeszcze druzgocącej opinii Bielińskiego, ale coś przeczuwa i dopuszcza się okropnego nietaktu. Oto żąda od Niekrasowa, aby jego utwór wydzielił od utworów innych pisarzy, na przykład otaczając go czarnymi ramkami.

Wywołuje to wybuch oburzenia. Te "czarne ramki" Dostojewskiego warte są owego "mourir si jeune" Turgieniewa na płonącym statku. Obaj pisarze zaprzeczali później tym oskarżeniom. Turgieniew zaprzeczył, że gadał aż takie głupstwa podczas pożaru. Dostojewski już w podeszłym wieku ze wściekłością protestował przeciwko potwarzy przypisującej mu żądanie czarnych ramek. Tylko Turgieniew zawsze ze śmiechem wspominał owe "mourir si jeune" i "jestem jedynym synem swej matki" i nie bał się tego wspomnienia, a Dostojewski o "czarnych ramkach" nie mógł mówić inaczej, jak ze zgrzytaniem zębów, omal że z atakiem epilepsji.

Musiało jednak coś być prawdy w tych "czarnych ramkach", skoro Niekrasow pisze satyryczne wiersze na ten temat, przy tym nazywa Dostojewskiego "czerwonym pryszczem" na nosie literatury rosyjskiej.

Dostojewski głucho czuje, że się wszystko zmieniło i że wszystko jest stracone. Przychodzi raz do wciąż platonicznie ubóstwianej Panajewej, siada przy dużym okrągłym mahoniowym stole. Samowar, biały obrus, dużo srebra i fajansów. Olbrzymi Turgieniew, świetny improwizator, zaczyna opowiadać, że właśnie spotkał małego człowieczka z prowincji, który dostał bzika, że jest geniuszem. Turgieniew powtarza rzekome wywody tego człowieczka z prowincji używając charakterystycznego języka bohaterów nowel Dostojewskiego, używając nadmiaru przymiotników zdrobniałych, charakterystycznych dla tych bohaterów, a zwłaszcza powtarzając wyraz "mateńko". Młody człowiek rzekomo do samego Turgieniewa mówił "mateńko". Wszyscy pamiętali, że w Biednych ludziach bohater noweli pisze "mateńko" do swej ukochanej. Dostojewski drżał jak w febrze, wreszcie udało mu się opuścić wesołe zebranie.

Po jego wyjściu Panajewa gniewała się na Turgieniewa twierdząc, że nie można znęcać się tak nieludzko, że Dostojewski omal nie płakał, ale gniew jej był odparty powszechnym wybuchem śmiechu.

Poczciwy Panajew, który nic nie wiedział o tej scenie, gdyż rzadko siedział wieczorem w domu (jeszcze wtedy we własnym domu), spotkał kilka dni później Dostojewskiego na ulicy i chciał go na obiad zaprosić. Ale Dostojewski pochylił głowę i przebiegł koło Panajewa nie zatrzymując się. Zdziwiony Panajew próbował złapać go za płaszcz, ale Dostojewski wyrwał się i uciekł.

Tymczasem Bieliński nie miał racji. Gospodyni nie była wcale taka zła. Nowela jest niedociągnięta, posiada braki w kompozycji, załamuje się i ma tysiące innych wad, ale jest ciekawa jako próba noweli fantastycznej. Młody człowiek spotyka w cerkwi kobietę, która, jak się okazuje, jest we władzy męża-nie-męża, opiekuna-nie-opiekuna, złoczyńcy, wróżbiarza i kapłana jednocześnie. Młody człowiek dostaje się do ich domu i tu zachorowuje. Gdy w dużej gorączce leży w łóżku, zza ściany świętych sczerniałych ikon - w tej noweli ciągle są ikony tajemnicze i świeczki przed nimi - wychodzi piękna, młodziutka kobieta czy dziewczyna i zbliża się do jego łóżka. Niesamowity dziad rozdziela ich, a potem gdzieś ginie wraz z kobietą. Zdaje mi się, że znalazłem klucz, który jest jednocześnie kluczem i do zrozumienia symboliki tej noweli, i zrozumienia, dlaczego zagniewała ona tak Bielińskiego. Sądzę, że młody człowiek to inteligencja rosyjska, dziewczyna czy kobieta o wymownej nazwie: "gospodyni" - to lud rosyjski, a wróżbiarz prześladowany przez policję to religijne wierzenia tego ludu, to przede wszystkim raskoł. Bieliński był już trzecim pokoleniem wolterianów rosyjskich, nie znosił symboliki, która by dotyczyła tematów religijnych. Drugie pokolenie wolterianów rosyjskich to książę Wiaziemski, który pisał takie wiersze:

Bóg wyboi, Bóg zawiei,

Zapuszczonych polnych dróg,

Bóg noclegów bez pościeli,

Ot on, ot on, ruski Bóg.

Inaczej Dostojewski. On szukał właśnie rosyjskiego Boga. W wieku XVII za patriarchatu Nikona, a panowania Aleksego Michajłowicza poprawiono rosyjskie księgi nabożeństw, oczyszczono je z błędów stuleci. Ale w obronie czczonej starożytności wystąpiła część prostego ludu rosyjskiego, którą zaczęto nazywać raskołem lub starowierami. Kryzys pogłębił się za czasów Piotra Wielkiego, który wyśmiewał, niszczył, prześladował wszystko, co rosyjskie, nawet zabronił jeżdżenia trójkami i noszenia brody. Starowierzy stali się obrońcami prarosyjskości, stali się partią ludowego konserwatyzmu rosyjskiego walczącego z rewolucyjną działalnością Piotra Wielkiego. Starowierzy byli ciemni, ograniczeni, zabobonni, zacofani, składali się wyłącznie z chłopów, przy tym główne ich siedziby były na dalekiej północy, za lasami i błotami, oraz z części kupiectwa. A jednak oni właśnie, starowierzy, byli tą solą ziemi rosyjskiej, gdyż w niezmienności zachowali tradycje odwiecznej Rosji. Inteligencja rosyjska to czuła. Państwo rosyjskie prześladowało starowierów zawzięcie. Palono ich domy modlitw, ich pustelnie, oni sami zresztą palili się także w czasach zbiorowego samobójstwa. Rozpadli się na dziesiątki wyznań, z których niektóre były dziwaczne, jak na przykład jedno z nich uważało, że krzyż jest nieważny i nieświęty, jeśli nie jest zrobiony z drzewa jarzębiny. Zważywszy na prześladowania raskołu przez policję, rewolucjoniści rosyjscy wiele razy próbowali wygrać raskoł przeciw państwu, ale raskoł zawsze z pogardą odrzucał te kuszenia i gdy carat się wywrócił, to się okazało, że właśnie prześladowany raskoł jest carowi najwierniejszy. Otóż zdaje mi się, że Dostojewski myślał o starowierach, gdy pisał Gospodynię. Stąd fantastyczność, migotliwość świateł i cieni w tej noweli. Należy żałować, że Dostojewski lepiej się z tego tematu nie wywiązał.

IV

W DRZWIACH DO KATORGI

Dzień 22 grudnia, trzy dni przed Bożym Narodzeniem. Luta zima. Siemionowski Plac w Petersburgu. Rok 1849. Nogi grzęzną w śniegu. Plac zastawiony kilkoma pułkami piechoty, oto między innymi stoi lejbgwardii moskiewski pułk piechoty, ponieważ jeden ze skazańców, który ma dziś umrzeć, był oficerem tego pułku. Szafot, czyli pomost drewniany, udrapowany czarną jakąś materią, zaprószoną śniegiem. Na szafocie 21 ludzi, w tym 16, a wśród nich Dostojewski, skazanych na śmierć. Ustawieni są w dwa rzędy, pierwszy stoi Butaszewicz-Pietraszewski, a ostatni na lewym skrzydle pierwszego rzędu właśnie Dostojewski. Poza wojskiem tłumy ludzi, przeważają chustki kobiet, lecz od czasu do czasu napotyka oko także trójkątne kapelusze z kokardami, które nosili wówczas urzędnicy i oficerowie. Rosjanie na ogół obyci są z cierpieniem ludzkim, lecz zadanie śmierci gwałtem, z wyroku sądu, fascynuje ich zawsze i przyciąga. Falujący więc od zimna tłum oczekuje, wypatruje i milczy. Ludzie tupią nogami lub chuchają w palce od zimna. Dostojewski od kilku miesięcy był w więzieniu, lecz teraz dopiero dowiedział się, że ma umrzeć. Chodzi tu o zebranie piątkowe u Pietraszewskiego. Przed szafotem wbite są w ziemię trzy dębowe pale, odarte z kory. Do tych słupów przywiązywać będą skazańców, aby ich rozstrzelać. Teraz audytor każdemu z nich po kolei odczytuje wyrok. Zabiera to pół godziny czasu. Aresztowano ich w kwietniu, stoją więc w swoich letnich płaszczach, nosy mają zsiniałe z mrozu, nozdrza zamarznięte, ręce zgrabiałe. Przychodzi pop, wzruszony, roztrzęsiony, bojący się tej kary śmierci. Mówi prędkim szeptem: "Jeśli żałujesz za grzechy, to twoim będzie królestwo niebieskie". Ręce ma również czerwone i sztywne od mrozu i zmarzniętymi palcami podsuwa każdemu ze skazańców do pocałowania krzyż, mały, srebrny, kwadratowy. Dostojewski całuje ten krzyż i czuje smak zimna na wargach. Kaszkin, stojący w drugim rzędzie, zaczyna płakać, generał Gołowaczew podjeżdża konno do szafotu i mówi do niego pośpiesznie po francusku: "Vous serez gracies tous, tous." ["Wszyscy będziecie ułaskawieni"]. Generał łamie w tej chwili dyscyplinę przez dobroć serca, ale winę jego pomniejsza to, że mówi po francusku, a więc przemawia nie jako generał do skazańca, lecz prywatnie, jak światowiec do człowieka z towarzystwa. Zresztą właśnie Kaszkin i dwaj inni, którzy słyszą słowa generała Gołowaczewa, nie są skazani na śmierć. Nad głowami skazańców ze szlachty, których jest przeważająca większość, łamią szpady w znak pozbawienia ich szlachectwa. Pop wciąż jeszcze kręci się po szafocie, chaotycznie powtarzając słowa rozmaitych modlitw, aż inny generał woła z konia: "Ojcze, skończyłeś swoje - proszę zejść." Na skazańców nakładają białe całuny z kapiszonami i teraz nieruchome powietrze przeszywa okrzyk Pietraszewskiego, a raczej jego uwaga, tylko że ta uwaga wypowiedziana jest krzykiem: "Patrzajcie, cóż za komiczne ubranka, jak oni nie umieją ludzi ubierać!" Po tym okrzyku kilku żołnierzy bierze Pietraszewskiego za ręce, a także porucznika Mombellego i porucznika Grigorjewa, sprowadzają ich wszystkich z szafotu i przywiązują do pali, kapiszony od całunów zaciągając na twarze, a ręce związują także.

Teraz już również Kaszkin i tych kilku innych, którzy słyszeli francuskie pocieszenie generała Gołowaczewa, rozumieją, że było to zwyczajne pocieszenie, ze egzekucja odbędzie się natychmiast. Wśród ciszy, potwornej ciszy oczekiwania, głośne słowa komendy. Szesnastu żołnierzy występuje naprzód. Słychać ich ciężkie, buciaste kroki, jak zdążają ku przywiązanym. Znowuż komenda - "stój", potem jeszcze wrzaskliwsze "gotuj broń". Lufy karabinów są skierowane na ludzi przywiązanych. Pada krótkie, przeraźliwe "cel". Dostojewski już ma w uszach huk salwy. Ale oto Pietraszewski wyswobodził uwiązaną rękę i zerwał kapiszon z twarzy i Dostojewski widzi, że wprowadza to jakiś dysonans do ponurej procedury, przynajmniej tak się jemu zdaje. Żołnierze biorą broń do nogi, a generał Rostowcew, znany z jąkania się, stanąwszy kilka kroków przed Pietraszewskim z jakimś papierem w ręku, zaczyna czytać coś bez sensu, jak się to Dostojewskiemu wydaje. Dostojewski słyszy: "...z łaski Bożej, my, cesarz i samodzierżawca wszechrosyjski, moskiewski, kijowski, włodzimierski, nowogrodzki, car kazański, car astrachański..."

"Boże - myśli Dostojewski - Boże!"

"...Car polski - jąka się dalej generał Rostowcew, wypowiadając kilka słów gładko, to zacinając się dłużej na jednej sylabie - car syberyjski, car Chersonesu taurydzkiego, car gruziński, pan Pskowa i wielki książę smoleński..."

- Prędzej - szepce Dostojewski - prędzej...

"...litewski, wołyński - ciągnie generał - podolski i finlandzki, książę Estonii, Kurlandii, Inflant i semigalski, żmudzki, białostocki, karelski, twerski, jugorski, permski, wiacki, bułgarski i innych..."

"Jak to innych - myśli Dostojewski - to przecież niegramatycznie, może innych, nie Dostojewskiego."

"...pan i wielki książę Nowogrodu, ziem niżowych, czernihowski, riazański, połocki, jarosławski, białozierski, kondyjski, witebski, mścisławski, Uboria, Obdoria i wszystkich krajów północnych władca..."

"Uboria, Obdoria" - powtarza Dostojewski.

"...pan iwerskich, kartalińskich i kabardyńskich ziem i dzielnicy ormiańskiej; czerkaskich i górskich książąt pan i władca; następca tronu Norwegii, herzog schleswig-holsztyński, stormarnski i oldenburski..."

"To przecież koniec" - myśli Dostojewski.

"...etcaetera, etcaetera, etcaetera" - powoli, sadystycznie, uroczyście wymawia Rostowcew.

Potem już ciszej odczytuje konfirmacje cesarza zamieniające kary uprzednio skazańcom odczytane na lżejsze, mianowicie: Pietraszewski zamiast kary śmierci skazany zostaje na dożywotnią katorgę, Mombelli i Grigorjew otrzymują 15 lat katorgi. Dostojewski odczytany jest dziesiąty z kolei, zamiast kary śmierci skazany jest na cztery lata katorgi, a potem ma zostać szeregowcem. Poeta Palm uzyskuje przebaczenie całkowite, a tylko z gwardii przeniesiony jest do armii.

Teraz wszystkim prócz Palma dają brudne kożuchy aresztantów, w które ci ubierają się jak najprędzej. Trzech, uprzednio przywiązanych do pali, od razu zakuwa się w kajdany.

- Prędzej - krzyknął na Pietraszewskiego jakiś oficer.

- Swołocz! - wrzeszczy na niego Pietraszewski - chciałbym ciebie zobaczyć na moim miejscu.

Po czym oświadcza, że nie jest gotów do drogi, bo musi się pożegnać z towarzyszami. Generał skinieniem głowy pozwala mu na to. Pietraszewski obchodzi, całuje i przemawia do wszystkich, potem zaczynają go zakuwać w kajdany. Pietraszewski patrzy na to przez pewien czas w milczeniu, potem niespodziewanym ruchem wyrywa katowi młotek i sam zakańcza tę robotę. Oficerowie i kat nie przeszkadzają mu w tym.

Porucznik gwardii Grigorjew zwariował, w czasie gdy go przywiązywano do słupa, ale na razie tego nie zauważono. Wraz z Pietraszewskim i Mombellim bezpośrednio z placu Siemionowskiego wywożą go w kierunku Syberii.

Inni skazańcy wracają do więzienia, tak jak przyjechali, to znaczy każdy z osobna siada do jednej karety, konny konwój otacza karetę.

Dostojewskiemu pozwolono teraz wysłać list do brata Michała. Dostojewski pisze: "W kazamacie śpiewam głośno, z radości, tak jestem rad z przywróconego mi życia."

Kara śmierci nie polega na fizycznym unicestwieniu człowieka. Śmierć zadana niespodziewanie jest bezbolesna, jest czymś w rodzaju odurzenia eterem lub chloroformem, a więc nie może być karą, bo nie jest cierpieniem, a mówi się: odcierpieć karę. To, co nazywamy karą śmierci, tkwi raczej w nocy przedśmiertnej, polega raczej na świadomości człowieka, że skazany jest na śmierć, na cierpieniach psychicznych, które odczuwa na widok przygotowań do zabicia go. Wobec tego pomysł, aby skazanych w procesie Pietraszewskiego wpierw "nastraszyć" karą śmierci, a potem uszczęśliwić katorgą, równał się właściwie wymierzeniu im dwóch kar jednocześnie, i kary śmierci, i katorgi. Skazani przecierpieli przecież karę śmierci, około godziny byli przekonani, że umrą, i patrzyli na przygotowania do ich zgładzenia. Innymi słowy, Dostojewski za swój udział w zebraniach Płetraszewskiego poniósł karę śmierci, potem męczył się cztery lata na katordze, a później jeszcze około dwóch lat jako szeregowiec z "aresztantów" w batalionie stacjonującym na końcu świata. Jakiś pedant gotów jest powiedzieć, że skoro Dostojewski śpiewał z radości po przywróceniu mu życia, to widać, że uprzednio zainscenizowana kara śmierci działała jako środek znieczulający, pomniejszający cierpienia spowodowane wyrzeczoną karą katorgi. Cóż odpowiemy pedantowi? Zapewne, że jest głupcem, bo należy się liczyć z tym, że nad sposobem kary wymierzonej: Dostojewskiemu głupcy głos zabiorą. Pewien król w średniowieczu skazał swego karła na śmierć, postawiono go na szafocie, jak Dostojewskiego w 1849 r., położono mu głowę na pieńku, a kat uderzył go po szyi kawałkiem kiełbasy. Obecni wybuchnęli śmiechem, lecz karzeł tego śmiechu nie słyszał, umarł ze strachu. Tutaj prostactwo ludzkie dążyło do użycia cierpień ludzkich w charakterze elementu komicznego. Prostactwo tego typu działa po dziś dzień, zwłaszcza w dziedzinie pedagogii.

W pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia wywożono Dostojewskiego zakutego w kajdany na Sybir. Sanki jego minęły dom, w którym mieszkał brat jego Michał. Okna były oświetlone, widać było choinkę urządzoną dla dzieci i palące się na niej świeczki.

Dostojewski pokutował za udział w "piątkach" Pietraszewskiego, za odczytanie na jednym z tych zebrań listu Bielińskiego do Gogola. Pietraszewski jest więc człowiekiem, który wywarł decydujący wpływ na osobiste losy życia Dostojewskiego. Pietraszewski i jego zebrania stały się później źródłem twórczości Dostojewskiego. Ale, co najważniejsza, sam Pietraszewski to typ z dostojewszczyzny, i to tak jaskrawy typ z dostojewszczyzny, że w danym wypadku życie było bardziej fantastyczne od powieści, bo oto można powiedzieć, że tak nieprawdopodobnego typu dostojewszczyzny, jakim naprawdę w życiu był Pietraszewski, sam Dostojewski nie ośmielił się umieścić w żadnym ze swoich utworów.

Michał Wasylewicz Butaszewicz-Pietraszewski urodził się zaledwie o jeden dzień później od Dostojewskiego. Zresztą wszyscy w tym procesie oskarżeni byli rówieśnikami Dostojewskiego. Pietraszewscy - oto pokolenie Dostojewskiego. Pietraszewski był szlachcicem, właścicielem majątku i domów w Petersburgu. Uczył się w liceum, arystokratycznym i uprzywilejowanym zakładzie naukowym, w którym kiedyś uczył się Puszkin. Nauczycieli swych wciąż drażnił i uważany był za najgorszego ucznia. Po skończeniu liceum, na uroczystości pożegnalnej, Pietraszewski niespodziewanie dla wszystkich zabiera głos i wygłasza pochwałę swych nauczycieli w tak pięknej i rozumnej mowie, że dyrekcja i liceum postanawia ogłosić ją drukiem. Pietraszewski wstępuje do uniwersytetu, kończy go z łatwością i świetnie.

W 1841 roku Pietraszewski został urzędnikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych w charakterze tłumacza. Zaczyna zbierać książki zakazane przez cenzurę, które chętnie wszystkim pożycza. Ujawnia niepospolite zdolności w wielu dziedzinach i jednocześnie niesłychane dziwactwa. Nosił cylinder nie okrągły, jak wszyscy, lecz czterokątny i płaszcz hiszpański. Idąc po ulicy, znienacka zapalał i puszczał fajerwerki lub rozdawał przechodniom książki. Nosił długie włosy; jego szef zawołał go kiedyś i kazał kategorycznie mu się ostrzyc. Nazajutrz przychodzi Pietraszewski do biura z włosami, jak się zdaje, jeszcze jakoś dłuższymi i od razu melduje się w gabinecie swego szefa: "Ekscelencjo, spełniłem żądanie pańskie, ostrzygłem się" - po czym zdejmuje z głowy ogromną perukę i pokazuje istotnie świeżo ostrzyżone włosy. Chciał zostać nauczycielem w jednej ze szkół. Na pytanie, jakiego może uczyć przedmiotu, wyliczył jedenaście przedmiotów. Kiedy władze szkolne wybrały z nich jeden i prosiły, aby dowiódł w nim swej biegłości, odpowiedział: "Przedmiot ten może być rozpatrywany z 20 punktów widzenia" - i istotnie w kilkugodzinnym przemówieniu logicznie i konsekwentnie wyłuszczył wszystkie 20 punktów widzenia. Składał memoriały. Jeden z nich dotyczy następujących kwestii: 1) wadliwości zbioru praw cesarstwa rosyjskiego, 2) pożytku cywilizowania małp za pomocą ich golenia, 3) systemu ubezpieczeń wzajemnych (wówczas w Rosji nieznanego), 4) wykazania, że pożar Moskwy w 1812 r. był dowodem nie patriotyzmu, lecz barbarzyństwa, 5) przedstawienia prawdziwych zasad chrześcijańskiej filozofii, 6) przeistoczenia klasztorów w domy dobroczynności, 7) konieczności zasady jawności w procedurze sądowej i pożytku wprowadzenia w Rosji sądów przysięgłych na wzór angielski.

Dostojewski opisał swe życie na katordze w Zapiskach z martwego domu. Oto urywek z IX rozdziału tej książki:

"W całym mieście były tylko dwie łaźnie; jedna z nich, z osobnymi kabinami, kosztowała 50 kopiejek od osoby i przeznaczona była dla ludzi wysoko postawionych; ta, do której nas poprowadzono, była stara, zapuszczona, ciasna. Na dworze był mróz i słońce, aresztanci cieszyli się już z tego, że wyjdą z katorgi i popatrzą na świat. Żarty i śmiechy rozbrzmiewały przez miasto. Cały pluton żołnierzy otaczał nas z nabitymi karabinami. W łaźni podzielono nas na dwie partie, jedna się myła, a druga oczekiwała w sieni, gdyż łaźnia nie mogła pomieścić wszystkich razem. Zresztą łaźnia była tak ciasna, że nie mogłem zrozumieć, w jaki sposób wpakowała się do niej nasza katorga. Pietrow mnie nie odstępował, zaproponował, że mi pomoże i mnie wymyje. Towarzyszył mi także Bakluszin, o którym wspominałem, że był więziony w tak zwanym oddziale specjalnym, tj. w oddziale dla skazanych dożywotnio, i że był najweselszym i najmilszym człowiekiem z całej katorgi. Pietrow pomógł mi także w rozebraniu się, co było niełatwe i nieprzyjemne, bo w sieni było zimno jak na dworze. Aresztant w ogóle rozbiera się z trudnością. Po pierwsze, trzeba umieć rozsznurować podkajdanki, które każdy z nas nosił, chociaż kosztowały dość drogo, gdyż inaczej kajdany nacierałyby rany na nogach. Podkajdanki robione są ze skóry i wkłada się je pomiędzy kajdany a bieliznę. Po drugie, zdjęcie kalesonów wymaga długich zachodów. Trzeba pierwej ściągnąć jedną nogawicę z jednej nogi, a potem z powrotem ją wciągnąć, a raczej przepuścić pomiędzy kółkiem od kajdan a nogą, a potem to samo przerobić na drugiej nodze. Nauczyłem się tego od Korieniewa, słynnego atamana rozbójników, który swego czasu siedział pięć lat przykuty łańcuchem do ściany, a z którym poznałem się w Tobolsku. Ale aresztanci zwykli się z tym i rozbierają się prędko. Dałem Pietrowowi kilka kopiejek, by kupił mydła i strużek; aresztanci otrzymują co prawda po kawałku mydła wielkości dwukopiejkowej monety, a szerokości tych kawałków sera, które się podaje na zakąskę w domach małych urzędników, ale poza tym mydło sprzedawało się także w sieni wraz z obarzankami i dodatkową wodą gorącą. Według bowiem umowy z właścicielem łaźni każdy aresztant miał prawo tylko do jednego kubła wody gorącej, kto chciał, mógł sobie dokupić po groszu za kubeł. Pietrow rozebrał mnie i poprowadził pod rękę, gdyż było mi bardzo trudno iść w kajdanach na gołych nogach. "Niech pan je podciągnie w górę na łydki - mówił mój opiekun ostrożnie, tutaj próg." Trochę się wstydziłem i próbowałem zapewnić Pietrowa, że sam potrafię, lecz on w to nie uwierzył. Po otworzeniu drzwi do łaźni myślałem, że wstępujemy do piekła. Pomieszczenie to miało dwanaście kroków długości, a znajdowało się w nim około stu ludzi. Para, kopeć, brudna woda, kłębowisko gołych ciał, ciasnota taka, że nie można było nogi postawić. Chciałem się cofnąć i dać za wygraną, lecz Pietrow popchnął mnie naprzód. Nie wiem, w jaki sposób dotarłem do ławek, które jak w każdej rosyjskiej łaźni ustawione były jedna nad drugą systemem schodów. Przełaziłem po głowach ludzi siedzących na podłodze. Miejsca na ławkach były zajęte. Pietrow oświadczył, że trzeba kupić miejsce, i zaraz zapłacił aresztantowi siedzącemu koło okienka pół kopiejki, którą przyniósł w zaciśniętej pięści. Aresztant wlazł pod ławkę i pomieścił się tam jakoś w śliskim brudzie. Zobaczyłem, że wszystkie miejsca pod ławkami były zajęte i w ogóle nigdzie nie można było wetknąć nawet dłoni, wszystko było wypełnione gołymi ciałami ludzkimi i kubłami z wodą. Siedzący na górnych ławkach zlewali brudną wodę na siedzących na niższych. Lud rosyjski nie myje się długo mydłem, lecz lubuje się w gorącu łaźni, w parzeniu się i w biciu się rózgami z liśćmi, a później w oblewaniu się wodą zimną. Rózgi z liśćmi podnosiły się ciągle i opadały, wszyscy chlastali się tymi rózgami z pijaną rozkoszą. Wciąż robiło się goręcej. To już nie był żar, to było już piekło. Wszystko to ryczało i rżało przy dźwiękach stu łańcuchów od kajdan. Niektórzy łażąc po ławkach z góry w dół lub z dołu na górę zaczepiali kajdanami za głowy innych, ciągnęli ich za sobą i z wrzaskiem wymyślali sobie nawzajem. Brud lał się ze wszystkich stron. Wszyscy byli w jakimś wariackim nastroju, podnieceni, krzykliwi, wrzaskliwi. Koło okienka do sieni, z którego wydawano gorącą wodę, rozpoczęto bójkę. Otrzymywana w kubłach woda nie mogła trafić do swego przeznaczenia, wychlustywała z kubłów, parzyła ludzi po głowach. Wpółogolone głowy aresztantów i rozparzone do czerwoności ich ciała wyglądały potwornie. Na rozparzonych plecach wyraźniej występują cięgi i blizny, a teraz plecy nieszczęśliwych wyglądały jakby świeżo poranione. Straszne blizny! Mróz przeszedł mi po kościach, gdy zacząłem się im przypatrywać. Dodadzą gorąca i para przesłoni na chwilę gorącym obłokiem cały obraz - wszystko jednogłośnie zaryczy i zarży. Potem z obłoku tego wystąpią poranione plecy, wpółogolone głowy, pokręcone z powodu braku miejsca ręce i nogi, a ponad tym wszystkim, na najwyższej półce, Żyd Izaak ryczy na całe gardło. Parzy się on bezprzytomnie, widać, że żadne gorąco nie może go nasycić dostatecznie. Uważa widać, że w tej chwili przewyższył wszystkich, tryumfuje i ostrym głosem wariata wykrzykuje jakąś arię: la - la - la - la, przekrzykując wszystkie inne głosy. Przyszło mi do głowy, że jeśli kiedyś będziemy w piekle, to będzie ono wyglądało tak jak to miejsce. Nie wytrzymałem i powiedziałem o tym Pietrowowi, który mi na to nic nie odpowiedział, lecz rozglądnął się dokoła.

Chciałem także Pietrowowi kupić miejsce koło siebie, lecz on siadł mi na nogi twierdząc, że mu jest bardzo wygodnie. Bakłuszin kupował i przynosił nam wodę. Pietrow namydlił mnie całego. "A ja panu także nóżki umyję" - powiedział. W użyciu formy "nóżki" nie było żadnej niewolniczej intencji, po prostu Pietrow nie mógł nóg moich nazwać nogami, ponieważ u ludzi prawdziwych są nogi, a u mnie tylko nóżki. Po umyciu mnie, z tymiż ceremoniami, jakbym był zrobiony z porcelany, odprowadził mnie do sieni i pomógł włożyć bieliznę, a dopiero później skoczył z powrotem do łaźni, aby się wyparzyć.

Kiedyśmy wrócili do domu, zaprosiłem go na szklankę herbaty. Zjawił się także Bakłuszin, którego zaprosiłem jeszcze w łaźni..."

Kilka uwag o Zapiskach z martwego domu, książce, która należy już do arcydzieł Dostojewskiego.

Pamiętam rozmowę z aktorką słynnego teatru Stanisławskiego... Wagon, półmrok, podróż uciążliwa... Aktorka mówi mi, że w jej teatrze próby każdej wystawianej sztuki trwają przez rok lub więcej. "Wynasza się w ten sposób rolę w sobie" powiada i odruchem kobiecym wysuwa swą rękę przed brzuch. Otóż Zapiski z martwego domu są także książką wynoszoną w sobie. Dostojewski zaczął ją obmyślać już w pierwszych miesiącach swego pobytu na katordze, a ukazała się w druku dopiero w 1860 r. Dostojewski był więc tą książką brzemienny około dziewięciu lat. Dostojewski sam wspomina, że tylko dwa swe utwory pisał bez pośpiechu, bez tego, żeby mu ktoś stał nad głową i przynaglał, a mianowicie Biednych ludzi i Zapiski z martwego domu. Być może dlatego Zapiski z martwego domu są tak spokojne i zrównoważone, nie ma w nich histerii. Utwory Dostojewskiego cechuje zwykle pewna niecierpliwość, wciąż długie tyrady wypowiadane z jakąś pośpiesznością, jakby genialny autor nie był całkowicie pewny, że czytelnik uważnie go słucha, i jakby go wciąż trzeba było trochę przytrzymywać za guzik. Ileż razy skarży się Dostojewski w listach do osób sobie bliskich, że nie może spokojnie pracować, że nie może swoich utworów spokojnie opracowywać i szlifować, jak to czyni bogaty Turgieniew, że on, Dostojewski, musi zawsze starać się o zaliczki pieniężne za swoje utwory i że zawsze musi się śpieszyć na jakiś termin wyznaczony w kontrakcie z wydawcą, i to czasami pod groźbą poważnej kary wadialnej. Owo śpieszenie się z ukończeniem na termin udzielało się widać manierze pisania. Tutaj w Zapiskach z martwego domu istotnie nie odczuwamy żadnego pośpiechu i znać mistrzowskie, a całkowicie spokojne wykończenie całości. Malarz miał czas nie tylko długo przyglądać się swojemu obrazowi i wszystkie błędy poprawić, lecz miał również czas na dobranie mu rani właściwych.

Zapiski z martwego domu są książką wielkiego paradoksu. Zawierają opis życia w carskiej katordze, a w XIX wieku w Europie zachodniej wystarczało wymówić wyrazy: carska katorga, aby ludziom oczy czerwieniały ze współczucia. I oto ta właśnie książka Dostojewskiego jest jego utworem najbardziej pogodnym, najłagodniejszym i spokojnym. Jeden z opisów z Martwego domu został nawet wydany dla dzieci jako książeczka na gwiazdkę, mianowicie opowiadanie, jak katorżnicy zbiorowo wybierają i kupują nowego konika do wożenia wody dla więzienia. Dostojewski potrafił więc nawet katorgę z kajdanami wprowadzić do dziecinnego pokoju i postawić na podłodze wśród zabawek dzieci niewinnych.

Zapiski z martwego domu czyta się łatwiej i chętniej aniżeli inne utwory Dostojewskiego, a to nie tylko dlatego, że to jest utwór względnie pogodny. Dostojewski nie jest pejzażystą, a raczej jest monopejzażystą - o ile wolno mi jest stworzyć tego rodzaju pojęcie - maluje genialnie, ale tylko Petersburg. Nie można o jego analizie psychologicznej powiedzieć, że jest monotonna, że cierpi na brak rozmaitości w typach ludzkich, a jednak we wszystkich powieściach Dostojewskiego powtarza się kilkanaście podobnych typów. Jak każdy malarz ma ograniczoną ilość farb na swej palecie, tak każdy, chociażby najznakomitszy powieściopisarz czy dramaturg operuje ograniczoną ilością typów ludzkich, których sobie w wyobraźni wykształcił. Ale Martwy dom to nie powieść, lecz reportaż. Tutaj żywi ludzie włażą samowolnie Dostojewskiemu na karty jego książki, stąd większa ich ilość, większa pstrokacizna, oryginalność, brak szablonu. Przez powieści Dostojewskiego przesuwa się najwyżej kilkanaście postaci, przez Martwy dom - kilkadziesiąt. Fantazja ludzka wyrasta zwykle ponad rzeczywistość, fantazja ludzka w stosunku do rzeczywistości grzeszy zwykle przesadą, stąd cierpienia w powieściach Dostojewskiego jest więcej, niż było rzeczywistego cierpienia na takim nawet padole płaczu, jakim była katorga na Syberii, owa gehenna XIX wieku. Wyrastając jednak przesadnie ponad rzeczywistość, fantazja człowieka nie jest w stanie wymyślić tych wszystkich odmian, odcieni, tej boskiej rozmaitości, którą nam daje życie. Zapiski z martwego domu byłyby raczej argumentem, że głęboko przez genialnego człowieka przemyślany reportaż z życia rzeczywistego jest najciekawszym rodzajem literatury.

Dostojewskiego osadzono w katordze w Omsku 20 stycznia 1850, wypuszczono z niej w środku lutego (dokładnej daty nie sposób jest ustalić) 1854, aby zrobić z niego szeregowca w 7 liniowym batalionie w Semipałatyńsku, co na razie nie stanowiło zbyt wielkiego polepszenia jego losu. Omsk jest i był dużym miastem syberyjskim, za czasów Dostojewskiego stolicą generał-gubernatora akmolińskiego kraju, rzeka Om wpada tam do olbrzymiego Irtysza. Europejczyk nie może sobie zdać sprawy z szerokości rzek syberyjskich i mnogości wód, które się przez nie przelewają. Nad tymi rzekami pracował Dostojewski jako katorżnik i stwierdzał, że gdy wiosna łamie lody i wody znów zaczynają płynąć, budzi się w więźniach tak bolesny ciąg do wolności, że wówczas powstają najbardziej szaleńcze zamysły ucieczek. Władze o tym wiedzą i w czasie tym straże są powiększone. W katordze Dostojewskiego mieściło się 250 skazańców. W dzień jedli lub pracowali, noc należała do nich, gdy drewniane baraki zostawały zamknięte na noc, katorżnicy pracowali dla siebie, uprawiali swe rzemiosła, wyrabiali przedmioty, które później kontrabandowe sprzedawali w mieście, pili wódkę lub grali w karty, każdy miał własną świecę i w ogóle mnóstwo posiadanych rzeczy na własność, mimo urzędowych zakazów. Więźniów ze szlachty, inteligencji katorżnicy nienawidzili, nie przyjmowali do swego środowiska, szydzili z nich i znęcali się nad nimi; Dostojewski opowiada, jak cudem uniknął śmierci z rąk towarzyszy więźniów pierwszego dnia pobytu wwiezieniu. Ale Dostojewski był epileptykiem, lud rosyjski ma zabobonną cześć dla wariatów i epileptyków, gdy katorżnicy zobaczyli, jak Dostojewski rzucał się po ziemi w konwulsjach, z pianą na ustach, charczał i krwawił sobie głowę o nogi od nar do spania, zaczęli go szanować. Przekleństwo straszliwej choroby przeistoczyło się w ducha opiekuńczego.

Po drodze na katorgę, w Tobolsku arystokratyczna dama darowała Dostojewskiemu Ewangelię. Była to jedyna książka, którą Dostojewski czytał przez cztery lata swej katorgi, nawet gdy miał okazję czytać co innego, to z tego nie korzystał. Mówiąc nawiasem, Dostojewski nigdy nie był żarłokiem czy pijakiem czytelnictwa, zawsze wolał przemyśleć przeczytaną książkę niż przeczytać inną. Ewangelię znał dobrze jeszcze z dzieciństwa, na katordze jednak wmyślił się w każdą jej literę. Dostojewski to bezpośredni uczeń apostołów. Nie docenia się powszechnie tego olbrzymiego wpływu, jaki Ewangelia wywarła na twórczość Dostojewskiego. Wszystkie zagadnienia, nad którymi się męczył i o których rozwiązanie się kusił, są zagadnieniami wszczętymi przez Ewangelię. Przed katorgą Dostojewski jest pisarzem drugorzędnym, jest wtedy uczniem Gogola, po katordze Dostojewski staje się pisarzem genialnym, ale jest już wtedy uczniem ewangelistów. Chciał być pisarzem rosyjskim, przez swój związek z Ewangelią stał się pisarzem uniwersalistycznym.

Źródłami do pobytu Dostojewskiego na katordze prócz Zapisek z martwego domu są jeszcze wspomnienia Martianowa i Polaka Tokarzewskiego. Martianow był uczniem szkoły oficerów marynarki, za przewinienie dyscyplinarne został zdegradowany i zesłany jako żołnierz na Sybir i w tym charakterze zetknął się z katorgą w Omsku, w której poznał obu pietraszewców, tj. Durowa i Dostojewskiego. Durow zachowywał się wesoło, lecz katorga go złamała, po czterech latach wyglądał jak starzec. Dostojewskiemu obrzydł Durow na katordze i nigdy z nim nie rozmawiał. Dostojewski - opowiada Martianow - był zawsze ponury, milczący, osamotniony, żył swymi myślami, o towarzystwo nie zabiegał, lecz raczej od niego stronił. Zestawienie wspomnień Martianowa z Martwym domem wskazuje, że Dostojewski jednak idealizował swych towarzyszy więziennych. Martianow powiada, że gdy Dostojewski opuszczał katorgę i chciał pożegnać się z więźniami, ci odwracali się od niego upatrując w tym żegnaniu się dziwactwo pańskie; Dostojewski w Zapiskach opowiada, że odwracała się tylko nieznaczna mniejszość. Polak Tokarzewski był więźniem politycznym. Mylą się ci, którzy sądzą, że pomiędzy powstaniem polskim w 1830 r. a powstaniem polskim w 1863 była cisza w Polsce ujarzmionej przez Rosję. Przeciwnie, te trzydzieści lat wypełnione są próbami rozpaczliwych wybuchów, beznadziejnych prób odzyskania niepodległości, zrywami do broni. Polacy, z którymi zetknął się Dostojewski na katordze, związani byli z ruchem ks. Ściegiennego, który zorganizował próbę powstania w 1844 r. Ksiądz Ściegienny był płomiennym katolikiem i czymś w rodzaju socjalisty. Tokarzewski, autor książki Siedem lat w Rosji i na Syberii, był uczestnikiem ruchu ks. Ściegiennego, po czym uciekł do Austrii, powrócił do kraju, znalazł się w katordze, odsiedział ją, znów wrócił do kraju, ale znów wziął udział w powstaniu 1863 i znów znalazł się na Syberii. Z jego książki dowiadujemy się właściwego brzmienia nazwisk osób wspomnianych w Zapiskach z martwego domu, gdyż Dostojewski kładzie tylko pierwszą i ostatnią literę nazwiska. Wiele osób opisanych przez Dostojewskiego wspomina także Tokarzewski, obaj zgadzają się, że komendant ich katorgi, major Kriwcow, był zwierzęciem. Major ten później zresztą był zdegradowany, a Tokarzewski spotkał go nawet jako żebraka i oto były komendant więzienia oświadczył byłemu więźniowi, że to Bóg go skarał za pastwienie się nad Polakami. Dostojewski, który w innych swoich książkach o Polakach pisał zawsze źle, z nienawiścią, w Zapiskach z martwego domu pisze o swoich współwięźniach Polakach z całkowitym szacunkiem, zarzucając im tylko, że nie chcieli i nie mogli zrozumieć wzniosłości duszy ludu rosyjskiego. O Tokarzewskim pisze Dostojewski: "...był to dobry, pełen męstwa, jednym słowem doskonały młody człowiek... Kiedy Polaków przenoszono z jednego miejsca zesłania na drugie, Tokarzewski niósł na rękach Bogusławskiego, ponieważ nie mógłby on przejść tej drogi." Dostojewski wspomina zresztą, że się pokłócił z Bogusławskim, i tak pisze o tym: "Był to człowiek chory, skłonny do suchot, wciąż zirytowany i w ogóle nerwowy... Jego irytacja powodowała brak tolerancji cudzego odmiennego zdania i w ogóle różne kaprysy... Nie mogłem znieść tego charakteru i rozszedłem się z nim, ale nadal go szanowałem i kochałem... Zerwawszy z Bogusławskim, musiałem zerwać i z Tokarzewskim. Było mi tego bardzo żal... Ale Tokarzewski każdego, kto się pokłócił z Bogusławskim, uważał za swego osobistego wroga..." Dostojewski opowiada także, że któryś z Polaków powiedział mu o więźniach-kryminalistach: "Je hais ces brigands" ["Nienawidzę tych łotrów"]. Dostojewski w późniejszej swej publicystyce nader często powraca do tego "je hais ces brigands". Dostojewski upatrywał w tym wykrzykniku objaw owego oschłego, europejskiego arystokratyzmu Polaków, który stale zarzucają Rosjanie Polakom, nawet wtedy, gdy ich trzymają w więzieniu. Tokarzewski w swoich wspomnieniach odcina się od komplementów, którymi zaszczycił go Dostojewski. W wizerunku Dostojewskiego nakreślonym przez Tokarzewskiego nie widzimy ani myśliciela, ani miłośnika ludu. Tokarzewski pisze: "Był to człowiek pyszny. Nie rozumiem, jak mógł znaleźć się na katordze jako rewolucjonista, skoro ciągle mówił o swoim szlachectwie. Ja szlachcic, my szlachta - nie schodziło mu z ust. Odpowiedziałem mu raz, że nie jesteśmy już szlachtą, ponieważ wyrok sądowy pozbawił nas tej godności, co go bardzo oburzyło."

Biedna Aniuta! Nie miała szczęścia w dalszym życiu. Zakochała się i wyszła za mąż za komunarda Jaclard, który po komunie francuskiej 1871 r. został skazany na śmierć. Poczciwy papa reakcjonista wytelegrafowany z Petersburga przyjechał w ostatniej chwili i uratował go przez ambasadę rosyjską. Dalsza opowieść jej życia wskazuje, że mąż jej był człowiekiem antypatycznym i brutalnym, zwłaszcza obrzydliwe było jego postępowanie w stosunku do ich jedynego syna. Pani Jaclard umarła w r. 1887, w 6 lat po śmierci Dostojewskiego. Jeszcze Ania załatwiała jej coś, wstawiając się za jej mężem u największego reakcjonisty na świecie, Pobiedonoscewa. I znowuż Pobiedonoscew dopomógł mężowi Aniuty.

XIV

Pomimo nieludzkich wysiłków Dostojewskiego "Epoka" musiała przestać wychodzić na wiosnę 1865 r. Dostojewski bierze na swe utrzymanie wdowę i dzieci brata; stara się zaprzedać nie napisaną przez siebie jeszcze powieść Krajewskiemu do "Ojczystych Zapisek". Ten odmawia. Przyciśnięty zewsząd do muru pod względem pieniężnym, Dostojewski podpisuje w czerwcu 1865 z wydawcą-aferzystą-lichwiarzem Stellowskim fantastyczny kontrakt. Stellowski ma wypłacić mu 3 000 rubli częściowo gotówką, częściowo wekslami. Dostojewski uprawnia go do wydania wszystkich swoich dotychczasowych utworów oraz obowiązuje się dostarczyć mu do dnia 1 listopada 1866 nową powieść, wielkości nie mniejszej od dziesięciu arkuszy druku, przy tym gdyby nie spełnił w umówionym terminie tych warunków Stellowski zyskuje prawo wydawania w przyszłości bezpłatnie wszystkich utworów Dostojewskiego, zarówno tych, które Dostojewski już napisał, jak tych, które kiedykolwiek by w przyszłości napisał. Dostojewski podpisuje ten szaleńczy kontrakt u rejenta, po czym Stellowski, rozgłosiwszy warunki tego kontraktu wśród wierzycieli Dostojewskiego i tym poderwawszy u nich resztkę zaufania do ich dłużnika, skupuje za bezcen weksle Michała i Teodora Dostojewskich i tymi wekslami spłaca większość tych 3 000 rubli. Dostojewski wpłaca trochę pieniędzy wdowie po bracie, trochę Paszy i ze 175 rublami w kieszeni wyjeżdża do Niemiec, do Wiesbadenu, na ruletkę, wierząc, że wygra majątek. Na swoje nieszczęście podczas pierwszej swej podróży za granicę, jeszcze w 1863 r., wygrał w Wiesbadenie istotnie dużą kwotę 10 000 franków; obecnie, oczywiście, przegrywa wszystko, co ma przy sobie, zastawia zegarek, przegrywa i te pieniądze; pisze błagalny list do Turgieniewa, aby mu pożyczył 100 talarów. Stosunki jego z Turgieniewem są dość ceremonialne, ale Turgieniew mieszka niedaleko Wiesbadenu, przysyła mu nie sto, lecz 50 franków, przepraszając, że więcej nie ma, Dostojewski momentalnie przegrywa i te 50 talarów. Przyjeżdża do Wiesbadenu Susłowa, która mu pożycza trochę pieniędzy. Po jej wyjeździe Dostojewski przegrywa wszystko, w hotelu nie płaci; służący mu oświadcza, że nie dostanie obiadu, bo nie zasłużył na to; butów mu nie czyszczą, służba odwraca od niego głowę, gdy jej zadaje jakieś pytanie, dają mu tylko chłodną herbatę i grożą policją. W Petersburgu przyjaciel Dostojewskiego Milukow chce zaprzedać przyszłą, nie napisaną jeszcze powieść Dostojewskiego (pamiętajmy, że jedną nie napisaną powieść Dostojewski już był zaprzedał Stellowskiemu), odwiedza redakcje: "Biblioteki dla Czytania", "Sowriemiennika" i "Ojczystych Zapisek" - wszędzie odmowa. Jakiś krąg niepowodzeń. Podziwiajmy teraz elastyczność mózgu, nerwów i sił twórczych Dostojewskiego. Wśród tych strasznych warunków, przeżywszy świeżo niepowodzenia miłosne, wyszedłszy w nocy z kasyna gry, gdzie się zgrał do ostatniej nitki, i chodząc po ciemnych alejach parku głodny, bez zegarka, bez grosza przy duszy, bojąc się wracać do hotelu, stworzył, obmyślił, wypracował koncepcję jednego z największych swoich arcydzieł i jednego z największych arcydzieł literatury świata, mianowicie Zbrodni i kary. Widać z tego, że ta pozornie zwichnięta indywidualność miała właściwość gumowej piłki odskakującej od ziemi, gdy ją los o ziemię rzucił. A może gałęzią rzuconą w ognisko, aby nie zagasło i nie zmarniało, był ten przyjazd Susłowej, cokolwiek łagodzący klęski, które Dostojewski przeżywał. Dostojewski pisze list do dawnego swego opiekuna i dobroczyńcy, barona Wrangla, który jest teraz posłem rosyjskim w Kopenhadze, i ten mu przysyła trochę pieniędzy. Wreszcie wydarzenie jest szczęśliwsze: Katkow zakupuje powieść, którą Dostojewski ma napisać, i wypłaca mu zaliczkę z góry. W chwili, kiedy się to dzieje, w 1865 r., Katkow i jego wydawnictwa już są znienawidzone przez zachodowców, do których Katkow kiedyś należał. Usługa, którą wyświadcza Dostojewskiemu w chwili dla niego tak ciężkiej, stwarza szczęśliwą aurę dla przyszłego ideowego zbliżenia wybitnego publicysty z wielkim pisarzem.

ŻYWA NIETOCZKA

Anna Grigoriewna Snitkin urodziła się w 1846 r. i była poniekąd literacką córką Dostojewskiego, ponieważ w domu nazywano ją Nietoczką, na cześć bohaterki powieści Dostojewskiego Nietoczka Niezwanowa, napisanej przez niego, gdy jego przyszła żona miała zaledwie dwa lata. Nazwisko "Niezwanowa" oznacza po rosyjsku "niewołana" - Dostojewski, gdy jeszcze przed swoją katorgą pisał tytuł tej powieści, nie wiedział, że wypowiada rodzaj proroctwa czy też czarownego zaklęcia na temat swego przyszłego życia. Nietoczka pojawiła się istotnie w jego życiu "niewołana", sama przyszła do niego, przyciągnięta uwielbieniem jego pracy literackiej, i ujęła jego życie w swe silne rączki. Ania zachwycała się twórczością Dostojewskiego, był on jej ulubionym pisarzem, toteż z radością i zachwytem przyjęła propozycję Olchina.

Matka Ani była Szwedką z pochodzenia, stąd może w charakterze samej Ani tkwiło tyle cech "niemieckiej", jak powiadają Rosjanie, sumienności i akuratności. Ojciec Ani umarł kilka miesięcy przed jej znajomością z Dostojewskim, zostawiwszy swej rodzinie kamienicę na Kostromskiej ulicy i kilka drewnianych oficyn w dzielnicy Piaski w Petersburgu. Jest to dzielnica raczej odległa od głównych nurtów miasta i przeznaczona na mieszkania dla ludzi będących także na uboczu od życia stolicy. Zamieszkują ją urzędnicy-emeryci lub drugorzędne figury z biurokracji, drugorzędni i mniej bogaci kupcy. Z trzaskiem i hałasem przecina tę dzielnicę Kałasznikowska, w której perspektywie jeżdżą wielkie wozy, naładowane żelazem, drzewem, mąką, do przystani na Newie, będącej miejscem postoju barek łączących Petersburg z wielkimi wodami jezior, leżących z tyłu za Petersburgiem i otoczonych naokoło prawie dziewiczymi wówczas lasami. Kałasznikowska perspektywa jest więc zatłoczona wozami, ludźmi i przekleństwami, specjalnie ostro śmierdząca dziegciem, sznurami i potem końskim. Inne ulice na Piaskach są ciche, przeważnie bez sklepów. Okna są tu szczelnie pozaklejane na zimę, a przestrzeń pomiędzy podwójnymi szybami tych okien wysypana jest wtedy piaskiem, a na piasku ułożony jest zielony mech, nie więdnący przez całą zimę. W mech wetknięte jest pięć kwiatów, zrobionych z jaskrawych bibułek, kwiat pośrodku jest większy od innych. Po ulicach hula mroźny wiatr z morza, od Newy lub z bezludnych krajów spoza Newy pochodzący, ale oto do niektórych mieszkań, z oknami na niskim parterze, zaglądnąć można: mieszkania te są bardzo ciepłe, posiadają duże piece żelazne lub kaflowe, podłogi sosnowe, malowane olejną farbą w różnych odcieniach, od jaśniejszego, prawie żółtego, do ciemnego, wpadającego w kolor ciemnoczerwony; parkiety dębowe są w dzielnicy Piaski rzadkością, ale nowoczesne lampy naftowe są dość powszechne. Ikony i lampki olejne przed nimi. Pamięć dni mieszkańcy Piasków liczyli według zjedzonych podczas obiadu pierogów, które były ogromne, przyjemnie dymiące, gdy je krajano, i z rozmaitym nadzieniem, mięsem, kapustą, grzybami i kaszą gryczaną. Na Piaskach mieszkało też dużo zwierząt, przede wszystkim ogromnych kotów, nie znanych nigdzie poza Petersburgiem, szarych gołębi, których nie wolno tu było zabijać pod karą sądową, psów, a w każdym prawie domu były stajnie. Zimą przylatywały do okien gile z czerwonymi brzuszkami i żółte sikory, wypłoszone mrozem z okolicznych lasów. Petersburg był wtedy nadziewany Niemcami, jak pieróg mięsem. Wszystkie piekarnie należały do Niemców. Sklepy z pieczywem - chlebem, kołaczami przysypanymi mąką, rogalami ze smacznym lukrem na wierzchu i rodzynkami wewnątrz - były ciemne, głębokie, z jakimś marnym płomykiem, który zimą musiał oświetlać je przez dzień cały; gdy się z mrozu, z ośnieżonym, zamarzłym nosem i gębą do takiego sklepu weszło, zapach pieczywa dusił cię przez pierwsze sekundy. Złoty rogal wisiał nad wejściem do tej piekarni na ulicy. Specjalnie wspominam o tych niemieckich piekarniach, bo odezwą się one jeszcze rozczulającym echem w ciągu tego rozdziału.

"Byłam tak szczęśliwa - pisze - że nawet niemieckiej panience w piekarni powiedziałam: "Jaki pani ma śliczny dzisiaj kolor twarzy i jak ładnie jest pani dzisiaj uczesana"."  

Dostojewski miał lat 44, Ania niecałe 20; jego pasierb był w jej wieku; Ania zdawała sobie sprawę, że Dostojewski nie kocha jej tak, jak ona jego; ale jej duża miłość płynęła z uwielbienia geniusza i z gorącej chęci dania mu pomocy.

Ania nie wiedziała wszystkiego. Chronologia intymnego życia Dostojewskiego byłaby dla niej nielitościwa. Oto Dostojewski oświadczył się Ani 8 listopada 1866, w dwa i pół lat po śmierci pierwszej swej żony, ale ileż oświadczyn i próśb o czyjąś rękę wymówiły przez ten czas jego usta. Wiosną 1865 oświadcza się Korwin-Krukowskiej, która mu stanowczo odmawia, 2 listopada ma miejsce jedna z licznych próśb skierowanych do Susłowej, aby została jego żoną, Susłowa jak zawsze drwi z niego, 26 marca 1866 Dostojewski oświadcza się Iwanczewej-Pisarowej, młodej i wesołej pannie, która się później wyśmiewać będzie z Ani, przyjaciółki swych siostrzenic, a po jej rekuzie Dostojewski latem 1866, postanawia żenić się ze szwagierką swej siostry. Były to więc piąte oświadczyny Dostojewskiego w ciągu dwóch lat. Z niedużym okrucieństwem można by powiedzieć, że Dostojewski, wymęczony przedłużającym się życiem straszliwej żony, gdy raz odzyskał swobodę, chciał ją jak najprędzej zdyskontować i oświadczał się na prawo i lewo osobom zupełnie do siebie niepodobnym. Cóż bowiem mogło być podobnego pomiędzy Susłową, osobą ostentacyjnie lekkiego prowadzenia się, Korwin-Krukowską, wyniosłą arystokratką, i Anią, akuratną mieszczaneczką. Dodajmy do tego, że pierwsze tygodnie znajomości z Anią spłynęły mu na możliwie dokładnym i realistycznym przypominaniu sobie współżycia z Susłową. Powieścią, którą Ania zapisywała stenograficznie, był właśnie Gracz, w którym każda stronica wyje wprost z nostalgii po straconych pieszczotach Susłowej. Ania wychodziła za mąż nie tylko za człowieka starego, chorego, epileptyka, ale i za człowieka, miłości którego nie mogła być pewna, i Ania dobrze wiedziała o tej ostatniej okoliczności.

Ale Ania nie tylko kochała Dostojewskiego do śmierci, nie tylko stworzyła mu warunki pracy, porozcinała sznurki, którymi geniusz Dostojewskiego miał związane skrzydła, ale Ania kochała Dostojewskiego również po śmierci. Czas od śmierci Dostojewskiego do swojej śmierci wypełniała Ania pracą poświęconą jego pamięci. Zbierała materiały, sporządzała bibliografię, wykonała olbrzymią robotę przygotowawczą, z której korzysta każdy, kto pisze o twórczości wielkiego pisarza. Ze wszystkich znawców Dostojewskiego Ania jest pracownikiem najbardziej zasłużonym i najbardziej wydajnym.

Ania umarła w 1919 r., podczas rewolucji rosyjskiej. Głodowali wtedy wszyscy, a 73-letnia staruszka tym bardziej nie mogła znaleźć sobie pracy ani chleba. Ktoś dowiedział się, że to wdowa po Dostojewskim, i ofiarował jej dwa funty świeżego chleba. Zgłodniała Ania zjadła ten chleb od razu i umarła.

Na kilka lat przed rewolucją, za czasów, w których literacka secesja już się miała ku końcowi, lecz paliły się jeszcze ostatnie jej promienie, odwiedził Anię jakiś poeta i muzyk i prosił, aby do jego książki wpisała jakiś aforyzm, ale ze wspomnieniem słońca. Koniecznie: słońca.

Staruszka bez wahania i namysłu wpisała mu słowa następujące:

"Słońce mego życia: Teodor Dostojewski." 

Poważniej brzmi refleksja z jej własnych pamiętników:

"Mąż mój dyktował mi zawsze swe powieści. Ta praca była słodyczą mego życia. Byłam wewnętrznie dumna z tego, że pierwsza słyszę utwory znakomitego pisarza, że asystuję przy tworzeniu jego dzieł, że słyszę - ja tylko - te wszystkie odcienie, które Dostojewski nadawał słowom swych bohaterów w chwilach, gdy te słowa powstawały i rodziły się."

Kiedy czytamy, że Ania ceniła to sobie, że była jedynym świadkiem czarów tworzenia w warsztacie znakomitego pisarza, powiadamy sobie: nie jest to pozbawione inteligencji; lecz cały wkład, całą olbrzymiość wkładu tej kobiety w życie tego człowieka poznamy przy innej okoliczności.

XVI

DRĘCZENIE ANI

O pierwszych miesiącach pobytu Dostojewskiego za granicą opowiada nam dokument zupełnie osobliwy, o niespotykanej wśród źródeł historycznych wiarogodności i szczerości. Ania, jak wiadomo, była stenografką. Nie chcąc wyjść z wprawy poświęca kilka godzin dziennie zapiskom stenograficznym, ale zamiast przepisywać cokolwiek, notuje sobie przebieg dnia z niesłychaną szczegółowością, opisując w ten sposób nie tylko każdą godzinę, ale każde dziesięć minut. W ten sposób wiemy nie tylko, ile filiżanek kawy wypił rano Dostojewski, ile "silbergroszy" kosztowało po południu kupione ciastko, ale dowiadujemy się dokładnie o innych, jeszcze bardziej intymnych wydarzeniach. To nie jest nawet dziennik, to jest dokładny film wszystkich czynności Dostojewskiego od obudzenia się do zaśnięcia. Film ten nie sfotografował jednak czynności mózgu Dostojewskiego w owym czasie - zarzucają Ani niektórzy przesadni krytycy. Nawet i ten zarzut nie jest całkowicie słuszny. Ania dokładnie notowała własne swe nastroje i myśli w tym czasie, a stanowiły one choć małą, lecz przecież cząstkę tego koła myśli, które poruszał i obracał mózg Dostojewskiego.

Dostojewski wyjechał z Petersburga 26 kwietnia 1867. Nocował w Wilnie. Był to wieczór Wielkiej Soboty i ranek pierwszego dnia świąt Wielkiejnocy. Ania z ciekawością ogląda tłumy w nie znanych jej dotychczas kościołach katolickich, a rano przed wyjazdem notuje, że zapłaciła za "bardzo dobre pieczywo świąteczne" trzy "złote", czyli 45 kopiejek. Było to trzy lata po ukończonym powstaniu, ale w Wilnie wciąż liczono według dawnych polskich jednostek monetarnych. Do Berlina Dostojewscy przyjeżdżają 29 kwietnia wieczorem, a 1 maja są już w Dreźnie i tutaj mieszkają przez przeszło dwa miesiące. Do Drezna przyjechali o 12 w południe, a tegoż dnia już oglądali powód swego przyjazdu do tego miasta, mianowicie Madonnę Sykstyńską Rafaela. Przez cały czas pobytu w Dreźnie Ania prawie co dzień zwiedza galerie obrazów i różne muzea, notując zwykle: "nam się podobało" lub "byliśmy zachwyceni", albo "nam się nie podobało", choć należy przypuszczać, że we wszystkich tych wypadkach chodzi o przyłączanie się jej zdania do zdania męża. Zresztą Ania ma ambicje samodzielności, "my, pokolenie lat sześćdziesiątych", dumnie mówi o sobie, ale samodzielność poglądów ideowych ujawnia się u niej co najwyżej w delikatnych i bardzo niepewnych uwagach, że zdaje się, iż "Fiedia" - zdrobniałe imię od "Teodor", którym Ania stale nazywa męża - niezupełnie miał rację, gdy łajał kogoś lub coś. Dostojewski wciąż powtarza, że nie ma głupszego narodu od Niemców, Ania zgadza się pokornie, że istotnie wszyscy spotykani Niemcy to durnie, ale ma pewne wątpliwości, czy istotnie warto o tym głośno po niemiecku mówić w wagonie niemieckiej kolei żelaznej. Dostojewski bardzo źle mówi po niemiecku i to może go czasami ratuje; natomiast Ania mówi po niemiecku jak Niemka i tylko w Dreźnie kilka razy ją pytają, czy nie jest wiedenką, ponieważ nie ma saskiego akcentu. Ania jest jeszcze bardzo dziecinna. Z jakim zachwytem notuje sobie szczegóły nabycia "fantastycznych fotografii" , które wkłada się do wody, a potem nakleja się na papier i zmoczony papier odrywa, a "fantastyczna fotografia" zostaje. Jednemu dziecku na takiej "fantastycznej fotografii" Ania oderwała głowę - "ale to głupstwo" - zapisuje rozsądnie.

Dnia 1 maja Ania z rozczuleniem notuje: "Dziś Fiedia przyjmował rycynę. Ciekawie jest patrzeć, jak Fiedia przyjmuje to wstrętne lekarstwo. Tutaj ja gram także pewną rolę... Wszystko przynosi się na stół: rycynę, świeżą wodę, dwie łyżki, pomarańczę i słodką galaretę. Ja biorę łyżkę, nalewam do niej wody i staram się nie wylać, Fiedia nalewa lekarstwo, bierze łyżkę ode mnie, wypija i prawie rzucając łyżkę we mnie wydaje okrzyk, chwyta pomarańczę, ręcznik i łapczywie zaczyna jeść galaretę. Potem oświadcza mi, że ja nawet nie przypuszczam, co to za plugastwo, i że nie może być na świecie obrzydliwszego lekarstwa."

Dnia 2 maja Ania zapisuje: "...kiedy list już był gotów, Fiedia obudził się, powiedziałam, że migiem pobiegnę na pocztę. Rzeczywiście przybiegłam bardzo prędko i Fiedia powiedział, że widać dobrze trzyma mnie w rękach, skoro jestem taka "jedwabna". Potem Fiedia wyszedł do apteki zamówić lekarstwo. We mnie, jak w każdej kobiecie zazdrosnej, obudziła się straszna zazdrość, wyobraziłam sobie, że on pojedzie do mojej rywalki. Zaraz wlazłam na framugę okna, wychyliłam się tak, że mało brakowało, abym wypadła na ulicę, i zaczęłam przez lornetkę patrzeć w stronę, w którą on poszedł i z której miał wracać. Już serce me zaczęło się kurczyć pod wpływem uczuć porzuconej żony, a oczy wypełniać łzami od zbyt wytężonego wzroku, a Fiedi nie było. Raptem spojrzałam na chodnik po przeciwnej stronie i zobaczyłam, że mój drogi Fiedia skromnie idzie do domu. Spotkałam go radośnie i od razu opowiedziałam o lornetce. Ciekawe zresztą, o kogo tu mogłabym być zazdrosna - chyba o starą Idę czy też być może o samą panią Zimmermann."

Mówiliśmy już o Bakuninie, znanym rewolucjoniście europejskim, tym, który podpalał rewolucję w Saksonii, we Włoszech, a starał się to robić w innych krajach, siedział w olbrzymiej ilości więzień ogromną ilość lat, wielokrotnie skazywany był na śmierć, uciekł z Syberii. Nieczajew był jego uczniem, wyznawcą, a w krótkim czasie rywalem i wrogiem. Nieczajew to chyba w całej historii świata najskrajniejszy wyznawca zasady: cel uświęca środki. Zasada ta dopuszczała użycie środków niemoralnych dla osiągnięcia dobrego celu; otóż Nieczajew szedł dalej, jak gdyby wykluczał używanie środków moralnych, a zalecał posługiwanie się wyłącznie środkami niemoralnymi. Gdyby nie ostatnie lata Nieczajewa, jego zachowanie się w więzieniu, które wykazało, że był istotnie fanatykiem swej idei i że nie oszczędzał również swego życia, moglibyśmy go uznać za jakiegoś potwora moralnego. Nieczajew jako młody człowiek zaczyna od mistyfikacji, udaje, że jest aresztowany, że uciekał z więzienia, wprowadza w ten sposób w błąd kobiety w nim zakochane, potrzebne to mu jest dla jakichś celów. Potem wyjeżdża do Szwajcarii i tutaj poznaje Bakunina, którego przez pewien czas uważa za swego mistrza. Bakunin zapatruje się zresztą na wiele spraw w sposób podobny do zapatrywań Nieczajewa i również jest skłonny do stosowania mistyfikacji, sposobu tak łatwego wśród życia konspiracyjnego. Bakunin wydaje Nieczajewowi legitymację członka "wszecheuropejskiego związku rewolucyjnego" - "Alliance revolutionnaire europeenne. Comite Centra/" - nr 2771. Związek taki w rzeczywistości nie istniał, ale Bakunin pięknie kaligrafuje kartę papieru i wyciska na niej pieczęć z toporem. Poczciwy Ogariew napisał kiedyś wiersz O studencie, teraz Nieczajew prosi go o ofiarowanie mu tego wiersza z taką dedykacją, która by zezwalała na przypuszczenie, że bohaterem wiersza jest właśnie on, Nieczajew. Historia z tym wierszem wciąż wraca na stronice Biesów. Dostojewski mógł ją znać nie tylko ze sprawozdań sądowych, lecz wprost od samego Ogariewa, z którym w Szwajcarii łączyła go pewna zażyłość.

Nieczajew wraz z Bakuninem opracowali Katechizm Rewolucjonisty, który musimy choć pobieżnie poznać, aby lepiej zrozumieć Bakunina i Nieczajewa, Biesy i Dostojewskiego. 

"Rewolucjonista nie powinien mieć żadnych interesów, spraw, uczuć, przywiązania, własności, nawet imienia, wszystko to pochłania rewolucja."

"Rewolucjonista zrywa wszelki związek ze światem cywilizowanym. Jeśli obcuje z nim, to tylko dlatego, by go zniszczyć."

"Rewolucjonista wyrzeka się nauki, pozostawiając ją przyszłym pokoleniom. Zna jedną naukę: zniszczenia. Uprawia w tym celu mechanikę, fizykę, chemię, a nawet medycynę. Celem studiów jest najprędsze zniszczenie istniejącego ustroju."

"Rewolucjonista gardzi opinią publiczną, gardzi obecną moralnością społeczną, nienawidząc jej we wszelkich jej przejawach. Moralne dla rewolucjonisty powinno być to, co współdziała z rewolucją, niemoralne i przestępcze to, co jej zawadza. Wszelkie roztkliwiające człowieka uczucia: pokrewieństwa, przyjaźni, miłości, wdzięczności, a także honoru, powinny ustąpić. Jedynym marzeniem rewolucjonisty jest niszczenie bez miłosierdzia i litości."

"Stopień przyjaźni wobec towarzysza określa się jedynie stopniem użyteczności towarzysza dla sprawy nienawiści."

"Rewolucjonista przestaje być rewolucjonistą, jeśli uczucia przyjaźni lub miłości mogą powstrzymać jego rękę od zadania ciosu."

"Przy układaniu listy skazanych na śmierć nie trzeba się kierować złą wolą człowieka ani nienawiścią, jaką on w otoczeniu wzbudza. Przeciwnie, zła wola i wywoływana nienawiść mogą być dla rewolucji korzystne, gdyż wywołują wrzenie ludności."

Statut organizacji rewolucyjnej opracowany przez Nieczajewa przewidywał pozostawienie przy życiu tych, którzy wywołują bunty ludności.

W tym statucie znalazła sobie miejsce także taka zasada:

"Organizacja przeświadczona o tym, że zdobycie wolności możliwe jest tylko na drodze rewolucji, współdziałać będzie z rozwojem, rozpowszechnianiem i rozszerzaniem klęsk i nędzy, które doprowadzą wreszcie zniecierpliwiony lud do wybuchu powszechnego."

"Zbawienna dla ludu może być tylko taka rewolucja, która wytępi i zniszczy doszczętnie wszelką państwowość, wszelkie tradycje państwowe, wszelkie klasy. Dalsza organizacja wyłoni się sama z ruchu i życia ludu. Stworzenie jej będzie zadaniem przyszłych pokoleń. Zadanie obecnego pokolenia polega na zupełnym, powszechnym, bezlitosnym burzeniu i niszczeniu."

"Walka ze wszystkim, co jest związane z państwem, szlachtą, biurokracją, popem, giełdziarzem, chłopem-wyzyskiwaczem. Powinniśmy się łączyć z dzikim światem rozbójników."

W praktycznych objaśnieniach, jak należy stosować maksymy powyższe, wypowiadał Nieczajew jeszcze takie komentarze:

"Rozbój to jedna z szacowniejszych form życia ludowego. Był on już od czasu utworzenia państwa moskiewskiego rozpaczliwym protestem przeciwko nikczemnemu porządkowi społecznemu, niezmienionemu, lecz udoskonalonemu według wzorów zachodnich. Rozbójnik to bohater, obrońca, mściciel, nieubłagany wróg państwa i całego ustroju społecznego i obywatelskiego ustanowionego przez państwo; bojownik na śmierć i życie przeciwko całej cywilizacji urzędniczo-szlacheckiej i rządowo-popiej."

Rekomenduje także Nieczajew:

"Zawarcie znajomości z plotkarzami, kobietami publicznymi i inne prywatne sposoby zbierania i rozpowszechniania wiadomości; znajomości z policją; wejście w stosunki z tak zwaną zbrodniczą częścią społeczeństwa; wpływanie na osoby wysoko postawione za pomocą kobiet; podtrzymywanie agitacji wszelkimi możliwymi środkami."

Wszystkie te zalecenia Nieczajewa zużył Dostojewski przy tworzeniu Biesów, jak się zużywa szpulki z nićmi przy tkaniu dywanu. Zwłaszcza rekomendacje na temat plotkarza, kobiety i złoczyńcy jaskrawo uwydatniły się w Biesach.

Nieczajew wróciwszy do Rosji z katechizmem rewolucyjnym, biletem nr 2771, pieczątką z toporem, wierszem Ogariewa rzekomo o sobie, którego tytuł zmienił na Świetlana osobistość - zabrał się energicznie do pracy. Zawiązał kółko rewolucyjne wśród studentów akademii rolniczej pod Moskwą i członków tego kółka pouczał, że są jednym z oczek wielkiej sieci kółek rewolucyjnych, pokrywających całą Rosję. Sam wciąż wydawał rozmaite rozkazy w imieniu centralnych władz rewolucyjnych i wymagał ślepego posłuszeństwa. W kółku tym znalazł się jeden student nazwiskiem Iwanów (w Dostojewskiego Biesach figuruje on jako Szatow), który zaczął podejrzewać Nieczajewa, że jest mistyfikatorem i że naprawdę nie ma żadnego centralnego komitetu władz rewolucyjnych ani żadnej sieci kółek. Nieczajew kazał zwabić Iwanowa do groty w parku Akademii, tam go zabił przy pomocy innych członków kółka, a następnie utopiono go w stawie, przywiązawszy mu do szyi szal, do którego przyczepione były cegły. Policja bez większego trudu znalazła trup Iwanowa i wykryła całe sprzysiężenie, w którym było dużo teatralności, ale też dużo naiwności, a rząd postawił winnych zabójstwa Iwanowa i udziału w spiskach przed sąd jawny i drukował szczegółowe sprawozdania z procesu, nie wyłączając mów obrończych. Nieczajew uciekł zresztą do Szwajcarii, zabrawszy nawet pieniądze, które znalazł w kieszeniach Iwanowa w czasie zabójstwa. Sąd uznał, że młodzi ludzie ulegli wpływowi głównego zbrodniarza, i skazał ich na stosunkowo bardzo łagodne kary. Był to wyrok litościwy i mądry. Nieczajew mieszkał już wtedy w Szwajcarii, gdzie zgodnie ze swą maksymą rozkochiwania w sobie kobiet, aby je eksploatować dla celów rewolucyjnych, wyzyskiwał nieszczęśliwą panienkę, córkę wielkiego Herzena, który już wtedy nie żył, a która później odebrała sobie życie w sposób dziwaczny, zostawiając zapis na stole z dowcipami i bluźnierstwami. Tej historii już Dostojewski w czasie pisania Biesów nie znał, gdyż pisanie tej powieści zakończone zostało w listopadzie 1872 i z tą chwilą musiał oczywiście ustać wpływ losów Nieczajewa na jej fabułę. Ale opowiedzmy historię Nieczajewa do końca, bo to nam potrzebne będzie do pewnych rozważań. Bakunin zerwał z Nieczajewem wkrótce po powrocie tego do Szwajcarii jeszcze latem 1870 i wszędzie obzywał go łajdakiem, oburzając się, że Nieczajew jego chciał również mistyfikować. W 1873 Szwajcaria wydaje Nieczajewa Rosji, uznawszy go nie za politycznego, lecz za kryminalnego przestępcę, co było oczywiście niesprawiedliwe. Wywołało to oburzenie w kołach radykalnych w Szwajcarii i powstał nawet projekt uwolnienia Nieczajewa siłą, który się nie udał. Sąd rosyjski skazał Nieczajewa za morderstwo Iwanowa na 20 lat katorgi, ale nie wysłał go na Syberię, ale trzymał w słynnym Aleksiejewskim Rawelinie Pietropawłowskiej fortecy w Petersburgu. Człowiek ten miał olbrzymią siłę woli. Niektórzy pisarze podejrzewają, że był podświadomym hypnotyzerem. Więzienie, w którym siedział, było izolowane od świata i specjalnie strzeżone, a jednak Nieczajew zdziałał, że straż więzienna ułatwiła mu komunikowanie się z rewolucyjną partią "Narodnej Woli". Przesyłał on komitetowi wykonawczemu "Narodnej Woli" rady w ulubionym przez rewolucjonistów rosyjskich duchu posiłkowania się imieniem cesarskim dla wywołania zamieszania i chaosu. Sam przekonał strzegących go żandarmów, że należy do "stronnictwa następcy tronu" i że: natychmiast odzyska wolność, gdy Aleksander II umrze. Dla odwrócenia serc ludu wiejskiego od cesarza radził Nieczajew "Narodnej Woli" rozpowszechnić w milionach egzemplarzy rzekomy manifest cesarski następującej treści:

"My, Aleksander II, cesarz i samodzierżca wszechrosyjski, car polski, wielki książę finlandzki etc, etc., etc., za radą najukochańszej małżonki naszej, Najjaśniejszej Pani, a także za namową książąt, hrabiów i skutkiem prośby całego szlacheckiego stanu, uznaliśmy za wskazane zwrócić włościan właścicielom ziemskim, przedłużyć terminy służby wojskowej, zburzyć wszystkie domy modlitw starowierów itd."

Drugi projekt Nieczajewa, już po morderstwie Aleksandra II, był jeszcze bardziej pomysłowy. Proponował on ogłosić jako tajny i rzekomo wykradziony z kancelarii metropolity okólnik do duchowieństwa prawosławnego, o treści następującej:

"Bóg Wszechmocny zechciał wystawić Rosję na ciężką próbę. Nowy cesarz Aleksander III zapadł na pomieszanie zmysłów i znajduje się w stanie nierozumienia niczego, wobec czego duchowni obowiązani są tajnie wznosić do ołtarza modły o cudowne jego uzdrowienie, nikomu nie zwierzając tej tajemnicy państwowej."

Żelabow, przywódca spisku zakończonego morderstwem, Aleksandra II, chciał Nieczajewa uwolnić z wiezienia, ale Nieczajew uznał, że jego zwolnienie może odbić się niekorzystnie na przygotowaniach do morderstwa oswobodziciela włościan, Aleksandra II, i z zwolnienia zrezygnował. Wierny wyznawanym przez siebie zasadom, zmarł Nieczajew w 1882 r., w więzieniu. Życiorys Nieczajewa, jak przedtem przez nas przytoczony życiorys Butaszewicza-Pietraszewskiego, powinien nas przekonać, że opętane postacie z powieści Dostojewskiego powstawały nie w jego wyobraźni, lecz były to realne postacie z życia Rosji. Dostojewski opisał Nieczajewa bardzo szczegółowo wraz ze wszystkimi jego metodami: ciągłymi mistyfikacjami, łączeniem ludzi między sobą, komunią krwi, morderstwem, arogancją wobec spiskowców i wykorzystywaniem kobiet w celach wciągania osób wysoko postawionych" itd., itd. Nieczajew powieściowy nazywa się Piotr Wierchowieński, a jednak mimo te wszystkie podobieństwa nie jest to Nieczajew prawdziwy. Nieczajew był fanatykiem idei, Wierchowieński jest zagadkowym degeneratem moralnym. Prawdziwy Nieczajew był synem lokaja, Wierchowieński jest synem profesora, publicysty, liberała lat czterdziestych; Dostojewski w ten sposób chciał oskarżyć współczesnych sobie liberałów: swego dawnego mistrza Bielińskiego, swego dawnego przyjaciela, później rywala, Turgieniewa, że ich idee tylko potworów moralnych na świat wydać mogą. W tym momencie Biesy są polemiką z Ojcami i dziećmi Turgieniewa. Wielki i przyjemny pisarz liberalny Turgieniew w swej słynnej powieści, która się ukazała na dziesięć lat przed ukazaniem się Biesów, przeciwstawiał swe pokolenie, kochające sztukę, filozofię i dążące do ustroju konstytucyjnego, pokoleniu nihilistów. Dostojewski mu odpowiada: nie jesteście nihilistów przeciwieństwem, lecz sami ich produkujecie. Niewątpliwie skrycie i tajnie chciał Dostojewski pokazać, że Ojcowie i dzieci to słodkie mydło, że temat rewolucji i nihilizmu zasługuje na ujęcie głębsze, silniejsze, bardziej posępne i dramatyczne. Zresztą szczegół o lokajskim pochodzeniu Nieczajewa, zdaje się, nie był znany Dostojewskiemu w czasie pisania Biesów. Szczegół ten przesunie on do późniejszej swej powieści, Braci Karamazowych, o czym później pisać będziemy.

Dostojewski, wierny sobie, rzuca anatemę na rewolucjonistów nie za ich działania, lecz za ich myśli. Nienawidzą Boga - nienawidzić Boga mogą tylko opętani. Czemu, chcąc zniszczenia, nie wiedzą, w imię czego chcą niszczyć, czemu nie mają żadnej wizji przyszłości, a gdy wypowiadają jakieś projekty przyszłości, to jakże naiwne, głupie, bezrozumne. Zresztą poza Wierchowieńskim-Nieczajewem i jeszcze kilku plugawymi osobistościami dostrzega Dostojewski wśród tych rewolucjonistów ludzi raczej sympatycznych: oto akuszerka znająca się na swej robocie, bezinteresowna, pracowita, oto szlachetny w gruncie rzeczy Szatow, oto maniak samobójczy Kiryłłow, zawiedziony, rozczarowany. Czego oni chcą wszyscy, o co im chodzi? I całą siłą swej artystycznej ekspresji sugestionuje nam Dostojewski, że to są ludzie opętani.

Głównym bohaterem Biesów jest nawet nie Wierchowieński-Nieczajew, lecz Mikołaj Stawrogin. Ponieważ stosunek Wierchowieńskiego do Stawrogina jest stosunkiem podwładnego do przełożonego, do szefa, wodza całej sieci spiskowej, więc na podstawie tych, czysto zewnętrznych oznak, wnioskowano, że Stawrogin to Bakunin. Przecież Nieczajew przez czas sprzed procesu nieczajewców uważał Bakunina za swego szefa. Poza tym Turgieniew sportretował Bakunina w swej powieści Rudin, jasne więc, że Dostojewski zrobił to samo. Pracowity biograf Dostojewskiego, doskonały, gdy chodzi o ustalanie dokładności i autentyczności dat i szczegółów w życiu pisarza, p. Grossman, cytował nawet swego czasu zdania, które wypowiedział Bakunin, a które znalazły się w ustach Stawrogina. Przypominam tu, że całe tyrady z Gogola znalazły się w ustach Tomasza z Sioła Stiepanczikowa, który wcale nie jest Gogolem, lecz Bielińskim. Stawrogin także nie mógł być Bakuninem i nawet p. Grossman porzucił później tę swoją interpretację zgadzając się, że prototypem Stawrogina jest Spieszniew, członek pietraszewców, którego Dostojewski znał doskonale.

W naszym przekonaniu Stawrogin nie jest ani Bakuninem, ani Spieszniewem, choć może mieścić się w nim odrobinę Bakunina i znacznie więcej ze Spieszniewa, zgodnie z metodą Dostojewskiego komasacji typów ludzkich. Najważniejsze jest to, że Stawrogin nie chce być wodzem rewolucji, a Wierchowieński go uprasza, błaga, szantażuje, podstawia mu kobiety - czyni wszystko, aby Stawrogin tym wodzem rewolucji był albo przynajmniej za niego uchodził. Ten właśnie proces zmuszania i upraszania Stawrogina, aby został wodzem rewolucji, stanowi rzecz najistotniejszą w całej intrydze dokoła Stawrogina. Jakże wobec tego niemądre było uważanie Stawrogina za Bakunina, którego nikt nie potrzebował prosić, aby stanął na czele rewolucji; przeciwnie, gdy gdziekolwiek na horyzoncie europejskim pokazywała się jakaś rewolucja lub rewolucyjka, Bakunin już tam leciał, aby narzucić się na wodza. Bakunin była to siła rewolucyjnie czynna, wrzący rewolucyjny motor, najhałaśliwszy, pełen inicjatywy i najbardziej przedsiębiorczy rewolucjonista na świecie, a Stawrogin siedzi izolowany w swoim pokoju, ustawicznie hamletyzuje, nikogo do siebie nie dopuszcza, i Wierchowieński dostaje się do niego z wielkimi trudnościami.

Za czasów Aleksandra II za radykała uchodził, i częściowo słusznie, brat jego, Konstanty Mikołajewicz. Ponieważ Konstanty urodził się już wtedy, gdy Mikołaj I był już cesarzem, a Aleksander jeszcze wtedy, gdy Mikołaj nie był nawet następcą tronu, więc pewne koła spiskowców w Rosji uchwyciły się tej teorii, aby głosić, że Konstanty, a nie Aleksander, powinien być cesarzem, i szeptano sobie, że Konstanty także żywi tego rodzaju ambicje. Szeptano także, co było wierutnym oszczerstwem, choć szeroko rozpowszechnionym oszczerstwem, że Konstanty maczał rękę w terrorystycznych zamachach na starszego brata i że najobrzydliwsi rewolucjoniści mieli dostęp do "marmurowego pałacu", jego rezydencji.

Nie twierdzę, że Dostojewski miał konkretnie na myśli wielkiego księcia Konstantego, lecz natomiast zdecydowanie utrzymuję, że typ Stawrogina, ze względu na swój stosunek do rewolucyjnego spisku, bliższy jest niewątpliwie typowi wielkiego księcia Konstantego niż Bakunina. Stawrogin to właśnie jest imię, które rewolucjoniści chcą na zewnątrz pokazać, tak jak niektórzy rewolucjoniści marzyli niewątpliwie o tym, aby użyć jako sztandaru wobec ludu imienia brata cesarskiego.

Osobiście przypuszczam, że postać Stawrogina została w mózgu Dostojewskiego poczęta w sposób następujący. Dostojewski w ogóle o wiele więcej myślał, niż czytał, więcej korzystał z własnej wyobraźni, więcej pracował własną wyobraźnią, aniżeli korzystał z rzeczy drukowanych. W sprawozdaniach z procesu nieczajewców spotkał nazwisko książęce, wśród innych oskarżonych figurował tam niejaki książę Czerkiesow. Wyobraźnia Dostojewskiego została zafascynowana tym pobytem księcia wśród rewolucjonistów, tytuły książęce zawsze miały dla niego pewien urok, i mózg jego zaczął wypracowywać wizję, w jaki sposób książę znalazł się w spisku rewolucyjnym tak obrzydliwym, jakim była robota Nieczajewa. O samym księciu Czerkiesow Dostojewski niczego się nie dowiedział. W ten sposób rzeczywisty książę Czerkiesow nie miał nic wspólnego z postacią Stawrogina, ale ten tytuł książęcy stał się ziarnem, z którego Stawrogin wyrósł. Według pierwotnego planu Biesów Stawrogin miał być księciem. Wyobraźnia Dostojewskiego wysunęła tego księcia, pierwotnie z tytułem, potem bez tytułu, na czoło powieści, a przyczyna, droga jego przystania do rewolucjonistów, wypracowana przez Dostojewskiego, znów nic nie miała wspólnego z Bakuninem, a niewiele także z w. ks. Konstantym. Bakunin był seksualnym impotentem i nie ujawniał zainteresowań seksualnych w żadnej dziedzinie, cała jego namiętność i żywiołowość wyładowywały się w akcji rewolucyjnej. Natomiast ze Stawrogina zrobił Dostojewski człowieka, który przez seksualną rozpustę, rozwydrzenie, lubieżność dochodzi do obrzydliwych zbrodni, zbrodnie każą mu się rozstać z Bogiem i w ten sposób u kresu swej wędrówki znalazł się w spisku ateistycznym i rewolucyjnym, a umiera oczywiście jako samobójca, wiesza się. Na wykrzywienie obrazu Stawrogina, na skrzywienie osi całych Biesów wpłynęła jedna okoliczność, a mianowicie, że powieść, którą od 75 lat czytamy jako Biesy, są Biesami niepełnymi, którym wykastrowano nader istotny rozdział, nazywający się Spowiedź Stawrogina. Biesy drukowały się w miesięczniku Katkowa, wielkiego i inteligentnego wielbiciela talentu Dostojewskiego, a jednak musiał on odmówić Dostojewskiemu wydrukowania tego rozdziału ze względu na jego pornografię i sadyzm. Każdy redaktor miesięcznika zgodzi się, że Katkow nie mógł inaczej postąpić; późniejsi wydawcy Biesów, łącznie z Anią, poszli za jego przykładem, a jednak brak tego rozdziału powoduje niezrozumienie istoty postaci Stawrogina w Biesach. W świetle tego rozdziału Stawrogin miał być człowiekiem predestynowanym do odegrania pierwszorzędnej roli w społeczeństwie, człowiekiem pięknym, świetnie urodzonym, majętnym, utalentowanym, prawie genialnym, który zmarnował wszystko przez rozpustę seksualną, która wyprowadziła go na manowce moralne i popchnęła do zbrodni. Spowiedź Stawrogina jest istotnie kawałkiem literatury nader ciężkim. Wiemy już, że Dostojewski jest sadystą, ale sadystą specjalnym, nie opisuje on nigdy cierpień fizycznych, nie zajmuje się nimi wcale, jego skala tortur składa się wyłącznie z udręczeń moralnych, a instrumentem ulubionym jest upokarzanie człowieka i poruszanie w nim uczuć najintymniejszych, takich właśnie, o których normalny człowiek nigdy nie mówi, chowając je głęboko dla samego siebie. Na przykład częstą torturą Dostojewskiego jest opis, jak przyzwoite i dbające o pozory dziecko cierpi z powodu niegodnego, plugawego, nikczemnego zachowania się swego ojca wobec obcych, wśród licznego towarzystwa. Biesy miały nam zobrazować, w jaki sposób obrzydliwa rozpusta prowadzi do obrzydliwej zbrodni. Stawrogin pół uwodzi, pół gwałci małą dziewczyneczkę, która jest oczywiście uboga, nieszczęśliwa, bita przez matkę, krzywdzona przez wszystkich, delikatna, cicha, przestraszona, a po nienaturalnym dla jej wieku akcie płciowym rozpacza i powiada: "Straciłam Boga." Matka jej nie orientuje się w tym, co zaszło, ale Stawrogin zaczyna tę dziewczynkę dręczyć różnymi torturami, oczywiście zawsze moralnymi. W obecności Stawrogina dziewczynka idzie do jakiegoś pokoiku i Stawrogin domyśla się, że ona idzie tam, aby się powiesić, jednak jej nie przeszkadza, przeciwnie, czeka, z rozkoszą licząc minutę za minutą, aż do całkowitej pewności, że dziewczynka już się udusiła, już jest małym, samobójczym, potępionym trupem. Cel, który Dostojewski sobie wytknął, jest osiągnięty, swoim opisem wywołuje w nas absolutne obrzydzenie do seksualnej zbrodni, ale raz jeszcze musimy stwierdzić, że Dostojewski jest talentem okrutnym.

Liberałów reprezentują w Biesach: ojciec Wierchowieńskiego-Nieczajewa - Stefan Wierchowieński oraz Karmazinow. Stefan Wierchowieński, według świadectwa samego Dostojewskiego, miał być profesorem Granowskim z Moskwy, który był swego czasu wybitnym liberałem, przedstawicielem szkoły zachodniej, przyjacielem Bielińskiego etc. Karmazinow to Turgieniew, jak o tym już pisaliśmy. Liberałów przedstawił nam Dostojewski może z jeszcze większą znajomością środowiska, lecz z większą złością, zawziętością. Rewolucjoniści mają charakter, upór, wreszcie reprezentują pewne wartości fachowe. Natomiast liberał w ujęciu Dostojewskiego to frazes, małoduszność, tchórzostwo. Boją się rządu, boją się rewolucjonistów, wciąż kłamią i przybierają teatralne pozy. Łączy ich z rewolucjonistami tylko niechęć do Rosji. Dlatego też - powiada patriota Dostojewski - Wierchowieńscy-ojcowie mogli rodzić tylko Wierchowieńskich-synów, czyli nieczajewców. Głupi gubernator, naturalnie Niemiec, von Lembke i głupi jego szef bezpieczeństwa, oczywiście także Niemiec, robią rewizję u frazesowicza Wierchowieńskiego-ojca, podczas gdy prawdziwy rewolucjonista Wierchowieński bezczelnie ciąga ich za nos.

W kryminaliście, który w pewnej chwili odmawia rewolucjonistom pomocy, widzimy odblask ślepej wiary w lud rosyjski. W scenie z przedstawieniem amatorskim, patetycznymi liberałów, wariującym gubernatorem i łuną pożaru za oknami sali upatrywał Dostojewski symbol społeczeństwa reżyserowanego przez "biesów". Gdy się tę scenę dziś czyta, ma się przedziwne wrażenie spełnionego proroctwa. Początki rewolucji 1917 roku wyglądały podobnie.

Można powiedzieć, że liberałowie zwyciężyli w Rosji w 1905 i 1917 r., rewolucjoniści zwyciężyli w 1918 r., a potem zaczynają się już ewolucje życia nowej Rosji, które z rozważaniami wypowiedzianymi w tej książce i z życiem Dostojewskiego nic nie mają wspólnego. Ale nie trzeba myśleć, że od pierwszego zamachu na cara w 1866 żądania dalszych reform i fala rewolucji szła ciągle, nieustannie, systematycznie w górę, że cofanie się fali rewolucyjnej przypisać należy wyłącznie mechanicznemu działaniu represji policyjnych. W ten sposób rozumieć historii ani jej pisać nie można. Prawda, że w kilka lat po wydrukowaniu Biesów powstała silna organizacja terrorystyczna, która ostatecznie w cztery tygodnie po śmierci Dostojewskiego zamordowała Aleksandra II. Ale już się przygotowywała antyrewolucyjna reakcja w społeczeństwie rosyjskim, i to bynajmniej nie oparta wyłącznie na fizycznej sile policyjnego państwa, lecz także na świadomości społecznej, na zmianie poglądów społeczeństwa. Fala rewolucji miała swe przypływy i odpływy, i te odpływy były wywołane przez publicystów tego typu, co Katkow, przez pisarzy i myślicieli tego typu, co Dostojewski. Zresztą używając wyrazu: "typu", mówimy niesłusznie i krzywdzimy wielkiego pisarza, który stał samotnie, działał bez przyjaciół, bez pieniędzy, bez uznania i bez zachęty. Ludzie, którzy z rąk zdenerwowanego Dostojewskiego brali futerko Ani, aby mu za nie dać kilka srebrnych półtalarków, bardzo by się zdziwili, gdyby im ktoś powiedział, że ten człowiek przygotowuje zwrot społeczny i polityczny, który wymierzyć się dokładnie w pieniądzach nie da, lecz gdyby ktoś zadał sobie trud obliczać tylko gospodarcze jego znaczenie, musiałby myśleć kategoriami milionów złotych monet.

XX

MESJANIZM ROSYJSKI

We wrześniu 1871 wraca Dostojewski po czteroletnim pobycie za granicą do Petersburga, jak zawsze bez pieniędzy, natomiast z żoną i z dwojgiem małych dzieci. W Genewie pogrzebał swą pierwszą córeczkę, Sonię, ale do Petersburga przywozi dwuletnią Lubow i dwumiesięcznego Teodorka. Zamieszkał na razie w okropnych jakichś pokojach umeblowanych; wiadomość o jego powrocie dostała się do gazet; dawni wierzyciele obskakują go ze wszystkich stron; instytucja więzienia za długi istnieje i działa jeszcze w Rosji, i wszyscy wierzyciele grożą, że osadzą w nim Dostojewskiego. Ale oto Ania zmężniała za granicą. Ona, nie Dostojewski rozmawia z wierzycielami; oświadcza, że jej mąż gotów jest iść do więzienia, ale wtedy ona kopiejki nie zapłaci; zaczynają się układy o rozłożeniu długów na raty i Ania zaczyna spłacać te raty regularnie. Zjawia się także pasierb Pasza; w międzyczasie ożenił się i chce mieszkać razem z Dostojewskimi. Ania, która się go tak bała zaraz po zamążpójściu i która uciekała z Petersburga za granicę przed jego bezczelnością i jego wpływem na męża, a jego ojczyma, teraz wzrusza tylko ramionami na taką propozycję. Z Paszą stosunki Dostojewskiego robią się teraz z miesiąca na miesiąc coraz dalsze, wreszcie korespondencja nabiera charakteru coraz bardziej oficjalnego i urywa się, co zresztą nie przeszkadza temu, że Pasza wciąż, gdzie tylko może, powołuje się na swego "ojca", Dostojewskiego, ale wciąż się wałkoni i z każdej posady, którą otrzymuje, jest wypędzany po kilku najwyżej miesiącach.

Ania dokonywa cudów. Upłynie jeszcze trochę czasu i Ania wyda Biesy Dostojewskiego, otrzymawszy kredyt na papier i kredyt w drukarni. Zamiast, tak jak dotychczas, brać zaliczki od wydawców i podpisywać z nimi drakońskie kontrakty, Dostojewski, a raczej Ania sprzedaje egzemplarze Biesów wprost do księgarń omijając hurtowników, i ściąga o wiele większe zarobki, niż je kiedykolwiek mógł mieć Dostojewski. Dzięki Ani Dostojewski pomału przestaje być człowiekiem, którego nie opuszczała codzienna troska, od kogo pożyczyć pieniędzy na obiad.

Na razie jeszcze Biesy drukują się w miesięczniku Katkowa w Moskwie. Katkow już jest publicystą, który ma olbrzymi wpływ na rząd. Wysokim dygnitarzem już jest Pobiedonoscew, który później będzie oberprokuratorem świątobliwego synodu. Sam tytuł tego urzędu drze nasze uszy swoim żargonem. Oberprokurator to tytuł cudzoziemski, niemiecki, zwłaszcza straszne jest to "ober", tak jak mówi się po niemiecku ober-kelner, a "świątobliwy synod" to są wyrazy rosyjsko-cerkiewne i jak wszystko, co z religią jest związane, oczywiście prastare. Bastardyzm tego tytułu jest bardzo typowo Piotrowo Pierwszy. To Piotr Wielki zniósł patriarchat w Rosji (przywróciła go dopiero rewolucja, przed przyjściem bolszewików do władzy) i zamiast patriarchy ustanowił tylko synod złożony z kilku biskupów i podporządkował ich całkowicie swojemu urzędnikowi, jednemu z ministrów, o nazwie oberprokuratora. W ten sposób życie religijne w Rosji było kierowane ręką policjanta, niczym ruch na jezdni wielkiego miasta.

Przez swoją współpracę z Katkowem Dostojewski związał się już z publicystyką pewnego typu. Ale oto teraz trzej nowi ludzie zaczynają w życiu Dostojewskiego grać ogromną, decydującą role. Ludźmi tymi są: sam następca tronu, ówczesny cesarzewicz Aleksander, późniejszy Aleksander III, książę Mieszczerski i wreszcie, niewątpliwie najgłębszą, Pobiedonoscew.

Aleksander III sportretowany został przez znakomitego rzeźbiarza, Rosjanina po ojcu, Włocha po matce, księcia Paolo Trubeckiego w pomniku petersburskim. Ogromny, olbrzymi, niezgrabny, jakby wyrąbany toporem chłop siedzi na ogromnym, olbrzymim, ciężkim koniu rosyjskim, z rasy tych koni, które używane są do przewożenia ciężarów. Koń ma przystrzyżony ogon na sposób europejski, chłopiszcze na nim siedzące ma na głowie mundurową czapkę. Łapsko olbrzymie mocno trzyma cugle wielkiego zwierzęcia. Nigdy i nigdzie monument nie był w równej mierze sarkazmem. Rzucone tu zostało oskarżenie tak ciężkie, jak kamień, z którego pomnik został wyciosany. Ten pomnik krzyczy: chamski car chamskiego narodu. Wzniesiony został już po rozruchach rewolucyjnych 1905 r. i petersburszczanie mówili o nim: komoda, na komodzie hipopotam, na hipopotamie potwór, na potworze czapka.

Czasy panowania Aleksandra III były czasami policyjnej reakcji. Demokratyczne instytucje stworzone przez Aleksandra II, jak samorząd ziemski i miejski, autonomia uniwersytetów, sąd, nie zostały co prawda cofnięte, lecz były wstrzymane w swym rozwoju. Aleksander III nie ogłosił po wstąpieniu na tron manifestu, który postanowił ogłosić zamordowany jego ojciec, o konstytucji dla Rosji. Za panowania policyjnego Aleksandra III nie było nieustannych zamachów na życie cara, które co chwila miały miejsce za czasów jego liberalnego ojca. Wrzenie rewolucyjne ustało. Aleksander III istotnie trzymał cugle sztywną ręką.

Ale pogląd, że Aleksander III sam był bydlęciem i potworem, grzeszy przesadą. Ten olbrzym z łysą czaszką i dużą chłopską brodą był to niewątpliwie człowiek tępy, ale prawy. Był niezdolny, ale głęboki. Zasługuje na książkę, która by go broniła przed mdłymi, banalnymi zarzutami. To nie prawda, że był igraszką w rękach Pobiedonoscewa, jak sobie ludzie upraszczają historię; prawda natomiast, że w Pobiedonoscewie widział sojusznika ideowego i prawda także, że nie Pobiedonoscew jemu, lecz on Pobiedonoscewowi wskazał na Dostojewskiego, i to po przeczytaniu Zbrodni i kary, książki, która do łatwych do zrozumienia nie należała.

Wiedziano powszechnie, że Aleksander II czyta Turgieniewa, ale Dostojewski nie marzył nawet, by mógł go czytać następca tronu, ciągle przecież miał wyznaczone przez policję dla siebie miejsce wśród rewolucjonistów i to nie ulegało żadnej zmianie.

Jesienią 1871 r. Dostojewski poznaje ks. Mieszczerskiego, który musiał coś przewąchać o lekturze następcy tronu, bo jest dla Dostojewskiego nader uprzejmy. Zimą 1872 r. Dostojewski poznaje Pobiedonoscewa. W ciągu tego roku sam proponuje Mieszczerskiemu, że zostanie redaktorem jego miesięcznika "Grażdanin", i od l stycznia 1873 r. oficjalnie obejmuje tę redakcję.

Dziwny ten sojusz trwa niedługo. Książę Mieszczerski była to figura obrzydliwa, pisarz małego talentu, pretensjonalny, intrygant do szpiku kości. Udało mu się wkręcić do otoczenia następcy tronu, ale późniejszy cesarz Aleksander III po pewnym czasie poznał się na kanalii i zabronił mu pokazywać się na oczy.

Dostojewski był redaktorem tego "Grażdanina" tylko do wiosny następnego, 1874 r. Drukował tam swoje artykuły w rubryce pt. "Dziennik Pisarza", później, w 1876 i 1877 r., wydaje Dostojewski "Dziennik Pisarza" jako swój własny miesięcznik, zawierający wyłącznie jego własne rozmyślania, refleksje i wypowiedzi, bez udziału obcych współpracowników. Przychodząc do "Grażdanina" Dostojewski wywrócił to pismo do góry nogami. Usunął z niego snobistyczne śmiecie różnych znajomych Mieszczerskiego. Nie mógł tylko usunąć artykułów samego wydawcy, który, aczkolwiek ogólnie o nim wiedziano, że nie lubił kobiet, podpisywał swe polityczne pouczenia zalotnym pseudonimem "Przystojna Kobietka". Dostojewski zżymał się na te elukubracje, pisane z wyniosłą niedbałością o dokładność faktów i dat historycznych, i przerabiał je tak, że sam autor nie mógł ich poznać, o co powstawały zrozumiałe scysje. Ale redakcyjna, nieduża zresztą pensja pozwalała Dostojewskiemu jakoś związać koniec z końcem i zamieszkać latem w uzdrowisku Staraja Russa nad jeziorem Ilmień. Nareszcie otrzymywał Dostojewski pieniądze ze źródła, które, aczkolwiek było mu całkowicie obce, nie należało przynajmniej do jego ideowych wrogów. Przecież w Genewie, za czasów gdy pisał swą antyrewolucyjną powieść, pożyczał Dostojewski po 10 lub 30 franków na mleko dla dziecka od Ogariewa, jednego z głównych rewolucjonistów, przyjaciela Herzena i Bakunina.

Wspomnieliśmy Herzena. W pierwszych dwóch artykułach w "Grażdaninie" Dostojewski wciąż mówi o Herzenie, i mówi o nim z szacunkiem, opowiada swoje z nim rozmowy, chociaż kontakt z Herzenem uważany był w Rosji za ciężkie przestępstwo. Duch Dostojewskiego miał w sobie zmysł przeciwieństwa, zresztą miało to znaczyć: jestem myślicielem niezależnym, nie nałożycie mi nigdy żadnej liberii. Toteż stosunek jego z Mieszczerskim prędko się popsuł, nie tylko ze względu na osobiste wady Mieszczerskiego, ale także ze względu na przeciwieństwa ideowe. Mieszczerski był intrygantem i kanalią, niewiele miał szczerych przekonań, ale jeśli je miał, to były one jednak konserwatywne. Dostojewski wstąpił do obozu konserwatywnego, ale Dostojewski konserwatystą nie był. Można nawet powiedzieć, że oderwał carów rosyjskich od konserwatywnego światopoglądu. Ostatnim konserwatystą na tronie był Mikołaj I; Aleksander II był liberałem, ostatni dwaj carowie podzielali już ideologię Dostojewskiego, a ta konserwatywną nie była.

Właśnie "Dziennik Pisarza", drukowany w 1873 i 1874 na łamach "Grażdanina", a w 1876 i 1877 wydawany jako organ niezależny, daje nam podstawę do precyzowania poglądów Dostojewskiego w dziedzinie filozoficznej, politycznej i społecznej. Konserwatyzm to miłość skarbów zdobytych przez kulturę wieków. Konserwatyzm to wyciąganie doświadczeń z przeszłości i popieranie tego, co swoją dobroć wykazało, opieranie się na dokonanych doświadczeniach. Poglądy wypowiadane przez Dostojewskiego miały zawsze dynamikę rewolucyjną.

Chrześcijaństwo. Dostojewski był niewątpliwie uczniem Ewangelii i z tego tytułu przeciwstawiał się socjalizmowi. Często powraca do przypowieści, jak szatan kusił Chrystusa mówiąc mu, że może przecież kamienie leżące na pustyni zamienić w chleby i nakarmić nimi lud, a Chrystus mu odpowiedział: "Nie jednym chlebem człowiek żyje." W słowach tych upatrywał Dostojewski potępienie całej materialistycznej doktryny Marksa i doktryny walki klasowej o dobra materialne. Ale z drugiej strony Dostojewski, zwalczając wciąż Kościół katolicki, wskazywał, że katolicyzm pogodził się z podziałem świata na sytych i głodnych, na wyzyskujących i pokrzywdzonych. Według Dostojewskiego chrześcijanin powiada: dzielę się z bliźnim moim wszystkim, czym podzielić się mogę, a socjalista powiada: oddaj mi, musisz mi oddać, odbiorę ci to, czego masz więcej ode mnie. Chrześcijaństwo wychodzi z miłości do bliźniego, która musi być uczuciem dobrowolnym, socjalizm - z nienawiści klasowej. To jednak, że w Zbrodni i karze Dostojewski Raskolnikowowi z toporem w ręku powiedział: nie zabijaj; nie oznacza bynajmniej, aby uważał, że lichwiarka dobrze robiła ciułając sobie pieniądze, zbierane na nędzy ludzkiej.

"Zachodowcy" a Europa. Jedno z najgłębszych spostrzeżeń Dostojewskiego to jego uwaga dotycząca Rosjan-zwolenników szkoły zachodniej, "zachodowców". "Twierdzą, że wolą Europę od Rosji - pisał Dostojewski - a czemuż w Europie łączą się z europejskimi ruchami rewolucyjnymi, wsiąkają w nie. Przecież te ruchy rewolucyjne to właśnie negacja, zaprzeczenie, walka z Europą, z jej historią, tradycją, cywilizacją. Nasi "zachodowcy" i rewolucjoniści nie kochają naprawdę Europy, skoro od razu łączą się z obozem negacji Europy. Właśnie przez tę negację Europy ujawniają, że są Rosjanami. Są Rosjanami bardziej niż słowianofile."

Całe to rozumowanie jest całkiem słuszne. Konserwatyzm w każdym kraju jest inny, ale w Rosji nie ma odpowiedniej aury do powstania konserwatyzmu. Kto zna i porównuje Rosję i sąsiadującą z nią Polskę lub Rosję i odległe od niej Francję czy Hiszpanię, ten zgodzi się, że polscy, francuscy, hiszpańscy rewolucjoniści będą mieli więcej zainteresowań do historii, przeszłości, tradycji, do rzeczy stałych i niezmiennych, niż je mieli Rosjanie z czasów carskich na wysokich stanowiskach urzędowych. Mikołaj I był konserwatystą, obrońcą świętego przymierza, ale konserwatyzm jego miał charakter nie rosyjski, a raczej niemiecki, ogólnoeuropejski, legitymistyczny. Słowianofile byli pół na pół rewolucjonistami, ponieważ adoptowali wiele rewolucyjnych mrzonek, a pół na pół romantykami, chcącymi wskrzeszać rosyjską przeszłość. Cóż, kiedy i jedno, i drugie były to rzeczy wzięte z Europy, kiedy wizje o dawnej Rosji tworzone były na podstawie iluzji wywołanych na tle miłości do rzeczy zupełnie nierosyjskich, a za to bardzo europejskich, a tylko przebranych, przemaskowanych na sposób rosyjski, jako tym już pisałem.

Uwaga Dostojewskiego, że rosyjscy "zachodowcy" właśnie dlatego, że się łączą z obozem rewolucji europejskiej, są Rosjanami - była głęboko słuszna.

Dostojewski a Europa. Dostojewski nienawidził Europy, zwłaszcza nienawidził katolicyzmu. Często wspomina też o Francji, jako o pierwszej córze katolickiego Kościoła. Skłonny jednak jestem przypuszczać, że gdy Dostojewski pisze, o Francji z niechęcią, to myśli o Polsce. Polska o kulturze łacińskiej i katolickiej zbyt blisko stała Rosji, a wówczas należała do Rosji. Z różnych powodów Dostojewski za swą misję uważał powstrzymywanie penetracji kultury polskiej do Rosji. Świat słowiański może się zgromadzić dokoła Rosji tylko po wyklęciu Polski - myślał. Stworzył typ "polaczka;, "polaczyszki", powołującego się wciąż na swój honor, a w istocie oszusta i nikczemnika, i taki typ odwiedza po kolei prawie wszystkie jego powieści.

Rzecz charakterystyczna. Dostojewski obejmuje redakcję "Grażdanina", wydawnictwo konserwatysty rosyjskiego, obejmuje to pismo z oddalonego błogosławieństwa samego cesarzewicza, kuzyna wszystkich domów panujących w Europie. Aktualną jest wtedy walka republiki z monarchistami w Hiszpanii i aktualną kwestia restauracji monarchii we Francji w osobie hrabiego Chamhord. W obu wypadkach Dostojewski wypowiada się po stronie republiki przeciw monarchii. A przecież swoich cesarzy Dostojewski kocha szczerze i z całej duszy. Płomienny monarchista na Rosje, sympatyk republiki, w Europie. Jak dużo to daje do myślenia.

Publiczność pierwszej i trzeciej klasy. W "Dzienniku Pisarza" stwierdzamy to nader stanowczo, chociażby w opisach podróży Dostojewskiego po Rosji kolejami czy parostatkami: Dostojewski nienawidzi i pogardza warstwą, która w Rosji jeździ pierwszą klasą, ubóstwia i kocha dopiero pasażerów III klasy. Pierwszą klasę przedstawia nam jak jakieś stado sprośnych małp naśladujących Europę. Dostojewski jest zawsze przekonywający, porywający, gdy chłoszcze i poniża, gdy jednak oświadcza nam, że lud rosyjski ma wszelkie możliwe cnoty, to wywołuje w nas pragnienie usłyszenia jakichś dowodów lub argumentów, poza gorącym wyznaniem tej wiary.

Dostojewski - nacjonalista. Dostojewski w pewnej chwili wypowiada przekonanie, że Bóg jest prawdziwym Bogiem dopiero wtedy, gdy jest Bogiem narodowym, jak Bóg starożytnego Izraela. Byłaby to zasada przeciwna światopoglądowi chrześcijańskiemu, zasada, która by z Dostojewskiego czyniła prekursora hitleryzmu. Toteż nie bronił on tej pozycji. Był on jednak mesjanistą rosyjskim. W liście do cesarzewicza Aleksandra, przesyłając mu egzemplarz Biesów, pisze:

"...nie uważam przede wszystkim nieczajewców za zjawisko odosobnione; jest ono konsekwencją oderwania się oświeconego Rosjanina od rodzimej istoty rosyjskiego życia. Nawet najbardziej utalentowani przedstawiciele tej pseudo-europejskiej szkoły doszli do przekonania, że Rosjanom nie wolno jest marzyć o kulturalnej odrębności. Najstraszniejsze jest to, że oni mają rację. Bo gdyśmy raz powiedzieli o sobie, że jesteśmy Europejczykami, to tym samym wyrzekliśmy się swojej rosyjskości. W zażenowaniu i w strachu, że się tak spóźniamy w stosunku do Europy, zapomnieliśmy, ze w głębiach rosyjskiej narodowej duszy mieści się zdolność powiedzenia nowego słowa całemu światu pod warunkiem utrzymania odrębności naszego rozwoju."

Jest to więc typowy mesjanizm. Rosja uzdrowi świat, o ile pozostanie ciałem odrębnym. Grymas ironiczny historii sprawił, że nowe słowo, które Rosja powiedziała światu, pochodzi nie od duchowych potomków Dostojewskiego ani też od potomków jego dostojnego adresata, lecz od duchowych sukcesorów potępianego właśnie przez niego Nieczajewa.

A być może miał rację Dostojewski, gdy w swoim "Dzienniku Pisarza" w 1876 r. pisał:

"...najwspanialej rosyjski książę Gagarin, zostawszy Europejczykiem, uznał za konieczne nie tylko przyjąć katolicyzm, lecz od razu wskoczył do zakonu jezuitów. Kto z nich jest więcej rosyjski? Czy nie potwierdza ten przykład skrajnego konserwatysty księcia Gagarina mego paradoksu, że rosyjscy europejscy socjaliści i komunardzi - nie są Europejczykami i skończą na tym, że staną się z powrotem korzennymi i prawdziwymi Rosjanami, kiedy opadną nieporozumienia i kiedy oni nauczą się Rosji, a po drugie, że Rosjanin nie może zostać Europejczykiem na poważnie, pozostając choć trochę Rosjaninem, bo w Rosji jest coś szczególnego, do Europy zupełnie niepodobnego."

Dziwnie jest czytać te proroctwa w lat siedemdziesiąt po ich wypowiedzeniu.

Synteza. Poglądy polityczne Dostojewskiego dadzą się w następujący sposób zsyntetyzować. Bóg rosyjski, prawosławny, rosyjskie mesjaniczne słowo całemu światu, lud rosyjski instrumentem Opatrzności, car rosyjski, natchniony wyraziciel idei ludu rosyjskiego. Pogarda dla inteligencji, bogatych, jako dla Europejczyków, sceptyków, ludzi oderwanych od gruntu rosyjskiego.

Dostojewski nie był konserwatystą. Co prawda, ruchy rewolucyjne są we wszystkich krajach do siebie podobne, a konserwatyzm każdego kraju jest zupełnie odmienny, ale poglądy Dostojewskiego nie zawierają w sobie nawet drzazgi podobieństwa do jakiegokolwiek konserwatyzmu. Przeciwnie, są to poglądy par excellence dynamiczne, nawet na swój sposób rewolucyjne.

Współwyznawcą tych idei był Konstanty Pobiedonoscew. Jest on, jak Dostojewski, wnukiem popa; opisał go Lew Tołstoj jako męża Anny Kareniny, maniaka religijnego i dostojnego rogacza. Był to jednak jeden z ministrów o najwybitniejszej indywidualności za panowania Aleksandra III i Mikołaja II i postać jego rzucała cień na te czasy. Rewolucja, liberałowie nienawidzili Pobiedonoscewa. Miarą indywidualności człowieka będzie zawsze nienawiść jego wrogów. Jeśli jest potężna - człowiek jest dużo wart. Molto nemici, molto onore [Wielu wrogów, wiele honoru] - powiedział "szakal" Mussolini. Rewolucja rosyjska wiedziała, że ośmieszany przez żonę rogacz Pobiedonoscew nie jest stupajką biurokratyczną, oportunistą czy karierowiczem na szczeblu ministra, lecz czuła w nim zawziętego, inteligentnego wroga ideowego. Z dwóch nowych znajomych Dostojewskiego książę Mieszczerski był pajacem i gałganem, Pobiedonoscew człowiekiem głębokiej wiedzy.

Dostojewski i Pobiedonoscew dążyli do rodzaju kalifatu ludu rosyjskiego, do teokracji cesarskiej, sprawowanej w imię wierzeń religijnych ludu rosyjskiego. Obaj wierzyli gorąco, że lud rosyjski jest głęboko religijny. Idealizacja środowiska w stosunku odwrotnym do jego umysłowego rozwoju zdarzała się i zdarza dość często.

Aleksander III podzielał ich poglądy. On także był człowiekiem wierzącym, może nawet bardziej niż Dostojewski, który tylko "chciał wierzyć", i gotów był podjąć się obowiązków rosyjskiego cezaropapieża... Ale ten olbrzym miał jednocześnie duże poczucie zdrowego sensu i brak nerwowości, co sprawiało, że stosunek jego do tych ideałów było mniej więcej taki sam jak stosunek bogobojnego kupca do zapowiedzi, że łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne niż bogatemu człowiekowi wejść do nieba. Aleksander III gotów był być teokratą, ale bez naruszania w czymkolwiek policyjnego aparatu swego ogromnego państwa. Poza tym Aleksander III zniósł eleganckie mundury swej armii i zastąpił je przez workowate ubrania, mające pewne podobieństwo do ludowych strojów rosyjskich, sam nosił duże buty z dużymi łatami na dużym palcu, jadł proste chłopskie potrawy, zakazał swoim dyplomatom posługiwania się francuszczyzną, a nawet raz w kopenhaskim parku oblał wodą króla szwedzkiego z sikawki ogrodowej. Powiedział też raz: "Europa może sobie poczekać, gdy rosyjski car łapie ryby." Wizje Dostojewskiego traciły swój archanielski charakter przy takim wykonaniu. Nie znaczy to zresztą, abym w porównaniu z mędrcem Dostojewskim uważał Aleksandra III za durnia. O, nie!

Dostojewski nie miał szczęścia do potomstwa. Z czworga jego dzieci najstarsza córeczka umarła, jak wiemy, wkrótce po urodzeniu, najmłodszy synek, Aleksy, mając dwa lata dostał nagle ataku epileptycznego, strasznego, trwającego od 9 rano do 12 w południe, po czym zdrętwiał i umarł. Dostojewski czuł się winny cierpień tej niewinnej istoty. Córka Dostojewskiego, Lubow, napisała idiotyczne pamiętniki, w których na każdej stronnicy wywodzi, że Dostojewski nie był Rosjaninem, a jego syn Teodor stał się rodzajem arystokratycznego snoba, zajmującego się wyłącznie końmi i wyścigami. Degeneracja prędko wstąpiła w ślad życia tego pisarza.

Najważniejsze jest to, że degeneratem jego idei był ostatni cesarz rosyjski, Mikołaj II. Był to dostojewszczyk ideowy czystej krwi, a rozpłomieniona w nim przez Dostojewskiego mistyka religijna i miłość rosyjskiego prostego ludu wylała się w formy okropne: w uwielbienie Rasputina.

XXI

DOSTOJEWSKI I NIEKRASOW

Od stycznia 1875 nowa powieść Dostojewskiego Wyrostek drukuje się w miesięczniku, ale nie w miesięczniku Katkowa, jak dotychczas, lecz Niekrasowa, który, po zamknięciu mu przez Murawiewa "Sowriemiennika", wydzierżawił od swego dawnego wroga, Krajewskiego, "Zapiski Ojczyste" i teraz je wydawał redagując w ten sam sposób, jak kiedyś redagował "Sowriemiennika". Niektórzy przyjaciele Dostojewskiego, jak Majakow i Strachow, upatrzyli w tym nagłym przeniesieniu się do radykała Niekrasowa zdradę idei, którą Dostojewski wyznawał, i odsunęli się od niego. Istotnie, było to dość dziwne, że Dostojewski po wielu latach walki ze wszystkimi współpracownikami Niekrasowa teraz zmniejsza swoją powieść w jego wydawnictwie. Dostojewski tłumaczył, że Katkow drukować Wyrostka nie chciał, bo już był podpisał kontrakt z Tołstojem, ale to nie była prawda. Dostojewski za pośrednictwem korektorki z drukarni, w której drukował się "Grażdanin", zwrócił się pierwszy z propozycją do Niekrasowa, jeszcze przed skomunikowaniem się z Katkowem. Dostojewski chciał drukować swą powieść u Niekrasowa. Dlaczego? Względy polityczne nie wchodziły tu w rachubę, należy absolutnie wykluczyć, aby Dostojewski przeżywał w 1875 jakieś załamanie czy też jakąś dywagację w stosunku do swojej monarchicznej, religijnej i antyrewolucyjnej linii, której Niekrasowa był zaprzeczeniem, był wrogiem. O co tu więc chodziło?

Odpowiedź wygląda jak wieniec związany z kilku szarf. Niekrasow i jego wydawnictwa miały specjalny urok dla Dostojewskiego. Poza tym osoba Niekrasowa przyciągała i interesowała Dostojewskiego w ogóle, a w okresie pisania Wyrostka w szczególności. Pamiętamy scenę przy stole pani Panajew, kiedy Dostojewski, ośmiany i ośmieszony, wstał, wyszedł i zerwał z "Sowriemiennikiem". Uważał jednak zawsze, że pismo to ma najwyższy poziom artystyczny wśród wydawnictw literackich. "Sowriemiennik" ciągle imponował Dostojewskiemu i gdy wrócił z katorgi, znów zwrócił się do Niekrasowa proponując mu Sioło Stiepanczikowo, zgadzając się nawet na mniejsze niż gdzie indziej honorarium, byle tylko trafić na ten Parnas. Ale Niekrasow odmówił. Charakterystyczne jest, że rok 1875, w którym nareszcie powieść Dostojewskiego zamieszczona została przez Niekrasowa w jego miesięczniku jest rokiem przełomu w nastrojach, charakterze, nerwowości Dostojewskiego. Porównajmy artykuły w "Dzienniku Pisarza" w 1873 i 1874 r., czyli przed wydrukowaniem Wyrostka u Niekrasowa, a tymże "Dziennikiem Pisarza" w 1876 i 1877, i z łatwością zauważymy olbrzymie zmiany. W pierwszym okresie jest mnóstwo polemiki, bardzo ostrej, zgryźliwej, napastliwej, znać ciągle człowieka mającego kompleks upokorzenia. W latach 1876 i 1877 ten kompleks po raz pierwszy w całym życiu pisarza zacicha, uspokaja się i artykuły Dostojewskiego stają się mniej sarkastyczne, mniej drwiące, a natomiast spokojniej pouczające, wzmacniają się tony powagi ewangelicznej; pojawia się rzecz dotychczas u Dostojewskiego nie znana: spokój. Oczywiście wpłynęło na to także to, że Dostojewski w tym czasie przestał być hołyszem pożyczającym pieniądze od wszystkich swych znajomych. Ale twierdzę, że wpłynął na to także fakt, że Dostojewski nareszcie został wydrukowany przez Niekrasowa i wyzbył się kompleksu, że Niekrasow wyłącza go z klasy literatów, których drukuje. Memu rozumowaniu nie zaprzecza bynajmniej fakt, że w 1875 Niekrasow i jego wydawnictwa dawno już nie miały tego autorytetu najwyższego Parnasu literackiego w Rosji, jakie miały poprzednio, a on, Dostojewski, po ukazaniu się Zbrodni i kary i Biesów dawno już zdobył pierwszą klasę w literaturze i jakkolwiek nigdy za życia nawet w setnej części nie był tak ceniony, jak po śmierci, to jednak już w 1875 nie potrzebuje dla uzyskania wielkości żadnej niekrasowowskiej pieczątki. Ale cóż, Dostojewski był nerwowcem, to uważał siebie za geniusza, którym zresztą był naprawdę, to wpadał w depresję i próba z Niekrasowem była mu potrzebna dla uspokojenia własnego samopoczucia.

Ale to nie wszystko. Niekrasow przyciągał jeszcze Dostojewskiego jako postać związana z tematem Wyrostka. Jak już wiemy, w duszy bohaterów Dostojewskiego toczy się zawsze walka pomiędzy dobrem a złem, prawdziwy bohater Dostojewskiego zawsze składa się z tej walki dobrego i złego. Karmazinow z Biesów, w którym widzieliśmy wyłącznie rzeczy śmieszne i poniżające, nie jest bohaterem z powieści Dostojewskiego, jest to po prostu karykatura Turgieniewa, rzucenie Turgieniewa na karton sarkazmu, to jednostronne, karykaturalne, jednowymiarowe wyśmianie człowieka, będące epizodem w tej powieści, ale to bynajmniej nie bohater, nad wyrzeźbieniem którego pracowałby Dostojewski według swoich metod. Wszyscy prawdziwi bohaterowie Dostojewskiego są ludźmi, w których zło walczy z dobrem, ale zenit ta walka osiąga właśnie w duszy głównego bohatera, "wyrostka" Wiersiłowa. Wyrostek - to młody chłopak, syn tego Wiersiłowa, który kocha swego ojca, ale do końca powieści nie może zdać sobie sprawy, czy ojciec jego jest bohaterem, czy łajdakiem. Otóż Wiersiłow w niczym nie jest podobny do Niekrasowa, a jednak może być portretem tego Niekrasowa, bo może być portretem tego stopnia nasilenia sprzeczności zła i dobra w jednym człowieku, jakie znamionowało Niekrasowa. Młodzież rosyjska nie wiedziała wtedy, czy ma ubóstwiać poetę "ludowej zemsty i żalu" na podstawie jego buntowniczych i realistycznych, szlachetnych i rzewnych pieśni, czy też pogardzać nim na podstawie plotek, które kursowały o jego sybarytyzmie, orgiach, szulerstwie, brudnych aferach pieniężnych, okradzeniu Ogariewa. Stosunek ówczesnej młodzieży rosyjskiej do Niekrasowa był dokładnie taki sam, jak stosunek wyrostka do ojca, którego zmiennego postępowania nie mógł zrozumieć. Dostojewski sam w sobie wyczuwał tę walkę ze złem, kajał się przed Bogiem ze swych grzechów seksualnych, z owej defloracji małej dziewczynki, która, jak sądzę, miała jednak miejsce w jego młodości. Ale Niekrasow był o wiele wybitniejszym przykładem dobra i zła w jednym człowieku. Epileptyk Dostojewski miał w sobie coś demonicznego, nieludzkiego, a Niekrasow w swej powierzchowności, w swej sylwecie moralnej przypominał raczej kupca przedsiębiorczego i obrotnego, a nie Hamleta. Dostojewski wiele złego widział w Niekrasowie, a jednak był dla niego miękki i wyrozumiały. Dziwne! - Dostojewski nienawidził Bielińskiego i wszystkich pisarzy liberałów, którzy wyszli ze szkoły Bielińskiego, a którzy go poniżali, a właśnie do Niekrasowa, który brał przecież udział w tym wyszydzaniu Dostojewskiego, drukował nawet na niego wierszyki satyryczne i obelżywe, które Dostojewskiego bolały jak chory ząb, do tego Niekrasowa właśnie Dostojewski nie miał urazy.

Wstąpmy teraz w tajniki duszy ludzkiej, jak do ciemnego szybu kopalni.

Niekrasow był bardzo biedny, a stał się bardzo bogaty, doszedł do milionowej fortuny, zdobywał sobie dochody wydawaniem miesięcznika i szczęśliwą grą w karty. Otóż Dostojewski w głębi duszy sam chciał być takim Niekrasowem. Od dzieciństwa marzył o zdobyciu milionów i to odbija się we wszystkich jego powieściach. Metody, za pomocą których Niekrasow doszedł do pieniędzy, były mu bliskie i sam je próbował stosować - wydawał przecież razem z bratem miesięczniki: "Wriemia", które zostało zamknięte, i "Epokę", która zbankrutowała, i grał w ruletkę, tak jak Niekrasow grał w karty. Tylko Niekrasow umiał to wszystko robić, umiał być nawet, gdy potrzeba, lichwiarzem, wyzyskiwaczem, aferzystą, czasami złodziejem, a Dostojewski dawał się każdemu oszukiwać, podpisywał skandaliczne kontrakty z lichwiarzami, płacił cudze weksle i nie płacił własnych długów, a kiedy grał w ruletę, to unosił się, wariował, nie miał za grosz samoopanowania. Dostojewski nigdy nie potrafił być Niekrasowem, nie poniżyłby się do postępowania Niekrasowa, ale nie miał mu za złe, że doszedł do milionów, a raczej przeciwnie, wzbudzało to w nim sympatię, czuł się jakoś raźniej, gdy wiedział, że ten literat, a więc kolega po fachu, ma salony ubrane w trofea myśliwskie, lokai, majątki ziemskie i śliczne pojazdy. Poza tym Niekrasow w swych ślicznie śpiewnych wierszach był realistą, popierał Czernyszewskiego i Dobrolubowa, krytyków wzywających do realizmu. Mistyk Dostojewski był realistą, naturalistą, w sposobie swej twórczości wyprzedzał pod tym względem swoje czasy. Niekrasow był ateistą, ale i to mu Dostojewski wybaczał.

Dotychczas jednak mówiliśmy przeważnie o złych cechach charakteru Niekrasowa i czytelnik chciałby się może dowiedzieć o dobrych. Ano! Niekrasow, chociaż wessał w siebie fortunę Panajewa, chociaż zbierał pieniądze na miesięcznik dla Bielińskiego, a potem tegoż Bielińskiego od redakcji odsunął, to jednak był dobry dla swoich współpracowników, hojny, popierający talenty. Niekrasow był sentymentalny, często płakał, gdy był wzruszony. Pisał kiedyś wiersze o księżnej Wołkońskiej, która ze swym mężem poszła na Sybir. Pamiętniki księżnej Wołkońskiej pisane przez nią po francusku czytał mu i tłumaczył jej syn i Niekrasow od czasu do czasu przerywał to czytanie, bo miał oczy pełne łez. Tak samo płakał w czasie czytania wzruszających nowel i wzruszających wierszy. Był hojny i dobry dla ludzi prostych, dla chłopów, służby. Ale najwięcej go bronią jego własne wiersze. Prawda, że w nich potępiał to właśnie, co sam uprawiał, i czynił to w sposób cyniczny i prowokacyjny. A przecież struny pod jego palcami wydawały czasem dźwięki twarde i jakby nieociosane, jakby ordynarne, a jednak tak czułe, tak rzewne, tak delikatne, tak głębokim współczuciem dla cierpienia ludzkiego przepojone. Na rękopisach tych wierszy, na ich marginesie widniały zwykle cyfry, rachunki, podsumowania i jeszcze cyfry, cyfry bez końca. Puszkin na marginesach swych wierszy rysował zawsze kobiece nóżki, Niekrasow swoich podliczał ruble i kopiejki. Przez czas pewien radzieccy historycy literatury podkreślali ten fakt z uznaniem: po paniczu rozpieszczonym wiersze pisać zaczął człowiek o materialistycznym pojmowaniu dziejów.

Wspominaliśmy już, jak obrzydliwie postąpił Niekrasow z jakąś dziewczyną, której złamał życie. W wiele lat później odwiedzał jej grób: kajał się, pisze w swych wierszach, że był dla niej zły, a ona dla niego bardzo dobra. W 1862 umarł wypatroszony przez Niekrasowa z pieniędzy Panajew, a w 1863 Niekrasow zrywa z Panajewą, która przez tyle lat była jego kochanką i w której tyle ludzi się kochało i która była pierwszą poważną miłością Dostojewskiego. Tajemnica jej seksualnego powodzenia, poza oczywiście wspaniałą inteligencją i żywością umysłu, tkwiła w aksamitnych, ogromnych, czarnych, ogrzanych myślą i zainteresowaniem oczach i w specjalnej cerze twarzy. Panajewa była śniadą brunetką i miała prześliczne rumieńce, ale te rumieńce nie błyszczały, jak to często bywa u brunetek, lecz były zupełnie matowe. Lokaj Niekrasowa gościom, którzy dzwonili do mieszkania Niekrasowa, w którym Niekrasow zamieszkał po raz pierwszy, jeszcze jako człowiek ubogi, jeszcze wtedy, gdy było ono mieszkaniem Panajewa, gościom pytającym się o panią Panajew odpowiadał grubiańsko: "Ona już tu teraz nie mieszka"; w Rosji mówić o kimś "ona" jest niegrzecznie. Panajewa wpadła później w nędzę, ale Niekrasow nie chciał jej pomagać, przeciwnie, starał się jej utrudnić otrzymanie skądkolwiek pomocy; jakaś głucha złość rządziła jego stosunkiem do tej kobiety. A przecież na 10 lat przed zerwaniem Panajewa jeździła z nim za granicę, pielęgnowała, gdy był ciężko chory na nie rozpoznany przez lekarzy syfilis, i w pamiętnikach pisanych już długo po śmierci Niekrasowa Panajewa czci jego pamięć, broni go zawzięcie przed wszystkimi zarzutami, a zwłaszcza przed Turgieniewem. Teraz w pokojach wypędzonej Panajewej zamieszkała aktorka francuska, którą Niekrasow wziął na utrzymanie, ale którą później odesłał do Paryża. Przewinęło się kilka kobiet. Wreszcie znalazła się młoda dziewczyna, imię której i imię ojca Niekrasow zmienił, bo były trywialne, i która towarzyszyła mu już do śmierci. Niekrasow nazwał ją Ziną. Była wesoła, jeździła z nim konno po męsku, rozweselała poetę, gdy na niego nachodziły depresje tak silne, że całymi dniami nie mógł się zajmować ani literaturą, ani swoim miesięcznikiem, ani operacjami handlowymi, ani nawet kartami; leżał wtedy nieruchomo na kanapie i patrzał w sufit. Czasami leżał tak przez trzy dni. Niekrasow kupił majątek Karabichę, a raczej nie kupił, lecz wygrał w karty te olbrzymie dobra należące przedtem do ks. Golicynów, z wielkimi lasami i znakomitymi polowaniami. Tutaj zdarzyła się Zinie straszna tragedia. Niekrasow pojechał z nią na polowanie konno, zlazłszy z konia zaczął rozmawiać z gajowym, a Zina świsnęła na psa, ukochanego faworyta Niekrasowa, pontera Klado, i pobiegła z dubeltówką naprzód. Za chwilę usłyszano strzał, potem przeraźliwe wycie psa i przeraźliwszy jeszcze skowyt ze strachu samej Ziny. Blady Niekrasow pobiegł naprzód. Jak się okazało, Zina wsadziła w psa pełny nabój grubego śrutu. Pies miał brzuch rozwalony, wnętrzności wypełzały mu na ziemię. Niekrasow przyskoczył do niego, pies umierając zaczął lizać mu ręce. Niekrasow - opowiadał gajowy - zaczął płakać tak, jak płaczą "klikusze". Należy tu wytłumaczyć ten termin. Życie kobiety chłopskiej było ciężkie w Rosji. Obarczało ją straszliwe brzemię pracy, poza tym bił ją mąż, teść, teściowa, a czasami inni ludzie. U tych kobiet, zwłaszcza na północy Rosji, bardzo rozpowszechniona była wtedy choroba "klikuszestwo", rodzaj histerii; kobiety płakały i krzyczały, ale nie swoim głosem, głosem niepodobnym do swego. Ogromny procent kobiet na wsi zapadało wówczas na to "klikuszestwo". A więc Niekrasow wył nad tym zabitym psem jak taka chora kobieta, "klikusza". Potem zabrał trupa psa, pojechał do domu, zamknął się, nie dopuszczał nikogo do siebie przez kilka dni. Zina tarzała się u jego nóg, prosząc o wybaczenie tego, czemu była winna jedynie przez wypadek tragiczny. Wszyscy myśleli, że nastąpi rozstanie Niekrasowa z Ziną, ale ta "potrafiła utrzymać się na posterunku", jak jadowicie pisała siostra Niekrasowa, która chciała dziedziczyć po bracie. Zresztą Zina była zupełnie bezinteresowna, po śmierci Niekrasowa nie otrzymała nic; cała jego fortuna gdzieś się podziała, zdaje się, że była po kryjomu przekazana na cele ruchów rewolucyjnych i Zina w przekazaniu tym uczestniczyła, ale dokładnych danych nie mamy. Wiemy tylko, że Zina po śmierci Niekrasowa była biedna. Dostojewski był bogaty dopiero po śmierci, Niekrasow tylko za życia.

Wpływ Niekrasowa na społeczeństwo rosyjskie w ostatnich latach przed jego śmiercią był olbrzymi. Rosja ubóstwiała jego wiersze do histerii, do wariacji. Niekrasow umierał w chwili zenitu swej sławy. Umierał strasznie. Nie mógł skonania doczekać. Umierał przez półtora roku. Miał raka w kiszkach. Przez pięć miesięcy leżał, a raczej stał na czworakach. Jęczał ciągle. Zina pielęgnowała go po bohatersku. Nie opuszczała jego pokoju. Niekrasow pisał wtedy do niej wiersze:

Dwieście już nocy,

Dwieście już dni

Męki me przedłużają się,

Nocą i dniem

W sercu Twoim

Jęki me odzywają się.

Dwieście już nocy,

Dwieście dni;

Ciemne zimowe noce,

Jasne zimowe dnie.

Zina, zamknij zmęczone oczy,

Zina, śpij.

Inne piękne wiersze pisał wtedy Niekrasow: skarżył się, że walka przeszkadzała mu być poetą, pieśni przeszkadzały mu być bojownikiem.

W środku swych męczarni wziął ślub z Ziną. Kanony cerkwi prawosławnej nie pozwalają na ślub w domu, ale jakiś poczciwy biskup poradził zwrócić się do popa wojskowego, który ma prawo odprawić nabożeństwo w namiocie. Taki namiot ustawiono w mieszkaniu Niekrasowa, wciąż tym samym, wciąż z tymi samymi wypchanymi niedźwiedziami upolowanymi przez Niekrasowa, i Niekrasow w bieliźnie obchodził trzy razy "anałoj", czyli pulpit używany przy nabożeństwie prawosławnym, z unoszoną nad głową koroną, według rytuału.

Pojęcie, jak długo trwały męczarnie Niekrasowa, dają daty następujące - wiersz do Ziny: "Dwieście już nocy" napisany był w grudniu 1876, ślub był w kwietniu 1877, a umarł Niekrasow dopiero 27 grudnia 1877.

Omawiając Biesy opowiedziałem życiorys Nieczajewa, o którym myślał Dostojewski pisząc tę powieść. Wiersiłow z powieści Wyrostek w niczym nie przypomina Niekrasowa prócz tego jednego, że o Niekrasowie nie jeden człowiek, lecz całe pokolenie zadawało sobie pytanie: czy to kanalia, czy bohater. I to właśnie jest istotne. I dlatego Dostojewski musiał o Niekrasowie myśleć, gdy pisał Wyrostka, i dlatego zamiast streszczać tę powieść wolałem w tym rozdziale pożegnać się z Niekrasowem. Raz jeszcze skonstatujemy, że materiał do swych makabrycznych powieści brał Dostojewski z rzeczywistości rosyjskiej.

Ostatnie lata Dostojewskiego nie są już tak dramatyczne, jak jego życie poprzednie. Latem mieszka z rodziną w miejscowości Stara Russa nad jeziorem Ilmień, spędza tam nawet jedną zimę, z inicjatywy Ani, dla oszczędności. Trzy razy jeździ na kurację do Ems i pisuje wtedy długie i serdeczne listy do żony. Wytacza proces o obalenie testamentu swej ciotki i na tym tle kłóci się ze swymi siostrami, ale proces wygrywa i staje się właścicielem majątku ziemskiego. Pieniędzy już nie marnotrawi, bo zarządza nimi Ania. Rozszerza się wciąż koło jego znajomości wśród najwyższej biurokracji rosyjskiej.

W styczniu 1878 przerywa wydawanie "Dziennika Pisarza" i zaczyna pisać nową, ostatnią już swoją powieść Bracia Karamazow. Pobiedonoscew zarzuca tej powieści pewne dłużyzny, przy tym powiada, że Dostojewskiego Zbrodnia i kara może być uważana za ideał zwartości zamysłu, jasności architektonicznej, podporządkowania całej akcji jednej idei głównej. Uwaga ta jest słuszna. Oczywiście, że Zbrodnia i kara jest dramatyczną walką tezy "nie zabijaj", z antytezą "dlaczego nie mam zabić, jeśli to dla wszystkich będzie korzystne", walką, na którą patrzymy z zachwytem i zdenerwowaniem, z jakim w Rzymie patrzono na walkę dwóch gladiatorów na śmierć i życie, gdy długość i zawziętość tej walki nie gasiła, lecz przeciwnie, podniecała ciekawość. Ale uwaga Pobiedonoscewa jest znów charakterystyczna, dla tego, czego szukano w tej książce. Bardzo długo nikomu nawet na myśl nie przychodziło, że Dostojewski to pisarz religijny, to pisarz rozstrzygający problematykę Ewangelii, nawet w Zbrodni i karze nie dostrzeżono od razu znamion moralno-mistyczno-religijnych. Ale za czasów drukowania Braci Karamazow wszyscy już oczekiwali od Dostojewskiego nowych objawień filozoficzno-religijnych, tego więc także szukał w tej książce Pobiedonoscew, a i późniejsi jej krytycy i czytelnicy główną uwagę zwracali na takie ustępy, jak Opowieść o wielkim inkwizytorze, która wydawała się im być rzeczą najbardziej istotną w tej powieści. Kiedy dziś jeszcze mówimy: "Bracia Karamazow", odpowiada nam echo: Legenda wielkiego inkwizytora. A jednak słuszne to nie jest. Temat rzymsko-katolickiego arcybiskupa skazującego na śmierć Jezusa Chrystusa nie urodził się w Braciach Karamazow, nad tematem tym pracował Dostojewski już poprzednio wiele razy. Oczywiście, że w Legendzie wielkiego inkwizytora temat ten został opracowany najwspanialej i najefektowniej, ale nie to stanowi duszę tej książki, nie to jest jej osią.

Należy tu dodać, że Dostojewski sam zamierzał napisać powieść religijną, a tylko pióro ześliznęło mu się na inną zupełnie powierzchnię, a stało się tak raczej wbrew jego intencjom, jak o tym pisać poniżej będziemy. Dnia 16 maja 1878 umiera dwuletni synek Dostojewskiego, Aleksy, po nagłym ataku epileptycznym. Dostojewski jest w rozpaczy i łaknie pociechy religijnej. Później najsympatyczniejszy z bohaterów Braci Karamazow nosić będzie imię Aleksy. Teraz Ania namawia męża, aby odwiedził słynny klasztor, tzw. Optińską Pustyń, położoną niedaleko powiatowego miasta Kozielska. W klasztorze tym, a raczej obok niego, w pustelni, mieszkał "starzec" Ambroży, którego Dostojewski chciał poznać. Wraz z Włodzimierzem Sołowjewem, pisarzem i filozofem, Dostojewski przybywa do tego klasztoru i mieszka w nim dwa dni: 26 i 27 czerwca 1878. Bodaj po raz pierwszy od czasów Zapisek z martwego domu w powieści Dostojewskiego pojawia się trochę reportażu. W Braciach Karamazow opisany jest klasztor, nastrój tłumów przed cerkwiami, pustelnie, typy mnichów, nawet obiad u "ihumena", to jest przeora tego klasztoru, w dużej celi o niemalowanej, lecz czysto wymytej podłodze, nawet menu tego obiadu i smak doskonałego klasztornego kwasu. Klasztor koło Kozielska, wraz z kilkoma znajdującymi się w jego obrębie cerkwiami, zbudowany był nie w stylu rosyjskim czy bizantyjskim, lecz zachodniobarokowym. Wyczuwam, że Dostojewski nie doznał w czasie tej dwudniowej wizyty tych wrażeń i wzruszeń, po które przyjechał. Podejmowano go tam z honorami, obiady u przeora były na pewno wyśmienite, ale w jego reportażu tchną prawdą tylko postacie mnichów brutalnie zabobonnych. Opisał nam postać mnicha ascety, widzącego wszędzie diabłów jak obrzydliwe pająki. Dostojewski był człowiekiem o przeroście tego, co Francuzi nazywają "esprit de contradiction", po wiarę przyjechał, ale aspekty wiary, które zobaczył, wywołały w nim reakcje negatywne. W powieści Bracia Karamazow występuje "starzec Zosima", mnich natchniony, głęboki, wierzący mądrze i kulturalnie, teolog i filozof religijny. Zdaje się, że takiego starca Zosimy Dostojewski w monasterze kozielskim nie widział, że blaski do jego aureoli pozbierał z tego, co wiedział o świętych Kościoła zachodniego, katolickiego, jakkolwiek nie przyznałby się do tego ani przed czytelnikami, ani przed samym sobą.

Toteż główny impuls, kierujący ręką pisarza w czasie pracy nad Braćmi Karamazow, powstał, moim zdaniem, nie za podróży do monasteru w Kozielsku, lecz w okresie innej zupełnie podróży, wcześniejszej o rok, ale wiemy już, że Dostojewski zawsze z dużym opóźnieniem konsumował w swej twórczości swe osobiste przeżycia: już od kilku lat nie spotyka danej kobiety, a dopiero zaczyna ją opisywać; tak było z Korwin-Krukowską, która po raz pierwszy pojawiła się dopiero w Idiocie jako Agłaja.

Oto rok wcześniej, 20 i 21 lipca 1877, był Dostojewski w Darowem i w Czeremoszni, dawnych folwarkach swego ojca, co spowodowało, że nie tylko jego dzieciństwo wypełnione cierpieniami, lecz i całe jego życie jaskrawo i wyraziście stanęło mu przed oczami. Tutaj był zamordowany lubieżny jego ojciec, tutaj, jak się zdaje, on sam zgwałcił nieletnią dziewczynkę. Bracia Karamazow oczywiście, że zawierają sporo problematyki religijnej, filozoficznej, moralnej, bo Dostojewski chciał pisać wielkie dzieło filozoficzno-religijne, ale porwał go wiatr z lasu w Czeremoszni, który go przestraszył, jak niegdyś ten wiatr w czasie gorącego południa, gdy był małym dzieckiem i gdy pobiegł u chłopa, który orał pole, szukać opieki. Wiatr z Czeremoszni uniósł go w własną jego przeszłość. We wszystkich powieściach Dostojewskiego czynnik autobiograficzny, czynnik liryczny jest bardzo silny, ale nigdzie, nawet w Idiocie, nie ma w jednej setnej takiej autoanalizy psychologicznej, jak w Braciach Karamazow. Ostatnia ta, przedśmiertna książka Dostojewskiego to olbrzymi jego rachunek sumienia, chociaż byłoby ściślej i lepiej, gdybyśmy dla określenia tej książki nie szukali innych wyrazów prócz tych, którychśmy przed chwilą użyli: psychologiczna autoanaliza.

Dwie rzeczy w Rosji można postawić obok siebie, nie tylko jako klasę twórczego geniuszu, ale jako dzieła podobne, duchowo pokrewne: to Braci Karamazow Dostojewskiego i słynną cerkiew, sobór Pokrowski, czyli tak zwanego Wasilia Błażennawo na Krasnej Płoszczadi w Moskwie. W połowie XIV wieku był chłopak u szewca. Ktoś zamawiał u szewca buty na kilka lat, a chłopiec wybuchnął śmiechem, za co dostał po pysku, lecz objaśnił, że śmieje się, ponieważ zamawiający buty na kilka lat ledwo do jutra dożyje. Tak się też stało. Chłopak stał się później świętym, "jurodiwym", czyli szaleńcem, epileptykiem; zachowała się pamięć o jego cudach. Raz chciano go oszukać: ponieważ miał na sobie szubę bogatą, którą mu ktoś darował, pewien złodziej zaczął udawać zmarłego, a jego towarzysz wezwał świętego, aby szubą okrył zwłoki nieszczęsnego. Wasilij istotnie zrzucił szubę z ramion, lecz wyrzekł: "Niech się tak stanie, jak mówiłeś" - i okryty szubą zmarł natychmiast. Wasilij Błażenny żył długo, a Iwan Groźny, postrach Rosji, bał się go i szanował, a nawet odwiedzał w chorobie. Iwan Groźny wybudował także sobór, który później otrzymał nazwę Wasilia Błażennawo, który ma osiem kopuł, lecz każda jest inna, każda ma inny zupełnie rytm architektoniczny, połączenie ich ze sobą robi wrażenie dziwnego szaleństwa. Wewnątrz soboru trudno doszukać się nawy, jest tylko kretowisko korytarzyków, raptem przechodzących w jakieś kaplice, które z powrotem wpełzają w korytarzyki. Człowiek odczuwa jednak, że wielkie mistrzostwo tkwi w tym szaleństwie. To samo można powiedzieć o Braciach Karamazow. W ogóle budynek cerkiewny Wasilia Błażennawo i powieść Dostojewskiego Bracia Karamazow są to dwie rzeczy tak fantastycznie do siebie podobne, że z łatwością można się pomylić i jedno wziąć za drugie i odwrotnie.

Mój Boże! Rok 1878. Wojna rosyjsko-turecka, pokój w San Stefano, niebezpieczeństwo wojny z Anglią. Młody pisarz o gorzejących oczach, Wsiewołod Garszin, wstępuje na ochotnika do wojska, aby podzielić los sołdata. Dostojewski, który swoimi artykułami w "Dzienniku Pisarza" niewątpliwie przyczynił się do rozgrzania tych nastrojów, których rezultatem była wojna, nie wspomina o niej ani razu w swej powieści, pisanej w 1878 i 1879 r. Myśli jego oderwały się zupełnie od wypadków tego świata. Skierowały się w głąb własnej duszy.

Bohaterami powieści Bracia Karamazow są Teodor Karamazow ojciec, stary lubieżnik i potwór moralny, jego trzej synowie: Dymitr, Iwan i Aleksy, oraz jego lokaj, a domniemany syn nieprawy Smierdiakow - nazwisko pochodzi od przymiotnika "śmierdzący". Stary Karamazow miał kiedyś w nocy, na pustej ulicy, zgwałcić idiotkę-karlicę-żebraczkę o przezwisku "śmierdząca", i z tego bestialskiego związku urodził się chłopiec, z którego stary Karamazow zrobił sobie lokaja. Smierdiakow morduje starego Karamazowa, a później sam się wiesza, o to morderstwo posądzony jest Dymitr Karamazow i sąd przysięgłych skazuje go na 20 lat katorgi.

Powieść jest autobiografią, to znaczy autobiografią nie faktów, lecz uczuć, nastrojów, stanów psychicznych. Dostojewski nie był sądzony o morderstwo ojca, nie był mnichem itd., lecz przeżywał w swym życiu te właśnie stany psychiczne, te nastroje, które opisał w Braciach Karamazow. Raz jeszcze powtórzmy: Bracia Karamazow to psychologiczna autoanaliza. Kto w tej powieści jest Teodorem Dostojewskim? Otóż Dostojewski rozczłonkował swą osobę i stworzył z niej trzy postacie powieściowe: Dymitra, Iwana i Aleksego, braci Karamazow. Przesuwało mi się czasami przez głowę, że stary Karamazow to może także Dostojewski, a plugawy i podły lokaj Smierdiakow to może także Dostojewski, ale później stanowczo odrzuciłem te hipotezy. O starym Karamazowie napisała córka Dostojewskiego, Lubow, że Dostojewski sportretował w nim swego ojca. Świadectwa maniaczki Lubow nie mają dużej wartości, ale w tym wypadku należy się nad tym zastanowić i bynajmniej nie odrzucać go tylko z tego powodu, że sam Dostojewski kiedyś pisał: "Wychowałem się w rodzinie rosyjskiej i bogobojnej". Jeśli nawet Dostojewski nie portretował w starym Karamazowie swego prawdziwego ojca, to w każdym razie uznał w nim swego symbolicznego ojca, chciał nam powiedzieć: me namiętności, cnoty i marzenia narodziły się z takiego oto błota.

Lokaj Smierdiakow nie jest także Dostojewskim, lecz duchem blisko niego stojącym, przecież jest jego bratem przyrodnim, choć to braterstwo tak ohydny nosi charakter. Wrócimy do tej sprawy przy omawianiu postaci Iwana.

Dymitr Karamazow, najstarszy z braci Karamazow, jest już Dostojewskim. Jest to człowiek właściwie dobry i szlachetny, lecz nieopanowany, nie panujący nad swymi odruchami, hulaka, awanturnik. Sposób jego życia uzasadnia podejrzenia, że jest mordercą własnego ojca. Dostojewski obnaża tutaj swoje nerwowe niedomagania, widzieliśmy przecież Dostojewskiego zgrywającego się w ruletkę, wydającego w młodości owe 1 000 rubli przysłane mu w charakterze części spadku w ciągu jednego wieczoru, tego samego dnia, którego je otrzymał, aby potem znów cierpieć i skarżyć się na nieznośną biedę; widzimy Dostojewskiego wołającego w ambasadzie papieskiej w Paryżu: "Je veux cracher dans son cafe", Dostojewskiego podpisującego fantastyczne i skandaliczne kontrakty; ciągle poszukującego pieniędzy, zawsze gotowego do sprzedania zawczasu swych praw spadkowych za bezcen, chociaż później wszczynającego procesy o obalenie testamentu. Nigdy znajomość faktów z życia Dostojewskiego nie jest tak potrzebna, jak przy czytaniu Braci Karamazow. Dymitr Karamazow kocha się w Gruszeńce. Ta Gruszeńka to oczywiście Susłowa. Nic nie jest w stanie wypędzić z krwi i łaknień Dostojewskiego wspomnienia tej dziewki. Inne kobiety przechodzą przez powieść Bracia Karamazow również z wrzaskiem, histerią i płaczem, a jednak widać, że to już są oddalone cienie, że już autora nie pieką łzy z powodu ich utraty, że to już tylko teatr cieniów. Natomiast Gruszeńka... imię to po rosyjsku oznacza gruszkę, widać, że jest ona wciąż dla Dostojewskiego upragnionym owocem; jest coś niesłychanie żywego, podniecającego, ekscytującego w tej postaci. Gruszeńka jest zmysłowa trywialnie, brutalnie, lubieżnie i oto ubiera ją wciąż Dostojewski w czarną suknię i czarne koronki na głowę nic tak nie podnieca zmysłów, jak takie przeciwieństwa, dostarczyciele podrażnień seksualnych w Paryżu ubierają przecież prostytutki w habity zakonnic. Zjawa Susłowej wywołuje w Dostojewskim wrzenie krwi, wywołuje zamęt nerwów, innymi słowy, wywołuje w Dostojewskim... Dymitra Karamazowa. Dymitr to brat najstarszy, Aleksy to brat najmłodszy. Jeśli Dymitr to wrzenie krwi i nieopanowanie, brak autodyscypliny w Dostojewskim i inne spostrzeżone w nim przez niego samego cechy awanturnicze, to dla Aleksego obrał Dostojewski najlepszą cząstkę swej indywidualności. Aleksy jest altruistą, dobroczyńcą, jest mnichem i opuszcza klasztor tylko na rozkaz swego "starca". Aleksego wstrząsa brak cudu, gdy na ten cud oczekuje, Aleksy przeżywa załamanie wiary, ale wiara zwycięża. Aleksy jest po stronie Boga. Aleksy po wyjściu z klasztoru ma narzeczoną, dziewczynkę młodziutką, chorą, rozkapryszoną i zdenerwowaną. Przez pewien czas jest ona nawet kaleką, nie może chodzić. Któż to taki? Rozpoznawanie tej osoby doprowadza nas do wybuchu zdziwienia... czyżby to ona... ależ tak! oto ona zaraz po zaręczynach mówi do Aleksego z pogardą: "Ty byś do moich kochanków gotów był nosić listy miłosne", potem mówi, że chce spalić dom, który w marzeniach sobie buduje, oraz inne pomysły sadystyczne, potem istotnie daje Aleksemu list do jego brata Iwana, a Iwan po przeczytaniu tego listu mówi: "Proponuje sama siebie, jak dziewka..." Ależ tak! niewątpliwie, to Maria Dmitriewna, to Isajewa, to pierwsza żona Dostojewskiego, która zawsze w jego powieściach występuje jako chora lub kaleka. Ale cóż znaczy to odmłodzenie nadzwyczajne, to przeistoczenie czterdziestoletniej piekielnicy w panienkę piętnastoletnią. Ano - to samo, co pisałem w rozdziale o Semipałatyńsku, o Dostojewskim śpieszącym do swej ukochanej przez wielkie lasy, że miłość Dostojewskiego do jego pierwszej żony była tak wielka, że już nigdy całkowicie przeminąć nie mogła, i oto ostatni odblask tej miłości sprawił, że złość i rozbestwienie obrzydliwej w rzeczywistości Marii Dmitriewny zostały przez artystę spieszczone, pomniejszone, umilone przez zdrobnienie jej postaci do na wpół dziecinnych wymiarów. W książce tej, jak w soborze Pokrowskim, zwanym cerkwią Wasilia Błażennawo, dzieją się rzeczy niespodziewane i niesamowite. Stary Karamazow miał dwie żony, Dymitr był synem pierwszej, Iwan i Aleksy - drugiej. Dostojewski podkreśla w ten sposób, że więź pomiędzy Iwanem a Aleksym jest jeszcze bliższa aniżeli między nimi obu a Dymitrem. Aleksy jest człowiekiem wierzącym, miłującym Boga i świat; Iwan niewierzącym, sceptykiem, hipochondrykiem. Tych dwóch ludzi wyraża walkę, którą toczył Dostojewski z samym sobą wewnątrz siebie. Dostojewski chciał wierzyć, chciał być człowiekiem religijnym, a oto złość i zwątpienie raz po raz rozsadzały jego wiarę i wyrywały się na zewnątrz, chociaż wbrew jego woli, w jego książkach. Oto przykład: pewien mnich prosi starca Zosimę o środek przeciwko diabłom ukazującym mu się we śnie. Starzec Zosima wpierw zaleca modlitwę i post, ale gdy to zupełnie nie pomaga, zaleca środek przeczyszczający. Nie tyle w samym zaleceniu trywialnego lekarstwa, ile w tej właśnie kolejności zalecenia środków, wpierw modły i posty, później jako jak gdyby środek wyższego rzędu łyżka rycyny, tkwi coś drwiącego i bluźnierczego, coś, z czego wyglądnął Iwan Karamazow w Dostojewskim. Iwan Karamazow jest człowiekiem wiedzy, dużej pracy umysłowej, a z tymi cechami za czasów Dostojewskiego, zgodnie z tradycją idącą jeszcze z XVIII wieku, łączyła się niewiara, sceptycyzm, szyderstwo. Iwan Karamazow rozmawia często i z przyjemnością z przyszłym mordercą ojca, lokajem Smierdiakowem, w ten sposób Dostojewski chce powiedzieć, że ateizm bliski jest zawsze zbrodni; teza ta zresztą najwspanialej opracowana była w Biesach. Wbrew dotychczasowym poglądom utrzymuję, że Bracia Karamazow nie zawierają nowych tez filozoficzno-religijnych. Pomiędzy Iwanem a Smierdiakowem toczy się pojedynek moralny, niewątpliwie zasugerowany Dostojewskiemu tym dramatem, który miał miejsce pomiędzy przyszłym cesarzem Aleksandrem I a Palenem, przyszłym mordercą jego ojca, Pawła I. Palen chciał wciągnąć Aleksandra do spisku przeciwko jego ojcu, Aleksander zgadzał się w duszy, że cesarza trzeba usunąć, ale chciał, aby to ktoś inny uczynił, poza jego wiedzą i bez jego udziału. Palen dążył do otrzymania przynajmniej zezwolenia cesarzewicza na dokonanie tego ponurego aktu. Dyskusja na ten temat musiała się posługiwać wyłącznie półsłówkami i domyślnikami. Dostojewski musiał znać całą tę historię, w każdym razie powtórzył jej treść moralną w zobrazowaniu stosunku pomiędzy Iwanem a Smierdiakowem. Syn domyśla się, że lokaj planuje morderstwo ojca, a jednak po dokonaniu tego morderstwa uważa, że może mieć sumienie spokojne, ponieważ mógł o niczym nie wiedzieć. Smierdiakow w walce na słowa rozbija mu ten spokój hipokrytyczny. Jakże charakterystyczny dla Dostojewskiego, dla tej cechy jego twórczości, którą wciąż w tej książce podkreślam, że tortury opisywane przez Dostojewskiego są zawsze udręczeniami natury moralnej, a nie fizycznej, jest zdanie jednego z bohaterów, że tortury piekielne na tym polegają, że w piekle nikogo kochać nie można.

Iwan Karamazow pozbył się wiary w Boga, ale nie strachu przed niewiadomym. Odwiedza go diabeł, który z nim toczy długie dyskusje. Dostojewski dokładnie go opisuje jako jegomościa w garniturze starannie oczyszczonym, lecz już starszawym i znoszonym. Iwan powiada: "Przekonany jestem, że jeśli go rozebrać, to okaże się, że ma ogon długi, gładki, jak u duńskiego doga, bury."

Właściwą heroiną Braci Karamazow miała być Katarzyna Iwanowna, która była trzecią kobietą stale wprowadzaną przez Dostojewskiego do jego powieści, mianowicie Korwin-Krukowską. Dostojewski-Dymitr Karamazow, awanturnik, kocha się w Susłowej, Dostojewski-Aleksy Karamazow, święty - w Marii Dmitriewnie, choć dodajmy od siebie, że w Marii Dmitriew-nie kochał się nie Dostojewski święty, lecz Dostojewski masochista, i wreszcie Dostojewski-Iwan Karamazow - kocha się w Korwin-Krukowskiej. Zapewne dlatego, że Katarzyna to Korwin-Krukowska, postać ta, która tak dużo mówi i krzyczy, nie wypadła przekonywająco. Dostojewski Krukowskiej nigdy bardzo nie kochał, raczej zaangażował w niej swe ambicje, chciał mieć za żonę pannę inteligentną, utalentowaną i dobrze urodzoną.

Rakitin - indywiduum deprawujące wiarę u innych - to niejaki Jelisiejew, literat, współpracownik i główny wówczas filar wydawnictw Niekrasowa. Adwokat Fietukowicz to słynny wówczas adwokat, liberał i pisarz - Włodzimierz Spasowicz, Polak zresztą w trzech czwartych, osobistość, której Dostojewski ideowo nienawidził. Scena przemówień w sądzie, pojedynek pomiędzy prokuratorem a adwokatem to jedna z najbardziej genialnych kart literatury światowej. Prokurator mówi przez kilka rozdziałów. Czytelnik jest pod wrażeniem, że w sądzie nie można mówić lepiej ani też mówić inaczej. Czytelnik wreszcie jest przekonany, że nic, ale to absolutnie nic nie da się przeciwstawić druzgocącym wywodom oskarżenia. I oto wstaje adwokat, który znów mówi przez kilka rozdziałów. I mówi w sposób, który w niczym nie da się od mowy prokuratora odróżnić: takie same wyrazy, takie same porównania, taki sam szablon prawniczo-sądowy. A jednak czytelnik od razu, z pierwszego momentu słyszy, że ta mowa, jest zupełnie inna, że to mówi całkiem inny człowiek. I teraz dopiero dostrzega, że pewna siebie, triumfująca mowa prokuratora wygłoszona była przez człowieka nerwowego, upokorzonego i o kompleksie niższości. Adwokat zaś jest człowiekiem zadowolonym z życia i naprawdę pewnym siebie. I oto przed chwilą zdawało się czytelnikowi, że nic na świecie nie jest w stanie przeciwstawić się jasności i oczywistości dowodów oskarżenia, a teraz wszystkie te jasności wydają się mu śmieszne, głupie, dziecinne.

Pisarze całego świata używali tysiąca sposobów dla pokazania odmienności sposobu mówienia swych bohaterów. Dostojewski uwziął się, aby wykazać jak największą odmienność przez całkowite podobieństwo. To tak, jak gdyby ktoś wykazał, że największa różnica zachodzi nie pomiędzy różnymi kolorami, lecz pomiędzy bardzo do siebie zbliżonymi odcieniami tego samego koloru.

Ludzie żądają czasami silnej władzy politycznej, przywołują carów, autokratów, proroków, dyktatorów, ponieważ w duszy są całkowitymi anarchistami. Tak właśnie było z Dostojewskim. Jego oskarżyciel nie wierzy, aby oskarżony był ojcobójcą, jego adwokat, przeciwnie, głęboko jest przekonany, ze jego klient dopuścił się zbrodni, którą mu zarzucają; czytelnik jest przekonany, ze zwyciężyła obrona, a sąd wydaje wyrok skazujący. W tym wyśmianiu stosunku instytucji publicznych do prawdy człowieka wypowiedział się podświadomie Dostojewski, będący właściwie anarchistą, ze strachu przed własnym anarchizmem uciekającym pod opiekę Boga i cara.

Dostojewski zakończył Braci Karamazow 8 listopada 1880 r. Jest to już ostatnia jego powieść i przedostatni rok życia. Grozi mu ustawicznie pęknięcie naczyń krwionośnych w płucach. Zdaniem lekarzy powinien unikać wzruszeń oraz wysiłków fizycznych, zwłaszcza podnoszenia ciężarów. Z tymi czasami związane są następujące rozważania Ani: "Słyszałam zarzuty, że mąż mój był rozdrażniony i wyniosły w towarzystwie. Ależ ludzie nie wiedzieli, jaki on był chory! Na przykład do Połońskich, którzy mieszkali na piątym piętrze, mąż mój szedł 20 do 23 minut po schodach i mówił co chwila: "Nie śpiesz się, Aniu, muszę przecież odpocząć", chociaż ja naturalnie wcale się nie śpieszyłam. To tylko małostkowość ludzka twierdziła, że posępność i małomówność mego męża wypływały z cech, których wcale nie było we wzniosłym i szlachetnym jego charakterze."

Ania sprawia sobie wieczorową suknię jedwabną, aby towarzyszyć Dostojewskiemu na zebrania towarzyskie, i prosi zawsze gospodynię domu, aby odsadzała od niego ludzi mogących go zirytować. Dotychczas Dostojewski przeważnie bywał sam, bez Ani. Zresztą i teraz pomimo wieczorowej sukni jedwabnej w szeregu domów bywa Dostojewski bez żony. Złośliwy garbus, panna Sztakenschneider, której rodzice mieli dom otwarty w Petersburgu, zapisuje sobie złośliwe uwagi o Ani, którą nazywa mieszczką, a także o Dostojewskim pisze: "Pomimo wielkiego geniuszu znać w nim zawsze drobnomieszczanina. Kres wielkich pieniędzy to dla niego nie więcej niż 6 tysięcy rubli."

Ale Dostojewski bywał nie tylko u pp. Sztakenachneiderów. Oto list młodziutkiego wielkiego księcia Konstantego Konstantynowicza z zaproszeniem na kolację: "Będą sami swoi, ci sami, co zawsze" - i tutaj następuje wyliczenie kilku imion cioć i stryjaszków z rodziny cesarskiej. Cesarzewicz i jego żona także przyjmują Dostojewskiego. Była to już towarzyska stratosfera.

Tego rodzaju stosunkami Dostojewski nigdy się jednak nie chwali, żonie o tym gadać zakazuje, a wobec cesarzewiczowej nie przestrzega etykiety, przerywa jej, gdy mówi coś, co mu się nie podoba. Natomiast dba bardzo o swoją lokatę w towarzystwie literatów i tu pilnuje należnego sobie miejsca nerwowo i zazdrośnie. Dniem największego triumfu jego życia będzie dzień 6 czerwca 1880.

Odsłaniano wówczas w Moskwie pomnik Puszkina. Uroczystości te miały zająć około dwóch tygodni i Dostojewski był na nie zaproszony. Dostojewski chciał wyjechać do Moskwy z rodziną, żoną, dziećmi i niańką, ale obliczono, że to będzie kosztować 300 rubli, co było za drogo, więc pojechał sam, choć Ania obawiała się, że będzie miał atak epilepsji, a potem, zanim wróci do przytomności, zacznie jej szukać po hotelu i ludzie wezmą go za wariata.

W przeddzień wygłoszenia swej mowy, która przysporzyła mu tyle uwielbienia, Dostojewski otrzymał list od Ani, w którym donosiła ona między innymi, że kupiła dla synka małego źrebaczka za 6 rubli. Dostojewski odpisał na ten list natychmiast, kończąc go słowami: "Całuję źrebaczka." Ten źrebaczek zresztą zaraz zdechł.

Swoją mowę o Puszkinie Dostojewski czytał z rękopisu. Już po pierwszej odczytanej stronicy odezwał się grzmot oklasków, potem oklaski wybuchały już po każdym zdaniu. W pewnej chwili Turgieniew, dotychczasowy wróg Dostojewskiego, posłał mu całusa ręką. Sala zaczęła się histeryzować z zachwytu, ludzie ryczeli i wyli z uwielbienia; połowa sali płakała. Gdy Dostojewski skończył, wołano: prorok, prorok! Studenci, pensjonarki, ministrowie, damy, wszyscy wtargnęli na estradę, całowali mu ręce. Aksakow, który miał mówić po Dostojewskim, oświadczył, że nikt nie jest godzien zabrać głos po tak genialnym przemówieniu. Annienkow, który zaledwie trzy tygodnie przedtem złośliwie wyśmiewał się z Dostojewskiego w prasie, teraz biegał naokoło niego, całując go w oba ramiona. Duszony przez tłum entuzjastów Dostojewski uciekł za kulisy. Tam dopędził go jakiś student, padł mu do nóg i zemdlał u tych nóg z zachwytu.

Z okazji tego triumfu cofnięto nareszcie tajny nadzór policyjny nad Dostojewskim, i jego korespondencja przestała być czytana w cyrkule policyjnym, co w praktyce powodowało zawsze opóźnienie listów do niego adresowanych o kilka dni. Dostojewski dawno już był uważany przez wszystkich rewolucjonistów rosyjskich za wroga nr 1, ale machina policyjna działała inercyjnie i tępo. Dla niej "podporucznik dymisji Teodor Dostojewski" był wciąż od 26 lat byłym więźniem politycznym.

Mowa Dostojewskiego zawierała kilka prześlicznych krzyków patetycznych, kilka spazmatycznych wyciągnięć rąk do ludzi. Czytając tę mowę, która wzbudziła tyle zachwytu, widzimy dokładnie, jak powstają idee, które potem panują nad społeczeństwami, popychają je na śmierć, na wojny, uciskają i terroryzują myśl całych pokoleń. Czytając to przemówienie czujemy się obecni przy poczęciu i połogu wielkiej idei. Ojcem jej jest iluzja, matką - anachronizm rozumowania i anachronizm historyczny. Tak zresztą jest przeważnie z wszystkimi wielkimi ideami, które zmieniały się w rządach nad ludzkością; wszystkie rodziły się z autohipnozy ich twórcy i z hipnozy tłumów, na które oddziaływały. Wszystkie zawsze i wszędzie były dzieckiem iluzji, fikcji, nieprawdy. Dostojewski w swej mowie dopuszcza się anachronizmów straszliwych: przypisuje Puszkinowi, który umarł 43 lata przed wygłoszeniem tej mowy, ideologię, którą on sam, Dostojewski, wyznawał i którą wyznawała pewna część współczesnego mu pokolenia. Przypisuje Puszkinowi myśl i intencje, których ten nigdy nie miał i mieć nie mógł, bo to były myśli Dostojewskiego.

Puszkin w młodych swych latach napisał poemat Cyganie, pod wpływem swego pobytu nad Czarnym Morzem. Młody człowiek przystaje do Cyganów, chce żyć wolnym życiem Cygana, ale za niewierność zabija Cygankę, którą pojął za żonę, i Cyganie go wypędzają. Cały poemat był wybitnie bajronistyczny, Dostojewski w tej ucieczce do Cyganów upatrzył pielgrzymkę w celach poszukiwania prawdy u ludu rosyjskiego; przypisał Puszkinowi, który napisał ten swój poemat w 1824 r., myśli, nastroje, tęsknoty, hasła społeczeństwa rosyjskiego siedemdziesiątych i osiemdziesiątych lat zeszłego stulecia. Eugeniusz Oniegin, ten wielki, poemat Puszkina, nie miał nic wspólnego z tym, co upatrzył w nim Dostojewski, nie miał nic wspólnego nawet z tą atmosferą, klimatem, które teraz dokoła niego zaczął roztaczać Dostojewski. Oniegin - według Dostojewskiego, był to także poszukiwacz rosyjskiej prawdy ludowej, a Tatiana to znów symbol tej rosyjskiej prawdy ludowej. To wszystko nie było Puszkinem, to była ideologia samego Dostojewskiego. Ale słuchacze Dostojewskiego wierzyli wówczas głęboko, że Puszkin tak myślał jak Dostojewski i jak oni sami myśleli podczas słuchania tej natchnionej mowy.

Bo tylko w czasie słuchania tego przemówienia. Gdy Dostojewski mówił, to wszystkim się zdawało, że wygłasza on jakąś mowę syntetyczną, godzącą wszystkich Rosjan - Piotra Wielkiego ze starowierami, Aksakowa z Turgieniewem, siebie z rewolucjonistami, że godzi słowianofili i zachodowców. Ale już kilka dni później ocknęli się wszyscy. Urok słów geniusza przestał działać. Mowę przeczytano w druku i zaczęto ją atakować. Dostojewski mógł po triumfie, który przeżył, zachować się z rezerwą. Ale Dostojewski była to natura wściekle bojowa. Zagryzł wędzidło i rzucił się do kontrataku. To nie był człowiek skłonny do spoczywania na laurach. Dostojewski to był bój, bój, bój o rzeczy, w które chciał wierzyć, i takim był przez całe życie.

Powodzenie Braci Karamazow było ogromne. Dostojewski chce dalej pracować, ma pisać drugą część Braci Karamazow. Prócz tego wznawia wydawnictwo "Dziennika Pisarza". Ogłasza przedpłatę. W 1881 r. Ania zwraca pieniądze przesłane na wydawnictwo, wstrzymane przez śmierć.

W nocy z 25 na 26 stycznia 1881 r. Dostojewski, który pracował nocami, ponieważ musiał mieć naokoło ciszę, gdy pisał, upuścił obsadkę pióra na podłogę i ta potoczyła się pod półkę z książkami. Obsadki tej używał także do nabijania tytoniu do papierosów. Dostojewski odsunął półkę z książkami, aby ją dostać. Musiało to mu zaszkodzić. Następnego dnia odwiedziły go siostry, z którymi się kłóci w ciężkiej sprawie obalenia testamentu. Zaczynają się krwotoki. Przywołano lekarzy. Leżał na otomanie, nad którą w brzydkiej dębowej rzeźbionej ramie, wybranej przez Anię, wisiała fotografia Madonny Sykstyńskiej. W dniu 28 stycznia o godzinie 7 rano obudził się, przywołał żonę i kazał podać sobie Ewangelię, ten sam egzemplarz, który był mu darowany w Syberii w drodze na katorgę przez żony dekabrystów i który był z nim razem w więzieniu. Roztworzył Ewangelię na III rozdziale św. Mateusza i przeczytał:

"A Jan mu nie dopuszczał, mówiąc: Ja mam być chrzczony od Ciebie, a ty przychodzisz do mnie. A Jezus, odpowiadając, rzekł mu: Zaniechaj teraz; albowiem tak się nam godzi wypełnić wszelką sprawiedliwość."

- Widzisz - powiedział Dostojewski do Ani - zaniechaj, odpuść. Ja dzisiaj umrę.

Istotnie umarł tegoż 28 stycznia 1881 o godzinie 8 minut 38 wieczorem.

Rozpoczęło się kilka dni męczącego chaosu pogrzebowego.

Przez skromne mieszkanie wielkiego pisarza, ciasne i nędznie umeblowane, przepłynęło tysiące ludzi. Mała córeczka Dostojewskiego zrywała liście z bukietów, które jedni kładli na piersi zmarłego, i dawała innym na pamiątkę. Gdzie go pochować? Ania pamiętała, że Dostojewski prosił, aby go nie grzebać razem z literatami rosyjskimi, od których doznał tyle przykrości, i że podobał mu się cmentarz Monasteru Dziewic, i prosi szwagra, aby tam pojechał i kupił miejsce. Dzieci Dostojewskiego radośnie i wesoło wskoczyły do sanek, aby się przejechać po błyszczącym tego dnia od słońca i śniegu Petersburgu. Ale przeorysza Monasteru nawet nie słyszała o pisarzu Dostojewskim, powiedziała, że wszyscy równi są przed Panem, i zażądała kwoty olbrzymiej. W czasie jednak tych targów Ania została powiadomiona, że zakonnicy z Ławry Aleksandra Newskiego, najbardziej dostojnego i najdroższego cmentarza w Petersburgu, proszą ją, aby pochowała męża na ich cmentarzu, przy tym oświadczają, że żadnych za to pieniędzy przyjąć nie mogą. Oczywiście zakonnicy ci usłyszeli od najwyższego swego przełożonego, Pobiedonoscewa, odpowiednią radę, którą pośpiesznie wykonali.

Z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przyjechał urzędnik, który przywiózł Ani pieniądze na pogrzeb męża i obietnicę, że dzieci będą kształcone na koszt skarbu państwa. Ale Ania odmówiła przyjęcia tych pieniędzy.

Natomiast, gdy kilka godzin później zjawił się inny dygnitarz i oświadczył, że cesarz wyznaczył jej dożywotnią pensję, równą pensji wdów po general-majorach, to Ania ucieszyła się bardzo i podziękowawszy dygnitarzowi prędko poszła do pokoju swego męża, aby mu opowiedzieć tę nowinę. I dopiero w progu, zobaczywszy katafalk, przypomniała sobie, że on przecież nie żyje i wiadomości tej wysłuchać nie jest w stanie.