Gustaw Herling-Grudziński

Dziennik pisany nocą

1971-1972

(...)

Trzeba pamiętać, że jest to drugi pobyt Nieczajewa za granicą. Młodzieniec prezentuje się emigrantom jako pełnomocnik i przywódca rozgałęzionej organizacji podziemnej w Rosji. Jego stosunek do Bakunina, dawniej czołobitny i pełen rewerencji należnej Mistrzowi ze strony ucznia, nie jest teraz pozbawiony odcienia protekcjonalnej wyższości a bodaj i lekceważenia. Jego wersja zabójstwa studenta Iwanowa, przyjęta w nieświadomości rzeczy za dobrą monetę przez środowiska wygnańcze, opiera się na założeniu że chodziło o nieunikniony akt terroru rewolucyjnego dokonany na agencie prowokatorze. Nie dość tego: chwyta również jedno z arcydziełek wielkiego talentu mistyfikatorskiego czy mitomańskiego Nieczajewa, jego zapewnienie że wylądował szczęśliwie za granicą po karkołomnej ucieczce z Twierdzy Pietropawłowskiej. Nie ma powodu dziwić się zanadto bohaterskiej aureoli, jaką rozpięto nad jego głową. Blask tej aureoli oślepił do pewnego stopnia Natalię.

Natalia szybko otrząsa się z niezdecydowania. Przecież Nieczajew "głosi najstraszniejszą hipokryzje, powtarzając bez przerwy że cel uświęca środki"! Przecież to "czysty jezuityzm"! Nieczajew spokojnie potwierdza: "Tak, jezuityzm. Jezuici to najbardziej inteligentni i pomysłowi ludzie. Nie było jeszcze nigdy takiego znakomitego stowarzyszenia. Należy po prostu kopiować ich metody od początku do końca, zmieniając rzecz jasna cel". Zaskoczona i przerażona jego deklaracją, córka Herzena zadaje sobie pytanie jak Ogarew może się utożsamiać z systemem zezwalającym na "podsłuchiwanie, otwieranie cudzych listów, kłamanie". Pyta o to wprost Ogarewa i dowiaduje się w odpowiedzi, że "bywają czasy kiedy kłamstwo jest koniecznością".

Nieczajew wtajemnicza ją w inne sekrety tych szczególnych czasów. Wszystko, dosłownie wszystko, musi być oceniane z punktu widzenia użyteczności dla Sprawy. Kto nie jest z nami, jest przeciwko nam. Przyjaciołom zaufanie, wrogom oszustwo i zniszczenie. Intryganctwo, szpiegowanie? Słowa, słowa, produkt sentymentalnych przesądów. Zwykłe ludzkie uczucia, lojalności rodzinne, zasady uczciwości i przyzwoitości? Konwencjonalne pęta, w sam raz na śmietnik. W Natalii dojrzewa przekonanie, że nie może mieć nic wspólnego z tymi "odrażającymi metodami": "Pokazano mi cudownie skonstruowaną maszynę, dano mi rączkę, poproszono mnie żebym pomogła kręcić, zapewniając że produkuje tani chleb dla ludu, ale po jakimś czasie zrozumiałam że mnie oszukano, że maszyna produkuje trującą papkę, przynoszącą cierpienie zarówno przyjaciołom i obojętnym jak wrogom".

W dwa lata później Natalia Herzen ostrzega w liście Maszę Reichel: "Bądź bardzo ostrożna ze wszystkimi tymi Rosjanami, którzy tu niedawno przyjechali... Formuje się wśród nich nowy typ człowieka a la Nieczajew, odmiana rewolucyjnego jezuity gotowego do wszelkiej nikczemności w interesie celu nadrzędnego, czyli rewolucji w Rosji".

Wierchowieński jest skrzyżowaniem satanicznego szarlatana i małego plugawego intryganta, w gruncie rzeczy nie wyczuwa się w nim ani krzty tej choćby abstrakcyjnej i obsesyjno-patologicznej "ideowości", jaka zżera powiedzmy Szigalewa (znamienne że Szigalew w momencie działania wycofuje się z zasadzki zastawionej na Szatowa-Iwanowa). Pochłania go wyłącznie wielka demoniczna gra. Gdyby do niego przymierzyć pytanie Natalii Herzen, nie byłoby chyba wątpliwości że "energia, złośliwość i okrucieństwo" złożyły się na doskonałą inkarnację "łajdaka bez skrupułów". W każdym razie fanatyzm wlecze się tu za łajdactwem, a nie na odwrót. Widać to wyraźnie, kiedy po zebraniu "wśród naszych" Wierchowieński wykłada Stawroginowi filozofię "szigalewszczyzny". Stawrogin: "Pan nie jest socjalistą, lecz człowiekiem o olbrzymiej ambicji politycznej". Wierchowieński: "Jestem oszustem, a nie socjalistą. Jestem tylko łajdakiem".

Nieczajew był z pewnością pod wieloma względami inny. Nie ma powodu nie ufać świadectwom, które przytacza Venturi. Aleksandra Zasulicz, na przykład, uważała Biesy za "głupią karykaturę Niecząjewa i w ogóle nas wszystkich"; Niecząjewa wspominała jako "prostego chłopaka rosyjskiego, podobnego z wyglądu do robotnika, trochę niepewnego siebie w mieście, wcale nie zarozumiałego, lubiącego pośmiać się i pożartować". Co z tego? Chodzi nie o zewnętrzny profil wyniesiony w pamięci z mniej lub więcej przelotnych zetknięć, ale o typ: o "nowy typ człowieka a la Nieczajew" zaobserwowany przez Natalię Herzen, o nowy typ zbrodniarza stworzony przez Dostojewskiego w związku z zamordowaniem Iwanowa. Nikt nie zaprzeczy że w zachowaniu się historycznego Nieczajewa, od aresztowania i procesu w roku 1872 aż po śmierć w Twierdzy Pietropawłowskiej dziesięć lat później, było coś z posępnej godności fanatyka. Wolno więc co najwyżej uznać że u wolnego Nieczajewa, w przeciwieństwie do Wierchowieńskiego, łajdactwo wlokło się za fanatyzmem.

Wkrótce po roku 1917 bolszewicy próbowali z niego zrobić swego prawdziwego poprzednika, potem zapanowało kłopotliwe milczenie jak po niepotrzebnym i przedwczesnym wyłożeniu kart na stół. Ileż tych więzów pokrewieństwa, ile bezpośredniego sięgania po spadek! Okrutny mnich rewolucji jako prekursor profesjonalnego rewolucjonisty przed rokiem 1917, a później: zakon morderców ku chwale rewolucji jako model elity partyjnej; wybrana i zgrana między sobą dziesiątka jako zalążek Politbiura; zabójstwo Iwanowa jako prototyp procesów moskiewskich; teoria ścięcia stu milionów głów i przeskoczenia rowu (w dopowiedzianej do kropki wersji Dostojewskiego) jako prefiguracja czystek i krwawej kolektywizacji. A gdy się czyta o rewolucji odseparowanej wyraźnie od miłości i przyjaźni, o rewolucji co sama w sobie staje się ważniejsza od tych których chce zbawić, przychodzi na myśl naiwna pozornie lecz w istocie prorocza i mądra refleksja Natalii Herzen o cudownie skonstruowanej maszynie, produkującej zamiast taniego chleba dla ludu trującą papkę dla wszystkich. Ta maszyna to obecna La Chose, system sowiecki według określenia Sartre'a.

Być może nie jest przesadą dostrzegać jakiś tajemniczy znak historii w tym, że rok śmierci Herzena i szczytu sukcesów Nieczajewa był rokiem urodzenia Lenina. Nowi rewolucjoniści rosyjscy stoją dziś wobec znacznie bardziej skomplikowanego i powikłanego rachunku sumienia i tradycji, niż się sądzi czy oni sami przypuszczają. Z pasowania Jezusa na "pierwszego agitatora rewolucyjnego" Nieczajew wyciągnął jeden pożytek, integralny jezuityzm rewolucyjny. Narodziła się i trwa dalej (nie tylko w Rosji) epoka, legitymująca się jawnie lub skrycie hasłem sformułowanym za nią przez Dostojewskiego: "Skoro Boga nie ma, wszystko wolno". Pod Boga, jeśli się w niego nie wierzy, można podstawić Prawo Moralne.

W kwietniowym numerze Miesięcznika Literackiego wariacje na różne tematy Iwaszkiewicza, a w nich taki klejnocik:

"Znam twórczość Sołżenicyna, bardzo niejednakowo ją oceniam. Pierwsze jego utwory są na bardzo wysokim poziomie, takie jak Matrionin Dom (dla ścisłości Dwor - G.H.G.). Ostatnie utwory są o wiele słabsze, przede wszystkim są bardzo rozgadane i pisane z wyraźną manią prześladowczą. Zresztą nic dziwnego. Historia obozów jest jego manią. Ale taki Pierwyj Krug jest słaby. Daje niesłychanie ciekawy materiał faktograficzny o rzeczach nieznanych społeczeństwu naszemu (i społeczeństwu rosyjskiemu też), ale forma artystyczna jest wyraźnie słabsza. No cóż, a przyznanie mu nagrody Nobla jest demonstracją polityczną. Jest to fakt bardzo szkodliwy. Mamy jeszcze inny powód do zmartwienia, że dostał nagrodę Sołżenicyn, bo teraz trzeba będzie dać Fiedinowi albo komuś takiemu, tak jak dostał Szołochow po Pasternaku, i znów nas odetną od nagrody Nobla na dłuższy czas".

Wypada zacząć od końca, czyli od "jeszcze innego powodu do zmartwienia", skoro nawet głuchy dosłyszy stęknięcie osobiste Iwaszkiewicza w melancholijnej uwadze że "znów nas odetną od nagrody Nobla na dłuższy czas".

Załatwiwszy wawrzynową "manię prześladowczą" Iwaszkiewicza, można by się zająć obozową "manią prześladowczą" Sołżenicyna. Ale po co, jeśli Iwaszkiewicza da się jeszcze jakoś wyleczyć, a Sołżenicyna już nie? Ach te "rzeczy nieznane społeczeństwu naszemu (i społeczeństwu rosyjskiemu też)"... Ach ten Iwaszkiewicz, Iwaszkiewicz...

Wiele lat temu w szkicu Klęska i bunt dworzanina zestawiłem go z Aleksiejem Tołstojem. Niedawno przybył nowy przyczynek do trafności tego porównania. Słyszę, że na jakimś uroczystym spędzie Iwaszkiewicz zwrócił się do Gierka per "Drogi Panie Edwardzie". W okresie miodowych miesięcy paktu Sikorski-Majskij córka Feliksa Kona, Helena Ujsijewicz opowiedziała W. W. o takim zdarzeniu, którego była świadkiem podczas jednego z bankietów kremlowskich. Aleksiej Tołstoj, zalany w sztok i podochocony tzw. serdeczną atmosferą, pomaszerował chwiejnie z kielichem w łapie na drugi koniec stołu i pijącemu spokojnie Stalinowi zaoferował bruderszaft. Stalin (niepozbawiony, jak twierdzą cudzoziemcy którzy z nim rozmawiali, cierpkiego poczucia humoru) odparł z uśmiechem: Wy konieczno szutitie, graf. Nie wiem, czy Gierek odpowiedział naszemu Aleksiejowi Tołstojowi: "Pan chyba żartuje, Panie Prezesie".

Aktualizacja legendy o Wielkim Inkwizytorze, którą Iwan Karamazow skomponował i opowiedział Alioszy, wymaga przestawienia akcentów. Groźny starzec z Sewilli oznajmia milczącemu Chrystusowi, że w ciągu piętnastu stuleci Kościół "poprawił" Jego naukę. "Wszystko zleciłeś papieżowi, a więc wszystko jest teraz w mocy papieża, a Ty lepiej wcale nie przychodź, nie przeszkadzaj, przynajmniej do czasu". Ludzie są przeświadczeni o swojej wolności, a tymczasem oni sami ofiarowali tę swoją wolność kościołowi, potulnie złożyli ją u jego stóp. Człowiek urodził się buntownikiem, a czy buntownik może być szczęśliwy? Najbardziej zatem męczący i nieustanny frasunek człowieka jest taki: mając wolność, szukać czym prędzej kogoś, przed kim można się pokłonić, lecz pokłonić się chce człowiek przed niewątpliwym i razem ze wszystkimi innymi. I oto szuka tego, komu mógłby oddać dar wolności; bo z darem wolności się rodzi, nie wiedząc jednak co z nim robić. Zbyt wysokie, Chrystusie, miałeś mniemanie o człowieku: jest niewolnikiem, chociaż się buntuje. Przysięgam Ci, człowiek jest słabszy i nikczemniejszy, niż myślałeś! Wolność sumienia: cóż bardziej ponętnego i bardziej zarazem męczącego! "Istnieją trzy siły, tylko trzy siły na ziemi, które mogą na wieki zniewolić i zjednać sumienia tych słabych buntowników dla ich własnego szczęścia. Te siły - to cud, tajemnica i autorytet".

Przestawienie akcentów polega na tym: cud i tajemnica odchodzą na dalszy plan, ustępując pierwszeństwa autorytetowi. To jest ostatni szaniec obronny kościoła instytucjonalnego, jedynego jaki interesuje Wielkiego Inkwizytora. Niechęć do liberalizmu, do demokracji tout court *[(fr.) tout court - krótko; po prostu] tłumaczy "mieszane uczucia" kościoła wobec "wolnego świata". Tęskni do rozmówców (czy partnerów), którzy jak on cenią wysoko Autorytet. Zdaje się marzyć o przywróceniu zachwianej równowagi Autorytetu w nowym "konstantynizmie", zdolnym ująć w karby "niewolnika który się buntuje". W "konstantynizmie" dzielonym z kim?

Zdumiewającą, genialną cechą "poematu" Iwana Karamazowa jest jego obosieczność. Mowa niby o kościele, a jednocześnie w tyradzie starca z Sewilli słychać głos rewolucjonisty Szigalewa, protoplasty bolszewizmu, teoretyka "absolutnej niewoli wysnutej z założeń absolutnej wolności".

Jakaś przyszła, poprawiona wersja legendy Dostojewskiego mogłaby wyglądać i tak: przychodzi znów u na ziemię On, żeby "przeszkadzać"; purpurat-spadkobierca Wielkiego Inkwizytora nie każe Go już sam wtrącić do lochu, lecz zwraca się z prośbą o interwencję do Władcy; tym Władcą na straży Autorytetu będzie - czemu nie? - jeden z uczniów Szigalewa.

Piszą mi z Ameryki, że ewangelią campusów uniwersyteckich stały się ostatnio Zapiski iz podpolja Dostojewskiego.

Dałem mu jeść i zabrałem go na skały. Wschodzące słońce podgrzewało przód skał, ułożył się więc wygodnie w jednym z załomów. Daleko w kierunku Capri łuszczyła się jeszcze poranna mgła, ale w zatoczce Cantone morze było gładkie i czyste jak arkusz cynfolii, cichym i równomiernym poślizgiem obmywało kamienistą plażę. Zapóźnieni rybacy nocni wyciągali z łodzi sieci, wytrząsając z nich więcej alg i krzewów niż ryb: od lat morze jest tu zatrute, a reszty dzieła zniszczenia rybostanu dokonuje kłusownictwo z użyciem petard i bomb chałupniczego wyrobu. Z małego klasztoru na szczycie San Costanzo wytrysnął storczyk dymu.

W latach wojny, na pustyni irackiej, do rejonu zakwaterowania naszej baterii przyniesiono ledwo urodzonego szczeniaka, przypuszczalnie podrzutka z sąsiedniej osady arabskiej. Nie wiadomo było jak go karmić, aż wpadłem na pomysł przerobienia nakłutej prezerwatywy na smoczek, który napełnialiśmy rozcieńczonym słodkim mlekiem skondensowanym. Ja też, wprowadziwszy tym sposobem szczeniaka już od pieluszek na drogę życia świadomego, nadałem mu imię Żulik. Był uroczym pieskiem, rozpieszczaną przez wszystkich żołnierzy maskotą baterii. W Egipcie zabroniono nam go wziąć na statek idący do Włoch: jak oszalały kołował po oddalającym się nadbrzeżu portowym. W parę miesięcy później zjawił się w naszej baterii na przedpolach Monte Cassino. Po kampanii włoskiej odkomenderowano mnie do Rzymu; odtąd ojcował Żulikowi niepodzielnie plutonowy P., który zdaje się wyjechał z nim w końcu do Polski. Wyniosłem z wojny tylko dwie pamiątkowe fotografie: Żulika na masce "łazika" i Sosnkowskiego dekorującego mnie w Anconie. Obie straciłem w jakiejś karczemnej burdzie, piło się wtedy w Rzymie na umór.

Przeglądałem w księgarni album fotograficzny poświęcony głośnemu cudotwórcy i stygmatykowi Padre Pio z San Giovanni Rotondo w Apulii. Twarz surowa i gniewna, zwłaszcza oczy zimne i nieubłagane.

Przed laty A.[leksander] W.[at], przejazdem w Neapolu, wyciągnięty na hotelowym łóżku "w czterech ścianach swego bólu", postanowił wybrać się do Padre Pio. Ostatnia deska ratunku, nadzieja cudu, ucieczka od rozkładanych bezradnie rąk lekarzy do rąk pokrytych stygmatami, zdolnych może samym dotknięciem uśmierzyć przewlekłe męczarnie.

Wrócił z tej pielgrzymki rozbity. Cała jego żarliwa wiara uderzyła jak o skałę o chłopski, szorstki, prawie opryskliwy, wyzuty z wszelkich rafinacji katolicyzm stróża San Giovanni Rotondo. Nie mogło być inaczej. Nie pieta, nie miłosierdzie, lecz gromowładna sprawiedliwość i bezwzględność tkwią u źródła tęsknot religijnych wsi apulijskiej. To przecież w niewielkiej odległości od cudotwórczego feudum Padre Pio znajduje się San Nicandro, gdzie grupa chłopów porzuciła religię ojców i przeszła na judaizm. Ich inspirator i nauczyciel Donato Manduzio pokłócił się w końcu nawet z rabinem rzymskim, wytykając mu nadmierną letniość. Pisał do niego na krótko przed śmiercią: "Powinniście założyć szkołę proroków. W ten sposób ani wy, ani my nie będziemy błądzili po omacku. Bez Widzenia pasterz jest ślepy. Gdyż nasz Bóg nie jest Bogiem umarłych, ale Panem Zastępów. Jeśli gardzicie moimi słowami, nie mną gardzicie, lecz Bogiem Wizji, który wywołuje i zmienia wiatr jak mu się podoba. I nie ma nikogo, kto mógłby Go zapytać: co czynisz?". Pasterz wyposażony w dar Widzenia, na służbie Pana Zastępów wywołującego i zmieniającego wiatr jak Mu się podoba: tym zapewne chciał być dla wiernych owieczek Padre Pio, który codziennie wznosił nad ołtarzem ręce w bandażach przesiąkniętych krwią i ropą stygmatów.

Z Warszawy od Herberta jego Wiersze zebrane. Nie znałem ostatniego tomiku Herberta Napis z pięknym Prologiem. Jest to rozmowa "Życia" z Wiernością, tak dla mnie przejmująca, że czytałem ją ze skurczem gardła. On: "Praliśmy potem długie lata / bandaże. Teraz nikt nie płacze / chrzęszczą w pudełku po zapałkach / guziki z żołnierskiego płaszcza". Chór: "Wyrzuć pamiątki. Spal wspomnienia i w nowy życia strumień wstąp. / Jest tylko ziemia. Jedna ziemia i pory roku nad nią są". On: "Płynę pod prąd a oni ze mną / nieubłaganie patrzą w oczy / uparcie szepczą słowa stare / jemy nasz gorzki chleb rozpaczy". "Nie ma tego miasta "- nalega Życie. "Świeci jeszcze "- broni się Wierność. "Jak próchno w lesie"- odpowiada Życie. "Puste miejsce / lecz wciąż ponad nim drży powietrze / po tamtych głosach" - upiera się Wierność. I przesłanie:

Jak bardzo Prolog Herberta spokrewniony jest z wierszem Miłosza W Warszawie! "Przysięgałeś, że nigdy nie będziesz płaczką żałobną". Ale "serce to kamień, w którym jak owad zamknięta jest ciemna miłość najnieszczęśliwszej ziemi". Także w Balladzie Miłosza, dedykowanej Andrzejewskiemu, słychać podobne tony.

Więc wciąż Wierność, "ciemna miłość", coś z Conrada. Trudno powiedzieć czy i jak długo choćby w szczątkach przetrwa; w każdym razie bystry Kott wiedział co robi (w poprzednim wcieleniu), atakując nazajutrz po wojnie "conradowską filozofię godności ludzkiej".

Wielkie pijaństwo przed laty u Lebensteina. Widzę, jakby to było wczoraj, Herberta skaczącego do oczu Andrzejewskiemu, gniewnego, zaciekłego, właśnie Wierność, która rzuca wyzwanie miazdze "Życia". Cokolwiek się stanie z powieścią Andrzejewskiego, jakkolwiek będzie przyjęta po wszystkich amputacjach Jej tytułowi nikt nie odmówi celności i przenikliwości.

8 czerwca 1904 roku Czechow i Olga Knipper przyjechali, po krótkim postoju w Berlinie, do Badenweiler. Czechow poczuł się lepiej, pisał o tym w listach do siostry i znajomych, gorąco chwaląc swego nowego lekarza, doktora Schwoerera. Planował wojaż do Włoch. Niebawem opanował go niepokój, trzeba było na gwałt zmienić hotel. Chciał mieć balkon. Z balkonu obserwował godzinami krzątaninę przed urzędem pocztowym naprzeciwko. Żona zabierała go czasem na przejażdżki dorożką po okolicznych lasach. Pod koniec czerwca nadszedł ciężki, trzydniowy kryzys. Pierwszego lipca wieczorem nagła poprawa. Czechow obudził się po północy. Dusił się, zażądał lekarza (nigdy dotąd mu się to nie zdarzało). Gdy zjawił się Schwoerer, Czechow spojrzał na niego i wyszeptał: Tod? Położono mu lód na sercu, posłano po tlen. "Szkoda fatygi, umrę zanim przyniosą tlen". Poprosił o kieliszek szampana. Wypił kilka łyków, opadł na poduszki majacząc: "Poszedł marynarz?". Może do jego rozbieganych w agonii myśli wtargnęło dalekie echo wojny rosyjsko-japońskiej? Ocknął się, powiedział bardzo cicho: "Umieram", dodał jeszcze ciszej dla Schwoerera: Ich sterbe *[(niem.) - umieram]. Znowu opadł na poduszki. Umarł o świcie, przekaz głosi że w tym momencie duża ćma nocna krążyła z głośnym brzęczeniem dokoła żarówki.

Zwłoki w trumnie cynkowej przywieziono do Moskwy wagonem towarowym z napisem "Świeże ostrygi". W tym samym czasie na dworzec moskiewski wjechały innym pociągiem zwłoki generała Kellera, poległego na wojnie. Powstał zamęt, część przybyłych na pogrzeb Czechowa ruszyła za karawanem Kellera, dziwiąc się że pisarza odprowadza na cmentarz orkiestra wojskowa. Kiedy wyjaśniło się nieporozumienie, niepowściągano chichotów. Gorkij: "Za trumną Czechowa szło nie więcej niż sto osób. Pamiętam jeszcze dwóch adwokatów moskiewskich, obu w nowiusieńkich półbutach i kolorowych krawatach, rzekłbyś wybrali się na ślub. Jeden rozwodził się szeroko nad inteligencją psów, drugi wynosił pod niebiosa uroki swojej daczy. Dama w sukni koloru malwy, pod koronkową parasolką, powtarzała w kółko do idącego obok niej staruszka: »Był taki milutki, taki inteligentny!«. Staruszek pokaszliwał sceptycznie. Dzień był upalny, nasycony kurzem. Na czele konduktu tęgi oficer policji posuwał się majestatycznie na spasionym białym koniu. Wszystko to było straszliwie wulgarne, obrażało pamięć wielkiego i wrażliwego artysty".

W roku 1843 wyszło w Paryżu czterotomowe dzieło La Russie en 1839. Autorem był potomek starej arystokratycznej rodziny francuskiej, Astolphe Louis Lenor markiz De Custine. Urodzony w roku 1790, wnuk i syn dwóch De Custine'ów zgilotynowanych, rósł pod czułą opieką cudem ocalałej matki, pięknej Delphine, kochanki Chateaubrianda. I Chateaubrianda uważał po trosze za swego ojczyma. Podczas Restauracji próbowano z niego zrobić najpierw wojskowego, potem dyplomatę. Nie popisał się widocznie najlepiej jako attache u boku Talleyranda na Kongresie Wiedeńskim, bo kariera rozpoczęta pod tak świetnymi auspicjami nie miała dalszego ciągu. Młodzieniec czuł pociąg do pióra, ale i w roli dość płodnego, i wszechstronnego pisarza nie zaszedł wysoko; przeciwnie, po incydencie z roku 1824, który ku zgorszeniu salonów paryskich odsłonił upodobania homoseksualne świeżo owdowiałego markiza, można go było uznać za bankruta o wielkim nazwisku, za un demi-homme de lettres według etykietki przylepionej mu przez Heinego.

Pozostawała mu jedna karta: namiętność podróżowania, umiejętność "czytania" zwiedzanych krajów. Krytyka skwitowała stosunkowo przychylnie jego książkę o Hiszpanii. Balzac zachęcał go do kontynuowania tego gatunku, podsuwając mu wręcz trasę nowego wojażu: Rosję. Nie brak poszlak że szalę na stronę imperium Mikołaja I przeważył w końcu przykład, powszechnie wówczas i z podziwem dyskutowany, pierwszego tomu De la Democratie en Amerique Tocqueville'a; markiz, zapaliwszy się do myśli o współzawodnictwie, chciał na przeciwległym biegunie zwiedzić i opisać drugą "wysuniętą placówkę cywilizacji europejskiej". Taką przynajmniej hipotezę formułuje George Kennan w ciekawej książeczce The Marquis De Custine and His Russia in 1839, którą wydano niedawno staraniem Uniwersytetu w Princeton. Kennan też zauważa że obaj, analizując skrajnie odmienne modele demokracji amerykańskiej i despotyzmu carskiego, doszli do identycznych wniosków politycznych.

Książka zatem ukazała się w roku 1843 i miała oszałamiające powodzenie. Sześć nakładów we Francji, kilka pirackich wydań w Belgii, szereg tłumaczeń: w sumie dwieście tysięcy egzemplarzy w krótkim przeciągu czasu, cyfra na owe lata zawrotna. Wciągnięta natychmiast na indeks w Rosji, była tam przemycana przez podróżnych zagranicznych i rosyjskich: czytano ją to z cierpką aprobatą, to z gwałtownym oburzeniem. Herzen widział w niej najlepszą książkę o Rosji, napisaną przez cudzoziemca; dodając melancholijnie, że trzeba było niestety cudzoziemca by coś podobnego powstało, że na taką książkę nie śmiałby, albo nie potrafił, zdobyć się żaden Rosjanin. Mikołaj I wpadł po szybkim przekartkowaniu czterech tomów w gniew, słyszano go mruczącego pod nosem: "Moja wina, to ja ułatwiłem temu łajdakowi przyjazd do Rosji". (W roku 1836 "wariat" Czaadajew, w roku 1843 "łajdak" De Custine). Fama jednak głosi, że dał się później przemóc ciekawości i wyjątkowo nudne wieczory w pałacu wypełniał sobie i rodzinie czytaniem na głos wybranych rozdziałów. Dopiero po upływie siedemdziesięciu blisko lat, w roku 1910, cenzura carska zezwoliła na skrócone rosyjskie wydanie książki. Prawie jednobrzmiący skrót ujrzał światło dzienne nazajutrz po rewolucji, ale został błyskawicznie skonfiskowany, z powodów które są bardziej oczywiste dzisiaj niż mogły być wtedy. W latach trzydziestych i czterdziestych (opowiada Kennan) dyplomaci zachodni akredytowani w Moskwie polowali na fragmenty Rosji 1839 i czytali je zachłannie z "nieopisaną rozkoszą".

"Pojechałem do Rosji by znaleźć tam argumenty przeciw rządom reprezentacyjnym, wracam z niej jako zwolennik konstytucji". Książka De Custine'a była anatomią despotyzmu, bezlitosną, dokonaną ostrym lancetem, nieodpartą w swoim przewodzie obserwacyjnym i myślowym. "Tyrania jest chorobą urojoną narodów; tyran, przebrany za lekarza, przekonał je że zdrowie nie jest stanem naturalnym człowieka cywilizowanego, i że im większe niebezpieczeństwo, tym drastyczniejsze musi być lekarstwo: tak podsyca chorobę pod pretekstem jej leczenia. Ład społeczny kosztuje w Rosji zbyt drogo, bym mógł go podziwiać. A jeśli mi postawicie zarzut że mieszam despotyzm z tyranią, odpowiem że czynię to celowo. Te rzeczy są tak bliskimi krewnymi, że prawie zawsze łączą się w sekrecie na zgubę ludzi. Pod panowaniem despotyzmu tyrania może trwać, gdyż posiada maskę. Gdy Piotr Wielki wprowadził to co tu nazywa się czinem, gdy innymi słowy zaaplikował hierarchię wojskową do całej administracji imperium, zmienił swój naród na pułk niemych i sam ogłosił się pułkownikiem, z prawem przekazywania tego stopnia swoim następcom. Rząd rosyjski jest dyscypliną wojenną, która zastąpiła porządek miasta, stanem oblężenia uznanym za normalny stan społeczeństwa". Lapidarność i celność De Custine'a! Chciałoby go się bez ustanku cytować. "We Francji tyrania rewolucyjna jest przejściowym złem, w Rosji tyrania despotyzmu jest rewolucją permanentną". I jeszcze: "Gdybyście byli moimi towarzyszami w podróży do Rosji, odkrylibyście w sercach ludzi tego kraju nieuniknione spustoszenia - dzieło arbitralnej władzy, posuniętej do najdalszych krańców. Jest to przede wszystkim obojętność na świętość przyrzeczeń, na prawdę uczuć, na prawość postępków. Jest to również kłamstwo, triumfujące wszędzie i na każdym kroku... Życie społeczne w tym kraju jest ciągłą konspiracją przeciw prawdzie".

W gruncie rzeczy i watykańscy "scjentyficzni moderniści" i kardynał Ursi grzeszą letniością ducha, która nieświadomie ociera się o ateizm. Cudy są aktami wiary, "uwierzytelniać je naukowo" to tyle co odbierać im całkowicie sens, stawiać wóz przed koniem. Kto chce i potrafi, wierzy; kto nie chce i nie potrafi, nie wierzy. Z równym powodzeniem można by odtąd ostrzegać w Watykanie pielgrzymujących do Lourdes chromych i ślepych, że muszą poczekać aż odnajdzie się notarialnie potwierdzona fotografia Przenajświętszej Panienki w momencie ukazania się zachwyconym i wniebowziętym oczom Bernadettę Soubirous. Asystowałem raz przy wrześniowym cudzie Świętego Januarego w Neapolu. Jego przejmująca wymowa polegała nie na zagotowaniu się krwi zakrzepłej w ampułkach, lecz na zachowaniu się starych kobiet z zaułków neapolitańskich (tak zwane vedove di San Gennaro, już w określeniu ich przydomkiem "wdów" tkwi wskazówka godna zastanowienia). Nawoływały patrona miasta do spełnienia cudu to admonicjami i pokornymi suplikami, to wyzwiskami i przekleństwami. Wzbierająca pod kopułą katedry psalmodia była skrzyżowaniem chóru greckiego z eksplozją gniewnej desperacji: odwiecznym, niezniszczalnym rytuałem oczekiwania cudu.

Przed wieczorem, w drodze powrotnej ze spaceru, zaszedłem do winiarni w sąsiedniej wsi. Pije się w niej stojąc, na jedynym zydlu między beczką i szafką w murze siedzi karczmarz. Było tłoczno, ale zaraz po wejściu zauważyłem w kącie psa: leżał napięty i jakby gotów do skoku, z łbem dziwnie przekrzywionym do góry. Rej wodził stary chłop, gderliwy i zaczepny, któremu ze śmiechem i poklepywaniem po ramieniu wtykano do ręki napełnianą często szklankę. Ślepych, kiedy piją, poznaje się po otwieranych zawczasu ustach, z wyprzedzeniem do którego zmusza zakłócona koordynacja ruchów. Zanim zdążyłem sprawdzić moje spostrzeżenie, potwierdził je sam skrzeczącym głosem: "No i oślepłem po raz drugi". Po raz drugi? Ktoś obok mnie wskazał głową kąt: "Oślepł mu niedawno ze starości pies".

Widziałem później z progu pana i psa, idących ścieżką pod górę w stronę domu. Pies stąpał wolno przodem na łańcuchu, podnosił wysoko nogi i stawiał je ostrożnie na ziemi. Ilekroć zbaczał ze ścieżki, pan przyciągał go szarpnięciem do siebie, okładał kijem i puszczał się do przodu z krzykiem: Jesteś ślepy, ścierwo, śleeepy!", wlokąc skulonego i skowyczącego na łańcuchu jak dziecko zepsutą zabawkę. Potem role się zmieniały: pan gubił ścieżkę, pies wysforowywał się przed niego i wpadał na krótko w taneczny rytm swoich kroków. Znikli w końcu obaj za kępą drzew, lecz dość długo jeszcze słyszałem skowyt i okrzyk: Sei cieco, carogna, cieeeco!

Przyczynek do Historii podstawionej na miejsce Boga. Czytam - podziwiając, jak zawsze w takich wypadkach, Orwella - artykuł doskonałego dziennikarza wyspecjalizowanego w sprawach Dalekiego Wschodu: "W roku 1959 zadałem w Pekinie pytanie Kuo Mo-yo, absolutnemu przywódcy kultury w Chinach, dlaczego w chińskich podręcznikach szkolnych nie wspomina się wojny, w której Stany Zjednoczone rozbiły Japonię i zmusiły ją do wycofania się z Chin i ż Azji; co gorsza, dlaczego zapewnia się w tych podręcznikach że Chiny zostały wyzwolone przez bohaterskie wojska Związku Sowieckiego, który w rzeczywistości wypowiedział Japonii wojnę na kilka dni przed jej klęską. Kuo Mo-yo odparł spokojnie, że wojny prowadzone przez kapitalistów są antyhistoryczne i jako takie nie zasługują nawet na wzmiankę. Po roku 1959 również bohaterskie wojska sowieckie znikły z chińskich podręczników szkolnych: Chiny uwolniły od Japonii palu, żołnierze ósmej armii Mao. Wolno zapytać, czy po wizycie premiera Tanaka w Pekinie młodzież szkolna w Chinach dowie się w ogóle ze swych książek o wojnie chińsko-japońskiej".

Bez słowa, żeby pocieszyć F. (choć gorzka to dla niego pociecha), wstałem od stołu i przyniosłem z mojego archiwum czerwcowy numer amerykańskiego Time. Na okładce facet - albo facetka, bo widać tylko oczy - w czarnym kapturze w czerwone prążki, duży żółty tytuł The Occult Revival, mniejszy żółty podtytuł Satan Returns. Z szczegółowej ankiety w numerze wynika bezspornie, że w gorączce okultyzmu i demonologii Ameryka pozostawiła daleko w tyle zamerykanizowany Mediolan, że to nasz Neapol jest dzisiaj miastem prawdziwie rozwiniętym (a raczej, jak molierowski pan Jourdain, był nim od wieków sam o tym nie wiedząc). Skromna różnica: w Neapolu biegało się i biega do chiromanty lub astrologa, kiedy rzeczywiście brak lepszego wyjścia, a imienia Szatana nie wzywa się nadaremnie; w Ameryce, kraju ludzi łatwowiernych i prostolinijnych, widzi się w kartach, gwiazdach i zlotach czarownic jedyne wyjście, a imię Szatana otacza neonowa poświata glamour. Wolumin nazwany krótko i dobitnie The Exorcist przekroczył ostatnio w Stanach milion egzemplarzy. Niewykluczone, że Nixon i jego doktor diabelski, Kissinger, zasięgają w ważniejszych kwestiach rady u Egzorcysty (nazwiskiem Gallup! - wtrącił ubawiony F.). Tak oto wykładałem, ale F. kręcił sceptycznie głową. Pewną minimalną satysfakcję dała mu jedynie konkluzja ankiety w Time: że "odżycie okultyzmu" i "powrót Szatana" są dowodem równoczesnego kryzysu religii i racjonalistycznej wiary w naukę.

Mówiąc serio, całe zjawisko ma dwa aspekty. Jeden godny pochwały: w prymitywnej formie biegania do pokątnych "pośredników magicznych" parapsychologia Junga bierze zasłużony odwet na psychoanalizie Freuda. Drugi niepokojący: o ile dobrze pamiętam, Daniel Defoe pisał w Journal of the Plague Year że rozplenienie się szarlatanerii towarzyszy nieodłącznie początkowym stadiom dżumy. Jeśli przeważy aspekt drugi, ten zapis w moim dzienniku straci półżartobliwy charakter drobiazgu z Księgi Dziwów Natury Ludzkiej, a nabierze groźnego charakteru kartki z Dziennika Lat Dżumy.

Zasypiałem już w pustym mieszkaniu, okna zostawiłem otwarte. Wytrącił mnie z drzemki natarczywy chrobot. Na parapecie dwa ogromne szczury badały wejście do pokoju, trzeci - mniej wyraźny w świetle księżyca - przycupnął na murze z przeciwka. Wystarczyła nasza dłuższa nieobecność, by "podziemny Neapol" przypomniał o swoim istnieniu. W mieście spotyka się szczury jesienią, w dnie ulewne, gdy na promenadzie nadmorskiej wygrzebują się spomiędzy głazów wzdłuż brzegu i przez ulice przeskakują do Villa Comunale, ogrodu miejskiego. Jak wtedy nie myśleć o początku powieści Camusa?

Statystyki miejskie, nie wiem jakim sposobem robione, szacują zaszczurzenie "podziemnego Neapolu" na siedem do ośmiu milionów sztuk. Miasto rosło niepowstrzymanie z budulca czerpanego na miejscu. Mieszkamy na gigantycznej gąbce, pełnej ukrytych wykopów, grot, lochów, wyrąbanych w kamieniu chodników, zapadni. Nie posiadamy ich mapy topograficznej, pamiętamy jedynie że topo znaczy po włosku "szczur". Dokładnie naniesione na mapę są natomiast ścieki kanalizacyjne, wyborne (zdaniem znawców) dzieło Burbonów. Prócz właściwego celu, służą masowym szczurzym dyslokacjom i ludzkiej kontrabandzie z portu do śródmieścia. Od czasu do czasu rozlegają się tam chyba strzały konkurencyjnych band przemytniczych, a dudnienie ich echa miesza się z piskiem uciekających szczurów. Od czasu do czasu, po przewlekłych deszczach, pęka ulica w górnych kondygnacjach naszego pięknego panoramicznego miasta i pochłania przechodnia lub automobilistę. Poszukiwania zwłok są zazwyczaj bezowocne. Nad całością niewidzialnego spektaklu czuwa, albo i nie czuwa, Wulkan. To jest miasto, które turyści oglądają na widokówkach z podpisem: "Zobaczyć Neapol i umrzeć".

Nie będę się upierał że The Clockwork Orange jest dobrym filmem, do Dziesiątej Muzy odnoszę się lekko, do kina chodzę dla rozrywki. Co wyjaśniwszy, nie mogę zaprzeczyć że film Kubricka był dla mnie przeżyciem: oglądałem go ogłuszony, z lodowatą pustką w sercu, przymykając niekiedy oczy. Na pozór nie powinno tak być, ostatecznie dość codziennie słyszę odgłosów gwałtu bądź czytam o nich w gazetach, zdaję sobie sprawę że wśród koneserów sztuki nowoczesnej nie ma większego komplementu niż: C'est une chose tres violente, kilka dni temu wyciąłem z Corriere liścik do redakcji tej treści: "Jestem nauczycielem szkoły średniej, wczoraj zrobiłem straszne odkrycie. Daremnie usiłowałem zainteresować moich uczniów końcem Imperium Rzymskiego i jego przyczynami. Ich uwaga obudziła się dopiero wówczas, gdy zacząłem mówić o Atylli. Im plastyczniej opisywałem jego rzezie i łupiestwa, tym otwarciej ich pałający wzrok wyrażał admirację i ciekawość. Podejrzewam, że fascynacja potworami opanowuje dusze naszej młodzieży''.

Wiem zatem od dawna to co odkrył teraz poczciwy profesor gimnazjum mediolańskiego, lecz inna rzecz wiedzieć, a inna zobaczyć współczesną twarz gwałtu. Pokazał ją Kubrick, mniejsza w jakim sosie "filozoficznym". Twarz gwałtu abstrakcyjnego, bezinteresownego, czystego, gwałtu dla samego gwałtu, w oderwaniu od jakichkolwiek celów, chciałoby się powiedzieć: gwałtu uprawianego wyłącznie z ambicją jego "artystycznego" udoskonalenia. Takie zjawiska nie rodzą się z niczego, śmieszne jest uważać je za przelotną wysypkę czy modę. Więc kwestia korzeni. Niegdyś sądziłem, że okropności wojny (epoka pieców, absolutna deprecjacja życia ludzkiego) zatruły krew świata - nawet jego młodocianych mieszkańców, dla których wojna jest powiastką o żelaznym wilku - przykładem pogruchotanych i wdeptanych w ziemię Kamiennych Tablic. Podtrzymuję częściowo tę interpretację, myślę jednak że do krwi współczesnego świata przeniknęła ostatnio dodatkowa toksyna: przeczucie jego kruchości. Czterdziestoparoletni uczony włoski Roberto Vacca, specjalista w dziedzinie elektroniki, wydal przed rokiem książkę zatytułowaną Il Medioevo prossimo venturo. Wizja Średniowiecza jako "najbliższej przyszłości" ma w niej charakter scenariusza apokaliptycznego o niezwykłej wiarygodności. Rzecz dzieje się zimą w Ameryce jutra. Koincydencja korków samochodowych na drogach i paraliżu linii kolejowych uniemożliwia personelowi zamiennemu wielkiego lotniska dojechanie na czas do pracy. Pierwsze uszkodzone ogniwo powoduje reakcję łańcuchową, proces rozpruwania się sieci naprężonej dogranie wytrzymałości. Kontrolerzy z poprzedniej zmiany, zmęczeni i nerwowo wykończeni, prowokują zderzenie dwóch ogromnych samolotów. Samoloty spadają na linię wysokiego napięcia. Powstaje black out, tym razem radykalny i długi. Ponieważ pada śnieg i ulice są zablokowane, piętrzą się monstrualnie zatory samochodów. W biurach i domach ludzie rozpalają ogniska, wybuchają pożary, do których nie może dotrzeć straż ogniowa. Sieć telefoniczna "wysiada" pod ciężarem pięćdziesięciu milionów oszalałych abonentów. Rozpoczynają się marsze w śniegu, padają po drodze pierwsze trupy. Pozbawieni zapasów żywnościowych, błędni przechodnie wdzierają się hordami do supermarketów i magazynów, grabią co popadnie, chwytają za miliony sztuk dozwolonej w Ameryce broni palnej. Wkracza wojsko, ale pada natychmiast ofiarą powszechnego paraliżu. Rośnie z dnia na dzień liczba zmarłych z głodu i mrozu. Kiedy po miesiącu udaje się z trudem przywrócić względną normalność, setki tysięcy poniechanych w miastach i wsiach trupów stają się wylęgarnią epidemii, w niczym nie ustępujących czternastowiecznym plagom w Europie. Dalej Vacca snuje implikacje polityczne, które mogę sobie w moim dzienniku darować. I proponuje, w obliczu niewesołej perspektywy bliskiego Średniowiecza, zakładanie już obecnie małych wspólnot klasztornych, zdolnych przechować naszą kulturę i wiedzę do lepszych dni nowego Renesansu...

Fantazja fantazją, ironia ironią, istota jego książki tkwi w podtytule: Degradacja Systemów Kolosalnych. Trzeba się znać na technikaliach zagadnienia, żeby węszyć tę Degradację w powietrzu? Żeby czuć jak wokół nas puchnie świat kruchych Systemów Kolosalnych, nie na miarę ułomnego człowieka, pogłębiając otępienie moralne i popychając do kultywacji gwałtu abstrakcyjnego?

Kilometrowy list Bakunina do Nieczajewa z czerwca 1870, odkryty przez profesora Confino, może być czytany dwojako: dla historyków materiał do ważnych poprawek i uściśleń; dla reszty świadectwo dramatu rewolucyjnego w zarodku.

W ultimatum przed definitywnym zerwaniem Bakunin żądał od Nieczajewa porzucenia tendencji "komunistyczno-etatystycznych" oraz "nieczajewszczyzny", czyli "systemu policyjnego i jezuickiego" wobec wszystkich, a nie wyłącznie (co Bakunin dopuszczał) wobec wrogów rewolucji. Nieczajew głosił: nie ma moralności, każdy środek prowadzący do celu jest usprawiedliwiony i godziwy. Bakunin upierał się: moralność obowiązuje wśród nas rewolucjonistów, jeżeli ją zupełnie przekreślimy, świat nie będzie wart zbawienia. Było to więc pierwsze w dziejach ruchu rewolucyjnego zderzenie totalności z połowicznością, niczym nieograniczonej samowoli z cieniem praw. Nie znając jeszcze tego listu, Venturi trafnie wyczuł u Bakunina zgrozę na widok własnych idei popchniętych przez Niecząjewa do logicznej kropki. Echo zderzenia odezwało się w naszych czasach w osłupieniu komunistów, likwidowanych na rozkaz swoich towarzyszy partyjnych. Nie zdawali sobie sprawy, że to za grobem krzepki zwiastun jutra Nieczajew dorzynał dziewiętnastowiecznego, zramolalego Bakunina.

Podoba mi się bardzo komentarz (nie pozbawiony chyba złośliwości) do wczorajszego, nieoczekiwanego przemówienia papieża: "Jak grom z jasnego nieba spadło na świat renovatio diaboli Pawła VI". Tym jasnym niebem, podstępnym dziełem Księcia Ciemności, była stopniowa "demityzacja" diabła przez teologów "postępowych". Znikł z przepisów liturgicznych i formuły chrztu, ustępując miejsca ogólnikowemu pojęciu zła. Paweł VI, podobno nadzwyczaj podekscytowany, upomniał się o staroświeckiego diabla, którego na emeryturę lekkomyślnie posłały nowoczesne zabiegi demityzacyjne: "Istota żywa, zdeprawowany deprawator, straszliwie realny, tajemniczy i okropny, wróg numer jeden, dotykalny kusiciel, siewca błędów i nieszczęść, perfidny i chytry czarodziej". Łatwo sobie wyobrazić szyderczy, diaboliczny uśmieszek na ustach "postępowych" teologów.

Nie jest wykluczone, że papież zdecydował się na restaurację diabła w jego tradycyjnej postaci, śledząc z niepokojem rozkwit demonologii laickiej: diabeł wygnany z kościoła coraz częściej i powszechniej przechodzi pod batutę magów i egzorcystów bez wykształcenia teologicznego i święceń kapłańskich. Czym będą po jego eksmisji przybytki Boga? Kogo zwabią świątynie, w których nie masz przed nim ucieczki? Gdyby mój domysł był słuszny, nie pozostawałoby nic innego jak uznać, że Książę Ciemności zagrał zuchwale o wysoką stawkę.

Demonologia w XVI stuleciu oceniała Królestwo Arcydiabła na 6666 legionów, po 6666 diabłów w legionie. Sensowniej brzmiała hipoteza przeciwników wszelkich obliczeń, którzy twierdzili że diabłów jest tylu ilu ludzi, skoro nieodstępny kusiciel i deprawator uwija się koło każdego człowieka od kołyski do trumny. W nowszej epoce myśl tę wyraził, rzecz prosta z większą subtelnością, Iwan Karamazow w nocnej rozmowie z diabłem: "Czasem cię nie widzę, nawet nie słyszę twego głosu, ale zawsze rozumiem co pleciesz, ponieważ to ja, ja sam mówię, a nie ty... Tak, ty to ja, ja i nic więcej". Ale z cyframi czy bez, podstawą demonologii chrześcijańskiej była wiara w Antychrysta, nadrzędnego uwodziciela i truciciela ludzkości, wodza naczelnego zastępów szatańskich. Diabeł dowcipnie przyciął Iwanowi Karamazowowi: "Gniewasz się na mnie za to, że nie nawiedziłem cię w czerwonej aureoli, grzmiąc i błyskając, z osmalonymi skrzydłami, że zjawiłem się u ciebie w tak skromnym wcieleniu. Jak do tak wielkiego człowieka mógł przyjść taki pospolity diabeł?". Iwan Karamazow, czego nie wolno lekceważyć, był człowiekiem o rozległych horyzontach i orlim spojrzeniu, autorem Legendy o Wielkim Inkwizytorze...

Otóż podejrzewam że Paweł VI, przywróciwszy wiernym obraz pospolitego biesa prywatnego, przyczyni się może do zapełnienia kościołów i opróżnienia poczekalni w przychodniach świeckiej demonologii, zarazem jednak (ma się rozumieć, bezwiednie) zasłoni plecami Arcydiabła uniwersalnego. Tu dostrzegam lwi pazur Księcia Ciemności w jego zuchwałym posunięciu.

Ewenementem wydawniczym są tu od jakiegoś czasu Listy do Felicji Bauer Kafki, widzę że także w Polsce przygotowuje je do druku Irena Krońska. Nie wydaje mi się by w tym tomisku, historii daremnego narzeczeństwa, odsłonił się czytelnikom "Kafka nieznany". Lektura jest monotonna i męcząca właśnie dlatego, że w epistolamym rozwodnieniu i zamąceniu natykamy się wciąż na motywy kafkowskich powieści .opowiadań , dziennika. Autonomicznym dziełem miały się dopiero po latach okazać listy do Mileny Jasieńskiej.

Pięcioletnia tortura narzeczeństwa z Felicją Bauer (zerwanego w pewnej chwili i później wznowionego) zdążyła już obrosnąć w kontrowersje interpretacyjne. Dla psychoanalityków podtekstem listów jest impotencja Kafki, ale topornością w odczytywaniu tekstów i podtekstów przewyższają psychoanalityków tylko sędziowie śledczy. Z przeciwnej strony słyszy się rozumniejszą uwagę, że Kafka był ofiarą i poetą podwójnej obsesji: tęsknoty do "normalnego" życia i lęku przed wszelkimi formami uzależnienia, władzy człowieka nad człowiekiem. W jednym z listów mówi o sobie jako o "mieszkańcu piwnicy", Felicja na próżno usiłowała wywabić go z niej na światło dzienne. Na dobrą sprawę nie warto przedzierać się przez ten ogromny tom, skoro wszystko co przynosi zawarte jest w kilku linijkach Bajeczki Kafki.

"Niestety - rzekła mysz - świat kurczy się z dnia na dzień. Na początku był tak wielki że aż się bałam, pędziłam przed siebie bez przerwy , i ucieszyłam się gdy z lewej i z prawej zobaczyłam ściany, ale długie ściany zwęziły się tak nagle, że jestem już oto w ostatnim pokoju, gdzie w rogu stoi pułapka do której muszę teraz wbiec". "Radzę ci zmienić kierunek biegu - powiedział do myszy kot i połknął ją".

W samowiedzy Kafki było coś z geniuszu gnomicznego.