Grabowski przypomina również znane nazwiska polskich grafików współpracujących z niemiecką propagandą podczas wojny. Między innymi Franciszka Seiferta, autora plakatu "Żydzi wracają wraz z bolszewizmem!", przedstawiającego biegnące szczury na tle gwiazdy Dawida. I konstatuje, że żaden z kolaborujących artystów nigdy nie stanął po wojnie przed sądem, broniony zwykle żarliwie przez kolegów po fachu (np. Seiferta bronił Kazimierz Wyka).

Swój artykuł Grabowski kończy tak:

Ta sama baba czy chłop gotowi rozszarpać Niemca własnymi rękami, lecą do niego z ozorem o byle co, składając donos na sąsiada, sąsiadkę, nauczyciela, księdza, sołtysa... W donosach nie ma miary ni ograniczenia. Donosy o zakopanej broni, o czytanej gazetce, zabitej potajemnie świni, o bezprawnie zmielonej mące, o skradzionym drzewie, o lekceważącym odezwaniu się o Niemcach, o prawdopodobnej przynależności do tajnej organizacji - piętrzą się, gromadzą w pliki, stosy na biurkach Gestapo. Niemcy ukazują te akta, nie ukrywając pogardy.

Jaki odsetek aresztowanych Żydów przypadał na donosy? Nie sposób dokładnie tego określić, ale cząstkowe materiały dają nam pojęcie o skali zjawiska. Na podstawie akt Niemieckiego Sądu Specjalnego i akt niemieckiej prokuratury, zawierających meldunki policyjne o zatrzymaniach Żydów przebywających bez opaski poza gettem warszawskim, Jan Grabowski policzył, że na 340 zatrzymanych Żydów, których danym towarzyszył w aktach obszerniejszy formularz, tzw. doniesienie (Strafanzeige), 294 wpadło "na skutek denuncjacji przechodniów, granatowych policjantów, tramwajarzy bądź pracowników kolei podmiejskiej".

Dlatego też oczywisty staje się - tak dla nas szokujący - fakt, że Żydzi bardziej obawiali się Polaków niż Niemców. Jak to określił jeden z ocalonych:

[...] zagrożenie ze strony Niemców było zagrożeniem drugiego stopnia, mogli oni weryfikować Żydów pośrednio, właściwie dopiero wtedy, gdy ci znaleźli się już w komisariacie czy gestapo.

Halina Zawadzka wspominała, że:

Polacy umieli wytropić semickie cechy u Żydów o pozornie aryjskim wyglądzie. Mogły to być smutne oczy, ciężkie powieki, duży nos, grube wargi, kręcone włosy, chude ręce, szczupłe nogi i dziesiątki innych szczegółów. Niemcy nie byli w stanie tak wnikliwie przyglądać się wszystkim mieszkańcom.

Henryk Schonker, który wraz z bliskimi ukrywał się na południu Polski - w Oświęcimiu, Krakowie, Bochni, Wieliczce i Tarnowie - wielokrotnie wspomina polskich szmalcowników tropiących Żydów, w tym i jego rodzinę. Jeśli nawet udawało im się przechytrzyć Niemców, jak np. na dworcu w Tarnowie, kiedy udawali Niemców i to powiązanych z aparatem represji, to oszukać Polaków było znacznie trudniej:

Żadne z nas nie miało fizjonomii żydowskiej i szliśmy w tym samym tempie, co inni ludzie, starając się nie okazywać napięcia. Ojciec i mama rozmawiali ze sobą po polsku i uśmiechali się do siebie. Robili wrażenie małżeństwa, które wyszło z dziećmi na spacer. Nagle usłyszeliśmy głos: "Chwileczkę" i przed nami stanął granatowy policjant. Był chudy, niewysoki, o bladej twarzy, na której igrał lekki uśmiech.

- Państwo na spacerze czy dokądś idziecie? - spytał grzecznie.

- Na spacerze - odpowiedział ojciec.

Uśmiech policjanta stał się lekko ironiczny, ale głos miał nadal grzeczny.

- Od kiedy to Żydzi spacerują po aryjskiej stronie?

Rodzice zrozumieli, że zostali rozpoznani i nie ma sensu udawać kogoś innego. Bez aryjskich dokumentów nie mieliśmy na to żadnej szansy. Ojciec mu odpowiedział:

- Niech nam pan pozwoli iść, bo mamy za sobą ciężkie dni. Pan Bóg panu odpłaci.

- Chętnie to zrobię, ale musicie się wykupić.

- Zrobilibyśmy to, ale nie mamy pieniędzy - odpowiedział ojciec bezradnie.

- W takim razie muszę zaprowadzić was na Gestapo, bo to mój obowiązek. Płacicie czy nie?

- Nie mamy pieniędzy - powtórzył ojciec.

- No to idziemy na Gestapo - odpowiedział stanowczym tonem policjant.

Nagle ojciec przypomniał sobie, że ma w Tarnowie przyjaciela, Fessla, i zaproponował policjantowi, że on nas wykupi. [...] Policjant zgodził się i zmieniliśmy kierunek. [...] Po drodze ojciec zapytał go, w jaki sposób poznał, że jesteśmy Żydami. Policjant uśmiechnął się i powiedział, że to wcale nie było trudne. Obserwował nas już od stacji kolejowej i wszystko wskazywało na to, że jesteśmy Żydami.

- Co na przykład?

- Wszystko. Wy inaczej chodzicie, inaczej ze sobą rozmawiacie i w ogóle inaczej się zachowujecie. Wasze dzieci miały przestraszone twarze i ciągle oglądały się za siebie. Wy też spoglądaliście na boki, no a przede wszystkim - moja intuicja wyczuwa Żydka na sto metrów.

Tomasz (Tojwi) Blatt tak opisywał sytuację w rodzinnej Izbicy:

Faktem było, że gdy Żyd zdjął opaskę z gwiazdą Dawida i wyszedł poza getto, Niemcy - znający Żydów tylko z nazistowskich afiszów propagandowych, na których przedstawiano ich jako ludzi o niskich czołach i długich, zakrzywionych nosach - nie potrafili odróżnić go w tłumie. Izbiccy Żydzi mieli więc realną szansę, że nie zostaną rozpoznani przez Niemców. Większy problem stanowili polscy mieszkańcy miasta. Oni doskonale radzili sobie z rozpoznawaniem Żydów; żyli wśród nas od stuleci. Nie tylko dorośli, ale także młodzież, a nawet dzieci - wszyscy czekali na okazję, jaką była próba ucieczki Żyda. Najpierw się z niego wyśmiewano, potem bito, okradano i wydawano za wódkę lub cukier.

Wróciwszy do Izbicy w 1943 r, już po pierwszych wywózkach Żydów, Blatt zastał inne miasto i innych właścicieli:

Rano poszedłem obejrzeć miasto. Przeżyłem wstrząs na widok zmian, jakie zaszły wciągu zaledwie pół roku. Większość żydowskich domów została splądrowana, ludzie szukali złota i innych skarbów. Nietknięte zostały tylko domy przy głównej ulicy, mieszkali w nich teraz Polacy W pobliżu sklepu spółdzielni Łączność zobaczyłem kilka rozmawiających osób. Podszedłem do człowieka, którego dobrze znałem.

- Dzień dobry, panie Pilewski - przywitałem go serdecznie.

- O! Ty żyjesz? - rzucił, uśmiechając się sarkastycznie. - Może pożyjesz sobie jeszcze parę dni.

Naiwnie brnąłem dalej. Zobaczyłem dozorcę, którego znałem od lat. Przywitał mnie w podobny sposób.

- Ciągle tu jesteś? Mam nadzieję, że szybko diabli cię wezmą.

Blatt opisuje, jak w wyłapywaniu i wyszukiwaniu izbickich Żydów pomagali Niemcom ich polscy sąsiedzi. Jego samego wydał najlepszy (polski) przyjaciel, Janek Knapczyk, a ostatnie słowa, jakie usłyszał od niego, brzmiały: "Do widzenia! Któregoś dnia zobaczę cię w sklepie na półce z mydłem!". Tak trafił do obozu w Sobiborze, czyli - jak sam pisze - do piekła.

Gdy po wyzwoleniu po raz drugi dotarł do Izbicy, nowi właściciele żydowskiego majątku, dowiedziawszy się o jego powrocie, chcieli go zamordować. Zmyliwszy obławę uciekł do Lublina. Tak zakończyła się kilkusetletnia historia Żydów w Izbicy.

Inny, ukrywający się podczas okupacji w Warszawie, wyznał:

Wątek "kolejowy" jest obecny w wielu relacjach ukrywających się Żydów. I nieodmiennie tchnie grozą. Kolejarze, konduktorzy, policja kolejowa (Bahnschutz Polizei), policja granatowa i polscy współtowarzysze drogi - wszyscy byli zaangażowani w wyszukiwanie i wyłapywanie podróżujących Żydów.

Cywia Lubetkin wspomina o swojej podróży na początku 1940 r. z terenów Polski zajętych przez ZSRR do Warszawy z misją zorganizowania żydowskiego ruchu oporu. Pomocą w podróży mieli służyć polscy studenci, którzy z kolei chcieli przedostać się do Generalnej Guberni, gdyż woleli okupację niemiecką od znienawidzonych bolszewików. Kiedy udało im się przedostać do Małkini, znajdującej się w strefie niemieckiej, owi studenci natychmiast przypomnieli sobie, że Lubetkin jest Żydówką i chcieli ją zadenuncjować dworcowemu patrolowi niemieckiemu.

Było to przed utworzeniem gett i Żydzi, oznaczeni opaską, mogli jeszcze podróżować, ale - jak wspomina Lubetkin - robili wszystko, aby nie rzucać się w oczy zarówno Niemcom, jak i Polakom i nie stać się przedmiotem ich agresji. Dla Lubetkin ta zmiana stref okupacyjnych była szokiem:

Upłynął zaledwie dzień od chwili, gdy opuściłam strefę sowiecką, a jak wszystko się zmieniło. Jeszcze wczoraj spacerowałam po ulicach Lwowa i Białegostoku z podniesioną głową - byłam tam dumną dziewczyną, a teraz już od pierwszej chwili jestem przybita, zgnębiona.

I wspomina swoją podróż pociągiem do Warszawy:

Przerażeni Żydzi siedzieli ściśnięci po kątach, tłoczyli się na półkach z bagażami. Pragnęli nie istnieć. Przerażenie ich było podwójne: aby ich, uchowaj Boże, nie zauważył Niemiec i aby nie zwrócili na siebie uwagi współpasażerów Polaków, którzy swoje rozgoryczenie i złość wyładowywali na Żydach, jakby w ten sposób szukając zadośćuczynienia za upokorzenia doznawane od niemieckich władców. W wagonie panowała nieprzenikniona ciemność, w której trudno było rozróżnić, kto z pasażerów jest Żydem. Nagle ktoś jęknął. Polacy rozpoznali głos żydowski i zaczęli krzyczeć: Zabierać go stąd! Żyd jest wśród nas! Zajmuje nasze miejsce w pociągu! Znaleziono nieszczęśliwca, który jęknął, rzucono się na niego z dziką wściekłością, pobito do krwi i wypędzono z wagonu. O świcie przybyliśmy do Warszawy.

Ukrywająca się "na aryjskich papierach" (a czasem i bez nich) Halina Zawadzka ma znacznie więcej "kolejowych" wspomnień:

W połowie drogi do Warszawy weszli do wagonu dwaj granatowi policjanci i zaczęli sprawdzać dokumenty. Byli oddaleni od nas jeszcze o kilka przedziałów, kiedy wyraźnie ich zobaczyłam. Znałam ich dobrze, ponieważ obydwaj należeli do polskiej policji w Końskich. Kiedy weszli do naszego przedziału, od razu zauważyli i poznali Sarę. Rzucili się na nią jak dzikie zwierzęta na ofiarę. Krzycząc i wyzywając, ściągnęli ją z ławki i kazali iść z nimi. Podnieceni swoją niespodziewaną zdobyczą nie zwrócili uwagi ani na mnie, ani na Helenkę. Ich głośne przekleństwa i wyzwiska wzbudziły ogólne zainteresowanie. Podróżni z całego wagonu zebrali się wokół nich, zadając różne pytania. Policjanci chętnie wyjaśniali, że złapali Żydówkę, żonę dobrze im znanego dentysty Kona z Końskich. Kiedy zabrali Sarę z wagonu, w przedziałach zawrzało jak w ulu. Zdawało mi się, że wszyscy podróżni komentowali to wydarzenie. Słychać było głosy oburzenia na bezczelność Żydów, którzy udając Polaków pozwalają sobie jeździć pociągami. Padały przykłady, kiedy i gdzie został schwytany Żyd, który usiłował wyśliznąć się niezauważony z getta. Były nawet osoby, które chwaliły się, że osobiście pomagały w złapaniu uciekającego Żyda. W pewnej chwili ktoś głośno wyraził opinię, która uderzyła mnie swoją szczególną okrutną nienawiścią do Żydów: "My, Polacy, będziemy musieli wystawić Hitlerowi pomnik za to, że uwolnił nas raz na zawsze od Żydów".

Wśród tych wypowiedzi nie usłyszałam ani jednego głosu współczującego dla młodej, ładnej kobiety, która w ich obecności została skazana na śmierć. Tymczasem pięcioletnia córka Sary siedziała bez ruchu, ze spuszczonymi oczyma. Nie wybuchła płaczem, nie pobiegła za matką i nawet nie przytuliła się do mnie, jedynej bliskiej osoby. Widocznie wyczuła śmiertelne niebezpieczeństwo zagrażające nie tylko matce, ale i jej samej. Może obezwładnił ją strach, a może instynkt samozachowawczy nakazał jej takie zachowanie. Przejęta grozą, nie byłam zdolna do zebrania myśli. Ja również nie przysunęłam się do Helenki. Żadnym gestem nie złagodziłam jej przerażenia. W chwili tak wielkiego nieszczęścia dwie kochające siostry, jedna dorosła, druga dziecko, nie mogły nawet wziąć się za ręce. Siedziałyśmy sparaliżowane tym, co się stało i otaczającą nas nienawiścią.

Po pewnym czasie jeden z policjantów przebiegł wzdłuż wagonu, jakby kogoś gonił. Kiedy wracał, ludzie zatrzymywali go, żądając dalszych informacji na temat złapanej Żydówki. Policjant wyjaśnił im, że w całym pociągu nie ma ani jednego Niemca, któremu mógłby ją przekazać. Ponieważ pociąg nie zatrzymuje się po drodze na żadnej stacji, jest zmuszony dowieźć ją do Warszawy i dopiero tam oddać w odpowiednie ręce. Zapewnił jednak słuchających, że zamknął ją w przedziale, z którego nie ma ucieczki.

Upłynęło pół godziny i ten sam policjant zjawił się u nas. Tym razem podszedł prosto do Helenki i kazał jej iść ze sobą. Otaczającym go ludziom wyjaśnił, że złapana Żydówka przyznała się, że jechała pociągiem razem z córką. Ludzie zaczęli tłoczyć się wokół policjanta, jakby każdy chciał zobaczyć żydowską dziewczynkę.

Helenka wstała z ławki. W tłumie otaczających ją dorosłych jej figurka była bardzo mała. Na bladej, drobnej twarzy nie było ani jednej łzy. Nie wypowiedziała słowa i nie spojrzała w moim kierunku. Poszła za policjantem.

Tłum zaczął rozchodzić się po wagonie, głośno omawiając dalszy ciąg wydarzeń. W urywkach rozmów dochodzących do mnie nie usłyszałam ani słowa współczucia dla małej dziewczynki, nie było żalu, że kończyło się jej krótkie życie. Nikt nawet nie zauważył, że dziecko jest ładne, miłe, słodkie - tych przymiotników używa się zazwyczaj mówiąc o pięciolatkach. Żydowskie dziecko nie podlegało tym kryteriom. Nie słyszałam również wyrazu sympatii dla matki, świadomej strasznego losu, który czekał jej dziecko. [...]

Polscy policjanci wyłowili je z tłumu, wyraźnie podekscytowani swoim sukcesem. Ludzie w pociągu spontanicznie wyrażali nienawiść do Żydów. Nikt z obecnych nie okazał współczucia młodej matce i jej dziecku. Cała ta tragedia rozegrała się w pociągu, gdzie nie było przedstawiciela niemieckiej władzy. Zdałam sobie sprawę, jak naiwnie oceniałam szansę ucieczki z getta na aryjską stronę. Okazało się, że w ogóle nie znałam polskiego świata, który był inny od tego, jaki istniał w mojej wyobraźni. Niemcy nie byli jedynym zagrażającym mi niebezpieczeństwem. Rozpoznanie mnie przez Polaków okazało się bardziej prawdopodobne i równie niebezpieczne.

Takich relacji we wspomnieniach Zawadzkiej znajdziemy kilka. Za każdym razem towarzyszy im szok autorki związany z antysemickimi postawami Polaków, gorliwie szukających i wyłapujących ukrywających się Żydów, oraz z wielokrotnie słyszanymi opiniami o postawieniu pomnika Hitlerowi za wymordowanie Żydów.

Łapanie Żydów, poza źródłem oczywistych korzyści majątkowych, było pewnego rodzaju sportem dla umundurowanych jednostek polskich. Zawadzka wspomina, jak po złapaniu jej na dworcu, policjanci kolejowi (Bahnschutze) przechwalali się jej podnieceni, w jaki sposób udało im się ją rozpoznać:

Przerywając jeden drugiemu i wtrącając różne szczegóły, opowiadali z wyraźną dumą, jak obserwowali ulicę przed wejściem na dworzec. Zauważyli moją rikszę i patrzyli, gdy szybkim krokiem wchodziłam na stację. Wprawdzie na ulicy było już wtedy ciemno i nie mogli dobrze zobaczyć twarzy, ale z mojego chodu i ruchów zorientowali się, że jestem Żydówką.

Opowiadając mi o tym, chwalili się zdobytymi umiejętnościami w rozpoznawaniu ukrywających się Żydów, nawet gdy ich aryjski wygląd utrudniał im zadanie. Uważali, że doszli do perfekcji dzięki dużej praktyce na dworcach kolejowych, przez które ostatnio przewinęło się pełno żydowskich zbiegów. Bez skrępowania opowiadali ze szczegółami o różnych przypadkach, w których osobiście brali udział.

"Rozpoznawanie" Żydów zdaje się w relacji Zawadzkiej być specjalnością narodową ich współobywateli Polaków. W kolejnej historii "pociągowej" Zawadzka była świadkiem, jak przy kontroli dokumentów (których zresztą sama nie miała) jakiś mężczyzna zerwał się z miejsca i zaczął uciekać. Polscy policjanci nie mieli wątpliwości i z okrzykiem: "Żyd, Żyd, ludzie, łapcie Żyda!" puścili się za nim w pogoń. Zawadzka przytacza interesującą nas reakcję współpasażerów:

Od razu zrobiło się głośno - wszyscy mieli coś do powiedzenia na temat uciekającego. Nikt nie miał wątpliwości, że był on Żydem. Niektórzy twierdzili nawet, że od początku jazdy podejrzewali go o to. Ktoś zauważył, że kiedy wsiadł w Koluszkach do przedziału, od razu pchał się do okna w charakterystyczny dla Żyda sposób. Jedna kobieta zauważyła, że siedział pochylony jak Żyd, a inny pasażer dostrzegł jego chytre, żydowskie spojrzenie. Podróżni zgodnie orzekli, że uciekający nie ma żadnej szansy, by się uratować. Nikt nie wyraził współczucia dla człowieka, którego tragiczny los był oczywisty.

Henryk Schonker wspomina swoją podróż z rodzicami z Krakowa do Wieliczki, jesienią 1940 r.:

- A państwo z daleka?

- Z Krakowa - odpowiedziała mama.

Z pewnym wahaniem i ciekawością w głosie kobieta spytała:

- A państwo chyba nie Żydki?

Mama odpowiedziała jej z oburzeniem:

- No wie pani, skąd takie myśli?!

- Ja bardzo przepraszam - odpowiedziała ze wstydem - nie chciałam państwa obrazić, ale teraz dużo Żydków ucieka z Krakowa. [...]

Inni pasażerowie milczeli, a ja otrzymałem wtedy poglądową lekcję, że w oczach pewnych ludzi wstyd jest być Żydem.

Haniebne traktowanie Żydów przez Polaków zaczęło się zaraz po przegranej kampanii wrześniowej. Zajrzyjmy znów do zapisków Ringelbluma.

Po nadejściu Niemców antysemityzm odżył w całej pełni. Ujawniło się to w akcji charytatywnej, podjętej przez NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt) - narodowosocjalistyczna opieka społeczna. Olbrzymie samochody NSV rozdawały wówczas na placach publicznych zgłodniałej ludności warszawskiej bezpłatnie chleb oraz zupy z produktów zarekwirowanych w Polsce. W pierwszych dniach nie wyłączano z tej akcji charytatywnej i Żydów, ale czyniono to raczej dla filmów, które nakręcano w nowo zdobytej stolicy. Na placu Muranowskim byłem świadkiem, jak Żydów, obdarowanych chlebem i zupą z uwagi na film, tuż po sfotografowaniu żołnierze niemieccy bili niemiłosiernie i rozpędzali ustawioną przez nich samych kolejkę. Antysemicki motłoch wyłapywał zgłodniałych Żydów, ustawiających się w kolejkach przed wozami NSV wskazując, kto jest "Jude" (jedyne słowo niemieckie, które łobuzeria od razu znała). Rozpoczęły się wkrótce łapanki do rozmaitych formacji wojskowych, które potrzebowały sił fachowych do wykonywania rozmaitych robót. Ponieważ Żydzi nie nosili jeszcze wówczas specjalnych odznak, trudno było niemieckim łapaczom odróżnić Żydów od nie-Żydów. W sukurs przyszły męty antysemickie, które usłużnie wskazywały Niemcom, kto jest Żydem. Była to pierwsza więź zadzierzgnięta między polskimi antysemitami a hitlerowcami. Pomostem łączącym był jak zawsze Żyd. Na ludności żydowskiej pierwsze te wyczyny antysemitów polskich zrobiły wstrząsające wrażenie. [...]

Nadeszła zima 1939/40. Rozzuchwalona łobuzeria uliczna hulała bezkarnie po ulicach miasta. Napadano bezkarnie na przechodniów żydowskich, zwłaszcza brodatych i pejsatych. Dla Niemców Żydzi w kapotach, z brodami, byli niezwykłą atrakcją. Byli specjaliści, którzy zatrzymywali ortodoksyjnych Żydów i obcinali im brody nożyczkami wraz z kawałkami mięsa. Za przykładem Niemców poszła miejscowa łobuzeria, która śmiechem i wyciem dodawała ducha niemieckim pobratymcom po nożu do "kulturalnego" dzieła cywilizowania Żydów. Role były czasem podzielone. Polak wyszukiwał brodacza, Niemiec zatrzymywał go, Polak go powstrzymywał, podczas gdy Niemiec mu obcinał lub obrzynał brodę. Za przykładem Niemców antysemici polscy zatrzymywali żydowskich przechodniów i bili ich niemiłosiernie. W obawie przed "porządnymi" Niemcami, którzy stawali czasem w obronie Żydów, chuliganeria musiała w dzień ograniczać swoje wyczyny. Wieczór za to był ich niepodzielną domeną. [...] Z ulic miasta akcja chuliganerii przeniosła się do tramwajów, w których istniały początkowo specjalne "wozy dla Żydów" (Nur fur Juden), a potem w ogóle nie wolno było Żydom jeździć. Na rozkaz chuliganów antysemickich konduktorzy zatrzymywali tramwaje, chuligani wyjmowali pasażerów żydowskich i po kilkunastu czy kilkudziesięciu rzucali się na bezbronne ofiary żydowskie. Rzadko zdarzało się, by konduktorzy zdobyli się na odwagę i stawiali opór chuliganom. [...] Tymczasem liczba bandytów antysemickich rosła z dnia na dzień. [...]

Zimą kilkakrotnie zdarzały się ekscesy, z których najgłośniejszy był pogrom lutowy (1940 roku). Bandy antysemitów, przeważnie młodocianych, ruszały pod kierunkiem Niemca, zabezpieczającego tyły i patronującego akcji. Uzbrojenie tych band składało się z kijów, lasek, łomów żelaznych itd. Hasła napastników były: "Wytępić Żydów", "Precz z Żydami", "Niech żyje niepodległa Polska bez Żydów" itd. Po drodze tłukli szyby w sklepach, oznaczonych tarczą Dawida, wyłamywali żaluzje żelazne, otwierali sklepy i rabowali. Żydów napotkanych po drodze tłukli, przewracali, bili do nieprzytomności. [...] Pogromy trwały przez kilka dni, nikt nie ingerował. Milczała polska policja, odpowiedzialna za bezpieczeństwo ludności, milczały polskie organizacje niepodległościowe. [...] Byłem świadkiem pogromu na szeregu ulic, zdejmowałem opaskę i szedłem za pogromującym tłumem i raz tylko widziałem starszą kobietę, która zatrzymała na placu Bankowym "pogromszczyków" i czyniła im wyrzuty, że szkalują dobre imię Polski, że idą Niemcom na rękę. Szyderczy śmiech łobuzów był jedyną odpowiedzią na te szlachetne słowa Polki. [...]

Reasumujmy: okres od października 1939 do listopada 1940 roku, tzn. powstania getta, jest okresem permanentnych ekscesów [antyżydowskich, przy czym tendencja rozwojowa idzie w górę. Zaczęło się od napaści na pojedynczych Żydów, a skończyło się na bezkarnym rabowaniu majątków żydowskich i na pogromach, ponawiających się w rozmaitych dzielnicach Warszawy. Nikt nie będzie winił narodu polskiego o te permanentne ekscesy i pogromy ludności żydowskiej. Znaczna większość narodu, jego uświadomiona klasa robotnicza, inteligencja pracująca - potępiały niewątpliwie te ekscesy, widząc w nich narzędzie niemieckie do osłabienia spoistości społeczeństwa polskiego i współpracy z Niemcami. Podnosimy jednak zarzut, że ani w słowie (kazania w kościołach itp.), ani w piśmie nie odgraniczano się od bestii antysemickiej kooperującej z Niemcami, że nie przeciwstawiano się czynnie nieustannym ekscesom, że nic nie uczyniono, aby osłabić wrażenie, iż cała ludność polska, wszystkie jej warstwy popierają wyczyny antysemitów polskich. Bierność Polski Podziemnej wobec brudnej fali antysemityzmu - oto, co było wielkim błędem w okresie przed powstaniem getta, błędem, który mścić się będzie w następnych okresach wojny.

Ringelblum przypomina również o innym - niemal nieobecnym w polskiej historiografii - wątku powrześniowego antysemityzmu: o traktowaniu jeńców żydowskich przez ich towarzyszy niewoli, Polaków. Przytacza relacje tych, którzy wrócili z obozów: o zabieraniu im żywności, butów i odzieży (co w zimie było równoznaczne ze śmiercią) przez współtowarzyszy Polaków, z orzełkami na czapkach. Wspomina również niemieckich strażników zmuszonych nieraz interweniować po stronie jeńca Żyda *[W przypisach do zapisków Ringelbluma wydawca polski przytacza dwie inne relacje na ten temat, potwierdzające te, zdawać by się mogło, niewiarygodne historie. Pułkownik Jan Rzepecki, szef BiP KG ZWZ/AK, w swoich wspomnieniach z oflagu w Woldenbergu, w którym znalazł się po powstaniu warszawskim, pisze: "[...] politycznie dominował najruchliwszy i najhałaśliwszy ONR, mający duże wpływy wśród młodzieży rezerwowej i zawodowej. Niemcy posunęli w obozie swój rasizm tylko do zebrania oficerów pochodzenia żydowskiego w jednym baraku, ale nasi rodzimi faszyści pozwolili sobie na wyszydzanie ich i słowne zaczepki, a nawet propagowanie bojkotu towarzyskiego..." (J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, op. cit., s. 383). Ludwik Landau, pisząc na ten sam temat w swoim dzienniku, 27 lutego 1940 r. dodał, że "[...] antysemityzm w znacznie silniejszym stopniu daje się podobno odczuć w obozach oficerskich niż żołnierskich" (L. Landau, Kronika lat wojny i okupacji, Warszawa 1962, s. 303).].

Aleksander Wat w swoich rozmowach z Czesławem Miłoszem wspominał z kolei antysemityzm wśród żołnierzy i oficerów tworzonej w ZSRR armii Andersa:

Widziałem pociągi, które mijały mnie z żołnierzami, zatrzymywały się czasem, mogłem zobaczyć kredą napisane: "Bij Żydów!". Niektórych Żydów brano do armii i jakoś była z nimi sztama [...], sporo wyszło z armią Andersa. [...] ale reguła, zwłaszcza w dalszych miejscach, niżej, była: "Bij Żydów!" i były wypadki wyrzucania z pędzących wagonów żydowskich już przyjętych żołnierzy. I tam, gdzie Żydów w ogóle nie znano, w Mołotowabadzie, na przykład, Polacy nauczyli Uzbeków antysemityzmu. Gdy widziałem te "Bij Żydów" na wagonie - duże, kredą, to mnie to jeszcze bardziej zniechęcało do tego, żeby jednak jechać do wojska (bo była jednak w końcu jakaś możliwość).

O Niemcach broniących Żydów przed Polakami (najczęściej w celach propagandowych) mówi w swojej kronice Ludwik Landau. Oto jego zapisek z 29 marca 1940 r.:

Jeden ciąg wypadków - to zajścia antyżydowskie. Trwają one dalej i przybierają coraz groźniejsze rozmiary. Sklepy w dzielnicach żydowskich są porozbijane na miazgę. [...] Gmina Żydowska była przez wiele godzin oblegana przez ogromny tłum, tak że pracownicy gminy mogli wyjść z jej biur dopiero pod ochroną żandarmów niemieckich. Tak więc działanie Niemców jako obrońców Żydów przed polską ludnością chrześcijańską już się zaczęło. Także w innych miejscach były podobno wypadki wystąpień niemieckich przeciwko bandom przez nich samych zorganizowanych - wystąpień połączonych z niemiłosiernym biciem. I te wystąpienia były fotografowane - jako akcja Niemców w obronie ładu (policjanci polscy w paru, rzadkich zresztą wypadkach, gdy chcieli interweniować, byli bici przez niemieckich policjantów, przeważnie co prawda policja okazywała dla "pogromców Żydów" całą swoją sympatię).

Henryk Schonker podobnie opisuje ulice Krakowa początku okupacji:

W okolicy, w której mieszkaliśmy, też było niebezpiecznie na ulicach. Często łapano Żydów, którzy chowali brody pod płaszczem, a pejsy pod kapeluszem i, ku ogólnej uciesze Polaków, żołnierze niemieccy, przy współudziale granatowych policjantów, obcinali im nożyczkami brody i pejsy. Zazwyczaj robiono przy tym fotografię na pamiątkę. Po raz pierwszy zdałem sobie sprawę, że tylu Polaków, mieszkańców Krakowa, którzy dotychczas żyli z Żydami w zgodzie - tak nas nie lubi.

Wspomina również, jak w sklepie został "za nic" zdzielony pałką w głowę przez granatowego policjanta tak, że stracił przytomność.

Bardzo szczegółową relację z getta otwockiego zdał Calek Perechodnik w swoich pamiętnikach, których motto brzmi: "Sadyzmowi niemieckiemu, podłości polskiej i tchórzostwu żydowskiemu pamiętniki me poświęcam". Perechodnik, podobnie jak Ringelblum, nie doczekali końca wojny - po likwidacji gett ukrywali się po aryjskiej stronie dzięki pomocy Polaków i najprawdopodobniej również przez Polaków zostali zadenuncjowani.

Otóż dla Perechodnika, podobnie jak i dla wielu innych Żydów, którzy uważali Polskę za swoją ojczyznę, postawa Polaków wobec Żydów pod okupacją niemiecką była wstrząsem. Przede wszystkim ich przyzwolenie na wytępienie Żydów.

Jedno jest pewne. Że Niemcy doskonale wyczuli, iż Polacy nie są przeciwni wytępieniu Żydów, wprost przeciwnie - jeszcze im dopomogą, za cenę odziedziczenia pozostałości mienia żydowskiego.

To pisze Perechodnik z perspektywy Otwocka, typowego polskiego miasteczka, zamieszkiwanego przez dużą liczbę ludności żydowskiej, zajmującej się głównie handlem i rzemiosłem. On również wspomina o roli granatowej policji w Holocauście.

Żadne wytłumaczenie nie jest w stanie usprawiedliwić policji polskiej.

O co chodziło Perechodnikowi? Ano o to, że wiedząc o likwidacji getta, otwoccy policjanci nie ostrzegli jego mieszkańców, skazując ich tym samym na śmierć. Więcej, uspokajali Żydów, że to zwykły apel, ale od krawców i szewców żydowskich odebrali wszystkie swoje zamówione rzeczy, wykończone i nie.

W większości miast policjanci poczuwali się do obowiązku zawiadomienia o mającym się odbyć wysiedleniu ludność miejscową. Policja otwocka nie uważała tego za swój obowiązek i nie zawiadomiła. Przez trzy lata okupacji policja polska ssała krew Żydów. Pobierali oni stały haracz od rzeźników, piekarzy, szmuglerów i od każdego bogatego Żyda, który czymś handlował czy też miał ukryty towar sprzed wojny. Nie zapomnijmy, że przecież całe życie Żydów w wojnie było nielegalne, bo można było się przyczepić do wszystkiego: Z czego żyjecie? Skąd się biorą kartofle w getcie? Skąd się bierze chleb? Gdzie są pola zasiane żytem? A jeśli nawet są, to w jaki sposób żyto mielicie? Skąd macie mięso? Tak że przez cały czas wojny policjanci polscy, którzy oficjalnie nie mieli prawa wstępu do getta, żyli z tego getta i to dobrze żyli. Nie wyrzucam im tego, rozumiem, że ze swojej pensji żyć nie mogli w czasie dewaluacji, ale to, że ostatniej przysługi nie wyświadczyli Żydom, że ich nie ostrzegli przed wysiedleniem, to pozostanie ich wieczną hańbą. Oskarżam ich, że są w równej mierze odpowiedzialni za śmierć Żydów, co i siepacze niemieccy.

Perechodnik podaje też w swoim dzienniku konkretny przykład zabójstwa Żyda przez polskiego policjanta. Warto tę relację przytoczyć w całości, nie ze względu na jej wyjątkowość - o ile w ogóle możemy uznać za niewyjątkową śmierć każdego z nas - ale na zobrazowanie mechanizmu współpracy polskiej policji z Niemcami przy mordowaniu Żydów:

W tym czasie opowiedział nam Wacław o dalszych losach [Szmula] Kołkowicza. Nie pamiętam dokładnej daty, kiedy jechał Kołkowicz kolejką do Świdra w wagonie Wacława. W Józefowie wszedł do wagonu plutonowy policji polskiej z Otwocka Sokołowski, w towarzystwie jeszcze jednego agenta. Przywitali się z Wacławem, po czym Sokołowski, rozglądając się po wagonie, spytał się Wacława, czy to czasem nie siedzi na ławce Kołkowicz. Nie pomogło zaprzeczenie Wacława, poznał go i wespół z kolegą doszli do Kołkowicza. Biorą rewolwery do rąk i każą mu podnieść ręce do góry. Kołkowicz również zauważył Sokołowskiego, ale nie przestraszył się zbytnio; cóż ma się obawiać polskiego policjanta? Najwyżej zechce od niego na wódkę, toteż siedział dalej, nie szykując się ani do ucieczki, ani do obrony. Rąk też nie podniósł do góry, próbując żartować, gdy nagle został uderzony kolbą rewolweru w skroń. Zamroczony pada, Sokołowski zaś korzysta z momentu i nakłada mu kajdanki na ręce. Kolejka staje w Świdrze, wysiadają, Kołkowicz, korzystając ze zbiegowiska, rzuca się do ucieczki. Trudno mu nawet przychodzi biegać z kajdankami na rękach, ale spory kawał już ubiegł, gdy dosięgła go kula rewolwerowa. Padł na ziemię z postrzelonym brzuchem. Policjanci rewidowali go, prawdopodobnie pieniądze mu zabrali, ale jak zauważyli, że ma przy sobie rewolwer, odwieźli go furą do dyspozycji Schlichta [dowódca żandarmerii niemieckiej w Otwocku - S. Z.]. W sanatorium podleczyli go trochę, po czym poddali go szczegółowym badaniom, skąd ma broń. Dokładnie, jak było przeprowadzone śledztwo, nie wiem, dość że pięknego, słonecznego dnia zabrał Schlicht Kołkowicza dorożką z sanatorium za park otwocki. Tu postawił go pod krzakiem, cofnął się o kilka kroków, wyjął rewolwer i chciał strzelić. Szczęśliwie rewolwer zaciął się. Odważny do ostatniej chwili, rzucił się Kołkowicz do ucieczki. Na pewno uciekłby w las, gdyby go nie dosięgły strzały oddane z karabinów polskich policjantów, asystujących przy egzekucji. Tak zginął Szmul Kołkowicz, zginął z rąk, od których się najmniej tego spodziewał. Tyle lat pracował dla polskiej policji, nie żałował im ani reperowania rowerów, ani też bezpłatnego chleba. Za otrzymany chleb odwdzięczyła mu się polska policja już nawet nie kamieniem, ale dobrą porcją rozgrzanego ołowiu. Sokołowski w późniejszej rozmowie z Wacławem jeszcze się chwalił, że to on przyczynił się do śmierci Kołkowicza i że on każdego skurwysyna Żyda, którego złapie, własnoręcznie zabije.

Zostawmy na chwilę granatową policję, strażaków, junaków, konduktorów, adwokatów, poborców podatkowych i innych urzędników polskich zaprzęgniętych przez Niemców do roli pomocników w niszczeniu swoich żydowskich współobywateli. I przyjrzyjmy się "cywilnej" ludności polskiej oczyma Caleka Perechodnika:

W ogóle całe getto jest wciąż otoczone przez motłoch polski, który co chwila wskakuje przez parkan, siekierami otwiera drzwi i wszystko rabuje. Czasami potykają się o ciepłe jeszcze trupy, ale nie szkodzi. Nad trupami ludzie biją się, jeden drugiemu wyrywa poduszkę czy też garnitur. [...] Część getta była już po troszeczku zamieszkana przez Polaków. Kobiety polskie najspokojniej w świecie robiły już porządki w mieszkaniach, gdzie leżały jeszcze gorące trupy, obierały kartofle przed mieszkaniami, a Żydzi to wszystko widzieli. To był ten ostatni obraz, który utrwalił im się przed śmiercią. [...] W każdym mieście, kiedy odbywała się akcja, całe getto bywało otoczone przez motłoch, który urządzał formalne polowanie na Żydów - według wszelkich prawideł sztuki myśliwskiej, z naganiaczami lub bez. Ilu Żydów w ten sposób zginęło? Niezliczona ilość, bo w najlepszym wypadku zabierali Żydom pieniądze i nie doprowadzali do żandarmerii, ale przecież to było i tak równoznaczne z wyrokiem śmierci. Co ma robić Żyd bez pieniędzy? Co najwyżej samemu dojść do żandarmerii i poprosić o kulę. Sam widziałem i słyszałem z ust Polaków o takich wypadkach. Nie podaję nazwisk, bo nie jest ważne, że nasz dozorca Jan Dębowski moc Żydów doprowadził i wydał w ręce żandarmerii po uprzednim obrabowaniu ich. Tłum, bezimienny tłum solidarnie w ten sposób postępował. Nie lepiej zachowywali się niektórzy konduktorzy, zwłaszcza na kolejce. Jak zauważyli Żyda w kolejce, jeden drugiemu komunikował: "złapałem ptaka", no a ptaka trzeba oskubać.

Nie lepiej postrzegał Perechodnik - sam inteligent z dyplomem inżynierskim uzyskanym po studiach we Francji - polską inteligencję i jej stosunek do "kwestii żydowskiej":

Ale jak zareagował ogół ludności, inteligencja polska? Dziwna rzecz, kiedy nam Żydom nie śniło się nawet, że rozkaz wymordowania dotyczy wszystkich Żydów, to Polacy się od razu zorientowali, że żaden Żyd wojny nie przeżyje. Czy to ma być dowodem ich wybitnej mądrości i dalekowzroczności politycznej, czy też ta mądrość okazała się wynikiem przysłowia: każdy z zasady wysnuwa takie wnioski na przyszłość, jakie są mu wygodne - na to już nie jest trudno odpowiedzieć. Dość że się szybko zorientowali i bynajmniej się nie zmartwili. Przed ich oczyma działy się rzeczy, których największy geniusz wieszcza nie jest w stanie opisać, tragedie, jakie się ludziom nawet nie śniły, że są możliwe, zaś dla Polaków to się nie okazało nawet interesującym tematem do rozmów. Opowiadał mi Magister, który codziennie jeździł kolejką elektryczną z Warszawy do Otwocka i z powrotem, że w najgorętszym czasie akcji ani razu nie słyszał, żeby w pociągu mówiono o Żydach, żeby się ktoś nad nimi ulitował. Jednym słowem - nieciekawy temat do rozmów ogólnych, ale dość ciekawy temat do rozmów rodzinnych. Wszak każdy Polak miał choć jednego przyjaciela Żyda, który go prosił ze łzami w oczach o łaskę ulokowania rzeczy u niego. Wspaniałomyślnie zgadzano się, a jeśli Żyd okazał się grzecznym, to wyjechał do Treblinki i sprawa była wyjaśniona. Majątek się powiększał, sumienie czyste, tout va tres bien.

Kilkadziesiąt lat po wojnie Marek Edelman wystawił równie gorzki rachunek inteligencji polskiej - poza Miłoszem i Andrzejewskim nikogo, jego zdaniem, z luminarzy polskiej kultury nie zajmował specjalnie widok płonącego getta w Warszawie. Ani Iwaszkiewicza, ani Dąbrowską. I Edelman specjalnie im się nie dziwi, bo "oni tym nie żyli". Żyli - w porównaniu z Żydami - normalnie; i tak chcieli żyć. "Normalne było życie w Warszawie..."

A propos likwidacji otwockiego getta, Jacek Leociak w artykule Wizerunek Polaków w zapiskach Żydów z dystryktu warszawskiego pisze o dwóch rzeczach, które umknęły uwadze Perechodnika. A mianowicie o tym, że członkowie otwockiej "straży obywatelskiej", Polacy, szukający i wyłapujący ukrywających się Żydów, mieli na rękawach biało-czerwone opaski [sic!], oraz o gwałtach, których ofiarami padały młode Żydówki, a których sprawcami byli m.in. polscy studenci. Logikę owych gwałtów Leociak przedstawia następująco:

Inny badacz międzywojennego Polesia, uczeń Bronisława Malinowskiego, Józef Obrębski, pisze, że "jako obcy i przybłęda, Żyd nie podlegał tym samym sprawdzianom społeczno-moralnym i tym samym regulacjom zwyczajowym, co swój: pan, sługa pański czy chłop".

O zazdrości, donosicielstwie, okrucieństwie i innych przywarach chłopów najostrzej pisał jeden z najwybitniejszych przedstawicieli tego stanu - Wincenty Witos. Sporo miejsca w jego wspomnieniach zajmują również Żydzi i stosunek do nich chłopów - w tym wypadku galicyjskich, wśród których wychował się Witos. Stosunek nieodmiennie wrogi: "[...] w gruncie rzeczy chłopi Żydów nienawidzili, a nawet nimi gardzili".

Witos zresztą podziela i rozumie te odczucia. Opisuje w języku, który dziś nazwalibyśmy jawnie antysemickim (a który przed wojną używany był powszechnie, nie tylko przez antysemitów), "antychłopską" działalność Żydów i konkluduje:

To są tylko fragmenty, gdyż o całości musiałoby się wielkie księgi pisać. A jednak i z tego widać, że Żydzi byli przez długi czas codziennym utrapieniem chłopa i pijawką ssącą z niego ostatnią kroplę krwi.

Ten patron dzisiejszego ruchu ludowego tak pisał o stosunku społeczeństwa polskiego do Żydów po zakończeniu I wojny światowej:

Zagadnienie żydowskie wystąpiło z całą gwałtownością. Jeżeli ludność jeszcze przed wojną miała dosyć powodów do niechęci, a nawet nienawiści przeciw Żydom, uważając [ich] zupełnie słusznie za pasożytów żyjących ich kosztem, to w czasie wojny nagromadziło się tych powodów jeszcze więcej. Nastrój wrogi dla Żydów potęgował się w miarę przeciągającej się wojny światowej, a doszedł do punktu kulminacyjnego w ciągu ostatnich miesięcy.

Żydzi sami dostarczali do tego wiele i to istotnych powodów. Na nich zaczęła ludność zrzucać odpowiedzialność za nędzę i cierpienia przebyte, oni ją szpiegowali i donosili, prowadząc nieraz pod szubienicę. Stąd też się utarło przekonanie w masach, że Żydzi pozostają w ścisłym porozumieniu z władzami austriackimi i niemieckimi, występując razem wrogo przeciw Polakom.

Widziano ponadto, że ciesząc się specjalnymi względami tych rządów, zarabiają miliony grube na dostawach wojskowych. Zarzucono im ogólnie, że się uchylają od służby wojskowej, co się odbija na ludności polskiej, że zajmując w bezpiecznych miejscach liczne stanowiska, tak w wojsku, jak i w urzędach, działali wyraźnie na niekorzyść ludności. Jeżeli zaś byli w wojsku, to się lokowali na tyłach i etapach, gdzie prowadzili dobre interesy.

Żołnierze opowiadali, że Żydzi, pełniący służbę sanitarną, Polaków traktowali znacznie gorzej niż żołnierzy innych narodowości. Nic więc dziwnego, że pragnienie odwetu i zemsty było powszechne, a kiedy przyszła sposobność, chciano tej zemsty dokonać. Rzecz oczywista, że nie myślała o tym świadoma i odpowiedzialna część społeczeństwa, choć miała o Żydach sąd wyrobiony.

Mamy więc motyw (zemstę oraz chęć zagarnięcia majątku), sposobność (przyzwolenie niemieckie na pogromy w 1941 r. na ziemiach wcześniej okupowanych przez ZSRR, a później nagrody za doprowadzenie bądź kary za ukrywanie Żydów) i sprzyjającą atmosferę społeczną, nie wyłączając i tej "świadomej i odpowiedzialnej części społeczeństwa"...

Wszystko jasne? Nie bardzo. Ten psychologicznie najbardziej zrozumiały motyw odpłaty za wieloletnie "krzywdy", o których wspomina Witos, w motywacjach morderców nie występuje niemal wcale. Chęć zagarnięcia majątku - owszem, ale co w takim razie powiedzieć o tropieniu, torturowaniu i mordowaniu ukrywających się po lasach, ledwo żyjących niedobitków żydowskich, którzy nie mieli już dosłownie nic, nawet ubrania i butów? I często byli znajomymi, sąsiadami, żyjącymi w przyjaźni w doli i niedoli...

Józef, coś mnie tak gonił, cóżem ci winien? Turczyn, ty mnie znasz, przecież ja nic nie mam prócz trepów, przecież wy mnie znacie, że nie jestem bandyta. Co ja wam jestem winien, żeście mnie złapali?

- pytał zaszczuty jak zwierzę przez swoich znajomych ze wsi Icek Fabrykant, przed wojną syn właściciela folwarku i lasu.

Sołtys Słoma nie chciał wzywać żadnych władz, lecz pod presją nieustępliwego Prokopa (prawdopodobnie nie tylko jego) wysłał podwodę do najbliższego posterunku policji granatowej w Olesznie. Policjantów przyjechało czterech: komendant Ignacy Golański, Sylwester Szymecki, Kaczyński i Błotnicki - ci ostatni nieznani z imienia. Nim wyprowadzili Icka tuż za wieś i zastrzelili na skraju zagajnika, cztery metry od drogi, wypytywali go, gdzie się ukrywał i kto mu pomagał. "Jeść dawali mi dobrzy ludzie, a nocowałem, gdzie mnie noc zastała", i więcej nic nie chciał mówić.

Profesor Andrzej Bieńkowski wspominał po latach:

Najboleśniejszą rzeczą dla mnie jest stosunek wsi do Żydów i powszechny triumf, że Żydów nie ma. Powszechny. I jeszcze jedno, o czym mało pisałem, a co jest świadomością moją straszną: mordowanie przez chłopów Żydów ukrywających się po lasach. Ilość tych incydentów i zbrodni, o których ja wiem... to jest straszny ciężar. W książce przytaczam tylko wstrząsającą opowieść o tym, jak "ojciec" śpiewaka S. zakatował dwie żydowskie dziewczynki, jak potem ze swoją bandą zgwałcił i zamordował Żydówkę ukrywającą się w lesie. Ale była też historia taka, jedna z wielu, o których nie napisałem: młoda, piękna Żydówka ucieka z dwójką małych dzieci z transportu pod Białobrzegami. Znali ją, wszyscy to podkreślali. Idzie do lasu, a za nią chłopaki z kijami, w jej wieku. Żydówka mogła mieć dwadzieścia trzy lata, jedno dziecko cztery lata, drugie trzy. No i dwudziestu chłopaków zatłukło ich kijami, dla samej przyjemności, nikt z tego nic nie miał.

A oto inna relacja, Polaka, Stanisława Żemińskiego:

W dniu 5 listopada [1942 roku] przejeżdżam przez wieś Siedliska. Wstępuję do Spółdzielni. Chłopi kupują kosy. Sklepowa mówi: "przydadzą się wam na dzisiejszą obławę". Pytam, na jaką obławę, "a na Żydów", zapytałem "a ile płacą za schwytanego Żyda?" - kłopotliwe milczenie - mówię więc dalej, że "za Chrystusa zapłacono 30 srebrników, domagajcie się żeby i wam tyle płacono". Nikt mi nie odpowiedział.

Takich relacji naocznych świadków jest wiele. Tym, co w nich uderza najbardziej - poza bezinteresownym sadyzmem - jest nieobecność Niemców. To sami Polacy złapali, pojechali po polską policję, a ta nie dość, że rozstrzelała *[Zwykle egzekucje na Żydach należały do obowiązków niemieckiej żandarmerii. Policja granatowa mogła jednak sama zabijać Żydów, powołując się na tzw. rozkaz strzelania (Schiessbefehl), który wydał 21 listopada 1941 r. szef Policji Bezpieczeństwa GG, Karl Eberhard Schóngarth: "[...] by wszyscy w ten sposób włóczący się Żydzi byli natychmiast rozstrzeliwani, jeśli w jakimkolwiek najmniejszym nawet stopniu stawiają opór aresztowaniu lub spróbują uciekać".], to przed egzekucją prowadziła śledztwo na wzór niemiecki, chcąc dowiedzieć się od nieszczęśnika, któż śmiał udzielić mu schronienia. Po co? Aby aresztować polskiego chłopa, który - zamiast zabić czy wydać - dał kawałek chleba ukrywającemu się? Aby zadenuncjować go Niemcom? Szantażować? Po co? Dla zysku czy z poczucia obowiązku? Z nienawiści do Żydów i tych, którzy im pomagali, czy z przywiązania do prawa okupanta?

I znowu coś mi się nie zgadza. Według historyków wielu polskich granatowych policjantów (nawet 25-30%) współpracowało z niepodległościowym podziemiem. Wszystko więc wskazuje na to, że tak jak w przypadku strzelających do Żydów oddziałów partyzanckich, bez różnicy czy AK-owskich, BCh-owskich (Batalionów Chłopskich) czy NSZ-owskich, można było być polskim patriotą walczącym z Niemcami i mordować Żydów. Te dwie rzeczy nie kłóciły się ze sobą.

Z powojennych zeznań partyzantów AK-owskich wynika jasno, że Żydom się nie pomagało:

W czasie rozmów nie brano w ogóle pod uwagę wyjątkowo ciężkiego położenia Żydów w okresie okupacji, nie padło też żadne zdanie o tym, aby im pomóc w ukrywaniu się przed Niemcami, pomimo że zdawaliśmy sobie z tego sprawę.

Do Żydów się strzelało:

Zgodnie z tym nastawieniem należało członkom AK likwidować Żydów, jeśli tacy pojawili się na danym terenie. Na to nie było wyraźnego rozkazu, lecz w rozmowach dawano do zrozumienia i nawet wyraźnie o tym mówiono, że tak należy robić. Mówił o tym do mnie [Michał] Pytlak [ps. "Łom", szef wywiadu AK w tym rejonie - A. S.] i inni członkowie AK.

Alina Skibińska, pilna badaczka powojennych procesów oskarżonych o kolaborację, w tym o mordowanie Żydów, uważa że:

O ile na poziomie ideologii poszczególne partie i ich zbrojne organizacje różniły się między sobą, o tyle postępowanie oddziałów leśnych i ich dowódców wobec ukrywających się Żydów było bardzo podobne. W zasadzie partyzanci wszystkich formacji mają krew na rękach. [...] Zbrodnie polskiego podziemia to temat tabu, nadal drażliwy, wciąż okryty "mgłą tajemnicy".

Co do roli granatowych policjantów na opisywanych przez siebie terenach dystryktu radomskiego Skibińska nie ma wątpliwości, że:

[...] działali tu całkowicie samodzielnie, nie byli kontrolowani przez Niemców, "oczyszczali" swój teren gorliwie i do końca. Nagrodą za to zawsze był dobytek niewinnych ofiar, na ogół ubrania i buty, czasem pieniądze i biżuteria. Policjanci dokonywali też swoistej zemsty za nielojalność wobec polskiej wspólnoty na ludziach pomagających Żydom, zakopując ciała zamordowanych pod oknami ich domów, pod progiem bądź wręcz w pomieszczeniach mieszkalnych, pod klepiskiem.

Jej zdaniem:

[...] jeśli Żydów ratowano głównie dla pieniędzy, to i dla pieniędzy ich głównie mordowano.

I przypomina, że "nagie" życie Żyda też miało jakąś wartość - przeliczalną na niemiecką nagrodę - w wódce, papierosach, zbożu, cukrze, czasem pieniądzach.

Na "nieboszczykach na urlopie", czyli więźniach obozów śmierci, też można było zarobić. Inżynier Jerzy Królikowski w swoich Wspomnieniach z okolic Treblinki w czasie okupacji relacjonował, że kiedy na stację nieopodal Treblinki wjeżdżał pociąg z Żydami do zagazowania, wylegali nań mieszkańcy okolicznych wsi:

Gdy z daleka po raz pierwszy zobaczyłem tych ludzi przy pociągu, sądziłem, że wiedzeni szlachetną litością przyszli, aby zamkniętych w wagonach i spragnionych napoić i nakarmić. Zapytani przeze mnie robotnicy rozwiali moje złudzenia, mówiąc, że to zwykły handel wodą i żywnością, i to po wysokich cenach.

Rzeczywiście, jak się potem dowiedziałem, tak niestety było. Gdy transport był konwojowany nie przez niemiecką żandarmerię, która nikogo do niego nie dopuszczała, ale przez wszelkie inne kategorie niemieckich najemników [zdarzało się, że konwojentami byli granatowi policjanci], zbiegały się tłumy z wiadrami wody i butelkami bimbru w kieszeni. Woda była przeznaczona do sprzedaży zamkniętym w wagonach ludziom, a bimber na łapówki dla konwojentów, którzy za to godzili się na dopuszczanie do wagonów.

Gdy bimbru nie było lub konwojenci nie zadawalali się tego rodzaju łapówką, dziewczęta zarzucały im ręce na szyje i obsypywały pocałunkami, byle tylko uzyskać pozwolenie na dotarcie do wagonów. Po uzyskaniu zezwolenia rozpoczynał się handel z nieszczęśliwymi więźniami, którzy umierali z pragnienia i płacili po 100 zł za garnuszek wody.

"Żydzi, jedziecie na mydło!" - to słyszał od Polaków na stacjach zamknięty w bydlęcym wagonie Samuel Willenberg, w drodze do Treblinki. Jako jednemu z nielicznych udało mu się przeżyć tę fabrykę śmierci. Uciekł po buncie zorganizowanym 2 sierpnia 1943 roku. Dzięki niemu wiemy, jak na słowa Polaków reagowali jego współtowarzysze niedoli:

Widzisz, Samek, chciałeś iść do partyzantki. Chciałeś walczyć. Walczyć, ale z kim? Walczyć razem z tymi, co nienawidzą nas jeszcze bardziej niż Niemców? Tyś chciał, abym posłał swoje dzieci do lasu. Radziłeś, by się tam ukryły.

U kogo? U tych, co przy pierwszej sposobności sami je zabiją? Lub wydadzą za litr wódki? Ty przecież sam byłeś po aryjskiej stronie. Zastanów się, kto ci pomógł? Coś przeżył? Co się stało z twoimi dwiema siostrami, które miały bardzo aryjski wygląd? Czy to właśnie nie Polacy wydali je w łapy niemieckie? Przecież oni są zadowoleni z tego, co nam się stało, z tego, że nas wysiedlają nie wiadomo dokąd. A może i wiadomo.

Willenberg, planując ucieczkę z Treblinki, nie liczył na pomoc Polaków. Wiedział, że nie może na nią liczyć.

W trakcie rozmowy zwróciłem uwagę moim towarzyszom, że nie mogę zrozumieć, jak mieszkańcy otaczających nas wsi polskich, czując odór rozkładających się zwłok wydobytych teraz z grobów, połączony z zapachem spalenizny, widząc dym unoszący się na dziesiątki kilometrów, pozostają obojętni. Jak mogą otaczający nas Polacy, widząc, co się tutaj dzieje, nie dzielić się z szerokim światem tą wiadomością? Gdzie jest podziemie polskie? Zawsze łudziłem się, że polscy partyzanci napadną na obóz, aby zdobyć zgromadzony w nim majątek. Wiedziałem, że nikt nie będzie się trudzić, żeby nas wyzwolić. Miałem jednak nadzieję, że rabunkowa akcja zbrojna może nam ułatwić ucieczkę. Pamiętałem, że będąc po aryjskiej stronie czytałem podziemną prasę opisującą niemieckie zbrodnie. W żadnym jednak z biuletynów nie wspominano o tym, co Niemcy robią z Żydami. Myśmy dla nich nie istnieli. Kiedy pisano o konspiracji, obozach, łapankach, aresztowaniach, mowa była tylko o Polakach.

W swoim mikrohistorycznym studium dotyczącym niemieckich obozów pracy w Starachowicach znany amerykański historyk Holocaustu, Christopher R. Browning, opisuje doświadczenia ocalałych Żydów z Wierzbnika, małej podstarachowickiej miejscowości. Analizując ich relacje, wyodrębnia trzy typy nieprzyjaznych zachowań Polaków w stosunku do Żydów.

Po pierwsze, radość polskich sąsiadów widzących upokorzenie Żydów. Radość manifestowana śmiechem, pogardliwymi wyzwiskami, kradzieżami, pluciem i rzucaniem kamieni. Do tej grupy zachowań Browning zalicza również dyskryminowanie Żydów w obozach przez polskich brygadzistów, np. poprzez wyznaczanie ich do najcięższych prac. W skrajnych przypadkach było to również zadowolenie Polaków z dokonywanej przez Niemców eksterminacji Żydów.

Po drugie, we wspomnieniach ocalonych powraca zarzut, że Polacy nie próbowali im pomóc nawet wtedy, kiedy owa pomoc nie była obarczona ryzykiem.

Po trzecie wreszcie, oskarżenie Polaków o wydawanie Żydów Niemcom i pomoc w ich rozpoznaniu, bez której Niemcy byliby niemal bezradni. W relacjach Żydów, którym udało się przeżyć, padają sformułowania, że Polacy byli "większym wrogiem" niż Niemcy, albo że ich nienawidzą "bardziej od Niemców, ponieważ byli [ich] sąsiadami".

Sprawa żydowska w historiografii czasów wojny jest jak luzem wisząca nitka w misternej tkaninie - wystarczy za nią mocniej pociągnąć, a cały delikatny wzorek zaczyna się pruć. Okazuje się, że antysemityzm zanieczyścił całe połacie współczesnej historii Polski i uczynił z nich temat wstydliwy, powołując do życia wersje wielu wydarzeń, które miały odgrywać rolę listka figowego.

Tak pisał Jan Tomasz Gross w rozdziale pt. Potrzeba nowej historiografii, w niewielkiej książeczce wydanej przez małe wydawnictwo w 2000 r., pod enigmatycznym tytułem Sąsiedzi. Wydanie Sąsiadów, początkowo niezauważone, stało się wkrótce jednym z najważniejszych wydarzeń pierwszej dekady III RP, a kto wie, może i innych dekad powojennych również.

Gross, przytaczając tużpowojenne relacje Szmula Wasersztajna z Jedwabnego i Menachema Finkelsztajna z Radziłowa (relacje, które obok wielu innych były dostępne w archiwach ZIH), zakwestionował całą powojenną historiografię polską dotyczącą relacji polsko-żydowskich podczas II wojny światowej (z Ten jest z ojczyzny mojej na czele) i pośrednio odpowiedział na pytania, na które historycy polscy dotąd nie umieli bądź nie chcieli odpowiedzieć: jak możliwe było wymordowanie 3 mln Żydów polskich, funkcjonowanie na terenach Polski niemieckich obozów zagłady, powojenne pogromy i antysemityzm rozgrywany przez znienawidzoną jakoby partię komunistyczną z poparciem dużej części społeczeństwa? Mówił też sporo o fenomenie współczesnej Polski, czyli antysemityzmie bez Żydów i o niezrozumiałym dla Polaków oraz jakoby niesprawiedliwym tzw. antypolonizmie, panującym wśród Żydów.

Oto relacja Szmula Wasersztajna złożona przed pracownikami Żydowskiej Komisji Historycznej w Białymstoku, 5 kwietnia 1945 r. (zachowana pisownia oryginalna):

W Jedwabnie do wybuchu wojny żyło 1600 Żydów, z których uratowało się tylko 7, przechowywanych przez Polkę Wyrzykowską, zam.[ieszkałą] niedaleko miasteczka.

W poniedziałek wieczorem 23 czerwca 1941 r. Niemcy wkroczyli do miasteczka. Już 25-go przystąpili swojscy bandyci, z polskiej ludności, do pogromu Żydów. 2-ch z tych bandytów Borowski (Borowiuk) Wacek ze swoim bratem Mietkiem, chodząc razem z innymi bandytami po żydowskich mieszkaniach, grali na harmonii i klarnecie, aby zagłuszyć krzyki żydowskich kobiet i dzieci. Ja własnymi oczami widziałem jak niżej wymienieni mordercy zamordowali: 1. Chajcię Wasersztajn, 53 lat; 2) Jakuba Kaca, 73 lat i 3) Krawieckiego Eliasza.

Jakuba Kaca ukamienowali oni cegłami, a Krawieckiego zakłuli nożami, później wydłubali mu oczy i obcięli język. Męczył się nieludzko przez 12 godzin dopóki nie wyzionął ducha.

Tego samego dnia zaobserwowałem straszliwy obraz: Kubrzańska Chaja, 28 lat, i Binsztajn Basia, 26 lat, obie z niemowlęciami na rękach, widząc co się dzieje poszły nad sadzawkę, woląc raczej utopić się wraz z dziećmi, aniżeli wpaść w ręce bandytów. Wrzuciły one dzieci do wody i własnymi rękami utopiły, później skoczyła Binsztajn Baśka, która poszła od razu na dno, podczas gdy Kubrzańska Chaja męczyła się przez kilka godzin.

Zebrani chuligani zrobili z tego widowisko, radzili jej aby się położyła twarzą do wody a wtedy to się szybciej utopi, ta widząc że dzieci już utonęli rzuciła się energiczniej do wody i tam znalazła śmierć.

Nazajutrz ksiądz zaczął się interesować aby wstrzymali pogrom tłumacząc, że niemiecka władza sama zrobi już porządek. To poskutkowało i pogrom został wstrzymany. Od tego czasu okoliczna ludność przestała sprzedawać produkty żywnościowe, wskutek czego położenie Żydów stało się coraz cięższe. W międzyczasie rozpowszechniono pogłoskę, że Niemcy wkrótce wydadzą rozkaz zniszczenia wszystkich Żydów.

Taki rozkaz został wydany przez Niemców 10 VII 1941 roku.

Mimo, że taki rozkaz wydali Niemcy, ale polscy chuligani podjęli go i przeprowadzili najstraszniejszymi sposobami - po różnych znęcaniach się i torturach, spalili wszystkich Żydów w stodole. W czasie pierwszych pogromów i podczas rzezi, odznaczali się okrucieństwem wymienieni wyrzutki: 1. Szleziński, 2. Karolak, 3. Borowiuk (Borowski) Mietek, 4. Borowiuk (Borowski) Wacław, 5. Jermałowski, 6. Ramutowski Bolek, 7. Rogalski Bolek, 8. Szelawa Stanisław, 9. Szelawa Franciszek, 10. Kozłowski Geniek, 11. Trzaska, 12. Tarnoczek Jerzyk, 13. Ludański Jurek, 14. Laciecz Czesław.

10. VII-41r. rano przybyło do miasteczka 8 gestapowców, którzy odbyli naradę z przedstawicielami władz miasteczka. Na pytanie gestapowców jakie mają zamiary w stosunku do Żydów, to wszyscy jednomyślnie odpowiedzieli, że trzeba wszystkich zgładzić. Na propozycję Niemców ażeby z każdego zawodu zostawić jedną rodzinę żydowską, obecny miejscowy stolarz Szleziński Br.[onisław] odpowiedział: Mamy dosyć swoich fachowców, musimy wszystkich Żydów zgładzić, nikt z nich nie może zostać żywym. Burmistrz Karolak i wszyscy pozostali zgodzili się z jego słowami. Postanowiono wszystkich Żydów zebrać w jedno miejsce i spalić. Do tego celu oddał Szleziński swoją własną stodołę znajdującą się niedaleko miasteczka. Po tym zebraniu rozpoczęła się rzeź.

Miejscowi chuligani wszyscy uzbrojeni w siekiery, w specjalne kije w których były nabite gwoździe i inne narzędzia zniszczenia i tortur wypędzili wszystkich Żydów na ulice. Jako pierwszą ofiarę swoich diabelskich instynktów wybrali 75 najmłodszych i najzdrowszych Żydów, którym kazali podnieść z miejsca i zanieść wielki pomnik Lenina, którego w swoim czasie Rosjanie postawili w centrum miasteczka. Było to niemożliwie ciężkie, ale pod gradem straszliwych uderzeń musieli Żydzi to zrobić. Niosąc pomnik musieli jeszcze do tego śpiewać, aż przynieśli go na wskazane miejsce.

Tam zmuszono ich do wykopania dołu i wrzucenia pomnika. Po tym ci sami Żydzi zostali zakatowani na śmierć i wrzuceni do tego samego dołu.

Drugim znęcaniem się było: Mordercy zmusili każdego Żyda do wykopania grobu i pogrzebania poprzednio zabitych Żydów, później ci z kolei zostali zamordowani i pochowani przez innych.

Trudno jest do odzwierciedlenia wszystkich okrucieństw chuliganów i trudno jest znaleźć w historii naszych cierpień coś podobnego.

Spalano brody starych Żydów, zabijano niemowlęta u piersi matek, bito morderczo i zmuszano do śpiewów, tańców itp. Pod koniec przystąpiono do głównej akcji - do pożogi. Całe miasteczko zostało otoczone przez straż, tak że nikt nie mógł uciec, później ustawiono wszystkich Żydów po 4 w szeregu, a Rabina powyżej 90-ciu lat Żyda i rzezaka postawili na czele, dano im czerwony sztandar do rąk i pędzono ich śpiewając do stodoły. Po drodze chuligani bili ich bestialsko. Obok bramy stało kilku chuliganów, którzy grając na różnych instrumentach, starali się zagłuszyć krzyki nieszczęśliwych ofiar. Niektórzy z nich próbowali się bronić, ale byli bezbronni. Pokrwawieni, skaleczeni, zostali wepchnięci do stodoły. Potem stodoła została oblana benzyną i podpalona, poczym poszli bandyci po żydowskich mieszkaniach szukając pozostałych chorych i dzieci. Znalezionych chorych zanieśli sami do stodoły, a dzieci wiązali po kilka za nóżki i przytaszczali na plecach, kładli na widły i rzucali na żarzące się węgle. Po pożarze z jeszcze nie rozpadłych ciał, wybijali siekierami złote zęby z ust i na różne sposoby zbeszczeszczali ciała świętych męczenników.

A to fragment drugiej przytoczonej przez Grossa relacji Menachema Finkelsztajna, pod tytułem Zburzenie gminy żydowskiej w Radziłowie, złożonej 14 czerwca 1946 r. przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną w Białymstoku. Finkelsztejn opisuje to, co działo się w Radziłowie po wkroczeniu wojsk niemieckich w czerwcu 1941 r. (zachowana pisownia oryginalna):

Okoliczni Polacy szydząc patrzyli na przelęknionych Żydów i wskazując na szyję mówili "Teraz będzie rżnij Jude". Ludność polska od razu pokumała się z Niemcami. Oni wybudowali na cześć armii niemieckiej luk triumfalny, ozdobiony swastyką, portretem Hitlera i hasłem: "Niech żyje armia niemiecka, która wyzwoliła nas z pod przeklętego jarzma Żydokomuny!" Pierwszym pytaniem tych chuliganów było: czy można zabijać Żydów? Oczywiście Niemcy odpowiedzieli pozytywnie. I od razu po tym zaczęli oni prześladować Żydów. Zaczęli zwymyślać różne rzeczy na Żydów i nasyłać na nich Niemców. Niemcy ci nieludzko bili Żydów i rabowali ich mienie, potym rabowane rzeczy rozdzielili wśród Polaków. [...] Od tego dnia rozpoczął się straszliwy łańcuch mąk i cierpień dla Żydów. Głównymi męczycielami byli Polacy, którzy bestialsko bili mężczyzn, kobiety lub dzieci, nie patrząc w ogóle na wiek. Oni też nasyłali Niemców przy każdej sposobności, robili różne insynuacje. Tak np. 26 czerwca 1941 r. w piątek wieczorem nasłali oni grupę niemieckich żołnierzy do nas do domu. Jak dzikie zwierzęta rozbiegli się kaci po mieszkaniu szukając i przeszukując wszystko co tylko znaleźli. Co tylko miało jakąś wartość zabierali, wynosząc na fury czekające przed domem. Radość ich rozpierała. Rzeczy domowe rzucali na ziemię tratując swoimi buciskami, żywność rozsypywali i oblewali naftą.

Razem z Niemcami byli też i Polacy, wśród których rej wodził Dziekoński Henryk, który też i później wykazał się swoim barbarzyństwem. [...] O wiele więcej boleśniejszą od ran i przeżyć tego wieczoru była świadomość tego, że nasze położenie jest o wiele gorsze dlatego, że ludność polska powzięła wrogie stanowisko względem Żydów. Oni stają się coraz bardziej aktywni i śmielsi w prześladowaniach. [...] Dało się odczuć, w powietrzu wisiało, to że polska ludność przygotowuje się do urządzenia pogromu. Dlatego tośmy wszyscy postanowili, aby matka poszła interweniować u miejscowego księdza Dolegowskiego Aleksandra - który był naszym dobrym znajomym - aby on jako duchowy wódz, wymógł na swoich wierzących, aby ci ostatni nie brali udziału w prześladowaniach Żydów. Ale jak było wielkie nasze rozczarowanie, gdy ksiądz z wielkim gniewem odpowiedział: "Według znanych pewników to wszyscy Żydzi od najmłodszego do 60 lat są komunistami, i że on nie ma w ogóle interesu ich bronić". Matka próbowała go przekonać, że jego stanowisko jest fałszywe, że jeśli na karę ktoś zasłużył to może jednostki, ale co są winne małe dzieci i kobiety? Ona apelowała do jego sumienia aby się zlitował i wstrzymał ciemną masę, która jest zdolna do popełnienia straszliwych rzeczy, które w przyszłości na pewno będą hańbą dla narodu polskiego, ponieważ polityczna sytuacja nie zawsze będzie taka jaka jest obecnie. Ale jego zbrodnicze serce nie zmiękczyło się i ostatecznie odpowiedział, że on nie może żadnego dobrego słowa dla Żydów powiedzieć, ponieważ jego wierzący obrzucą go błotem. Takie same odpowiedzi zostały otrzymane od wszystkich poważnych chrześcijańskiech obywateli miasta, do których się poszło interweniować w tej sprawie.

Wyniki tych wszystkich odpowiedzi nie dały na siebie długo czekać. Od razu nazajutrz zorganizowały się bojówki młodych polskich synalków: bracia Kosmaczewscy, Józef, Anton i Leon, Mordaszewicz Feliks, Kosak, Weszczewski [?] Ludwik i inni, które narobiły niesłychanych moralnych i fizycznych boli nieszczęśliwym i przestraszonym Żydom. Od rana do wieczora prowadzili starych Żydów, obładowanych świętymi księgami do pobliskiej rzeczki. Pochód ten był odprawiany przez tłum chrześcijańskich kobiet, mężczyzn i dzieci. Nad rzeką zmuszali Żydów do wrzucenia święte księgi do wody. Żydzi też musieli położyć się, wstać, chować głowy, pływać i inne wariackie ćwiczenia. Widzowie śmiali się nagłos i bili brawo. Mordercy stali nad swymi ofiarami i za niewypełnienie rozkazu nieludzko bili. Oni prowadzili też kobiety i dziewczęta moczyć się w rzece. Wracając, bojówki uzbrojone w kije, łomy, otaczały zmęczonych, ledwo żyjących Żydów i częstowały biciem. A kiedy jeden z torturowanych protestował, nie chcąc wykonywać ich rozkazów, groził i wyzywał ich, że w najbliższej przyszłości to się z nimi porachują, to oni go tak zbili, że stracił przytomność. Z zapadnięciem nocy bojówki grasowały po żydowskich domach, wyłamując zaryglowane drzwi i okna. Dostawali się do mieszkań, wyciągali znienawidzonych Żydów i bili tak długo dopóki Żydzi padali nieprzytomni w kałużach krwi. Nie oszczędzali oni kobiet z dziećmi na ręku, rozkrwawili i matki i dzieci. Rzucali się jak zwierzęta na wszystkich i wszystko. Z zapadnięciem nocy rozlegały się dzikie krzyki morderców i przeraźliwe jęki torturowanych. Czasami wyprowadzali Żydów z domów na rynek i tam bili. Krzyki były nie do zniesienia. Dookoła torturowanych stały tłumy polskich mężczyzn, kobiet i dzieci, które wyśmiewały się z nieszczęśliwych ofiar, które padały pod ciosami bandytów. Z tych wszystkich orgii utworzyła się olbrzymia liczba rannych i śmiertelnie chorych Żydów. Liczba ta z dnia na dzień powiększała się. Jedyny polski lekarz Mazurek Jan, który znajdował się w miasteczku, nie chciał udzielić żadnej lekarskiej pomocy zbitym.

Położenie pogarszało się z dnia na dzień. Ludność żydowska stała się zabawką w rękach Polaków. Władzy niemieckiej nie było ponieważ armia przeszła i nie zostawiła nikomu władzy.

Jedynym, kto miał wpływ i po części utrzymywał porządek był ksiądz, który był pośrednikiem chrześcijan jedynie w ich sprawach, które były pomiędzy nimi.

Żydzi nie tylko, że nikogo nie obchodzili, ale rozpoczęła się propaganda wychodząca z wyższych polskich sfer a oddziaływująca na tłum, że przyszedł już czas, aby ostatecznie policzyć się z tymi, którzy ukrzyżowali Jezusa Chrystusa, z tymi którzy używali krew na macę i którzy są przyczyną wszystkiego złego na świecie - Żydami. Dosyć już bawić się z Żydami, czas już oczyścić Polskę z tych ciemiężców i z tej zarazy powietrza. Ziarno nienawiści padło na dobrze użyźnioną ziemię, która była dobrze przygotowana w przeciągu długich lat przez duchowieństwo.

Dziki i krwiożerczy tłum przyjął to jako święte wezwanie misji, którą historia na nich nałożyła - zlikwidować Żydów. A chęć zdobycia żydowskich zysków i żydowskich bogactw jeszcze więcej zaostrzyła ich apetyty.

Polacy byli władcami bo ani jeden Niemiec był obecny. W niedzielę 6-go lipca o 12 godz. w południe przyszło do Radziłowa dużo Polaków z Wąsosza (sąsiednie miasteczko). Wiadomem się stało, że ci którzy przyszli, wybili straszliwym sposobem rurami [?] i nożami wszystkich Żydów w ich miasteczku, nie oszczędzając nawet małych dzieci. Wybuchła się straszliwa panika. Zrozumiano, że jest to tragiczny sygnał zniszczenia. Wtedy wszyscy Żydzi od małego dziecka do późnej starości odrazu opuścili miasto, kierując do pobliskich lasów i pól. Nikt z chrześcijan nie chciał wpuścić wtedy Żyda do siebie do domu i okazać mu jakąkolwiek pomoc.

Tak też i nasza rodzina uciekła w pole i kiedy się ściemniło tośmy się schowali w zbożu. Późną nocą słyszeliśmy zagłuszone wołania o pomoc, gdzieś w pobliżu nas. [...] Byliśmy pewni, że Żydów zamordowano. Kto ich zabił? Polscy mordercy, brudne ręce ze świata podziemnego, ludzi ślepych, którzy pędzeni są przez zwierzęcy instynkt za krwią i rabunkiem uczeni i wychowani w przeciągu dziesiątków lat przez czarne duchowieństwo, które na gruncie nienawiści rasowej budowali swoją egzystencję. [...]

Jak to wszystko strasznie wyglądało mówi ten fakt, że Niemcy oświadczyli, że Polacy za dużo sobie pozwolili. Przyjście Niemców uratowało 18 Żydów, którym udało się schować podczas pogromu. Wśród tych znajdował się 8-o letni chłopak, który był już zasypany w grobie, odżył i wykopał się z ziemi. [...] Takim sposobem zniknęła z powierzchni ziemi gmina żydowska w Radziłowie, która istniała w przeciągu 500 lat. Razem z Żydami zostało też zniszczone wszystko co jest żydowskim w miasteczku: uczelnia, synagoga i też cmentarz.

Swoją książkę kończy Gross historią z happy endem. Relacją chłopki spod Wadowic, Karolci Sapetowej, ukrywającej w swoim gospodarstwie dzieci żydowskie, które wychowywała jako służąca w rodzinie żydowskiej (zachowana pisownia oryginalna):

[...] Ludność nasza wiedziała, że ukrywam dzieci żydowskie, i rozpoczęły się szykany i groźby ze wszystkich stron, żeby dzieci wydać gestapo, bo przecież grozi spaleniem całej wsi, wymordowaniem, i.t.d.. Sołtys wsi był dla mnie przychylnie usposobiony i to mnie często uspokajało. Bardziej natarczywych uspokajałam jakimś upominkiem, względnie przekupywałam. Ale to długo nie trwało. SS-mani ciągle węszyli i znowu zaczęły się awantury, aż pewnego dnia oświadczyli, że musimy dzieci usunąć ze świata i ułożyli plan, aby dzieci zaprowadzić do stodoły i tam we śnie główki siekierą odrąbać.

Chodziłam jak opętana, ojciec mój staruszek zmartwiał zupełnie. Co tu robić? Co robić? Biedne nieszczęśliwe dzieci wiedziały o wszystkim i przed udaniem się do snu mówiły do nas "Karolciu, jeszcze nas dzisiaj nie zabijajcie. Jeszcze nie dziś". Czułam, że drętwieję i postanowiłam, że dzieci nie wydam za żadną cenę.

Wpadła mi zbawienna myśl. Wsadziłam dzieci na wóz i powiedziałam wszystkim, że wywożę je poza wieś, by je utopić. Przejechałam całą wieś i wszyscy widzieli i uwierzyli i gdy nadeszła noc przyjechałam z dziećmi z powrotem...

Happy end tej historii polega na tym, że dzieci przeżyły. Ale dla Grossa właśnie to świadectwo, gdzie nikt nie został zamordowany, jest najbardziej wstrząsającym dowodem na załamanie najgłębszego kulturowego tabu, które zabrania mordować niewinnych - cała wieś odetchnęła z ulgą, uznawszy, że jedna z jej mieszkanek zamordowała dwoje bezbronnych, malutkich dzieci żydowskich.

Z historii ukrywających się na wsi Żydów wynika, że udzielający im pomocy chłopi nie tylko ryzykowali, łamiąc rozkazy okupanta; przede wszystkim musieli liczyć się z donosem sąsiada, ostracyzmem wsi i stygmatyzacją - często przechodzącą na kolejne pokolenia wiele lat po wojnie - jako "pachołków żydowskich".

Tych siedmiu Żydów z relacji Wasersztajna (wśród nich i on sam), którzy przeżyli pogrom w Jedwabnem, stało się po wojnie przekleństwem rodziny Wyrzykowskich, która ich ukrywała aż do wyzwolenia przez armię radziecką.

Nie dość, że już po wyzwoleniu nachodzili ich polscy partyzanci, którzy groźbami i biciem żądali wydania Żydów "na odstrzał", to w obawie o własne życie musieli kilkakrotnie po wojnie zmieniać miejsce zamieszkania - dlatego że ukrywali Żydów.

Oto fragment relacji Aleksandra Wyrzykowskiego:

[...] Tej nocy przyszli [partyzanci vel bandyci - S. Z.] do nas po Żyda, żeby go oddać, to go zabiją i więcej nam już dokuczać nie będą. Żona moja powiedziała, że męża nie ma, bo poszedł do siostry, a Żyd pojechał do Łomży i nie wrócił. Wtedy zaczęli ją bić tak, że nie miała białego ciała na sobie tylko czarne. Zabrali co lepszego z domu i kazali się odwieźć. Zawiozła ich pod Jedwabne. Wróciła, a Żyd już wyszedł z kryjówki i zobaczył, że jest pobita. Później po jakimś czasie przyszedł drugi Żyd Janek Kubrzański, porozmawialiśmy i postanowiliśmy wiać z tego miejsca. Zamieszkaliśmy w Łomży. Żona zostawiła swoje dziecko małe przy rodzicach. Z Łomży przeprowadziliśmy się do Białegostoku, gdyż w Łomży też nie byliśmy pewni swojego życia. [...] W 1946 przeprowadziliśmy się do Bielska Podlaskiego. Po paru latach też wydało się i zmuszeni byliśmy opuścić Bielsk Podlaski.

"Wydało się", że ukrywali Żydów... Solidarność biernych obserwatorów Zagłady nie mogła znieść tego, że można było Żydom pomóc. Solidarność zawistnych i chciwych nie mogła darować, że - być może - pomagający mają "żydowskie złoto". Solidarność morderców nie mogła dopuścić do tego, żeby ktoś z mieszkańców wyłamał się i nie tylko nie uczestniczył w pogromie, ale ukrywał jego ofiary. Wiele lat po wojnie synowi bratanka Wyrzykowskiego koledzy z Jedwabnego wymyślali od Żydów, synową już po "odkryciu" zbrodni zapytali w urzędzie: "A co? Ty tu jeszcze pracujesz? Chyba macie dość pieniędzy, jak twoja teściowa siedmiu Żydów chowała", zaś sama Antonina Wyrzykowska, wytrzymawszy tortury partyzantów, nie wytrzymała w końcu presji środowiska i uciekła do Stanów Zjednoczonych *[Na pytanie Anny Bikont, ilu osobom w ciągu całego życia powiedziała, że przechowywała Żydów, Wyrzykowska odpowiedziała: "Takim zaufanym ludziom to mogłabym powiedzieć, ale tak to człowiek się nie chwalił, bo się bał. Ja miałam przyjemność, że życie Żydom ratuję. Ale ludzie na to bardzo krzywo patrzą. Może jakbym Murzynów ukryła, to by jakoś inaczej to odbierali. Sama pani wie, gdzie się żyje, to niech pani powie, ile jest takich osób, co by im się podobało, że ja Żydów chowałam? Jeden na dziesięć, to chyba za dużo liczę? Trzeba sobie uczciwie powiedzieć, że jak Żyda się ma za przyjaciela, to Polaków się ma zaraz za wrogów. Czemu tak jest, to ja nie wiem. Jak dostałam odznaczenie, medal tych Sprawiedliwych, to moja Helenka [córka - S. Z.] zaraz smyrgnęła do kosza. I lepiej, przecież i tak nie byłoby komu pokazywać. W Ameryce księdzu w Chicago na spowiedzi powiedziałam, że uratowałam Żydów i że się codziennie za nich modlę. Nic nie powiedział, że nie wolno, więc widać to nie grzech. W Polsce za nic bym księdzu takich rzeczy nie mówiła".]

Cytuje również słowa prof. Jerzego Jedlickiego, jakie wygłosił na spotkaniu poświęconym książce Grossa w kierowanej przez siebie Pracowni Dziejów Inteligencji Instytutu Historii PAN. Był to swojego rodzaju coming out:

A generalia (naszpikowane jednak szczegółami) były takie, jak ta relacja z mordu w Wąsoszu:

Krew płynęła po bruku, lała się z drabiniastych wozów, znacząc ostatnią drogę Żydów do przeciwczołgowego rowu za wsią. Tutaj wrzucani byli jak popadło: żywi na umarłych, umarli na żywych. Wszystko przykryła ziemia, udeptywana przez oprawców, dobijających ludzi pałką, szpadlem, siekierą. Nazajutrz po zbrodni, w niedzielę, oprawcy przyszli do kościoła. Wielu w ubraniach, które ludzie natychmiast rozpoznali. Nie ukrywali też zegarków. Mijały lata. Kiedyś ksiądz ogłosił: "Kto ma coś po Żydach, niech kupi coś dla kościoła". Kupili.

Tę metodę mordu, zastosowaną w Wąsoszu, Bikont nazywa "chałupniczą". Były to zabójstwa "indywidualne" - oprawcy wkraczali do domów swoich żydowskich sąsiadów, mordowali ich siekierami, kijami i łomami, a potem ich ciała wywozili w jedno miejsce za miasto i zakopywali. Inaczej było np. w Radziłowie - tam wyłapywano Żydów przez kilka dni, gromadzono w stodole, by potem wszystkich spalić.

Tych, co nie spalili, zabijali i wrzucali do dołów na masło i twaróg koło mleczarni i zasypywali wapnem. Poszłam tam raz, jak była szarówka, ziemia się ruszała, półżywe padali na ziemię, ożywali, ale wapno ich dobijało.

Gestapo dało Polakom wolną rękę przez trzy dni. Przeszukali wtedy każdy skrawek, każde miejsce, gdzie mógł się Żyd schować. Gdy trzeciego dnia gestapo podjechało pod dół, gdzie zabijano tych, co się ukryli, spomiędzy trupów wyszedł ośmioletni chłopiec. Nie pozwolili go zabić i tak przeżył do likwidacji resztek Żydów. Wtedy skończyły się jego straszne cierpienia.

Podjechaliśmy tam na rowerach. Wcześniej poszliśmy do majątkowej kuźni i okuliśmy pałki na końcu żelazem, ażeby lepiej było zabijać. Po godzinie czasu przyjechały z majątku Bzury dwie furmanki drabiniaste, na jednej furmance jechał Krygiel, a na drugiej Modzelewski Henryk. Gdy furmanki podjechały pod dom, wypędziliśmy Żydówki z piwnicy i kazali im powsiadać na wóz. Zawieźliśmy je do boczkowskiego lasu, gdzie był wykopany okop. Tam kazaliśmy wszystkim Żydówkom porozbierać się do koszul i majtek, tylko dwie młode Żydówki, które miały stare ubranie, nie kazaliśmy im się rozbierać. Zaczęliśmy prowadzać po jednej nad okop i tam zabijaliśmy pałkami. Tkacz zabił cztery Żydówki. Jeszcze przed zabiciem pięciu osobników zgwałciło jedną Żydówkę. Po zgwałceniu Żydówki ja wziąłem pałkę drewnianą od Tkacza i sam osobiście zabiłem Żydówkę, uderzając ją pałką trzy razy w głowę, i wpadła do okopu. Z pomordowanych Żydówek otrzymałem pantofle i jedną sukienkę. Trzy dni później do sołtysa przyjechała niemiecka żandarmeria i na jej polecenie pokazałem miejsce mordu. Jeden żandarm zapytał się mnie, czym my ich zabijali, ja powiedziałem, że pałkami. Po wypowiedzeniu moich słów zostałem uderzony przez żandarma niemieckiego gumą i powiedział mi, czemu z powrotem nie przyprowadziliście ich do getta. Następnie kazali mnie lepiej zasypać.

Ale i to nie jest najgorsze, co możemy wynieść z lektury książki My z Jedwabnego. Otóż najbardziej przerażającym wrażeniem, jakie odniosłem, była świadomość, że nie tylko struktura polskiego antysemityzmu nie uległa zmianie i przypomina tę z lat 30. (bo o tym byłem przekonany już wcześniej), ale podobnie jak wtedy i jak w latach 40., "za Niemca" i "za komuny", takiego pogromu nie można byłoby wykluczyć i dziś - w XXI-wiecznej, cywilizowanej, europejskiej i homogenicznej pod względem narodowościowym Polsce...

"Tego nawet Holocaust nie zmienił" - mówił Bikont Jacek Kuroń, jeden z bardzo niewielu znanych Polaków, którzy nie mieli moralnego problemu z pogodzeniem się, że Żydów w Polsce mordowali nie tylko Niemcy. Kuroń pamiętał z wojennego Lwowa, jak Polacy rzucali kamieniami w stronę getta, i wszędzie dookoła słyszaną śpiewkę, że "Hitler robi za nas dobrą robotę". Pamiętał również, jak już po wojnie, w 1945 r. w Krakowie, jego dziadek pociągnął na spacerze brata Felka i ten się rozpłakał. Zaraz zrobiło się zbiegowisko, że stary Żyd chce porwać polskie dziecko na macę. Bo Felek był blondynem, a dziadek nosił czapkę... Było to na kilka dni przed pogromem krakowskim.

We wstępie do My z Jedwabnego Kuroń napisał znamienne słowa:

Nie odczuwam specjalnego dyskomfortu, że Polacy okazali się mordercami. Morderców można znaleźć w każdej nacji. Porażająca i hańbiąca jest dla mnie dopiero ich obrona. A podejmują się jej biskupi, uczeni, publicyści. Ukrywanie morderców i zaprzeczanie rzeczywistości stanowi dojmujące marnotrawienie dobrego imienia Polski.

Ilu Żydów, w przeważającej większości obywateli polskich, padło ofiarą swoich rodaków Polaków? Krzysztof Persak liczbę ofiar polowania na Żydów w Generalnej Guberni i Okręgu Białystok, w którym udział wzięli Polacy, polowania, które na dobre zaczęło się po zamknięciu i likwidacji gett, ocenia na "co najmniej 120 tysięcy" i twierdzi, że "ofiarą denuncjacji i zabójstw, za które odpowiedzialność ponosili Polacy, padły podczas wojny dziesiątki tysięcy Żydów".

Sama Barbara Engelking w analizowanych źródłach doliczyła się ponad tysiąca Żydów zamordowanych przez Polaków.

Jan Grabowski sporządził tabelę "sprawców mordów na Żydach ukrywających się w powiecie dąbrowskim w latach 1942-1945" (powiecie, któremu poświęcił całą książkę). Wynika z niej, że na ogólną liczbę 239 ofiar niemiecka żandarmeria we własnej akcji zabiła 7, w efekcie wydania przez miejscowych - 84, z rąk chłopów zginęło 6 Żydów, z rąk granatowej policji w akcji własnej zostało zamordowanych 11, zaś w wyniku denuncjacji miejscowych granatowi zabili 82. Czterdziestu dziewięciu Żydów zginęło w okolicznościach, których Grabowskiemu nie udało się ustalić.

Te suche liczby porażają - wynika z nich, że chłopi polscy i polska granatowa policja miała większy udział w wyłapywaniu i mordowaniu Żydów niż żandarmeria niemiecka...

Żandarmeria dokonywała egzekucji na Żydach rutynowo, nie zajmując się specjalnie szukaniem i wyłapywaniem ofiar. Tę robotę zlecała polskiej granatowej policji, której członkowie wiedzieli lepiej od Niemców, gdzie mogą się ukrywać Żydzi.

Jak pisze Grabowski:

Złowroga rola policji granatowej w dziele eksterminacji Żydów wynikała z jednej strony z doskonałej znajomości terenu, a z drugiej zaś z szeroko rozbudowanej sieci agenturalnej.

I dalej:

Można wręcz rzec, że w poszukiwaniu, grabieniu i mordowaniu ukrywających się Żydów polscy policjanci granatowi kierowali się własną inicjatywą, co zadaje kłam twierdzeniom o ich bezwzględnym podporządkowaniu rozkazom niemieckim. W mordowaniu Żydów kierowali się oni przede wszystkim swoim interesem; grabieże i gwałty były na porządku dziennym.

Mordowanie Żydów przez granatowych policjantów było też elementem pewnego rodzaju inicjacji i koleżeńskiej solidarności. Polecenie egzekucji dostawali w pierwszej kolejności policjanci, którzy jeszcze tego nie robili.

Wykazywali się przy tym niekiedy wyjątkowym sadyzmem. Przykładowo, jesienią 1942 r. w Bydgoszczy wydano w ręce policji młodą Żydówkę ukrywającą się wraz z małym dzieckiem. Prowadzona na stracenie błagała polskiego policjanta, aby ją zabił pierwszy, żeby nie musiała patrzeć na śmierć swojego dziecka. Policjant jednak - jak wynika z późniejszych zeznań - "uczynił wręcz przeciwnie, strzelając najpierw jej dziecko na oczach jej, a później ją samą".

Granatowi policjanci zabijali Żydów rutynowo, niemal jak żandarmeria niemiecka. Barbara Engelking klasyfikuje niektóre mordy jako "instytucjonalne", w których mordercy - policja i grupy konspiracyjne - zabijali jako członkowie instytucji, a nie jako "prywatni" obywatele. I podaje przykłady takich mordów zaczerpnięte z powojennych rozpraw sądowych. Na przykład, sprawę Czesława Sklepkowskiego, policjanta z posterunku w Sterdyni (pow. Sokołów Podlaski), oskarżonego o dwa zabójstwa Żydów.

Zeznaje świadek Ludwik Szereć:

Pewnego rana, nie pamiętam w którym roku, widziałem dwóch chłopaków żydowskich uciekających z aresztu [...]. Oskarżony gonił ich, strzelał i wzywał do zatrzymania się. Jeden stanął, drugi uciekał; oskarżony gonił dalej tego drugiego i potem kazał im obu położyć się i zastrzelił ich.

Świadek drugiego zabójstwa, woźny z gminy, Tomasz Sinczewski, zeznawał:

Pewnego ranka w 1943 r, kiedy ja sprzątałem, przyszedł policjant, zdaje się, że to był Sklepkowski, kazał mi wziąć szpadel i wsiąść na furmankę. Wsiedliśmy na furę, było na niej już dwóch żydów, dwie żydówki i mały chłopiec. Pojechaliśmy do lasu koło miejscowości Borki. Sam policjant strzelał do wszystkich pięciu żydów z karabinu. [...] Po zabiciu tych żydów oskarżony kazał mnie ich zakopać, a sam z furmanem Kiryłem odjechał furmanką w stronę Kosowa.

W wielu regionach (np. świętokrzyskim) granatowi policjanci działali zupełnie niezależnie od Niemców i od działającej na ich terenie partyzantki. Sami wyszukiwali Żydów, szantażowali ich i mordowali, terroryzując przy okazji okolicę. Kiedy znaleźli Żydów ukrytych po wsiach, nie zawiadamiali Niemców, ale sami wymierzali "sprawiedliwość" ukrywającym się (rozstrzeliwując ich) i tym, którzy ich ukrywali (bijąc i ograbiając).

Tworzono też wspólne komanda, zwane "Jagdkommandos", które w 80% składały się z polskich policjantów. W "polowaniach" na Żydów pomagały im warty chłopskie, złożone z miejscowych chłopów, często byłych sąsiadów ściganych ofiar.

Wyłapywanie ukrywających się Żydów przez granatowych policjantów i polskich "cywilów" wzmogło się po 11 marca 1943 r., czyli po rozkazie, który wydał dowódca SS i policji w dystrykcie warszawskim:

[R]ozkazuję, aby natychmiast i jak najenergiczniej wyłapano Żydów i odstawiono ich w celu likwidacji na żandarmerię. Szczególnie idzie tu o Żydów przebywających w miastach oraz na wsi i poruszających się bez opasek [z gwiazdą Dawida], którym udało się dotąd ujść wcześniej przeprowadzonym akcjom wysiedleńczym. W tym celu należy przede wszystkim włączyć do akcji Sonderdienst, polską policję oraz informatorów [V-Manner]. Należy również wciągnąć do tej akcji jak najszersze masy polskiego społeczeństwa. Po zatrzymaniu Żydów całe ich mienie (ruchomości, gotówkę oraz pozostałe przedmioty) należy odstawić do specjalnie w tym celu utworzonej składnicy mienia żydowskiego [Werterfassung]. Lokalni dowódcy żandarmerii mają sporządzić spisy zakwestionowanych rzeczy i przechowywać je do mojej dyspozycji pod odpowiednią strażą. Osoby, które przyczyniły się do ujęcia Żydów, mogą zostać wynagrodzone aż do 1/3 wartości zajętego majątku. Tego rodzaju żądania trzeba najpierw przedłożyć do mej wiadomości i zrealizować po otrzymaniu mojej zgody.

Po wydaniu tego rozkazu poszukiwanie Żydów w Warszawie przybrało takie rozmiary, że spędzano przypadkowych przechodniów do publicznych toalet, aby sprawdzić, który z nich jest obrzezany.

Z powojennych zeznań kata warszawskiego getta, generała SS Jurgena Stroopa, również wynika, iż rozkaz nagradzania polskich policjantów za złapanych Żydów się sprawdził:

[...] polskiej policji zezwolono na wypłacanie jednej trzeciej skonfiskowanej gotówki każdemu policjantowi, który aresztuje Żyda w aryjskiej części Warszawy. Te metody od razu przyniosły rezultaty.

Podsumowując, Stroop stwierdził, że:

w większości polskie społeczeństwo zaaprobowało środki użyte przeciw Żydom. Tuż przed końcem wielkiej operacji gubernator wydał specjalną proklamację [...] do polskiego społeczeństwa, w którym poinformował o powodach zniszczenia byłego żydowskiego getta, wspominając o zabójstwach, jakie ostatnio miały miejsce w Warszawie oraz o masowych grobach znalezionych w Katyniu; jednocześnie poprosił o wsparcie w walce z komunistami i żydowskimi agentami.

Jak już się zdołaliśmy zorientować, owa prośba padła, niestety, na podatny grunt. Jeśli można by wskazać jakąś różnicę pomiędzy traktowaniem złapanych przez Polaków Żydów w miastach i na wsi, to taką, że na wsiach Polacy wyjątkowo znęcali się nad swoimi wyjętymi spod prawa ofiarami:

[...] jak jestem w policji 15 lat, tak jeszcze czegoś podobnego nie widziałem. Żyd został w straszny sposób zmasakrowany przez chłopów.

[...] zastaliśmy tylko jedną masę mięsa. Żyd był zbity, zmasakrowany, zakrwawiony; była na nim zastygła piana. W ogóle nie ruszał się, był zupełnie czarny.

Po zabiciu zwłoki odzierano z ubrania, które dokładnie przeglądano w poszukiwaniu ukrytych pieniędzy czy kosztowności.

Żydów wyłapywali również polscy strażacy z Ochotniczej Straży Pożarnej, którzy nie tylko byli dobrze wyszkoleni do pracy w terenie, ale i nie obowiązywała ich godzina policyjna.

Do obław na Żydów, organizowanych przez granatową policję bez niemieckiej inspiracji, włączali się gajowi i leśnicy, wyszukujący po lasach schronów żydowskich. Oto powojenna relacja 10-letniego Dawidka Wassermana, który ukrywał się w jednej z takich ziemianek:

[...] ale później, gdy ciocia musiała czasami chodzić do wsi [po żywność], wyszpiegowali nas [chłopi] i sprowadzili policję do lasu. Było to 10 lutego [1944 r.]. Na dworze mróz, ale u nas w ziemiance taki gorąc, że wszyscy byliśmy rozebrani, a siostra boso, gdy niespodziewanie wpadła policja.

Uciekliśmy, jak staliśmy. Z naszej kryjówki uratowali się wszyscy i przenieśliśmy się do innego lasu. W sąsiedniej kryjówce zginęło 8 osób, między innymi matka, która nie chciała zostawić kulawej córki, i jej mąż.

Podczas kolejnej obławy odkryto i drugą kryjówkę. Na trop wpadł gajowy, który zawiadomił polską policję i Niemców:

Strzelano za nami i wtedy zginęły dwie moje siostry i kilka osób.

Gdy do polowań na Żydów brakowało mężczyzn, do nagonki brano kobiety - szły tyralierą, jak przy okazji polowań na zwierzęta...

Jan Grabowski uważa, że nie było bezstronnych:

Gdzieś w 1942 r. życie Żyda nie tylko że przestało być już cokolwiek warte, lecz równocześnie nastąpiło przyzwolenie na jego śmierć. Niektórzy zaangażowali się bezpośrednio w polowanie, wyłapując swe ofiary i odstawiając je w ręce policji czy żandarmerii. Inni, przymuszeni przez zakładników albo przez sołtysa, bez entuzjazmu szli w trzecim rzędzie nagonki, jeszcze inni widzieli z brzegu drogi czy też zza framugi, jak warty ciągną schwytanych i powiązanych Żydów na miejsce kaźni. Ale nikt nie mógł być bezstronnym, emocjonalnie niezaangażowanym świadkiem. [...] Skomplikowany i wielopłaszczyznowy system tropienia Żydów, w którym kompetencje poszczególnych uczestników nachodziły na siebie, przyczynił się do tego, że w tym strasznym teatrze śmierci prawie każdemu mieszkańcowi wsi przypadła do odegrania jakaś rola.

Zdarzało się, że w ferworze polowania chłopi mordowali Polaków, biorąc ich za Żydów. W podziemnej "Informacji Bieżącej" (nr 38 z 28.09.1943) opublikowano artykuł zatytułowany Chłopi mordują polskich inżynierów, zawierający następującą relację:

* * *

Uciec z getta czy obozu pracy było stosunkowo łatwo. Problem zaczynał się później. Lasy Generalnej Guberni pełne były bowiem różnych grup zbrojnych, od partyzanckich wszelkich odcieni po zwykłe bandyckie. Łączyło ich jedno: wszystkie, poza partyzantką składającą się z byłych jeńców radzieckich i samych Żydów, a także większością oddziałów lewicowych, były niechętnie lub wrogo nastawione do żydowskich uciekinierów.

Christopher R. Browning opisuje historie kilku z nich, uciekinierów ze starachowickich obozów pracy. W jego książce znajdziemy pełną gamę zachowań zarówno "miejscowych", jak i "leśnych" w stosunku do żydowskich uciekinierów, a dzięki temu uda nam się zrozumieć, dlaczego stosunkowo tak niewielu Żydów decydowało się na ucieczkę.

Dawid Sali był jednym z Żydów, którzy uciekli z Tartaku [jeden z obozów pracy - S. Z.] przed przewiezieniem więźniów do obozu przy starachowickiej fabryce. Jego grupa rozrosła się liczebnie i miejscowi chłopi, których Żydzi prosili o jedzenie, poskarżyli się pobliskiemu oddziałowi AK, że nękają ich żydowscy partyzanci. Żołnierze AK okrążyli uciekinierów i zagrozili, że ich zabiją, jeśli nie przestaną się domagać od chłopów żywności. Sześciu Żydów wyraziło chęć wstąpienia do oddziału. Zostali przyjęci, ale cztery dni później ich zwłoki znaleziono pod pobliską wsią. Wówczas uciekinierzy próbowali przyłączyć się do partyzantki komunistycznej. Oddział zwiadowczy, na który się natknęli, obrabował ich ze wszystkiego, co mieli. Dowódca zwrócił im ich własność, nie zgodził się jednak ich przyjąć. Wreszcie znaleźli trzecią grupę partyzantów, która była gotowa ich przyjąć pod warunkiem, że będą mieli własną broń. Udało im się zdobyć pięć karabinów, które odebrali nieostrożnym Niemcom z oddziału rekwizycyjnego, i całą grupą, liczącą trzydziestu siedmiu mężczyzn i trzy dziewczyny, wstąpili do partyzantki. Także w tym przypadku był to duży oddział komunisty Mieczysława Moczara, złożony z Polaków, Żydów i zbiegłych radzieckich jeńców różnych narodowości. Mimo to, podczas wykonywania jakiegoś zadania, kilku Polaków skorzystało z okazji, żeby zamordować żydowskiego towarzysza. Kiedy sprawa wyszła na jaw, dwóch z nich zostało rozstrzelanych. [...] Także Abraham Rosenwald po ucieczce z Tartaku spotkał w lesie zdumiewającą liczbę rozmaitych ugrupowań partyzanckich. Najpierw natknął się na Bolka, który nie zgodził się przyjąć grupy Żydów, ponieważ nie mieli broni. Drugi oddział partyzantów obrabował ich ze wszystkiego, co im pozostało. Żeby przeżyć "poszliśmy na pola zbierać kartofle. Chłopi zasadzili się na nas i pobili". Kolejni napotkani partyzanci zamordowali jednego z towarzyszy Abrahama, Israela Rosenberga, ponieważ spodobało im się jego ubranie. W jakiejś wsi Żydzi natknęli się na czteroosobowy oddział, którego dowódca zwrócił skradzione przedmioty. Szósta grupa zgodziła się przyjąć Żydów, którzy mieli doświadczenie bojowe, a następnie ich zamordowała. Abrahamowi udało się wreszcie wstąpić do siódmego oddziału, który spotkał w trakcie swojej tułaczki po lesie. Nauczył się strzelać z karabinu, ale odłączył się od grupy podczas wychodzenia z okrążenia. Ósma grupa, dowodzona przez Piotra, przyjmowała Żydów, ale powierzała im tylko najgorsze prace w obozie, nie dopuszczając do czynnej walki.

Polscy partyzanci "czyścili" lasy z żydowskich niedobitków. Uciekinier z obozu śmierci w Sobiborze, Fiszel Białowicz (Philip Bialowitz), wspomina swoje spotkanie z partyzantami (najprawdopodobniej z AK), w wyniku którego omal nie stracił życia.

Inny uciekinier z tego samego obozu, Tomasz (Tojwi) Blatt, tak opisywał las, w którym ukrywała się większość żydowskich uciekinierów z gett i obozów:

Las też nie dawał bezpiecznego schronienia. W lasach miały swoje bazy oddziały partyzanckie, a po całym kraju grasowały bandy rabusiów. Działała polska partyzantka antyniemiecka, komunistyczna i antykomunistyczna, a także proniemieckie ugrupowania ukraińskie, walczące z partyzantami polskimi i sowieckimi. Mimo wszelkich różnic partyzantów łączyło jedno - wszyscy, z wyjątkiem sowieckich i niektórych lewicowych oddziałów polskich, rabowali i zabijali każdego spotkanego na drodze Żyda. Bez broni tylko przedsiębiorcze jednostki miały nikłą szansę wymknąć się nieprzyjacielowi i przeżyć.

I przytacza listę swoich towarzyszy obozowej niedoli, walki i ucieczki - zamordowanych przez polskich chłopów i AK-owców. I relację jednego z nich, Szlomo Szmajznera, który wraz z grupą 21 uciekinierów z Sobiboru został przez polskich partyzantów otoczony i rozbrojony. Wszystkich Żydów obrabowano, a większość zamordowano:

Jeden z Polaków, który wyglądał na dowódcę, kazał nam podnieść ręce, żeby nas sprawdzić. Potem zaczęła się najzwyklejsza grabież. Ci, którzy wciąż jeszcze mieli jakieś złoto czy kosztowności, stracili wszystko. [...] Dotarło wtedy do mnie, że wpadliśmy w ręce wrogów. Od razu pomyślałem sobie: "Koniec z nami!". Padł pierwszy strzał. Błyskawicznie rzuciłem się na ziemię, strzały padały coraz gęściej. Leżałem, udając trupa, aż wreszcie bandyci sobie poszli, przekonani, że zakończyli swą morderczą robotę. Gdy zorientowałem się, że wokół panuje zupełna cisza, wolno podniosłem głowę. Nikogo nie było widać. Ku swemu ogromnemu zaskoczeniu dostrzegłem, że to samo zrobili Majer i Jankiel, starszy krawiec. Wszyscy inni nie żyli. [...] Przeżyłem chyba cudem, bo strzelano z bardzo bliskiej odległości. Przerażeni od razu opuściliśmy to przeklęte miejsce, było nas teraz tylko trzech. Leon i inni chłopcy przenieśli się już do Wieczności. Przetrwali niemiecką tyranię i nawet Sobibór ich nie wykończył, a zginęli z rąk swoich polskich krajanów.

Jan Grabowski w swoim artykule, którego tytuł przybliża nam temat - "Chcę nadmienić, że nie byłem uświadomiony i wykonywałem zadanie jako żołnierz Armii Krajowej". O wymordowaniu ukrywających się pod Racławicami Żydów przez kompanię miechowskiej AK - opisuje ze szczegółami jedną z wielu antyżydowskich akcji polskiego podziemia, która została przeprowadzona "zgodnie z protokołem i w ramach schematu działania zgodnego ze szkoleniami Armii Krajowej".

Wieści o mordowaniu ukrywających się Żydów przez miejscową ludność docierały nawet za druty obozów zagłady. Richard Glazar, któremu udało się uciec z Treblinki bo buncie, który wybuchł tam 2 sierpnia 1943 r., wspominał, iż przybyli Żydzi ostrzegali go przed Polakami:

Gdyby komuś z was jakimś cudem udało się stąd wydostać, nie możecie nigdzie dać po sobie poznać, że uciekliście z Treblinki [...]. Po kawałku zedrą z was ubranie do gołego, zabiją, a potem jeszcze sprawdzą, czy nie ukryliście gdzieś złota.

Glazar, pochodzący z zasymilowanej praskiej rodziny, przybył do Treblinki z getta w Terezinie. Jednym z jego największych odkryć w Treblince było to, kiedy pracując przy opróżnianiu krematoriów ze zwłok zagazowanych Żydów, znalazł w rękawie zamordowanej dziewczyny zdjęcie z zapisanym pytaniem: "Dlaczego ja mam oddać swoje młode życie w Treblince pod Małkinią?".

- Dawid, Dawid, to znaczy, że ta dziewczyna - że oni wiedzieli... Dawid wiedzieliście, dokąd was wywożą?

- Przecież już wam mówiłem - wiedzieliśmy i nie wiedzieliśmy. Po tym wszystkim, co wyprawiali z nami w getcie, mogliśmy coś podejrzewać. Wtedy, na samym początku, kilku chłopakom z Treblinki i jeszcze skądś - udało się uciec. Wrócili do swoich gett i opowiedzieli wszystko. A dlaczego wrócili, skoro wiedzieli, że znowu ich stamtąd wywiozą na śmierć?

Dawid uprzedza pytanie, które przychodzi nam do głowy, i mówi:

- Bo chcieli nas ostrzec, a poza tym i tak nie mieli się już gdzie ukrywać. Wszyscy Polacy nienawidzą Niemców, ale na dziesięciu z nich dziewięciu nienawidzi też Żydów i bez ceregieli wydałoby ich, a specjalnie za jakąś wysoką nagrodę.

Wielu Żydów, uciekinierów z transportów do obozów zagłady, szukało jednak schronienia na wsiach. W relacjach ludności Bełżca mówi się o ucieczkach, w czasie których Żydzi łamali nogi i leżeli wokół torów kolejowych, a polscy chłopi przychodzili popatrzeć, a i przeszukać, czy nie mają przy sobie czegoś cennego (choć czasem wystarczyło samo ubranie).

Oto relacja chłopki spod Bełżca o Żydówce, która powiesiła się, nie znalazłszy schronienia na wsi:

Przyszła, ale my mieli nakazane, że nie wolno w ogóle do mieszkania Żydów puszczać, bo jak ktoś zobaczy, to czeka śmierć u Niemców. [...] ona mówiła: "gospodarzu, ja jestem Żydówka, puśćcie mnie do chałupy". On mówi: "ja cię nie puszcze, bo ja się boje, bo mnie tu zabiją, zastrzelą" "Puść mnie na noc, ja tu przenocuję". No, ale było tak surowo nakazane, że my ją nie wpuścili, bo my się bali. [...] Daliśmy jej kromkę chleba i ona poszła. To było w wieczór. Rano, panie, tu była taka droga, tam u drugiego sąsiada wzięła się powiesiła. [...] ona tak na szalu, na szyi i to był taki wysoki płot i na tym płocie się zawiesiła.

Ukrywający się Markus Halpern relacjonował:

W lesie zostaliśmy obrabowani przez chłopów, którzy chcieli nas wydać w ręce policji. Po paru dniach [...] poszliśmy w nocy do znajomego chłopa, który miał nasze pole, dom i bydło. Nie chciał nam nic dać. Ledwie wyprosiliśmy u niego trochę mleka. Spaliśmy cały dzień w polu. Byliśmy ukryci w krzakach w naszej wiosce, ale wykryli nas chłopi, którzy nas szukali specjalnie, zawiedli do sołtysa, a stamtąd odesłano nas do akcji do Bochni.

Brandla Siekierka, ukrywająca się niedaleko Mińska Mazowieckiego, tak opisała w swoim dzienniku historię grupy Żydów ukrywających się w leśnej ziemiance i ich koniec:

[M]ieli bunkier wykopany w ziemi i tam żyli. Nie było wcale znać, a na wierzchu rosły krzaczki, na pewno byliby przeżyli, gdyby ich nie oskarżyli. Okoliczni chłopi donieśli żandarmom, że w pobliżu kręcą się Żydzi. Na skutki nie długo trzeba było czekać. Na drugi dzień widzieliśmy okienkiem, jak drogą jechały furmanki z żandarmami. Struchleliśmy ze strachu, myśleliśmy, że lada chwila padną strzały. Niemcy nie mogli jednak znaleźć bunkra. Żydzi myśleli, że jeżeli Niemcy odjechali i nie znaleźli ich, to już są bezpieczni. Nie uciekli więc. Ludzie jednak nie mogli znieść myśli, że Żydzi żyją, i znowu pojechano po żandarmów. Tym razem ze skutkiem, odkryto bunkier i wszystkich wystrzelano.

Ukrywającym chłopom Żydzi najczęściej opłacali się pieniędzmi, biżuterią, złotem, ubraniami bądź obietnicą przekazania po wojnie nieruchomości lub ziemi. Nie było, tak jak w Warszawie, przyjętego "cennika" za przechowywanie Żydów [*Zob. Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze: przemysł pomocy, "Zagłada Żydów", 4/2008, s. 96. Grabowski pisze m.in. o handlarzach z Kercelaka, mówiących: "Złoto kupuję, koty przechowuję", dla których ukrywanie Żydów było jednym ze źródeł dochodów ("kotami" nazywano Żydów, bo wszyscy mówili "miał" - a to dom, a to fabrykę...).]. Dlatego też zazdrośni chłopi, denuncjując Żydów, mieli satysfakcję, że przeszkodzili we wzbogaceniu się sąsiadów. Jeden z mieszkańców podkrakowskiej wsi wytropił swoich żydowskich znajomych ukrywających się w sąsiedniej miejscowości u gospodarza, któremu obiecali ziemię. Po odnalezieniu i wywiezieniu Żydów na egzekucję, donosiciel oznajmił gospodarzowi: "Masz cholero w dupie 8 morgów".

Dla w większości biednych rolników pieniądze bądź inne dobra, jakie płacili Żydzi za swoje ukrywanie, były fortuną *[Przykładowo, zimą 1943 r. za dobry płaszcz lub marynarkę można było dostać 2 tys. zł, co dla Żydów oznaczało miesiąc życia (tj. utrzymania po ultrapaskarskich cenach). Stąd zapewne brała się chęć wydawania nawet "własnych" Żydów, za co zwykle nie było kary, lecz nagroda - delatorzy mogli np. zabrać ubrania odstawionych na posterunek Żydów (tym już nie były potrzebne, gdyż byli natychmiast rozstrzeliwani), dawano też cukier i ziemniaki.]. Większość z nich, bojąc się reakcji czujnych i spostrzegawczych sąsiadów, ukrywała swoje dochody. Helena Lipszyc wspominała, że jej gospodarz "bał się kupić kawałek masła na wsi, że powiedzą, że on ma Żyda".

Ale byli też i tacy, którzy nie zdawali sobie sprawy z zagrożenia. Świetnym studium takiego przypadku, jak i w ogóle całego procesu ukrywania się na wsi, jest pamiętnik Urełe (Arona) Sztarkmana, ukrywającego się we wsi Mydłów u gospodarza Pawła i jego żony Marysi. Oto jego fragmenty:

We wsi zaczynają grasować partyzanci. Jesteśmy bardziej zagrożeni przez partyzantów z AK niż przez Niemców. Ze wszystkich stron jesteśmy otoczeni przez wrogów. [...] Pieniądze otwierają naszemu Pawłowi oczy. Nasz gospodarz z każdym dniem podnosi głowę wyżej i wyżej. [...] każe sobie kupić kilka mórg pola. Staramy się mu wytłumaczyć, że teraz nie wolno kupować, ludzie zrozumieją, że on chowa u siebie Żydów. Damy mu co innego. Dajemy mu pieniądze. Dajemy mu różne rzeczy. Wszystko, co przynieśliśmy, będzie jego. Nic nie potrzebujemy Tylko przetrwać ten czas. Każdego dnia potrzebuje nowych pieniędzy. Wymyśla różne rzeczy aby wyciągnąć pieniądze. [...] Mówi, że chce zrobić nową stodołę na zboże. Mówimy mu znowu, że teraz nie można. Chce więc sobie te pieniądze schować na po wojnie. Teraz chce pieniądze na parę mórg ziemi też schować na po wojnie. Chce od nas wyciągnąć do ostatniego grosza. Po to trzyma Żydów. Nasz gospodarz daje już nam do zrozumienia, jak zagrożone jest nasze życie. On już wie wszystko. I jego życie też jest zagrożone. To znaczy, że trzeba nadal dawać pieniądze. A my stajemy przed pytaniem, skąd wziąć tak dużo pieniędzy. Leżymy przecież w ciemnym bunkrze. Marysia, jego żona, też chce, jeszcze sama nie wie co. [...] Nasz gospodarz rozumie, że w niedzielę nie wolno mu założyć ładnego garnituru, żeby w kościele nie wzbudzić podejrzeń. Ale Marysia nie chce o tym wiedzieć. Ona chce w niedzielę pochwalić się przed swymi kuzynkami, że Paweł, gospodarz, kupił jej parę butów wysokich do kolan, sznurowanych. I jeszcze uszył jej ładną sukienkę z kwiecistą chustą na głowę. [...] Gdy nadszedł wieczór, przyszło 10 lub 15 partyzantów z różną bronią w ręce i zaczynają wypytywać naszego gospodarza, czy nie wie o jakichś Żydach, którzy ukrywają się na wsi. [...] Kilku partyzantów podchodzi do okna, krzycząc: Dawaj Żydów, których masz u siebie, jeśli nie, zostaniesz zastrzelony. Leżymy na strychu półnadzy, rozebrani. Nie wolno nam się ruszyć, żeby tamci nie usłyszeli. Sytuacja jest bardzo niedobra. Gospodarz mówi im: możecie szukać, gdzie chcecie. Jeśli znajdziecie u mnie Żydów, zastrzelcie mnie. [...] Nasz gospodarz wszedł do nas rozradowany: Ruski jest, Ruski jest!

Szukanie ukrywających się Żydów przez chłopów i partyzantów nie omijało nawet plebanii. Ukrywająca się Zofia Zysman relacjonowała, że dom księdza Ignacego Życińskiego z Trójcy pod Zawichostem, którego parafianie domyślali się, że ukrywa Żydów, był aż 19 razy nachodzony przez różne grupy partyzancko-bandyckie.

Żydzi, którzy nie mieli nic, niekiedy pracowali na swoje utrzymanie. Marcel Reich-Ranicki wspomina, jak po ucieczce wraz żoną z getta warszawskiego znaleźli schronienie w domku poza miastem u gospodarzy, którym pomagali produkować papierosy, a także odrabiać lekcje okolicznym dzieciom.

Na wsi polskiej Niemcy byli praktycznie nieobecni. Nie było też szmalcowników. Wyłapywaniem Żydów zajmowali się sami mieszkańcy, zaś denuncjowaniem ukrywających się - sąsiedzi.

Jeden ze Sprawiedliwych, Stanisław Pokorski, tak opisywał swoją wieś Podwierzbie w powiecie Garwolin:

Tam Niemców to się raz na pół roku zobaczyło. [...] jak Niemcowi nikt nie poskarżył, to Niemiec w ogóle tam nie przyjechał.

I opowiadał jak "NSZ czy WiN" szukało u niego Żydów, grożąc śmiercią za... ukrywanie Żydów:

Wydali na mnie wyrok śmierci. Nie wiem, czy to było NSZ, czy WiN. [...] Już się nie bałem Niemców, ale się bałem tej organizacji.

Jednej z autorek relacji udało się - przebranej za polską chłopkę - oszukać kontrolujących ją folksdojczów. Niestety, nie udało się oszukać polskich chłopów. Po odebraniu dokumentów usłyszała od mijanej na drodze chłopki:

Patrzcie na Żydówę, w zapaskę się ubrała, tak się chce dziś ratować, że też się nie ma kto wziąć za to.

Zaś później w pociągu:

Jeden z sąsiedniej wsi - tępa, chytra zwierzęca morda - przysiadł się do nas [autorka podróżowała z dzieckiem] i zapytał drwiąco, dokąd jadę. Powiedziałam... "do Prus". Postawiłam wszystko na jedną kartę. Z pogróżką w głosie powiedział: "No, nie wiadomo, czy się tak uda", i wskazał na żandarmów. [...] Chłop ściągnął mi paczkę z ubrankiem dziecka. Nie powiedziałam ani słowa. [...] Chwyciłam się fortelu. Doszłam do dwóch eleganckich Polek i zaczęłam z nimi rozmowę. Chciałam, żeby chłop myślał, że to moje znajome i że mi pomagają, a gdyby mnie wydał, to tym samym musiałby i te Polki wydać. [...] Dwie przygodne znajome nieświadomie uratowały mi życie.

Zuzanna Schnepf-Kołacz, która badała pomoc Polaków dla Żydów na wsi, pisze, że:

[...] głównymi pomagającymi na wsi byli jej przeciętni mieszkańcy - rolnicy bez wykształcenia, władzy i wpływu na innych, nieprzynależący do lokalnych elit. W ratowaniu Żydów byli pozostawieni sami sobie, nie mieli oparcia w lokalnej inteligencji, władzach, Kościele czy organizacjach podziemnych. Ich pomaganie było wyizolowane z otoczenia, nie istniała żadna sieć kontaktów w zakresie ratownictwa, powstała na wzór tej w dużych miastach, zwłaszcza w Warszawie. Jedyna forma zorganizowania akcji pomocy występowała na poziomie rodziny, obejmując ewentualnie parę gospodarstw. Co więcej, ratowanie Żydów nie spotkało się z poparciem lub choćby akceptacją ze strony innych mieszkańców wsi. Osamotnieni Sprawiedliwi bardzo często musieli stawić czoła wrogości swoich sąsiadów.

Abram Weit, ukrywający się w stajni, zauważył, że jego dobroczyńcy, Stanisław i Zofia Pagosowie, zmuszeni są prowadzić - ze względu na sąsiadów - "podwójne życie". Nie tylko wszystko wokół ukrywającego się robili w ukryciu, ale jeszcze musieli udawać przed sąsiadami, że "nienawidzą Żydów". Po wojnie sąsiedzi nie zostawili Pagosów w spokoju. Jak relacjonuje Weit:

Pagos i po wojnie cierpiał za nas, bo mu docinano we wsi od "żydowskiego wujka", i nieraz wracał sam z kościoła, bo inni unikali go dlatego, że przechowywał Żydów.

Podobnie uratowana Sabina Szafirman w 1950 r. mówiła o swojej wybawicielce, Stanisławie Borkowskiej:

Gdy po wyzwoleniu sprawa mojego ukrywania przez Borkowską nabrała rozgłosu, sąsiedzi jej niejednokrotnie czynili wymówki, że postępowaniem swoim narażała cały dom na nieludzkie represje ze strony Niemców.

Konstanty Zastawny, który w swoim gospodarstwie ukrywał Żydów, relacjonował w 1948 r.:

Dzisiaj na wsi mają żal do mnie, że ukrywałem Żydów. Bo jak przyszli Sowieci, to cała czwórka Żydów była u mnie i wszyscy o tym wiedzieli. W 1947 w nocy ukradli mi jałówkę i zostawili kartkę, że ja jadłem ludzkie mięso, a teraz oni zjedzą moje (chodziło im o to, że Żydzi kradli mięso i nosili je do mnie)".

Ukrywający Żydów bali się również zwykłego ośmieszenia. Kiedy Marian Berland wraz z innymi ukrywającymi się Żydami opuszczał po wybuchu powstania warszawskiego swoją kryjówkę na Siennej w Warszawie, opiekujący się nimi (dla pieniędzy) Zdzisio Krzyczkowski, żegnał ich słowami:

Jak wyjdzieta, już więcej do mieszkania nie wpuszczę. Już więcej do mojego mieszkania nie wejdzieta. Nie chcę ludziom na śmiech się pokazać, że Żydów u siebie chowałem.

Jeszcze innym istotnym elementem światopoglądu, którzy ratujący Żydów musieli przekroczyć, a czasem przezwyciężyć, był odwieczny antyjudaizm - nauka Kościoła katolickiego o Żydach bogobójcach i wrogach wszystkiego, co polskie i katolickie. Często musieli się pogodzić we własnej świadomości z tym, że ciężko grzeszą... pomagając Żydom.

Ukrywająca się w okolicach Warszawy i w samej Warszawie Leokadia Schmidt wspomina, jak pomagająca jej Polka, Marysia Michalska

[...] zawsze miała wyrzuty sumienia, że nam udzieliła pomocy. [...] w rozmowie ze mną niejednokrotnie zaznaczała, że modli się, by Bóg jej nie ukarał za to, że nam pomaga.

Marcel Reich-Ranicki tak opisuje moment wyzwolenia i rozstania z parą warszawiaków, dzięki którym wraz z żoną przeżyli wojnę:

Zamierzaliśmy już ruszać, gdy odezwał się Bolek: "Mam tu trochę wódki, wypijmy po kieliszku". Czułem, że chciałby nam jeszcze coś powiedzieć. Mówił poważnie i powoli: "Bardzo was proszę, nie mówcie nikomu, że byliście u nas. Ja znam ten naród. Nigdy by nam nie wybaczyli, że uratowaliśmy dwoje Żydów".

Dalej Ranicki pisze:

Długo wahałem się, czy mam tu przytoczyć ową przerażającą wypowiedź. My, Tosia [żona - S. Z.] i ja, nigdy jej nie zapomnieliśmy. Ale też nigdy nie zapomnieliśmy, że życie zawdzięczamy dwojgu Polakom, Bolkowi i Geni.

Tomasz (Tojwi) Blatt, uciekinier z Sobiboru, ukrywający się (za pieniądze i kosztowności wyniesione z obozu) w stodole, u swojego byłego sąsiada, Bojarskiego, w rodzinnej Izbicy, wspomina jego lamenty:

- Boże - powiedział - co to byłby za wstyd i hańba dla mojej rodziny, gdyby ludzie się dowiedzieli, że ukrywam Żydów!

"Całe życie ciągnęły się za mną szepty: «to Żydówka, sprzyja Zydom» [...]. Miałam etykietkę «żydowskiej matki»", mówi Irena Sendlerowa, która uratowała z getta warszawskiego dziesiątki żydowskich dzieci. Przez lata nawet córce nie opowiadała o swojej działalności. Ale "grzech" pomocy Żydom nie został zapomniany.

W 1967 r. córka Ireny [Sendlerowej - S. Z.] zdaje egzamin na polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Jest na liście przyjętych. Nagle znika z listy. Irena interweniuje u zastępczyni dziekana. Przyjmuje Irenę serdecznie: - To jakieś nieporozumienie - mówi ciepło. Trzy dni później rozmawia z Ireną na stojąco: - Sprawa bardzo skomplikowana. Irena mdleje pod jej gabinetem. - Na Pawiaku nie byłam tak załamana jak po tej rozmowie - wspomina dziś. W domu Janka [córka - S. Z.] pyta z wyrzutem - Mamo, jakie ty grzechy masz na sumieniu, że mnie skreślili?

Jak wspomina Michał Borwicz, dyrektor Żydowskiej Komisji Historycznej w Krakowie, po wojnie ukrywający Żydów robili wszystko, aby ich "zbrodnia" nie została ujawniona:

Zaraz po ukazaniu się pierwszego ŻKH (Dokumenty i zbrodnie męczeństwa) zaczęły się wizyty paradoksalne. Ludzie cytowani po nazwisku (i to właśnie dobroczyńcy!) przychodzili przygnębieni, z wyrzutami: że publikując ich "zbrodnię", [...] wydajemy ich na pastwę zemsty sąsiadów... i nie tylko sąsiadów. Z kolei z podobnymi pretensjami zaczęli się zjawiać niektórzy uratowani Żydzi, wysłani do nas przez swoich dobroczyńców. Inni jeszcze (autorzy zeznań spisanych już, lecz na razie jeszcze nie ogłoszonych) przychodzili prewencyjnie, by zabronić ich ogłaszania w przyszłości [...]. Stanęliśmy, ja i moi współpracownicy, przed kwadraturą koła.

Doprawdy, trudno się tym ludziom dziwić. Ryzykowali życie podczas okupacji, o czym wiedzieli, wkrótce zaś miało się okazać, iż po wyzwoleniu też nie są bezpieczni.

Bo ukrywali Żydów. Napady, pobicia i morderstwa były rzeczą nagminną. Oto opisy kilku z nich:

[kolonia Rosolty, bm. Zwyki, pow. Białystok] W październiku 1945 bandy leśne dowiedziały się, że Pogorzelski ukrywał mnie podczas okupacji i w nocy z niedzieli na poniedziałek banda składająca się z ośmiu ludzi zapukała do jego mieszkania. Gospodarz schował się na strychu, żona otworzyła drzwi. Od razu jej powiedzieli, "Daj nam tego Żyda, jak ty, katolik, nie wstydzisz się przechowywać Żyda". Pogorzelskiego wzięli do oddzielnego pokoju, pobili, grozili, ale widząc, że mnie nie ma, zapakowali cały dobytek, odzież w worki i przyrzekli, że jeśli do trzech dni ostawi mnie na umówione miejsce przy wsi Tryczowki przy kościele, oddadzą jemu wszystkie rzeczy, jego zwolnią, tylko mnie zabiorą. Nie wiedząc o niczym przyjechałem nazajutrz do Rosolty. Gospodarz z żoną przyjęli mnie wielkim płaczem, prosili, żebym pojechał do Białegostoku, gdyż bandy leśne mnie prześladują i teraz po tylu cierpieniach mogą mnie zgładzić. Po tym wypadku Bogusław Pogorzelski nie nocował w domu przez trzy miesiące. Mieszkając już w Białymstoku gospodarz często do mnie przychodził, skarżył się i narzekał, że bandy leśne często go odwiedzają, szantażują i śledzą [...] Mój teść i teściowa, Krzysztof i Emilia Dębowscy, zamieszkali w kolonii Długołęka, 7 km od Knyszyna, przechowali podczas niemieckiej okupacji rodzinę żydowską rabina Abrama Krawca z żoną, dziećmi, razem 9 osób. Siedzieli oni skryci pod podłogą, w sklepie. [...] Przez cały okres okupacji nikt o tym nie wiedział, dopiero gdy front się przybliżył rodzina owa zaczęła czuć się swobodniej. Sąsiad Jan Czerech spotkał pewnego razu żonę rabina, Szoszę, gdy wyszła po wodę. Od tego czasu sąsiad ów szykanował rodzinę mojego teścia. [Następuje opis denuncjacji Żydów Niemcom, których teść zeznającego zdołał przekonać, że ukrywany rabin jest jego bratem]. W maju 1945 sąsiad mojej teściowej, Czerech Jan, wskazał bandzie leśnej rodzinę Dębowskich, że ukrywali Żydów. Pewnej nocy napadli, mój teść, Krzysztof Dębowski, został zabity w łóżku, a reszta członków rodziny zdołała uciec. Cały dobytek gospodarski został rozrabowany [...] Po zamordowaniu teścia sąsiad Czerech Jan (obecnie mieszkaniec kolonii Długołęka) nie przestał mnie szykanować i moja stara teściowa ciągle powtarza, że jestem żydowskim pachołkiem i zginę tak samo, jak ginęli Żydzi.

Po oswobodzeniu powiedzieli mi, że nie będę mogła u nich pozostać, bo Akowcy odwiedzają wieś często i przeze mnie ich zabiją. [...] O 12-tej odwiedzili nas Akowcy, było to w jesieni, parę miesięcy po oswobodzeniu. Następnego dnia rano mój gospodarz zmusił mnie do odejścia, bo mówił, że jego przeze mnie zabiją [...]. Bardzo byłam jeszcze wystraszona, bałam się każdego Polaka tak jak Niemca.

Miriam (Maria) Hochberg-Mariańska - działająca w czasie okupacji w krakowskim oddziale Żegoty, a po wojnie jako przedstawicielka Centralnego Komitetu Żydów w Polsce szukająca żydowskich dzieci oddanych na przechowanie katolickim rodzinom lub instytucjom -przygotowując zaraz po wojnie do druku relacje uratowanych dzieci żydowskich, napotkała w wielu przypadkach jedynie inicjały ratujących. Stąd w wydanej dwa lata po wojnie książeczce Dzieci oskarżają napisała słowa, które do dziś są przez wielu Polaków niezrozumiałe:

Opisy mordów pogromu kieleckiego nie różnią się wiele od przytoczonych relacji z Jedwabnego i innych miejsc kaźni Żydów. Jedyną, ale jakże istotną różnicę stanowi czas jej popełnienia - powojnie. Nie może być już więc mowy o "inspiracji niemieckiej", "zagrożeniu życia", "odruchu zemsty" (za rzekomą kolaborację z "bolszewikami")... Prawicowi politycy i historycy, których poczytność i popularność opiera się na powtarzaniu kłamstw, klisz i stereotypów o szlachetności naszego narodu i przewrotności obcych, znaleźli jednak odpowiednie wytłumaczenie: toż to była ubecka prowokacja! Tak czy siak - Polacy są zawsze niewinni *[Gross przytacza w swojej książce celną opinię wysokiego funkcjonariusza partyjnego i historyka, Andrzeja Werblana: "Ponieważ antysemityzm po II wojnie światowej, ze względów zrozumiałych, uważano za zjawisko hańbiące, nikt w Polsce w 1956 roku nie chciał przyznać publicznie jego istnienia w masowym zakresie, dlatego w rozważaniach o przyczynie pogromu kieleckiego wszyscy doszukiwali się ukrytej ręki swoich przeciwników; podziemie wskazywało na rząd polski i jego policyjne agendy, czynniki rządowe obarczały zaś odpowiedzialnością opozycję i podziemie".]. Poziom argumentacji tych narodowych fałszerzy nie odbiega od rozumowania przywoływanego już negacjonisty Davida Irvinga, który zaoferował tysiąc dolarów temu, kto przedstawi jakikolwiek pisemny rozkaz Hitlera dotyczący eksterminacji Żydów. A że nikt takiego Irvingowi nie pokazał, stąd lansuje on tezę, że Holocaust wydarzył się za plecami Hitlera...

Dajmy jednak spokój tym pracującym często na państwowych etatach "historykom", a oddajmy głos świadkom mordów w Kielcach:

[Kiedy] na placu zjawiło się wojsko, odetchnęliśmy, przekonani, że to ocalenie. I zaczęła się strzelanina, ale nie do napastników, lecz do nas! Żołnierze zaczęli strzelać w nasze okna [...]. Podkreślam to, co widziałem na własne oczy. W samym domu [przy ulicy] Planty 7 w Kielcach Żydów mordowało wojsko. Do kibucu żołnierze najpierw strzelali przez drzwi, a potem wdarli się, strzelali do ludzi i rzucali ofiary w tłum, który je dobijał.

Kazali nam wyjść, utworzyli szpaler. Na schodach już byli cywile i kobiety też. Żołnierze bili nas kolbami. Cywile, mężczyźni i kobiety też nas bili. Ja miałem na sobie kurtkę mundurową, może dlatego mnie wtedy nie uderzyli. Zeszliśmy na plac. Tam innych, wyprowadzonych ze mną, kłuli bagnetami, strzelali do nich, walili w nas kamieniami. Również wtedy nic mi się nie stało. Przedostałem się przez ten plac do wyjścia, musiałem mieć jednak taki wyraz twarzy, że poznali, iż jestem Żydem wyprowadzonym z tego domu, bo jeden cywil krzyknął "Żyd". I wtedy dopiero rzucili się na mnie.

Poleciały kamienie, dostałem kolbami. Upadłem, straciłem przytomność. Chwilami ją odzyskiwałem, to mi dokładali razów kamieniami i kolbami. Jeden chciał do mnie strzelić, kiedy leżałem na ziemi, ale usłyszałem głos innego: "Nie strzelaj i tak zdechnie!". Znów straciłem przytomność. Gdy się ocknąłem, ktoś mnie ciągnął za nogi i rzucił na jakiś samochód.

[...] luźny tłum, [który] już po kilku godzinach tych ekscesów stał wokół Żyda. Dwudziestoparoletni mężczyzna, już mocno pokrwawiony, pamiętam, że był w kamizelce i białej koszuli, stał na środku tej rzeczki w wodzie i naokoło stał ten tłum, który rzucał kamieniami, i to rzucał w taki sposób beznamiętny. Leciał kamień i tłum się patrzył, czy już się przewraca, czy jeszcze nie.

Tam był taki trochę nastrój, nie pikniku, ale jakiegoś takiego rozgadania ludzi po jakimś wielkim wstrząsie, i tam dzielono się uwagami, przeżyciami, jak to ten dopadł tego Żyda tam, tamten gdzie indziej. [...] Właściwie najtragiczniejsze było to, że ten tłum robił to już na spokojnie, że tam nie było w tym już żadnego podniecenia. Po paru godzinach tych wydarzeń wszyscy właściwie już byli zmęczeni, a mimo to podnosili kamienie i rzucali tak jakoś spokojnie, jakby to nie chodziło o śmierć, o zabicie człowieka [...].

Z chwilą gdy pociąg wjeżdżał na stację, zaczęto z wagonów wypychać ludzi, opierających się wyciągali znajdujący się na peronie mężczyźni [...]. Zaraz po wyciągnięciu ludzi zaczęto ich zabijać. Zabijanie odbywało się w ten sposób, że rzucano w biegających bezradnie po peronach i torowiskach Żydów kamieniami, aż padli. Gdy ofiara upadła, dobijano leżącego żelaznymi klockami hamulcowymi. Na ten widok ja i inżynier Elżanowski rzuciliśmy się w tym kierunku, wołając: "Ludzie, co wy robicie, Boga się nie boicie" i tym podobne słowa. [...] w tym momencie wytworzyła się dla nas groźna sytuacja. Tłum zwrócił się do nas z uniesionymi kamieniami, wykrzykując groźnie: "Wy, pachołki żydowskie, Żydzi wymordowali nasze dzieci, a wy ich jeszcze bronicie?".

Sytuacja moja pogorszyła się jeszcze bardziej, gdy jeden z dobijanych ludzi, młody i silny mężczyzna, widząc, że staramy się ich bronić, dopadł do moich nóg i leżąc, objął mnie silnie za kolana. Oprawcy dopadli go jednak i we dwóch zaczęli za nogi odciągać. Wydawało mi się, że nie utrzymam się na nogach i runę. Leżącego, niechybnie by mnie dobito. Ale ratunku szukający Żyd broczył silnie krwią z ran głowy i w pewnej chwili osłabł, i ucisk jego rąk zelżał. Zbiry odciągnęły go kilka kroków i w tym momencie dopadł trzeci osobnik, ukląkł przy leżącym i ciężkim klockiem hamulcowym systematycznie miażdżył głowę ofierze. Dobijający morderca był stosunkowo młodym i słabym chłopcem, więc tłukąc ciężkim klockiem żeliwnym, nachylał się nisko nad głową mordowanego. Gdy morderca się podniósł, zobaczyłem, że ma twarz pocętkowaną jakby piegami - od krwawej miazgi z głowy ofiary. Czując widocznie coś wilgotnego na twarzy, obcierał twarz machinalnie ręką, tak samo usta, oblizując je przy tym. Był to ohydny widok, którego nigdy nie zapomnę [...].

W czasie tych mordów na dworcu nie można się było znikąd spodziewać pomocy. Podczas mordowania widziałem, niestety, osobników w mundurach polskich formacji wojskowych czy militarnych, którzy z przewieszonymi przez plecy karabinami tłukli klockami leżących Żydów po głowie. [...] Trupów leżących na terenie dworca naliczyłem siedem.

W pogromie kieleckim zamordowano 39 Żydów, ok. 100 raniono. Zginęło też 3 Polaków. Samo to wyliczenie robi ponure wrażenie. I nie chodzi mi o same liczby, a bardziej towarzyszące im rozróżnienie, kto Żyd, a kto Polak. Nieistotne, czy zamordowani Żydzi, obywatele polscy, byli komunistami, syjonistami, bundowcami, religijnymi czy też nie. Nie byli Polakami. I jeśli nawet takimi się czuli i za takich uważali, nie mieli czego w Polsce szukać. Oprawcami z kolei byli Polacy. Prawdziwi.

Idzie Gerstman udało się uciec z Kielc. Oto jej relacja z jednej z podkieleckich wsi:

Dotarłam do Słowik o godzinie piątej nad ranem. Przy stacji słyszałam, jak jedna z bab mówiła: "jadę w drogę, zabieram nóż, jak złapię Żyda lub Żydówkę, będę krajać z niego kawałki mięsa i solić". [...] W pociągu zauważyłam, że obserwują mnie. Jedna z kobiet wskazała na mnie: "to jest Żydowica parszywa, wrzucić ją pod pociąg". Na to druga: "oddamy ją na następnej stacji na milicją - niech ją zastrzelą". Przy następnej stacji kobiety chwyciły mnie za głowę i za nogi, ciągnęły mnie na tor, by mnie rzucić pod pociąg. Prosiłam, by mi życie darowały, na co odpowiedziały, że jestem Żydówką, więc muszę konać. Dzieci zaczęły mnie obrzucać kamieniami. Prosiłam kolejarza, żeby mnie zastrzelił, bo nie mogę się tak męczyć, odpowiedział: "lekką śmiercią chcesz konać, pomału, jeszcze się trochę pomęczysz". Na szczęście przechodził milicjant, rozkazał mnie puścić, z tym że sam zrobi ze mną porządek. Puścili mnie, a milicjant zażądał, bym mu dała na piwo. Oddałam ostatnie 500 zł. Puścił mnie wolno. Wsiadłam do pociągu i znowu baby mnie rozpoznały i oddały na milicję z krzykami "zamordować Żydowicę". Milicjant kolejowy zaprowadził mnie do kolejowego więzienia. To było w Jędrzejowie. Zaprowadzono mnie do celi, gdzie przyprowadzono jednego Żyda, którego również ściągnięto z pociągu po stwierdzeniu, że jest Żydem. W moich oczach milicjant go kopał, a cywil w kancelarii bił go w twarz. Przez otwarte okno grupa dzieci rzucała w nas kamieniami [...]. Młoda dziewczyna w płaszczyku szkolnym krzyczała: "wyłaź spod łóżka, to cię ukamienujemy, skończyły się te wasze dobre czasy, musicie wszyscy teraz konać za naszą krew. Hitlerowi postawimy złoty pomnik i prosimy Boga, by powstał nowonarodzony Hitler".

Nowa, komunistyczna władza chciała dać odpór odium antysemickiego pogromu w kraju demokracji ludowej, zwołując potępiające pogromowców partyjne i robotnicze masówki. Środowiska inteligencji katolickiej starały się natomiast o potępienie mordu ze strony episkopatu. Obie strony srodze się zawiodły. Zarówno aktyw Polskiej Partii Robotniczej, jak i hierarchia Kościoła katolickiego przesiąknięte były antysemityzmem - akcje potępienia pogromu przeistoczyły się w pogromowe manifestacje.

Na organizowanych w Kielcach, Łodzi, Skarżysku-Kamiennej czy Ostrowcu masówkach rezolucji potępiających pogrom robotnicy nie przyjęli. Ba! W Łodzi zastrajkowało 16 tys. robotników, oburzonych, że władza chce im wmówić współczucie dla pomordowanych Żydów. Do central partyjnych szły meldunki typu: "Fakt pogromu Żydów w Kielcach spotkał się z moralną aprobatą bardzo wielu grup naszego społeczeństwa". Działacze PPR-owscy obawiali się wręcz "ażeby [nie] mówiono, że Polska Partia Robotnicza jest obrońcą Żydów", zaś ich sojusznicy dodawali: "my nie czujemy sympatii do narodu żydowskiego i żaden naród jej nie czuje, chcielibyśmy ich widzieć gdzie indziej".

Na wiecu w Dęblinie, zorganizowanym przez PPR w lipcu 1946 r., nastrój większości z 1,5 tys. uczestników był wyraźnie przeciwny potępiającym pogrom prelekcjom, które co chwila przerywano okrzykami: "precz z Żydami", "przyjechali bronić Żydów, hańba", "Żydzi zamordowali 13 dzieci polskich, a oni [...] przyjechali ich bronić", "Bierut nie odważy się ich [uczestników pogromu] skazać na śmierć", "Żydzi na czele UB", "Chcemy demokracji, ale bez Żydów".

Na wrześniowej sesji Krajowej Rady Narodowej Adolf Berman, poseł syjonistyczny, tak skomentował te wydarzenia:

Dla nas, przedstawicieli robotników żydowskich, wydarzenia w Łodzi i w Ostrowcu kieleckim na szeregu fabryk po wyroku w procesie kieleckim to był wielki wstrząs, to był drugi pogrom kielecki.

Przekonanie polskich mas ludowych, że Żydzi powinni opuścić Polskę było powszechne. Hasło to wysunęło się również na czoło w prasie i drukach konspiracyjnych. Przed referendum czerwcowym w 1946 r. poakowska organizacja podziemna Wolność i Niezawisłość sygnowała w woj. lubelskim ulotkę, w której pytano:

Polacy!!! Chcecie dalszej okupacji Polski? Chcecie w granicach państwa polskiego wojsk sowieckich? Chcecie, by z naszej żywności, naszego majątku zabierała Rosja sowiecka, wytwarzając w ten sposób u nas głód i drożyznę? Chcecie, by inteligencja Polska zastąpiona została przez żydów? Chcecie, by polski robotnik był niewolnikiem władz sowiecko-komunistyczno-żydowskich?"

Po pogromie kieleckim w Wałbrzychu rozpowszechniano ulotkę następującej treści:

Niech żyje Anders i jego żołnierze! Cześć bohaterom lasów kieleckich. Precz z Żydami! Polska dla Polaków! AK czuwa i walczy!

W Kaliszu wystosowano apel do lokalnego komitetu żydowskiego, podpisany przez "młodzież pracującą", w którym grożono, że "jeśli będziecie nadużywać praw w Polsce, tak was wszystkich wyrżniemy", oraz "Polska jest dla Polaków, nie dla Żydów czy innych narodowości. Precz z Żydami z Polski, precz z komunizmem". Rozczarowanie "nową" Polską widać w listach żołnierzy armii Berlinga, z których część była żydowskiego pochodzenia. W liście jednego z nich, z 16 sierpnia 1945 r., czytamy:

Tutaj nie mam miejsca dla nas. Przyczyną tego jest antysemityzm polskich reakcjonistów, którzy jeszcze mają wpływ na nieuświadomione masy. [...] W związku z tern panują emigracyjne nastroje wśród ludności żydowskiej.

Zaś w innym:

To nie tajemnica, że antysemityzm w Polsce daleko się posunął, że bywają w niektórych miastach jawne pogromy. Prócz tego nie ma dnia, żeby nie było zabitych i rannych. Ta garstka żydów, która się uratowała od band hitlerowskich, teraz ginie na każdej ulicy, w różnych miastach. Mnie wstyd pisać, przecież ja walczyłem za wolność Polski, gdzie by można spokojnie żyć.

 

* * *

Już po pogromie krakowskim przygotowywano w Krajowej Radzie Narodowej (KRN) specjalny dekret o zwalczaniu antysemityzmu. Jednak po pogromie kieleckim, a szczególnie po tym, co wydarzyło się później, czyli po sprzyjającej mu reakcji partyjnych dołów i dużej części społeczeństwa, 26 sierpnia 1946 r., po negatywnej opinii Wydziału Prawnego Biura Prezydialnego KRN, Prezydium KRN zdjęło rozpatrzenie tego dekretu z porządku dziennego. Naczelnik owego wydziału, Izaak Klajnerman, napisał w swojej opinii m.in.:

 

Jest to nie tyle zbędne, ale wręcz niecelowe, a być może nawet szkodliwe, gdyż dekret taki niewątpliwie stanie się doskonalą pożywką dla wzmożonej agitacji, skierowanej przeciwko Żydom i przeciwko Rządowi. Podziemie reakcyjne będzie operowało argumentami o uprzywilejowaniu Żydów, a rząd będzie pomawiany o otaczanie Żydów specjalną troską.

 

Jakże podobnie brzmiały pół wieku później, w "wolnej Polsce", słowa naszych elit, w tym byłego i urzędującego prezydenta o tym, że książki Jana T. Grossa (przypomnijmy - o mordach popełnianych przez Polaków na Żydach, a nie przez Żydów na Polakach) mogą podsycać antysemityzm...

Reakcja hierarchów Kościoła katolickiego na pogrom kielecki była bardziej niż powściągliwa - jedynie biskup częstochowski, Teodor Kubina, jednoznacznie potępił antysemityzm w Kielcach oraz absurd przesądu o porywaniu dzieci "na macę". Został zresztą za to skrytykowany przez pozostałych biskupów.

Świeżo upieczony biskup lubelski, Stefan Wyszyński, przyszły "Prymas Tysiąclecia", de facto odmówił potępienia pogromu, o które zabiegali u niego członkowie lubelskiego Komitetu Żydowskiego. Powiedział:

 

Przyczyny (pogromu) są znacznie głębsze, wynikają z ogólnej nienawiści do Żydów, ponieważ Żydzi biorą czynny udział w aktualnym życiu politycznym Polski. [...] Niemcy chcieli wytępić naród żydowski, ponieważ Żydzi są kolporterami komunizmu. [...] Co zaś się tyczy Kielc, nie mam nic do dodania lub nie mam co specjalnie potępiać, ponieważ ideę potępiania zła Kościół głosi nieustannie.

 

Na pytanie delegacji o stosunek do oskarżeń o żydowski mord rytualny Wyszyński zaś odpowiedział:

 

W procesie Bejlisa [uniewinnionego w 1913 r. przez rosyjski sąd od zarzutu o mord rytualny - przyp. S. Z.] zebrano liczne książki żydowskie zarówno stare, jak i nowe, ale pytania dotyczącego używania krwi przez Żydów nie wyjaśniono dotychczas w sposób ostateczny *[O panicznym strachu Żydów odczuwanym w związku z jakimikolwiek zaginięciami dzieci polskich na podkarpackiej wsi wspomina Tadeusz Markiel. Bali się pretekstu do pogromu, gdyż wiara w porywanie dzieci chrześcijańskich przez Żydów i dodawanie ich krwi do macy, była powszechna. Miał zatem rację Heinrich Himmler twierdząc, iż podsycanie wiary w mord rytualny wzmacnia antysemityzm: "Wierzę, że uruchamiając w języku angielskim, a może również rosyjskim szeroką antyżydowską akcję propagandową skoncentrowaną na problemie mordu rytualnego, możemy bardzo wzmóc światowy antysemityzm".].

 

Prymas Hlond, pytany na konferencji prasowej po pogromie, dlaczego do tej pory nie zareagował listem potępiającym antysemityzm, odpowiedział, że do tej pory nie widział ku temu dostatecznych powodów.

Tydzień po pogromie Hlond wydał oświadczenie dla dziennikarzy zagranicznych, z którego wynikało, że Żydzi sami prosili się o pogrom, gdyż to oni jakoby obsadzali kluczowe stanowiska w znienawidzonej przez większość Polaków nowej administracji politycznej.

Metropolita krakowski, Adam Sapieha, który podczas okupacji ani razu nie zaprotestował u gubernatora Hansa Franka w sprawie mordowanych w Generalnym Gubernatorostwie Żydów, na miesiąc przed pogromem kieleckim, na spotkaniu z grupą francuskich katolików, wśród których był m.in. Emmanuel Mounier, wypadł - według relacji Tadeusza Brezy - na antysemitę. Breza tak pisał w liście do Zofii Nałkowskiej o tej wizycie:

 

[W]ypadła fatalnie. Kardynał zrobił wrażenie człowieka złego, bezlitosnego (ksiądz Glasberg do Sapiehy: "Żydów zostało w Polsce 60 000". Sapieha: "No, no, niech no ksiądz doda jeszcze jedno zero"). No i antysemity. Był źle usposobiony i opryskliwy.

 

Po tej wizycie zszokowany Mounier pisał w "Esprit" o "jaskrawym antysemityzmie także wśród najwyższych hierarchów Kościoła katolickiego, jakby eksterminacja Żydów nigdy się nie wydarzyła".

Ambasador brytyjski w Polsce, Victor Cavendish-Bentinck, prosił polskich biskupów o potępienie antysemityzmu, a przynajmniej uprzedzeń rasowych. Odpowiedź, jaką dostał od biskupa pomocniczego Górnego Śląska, Juliusza Bieńka, najbliższego współpracownika kardynała Sapiehy, była dla niego szokiem. Odpowiedziano mu, że "ze względu na głęboko zakorzenione nastroje antysemickie w Polsce biskupi lękają się, że otwarte potępienie antysemityzmu mogłoby osłabić wpływy Kościoła".

W swoim raporcie wysłanym do Londynu brytyjski ambasador pisze wprost: "Obawiam się, że polski kler jest zasadniczo antysemicki", a Polacy "wydawali się gotowi dokończyć dzieła Niemców". Wyraża też zdumienie, że biskup Bieniek jest przekonany, iż rzeczywiście doszło do porwania dziecka i wytoczenia mu krwi przez Żydów.

W ocenie "kwestii żydowskiej" w powojennej Polsce między polskim episkopatem a Watykanem papieża Piusa XII nie było żadnych rozbieżności. Dwudziestego sierpnia 1946 r. zastępca watykańskiego sekretarza stanu poinformował dyplomację brytyjską, że wzrost antysemityzmu w Polsce jest konsekwencją wysłania do niej przez Rosjan 500 tys. Żydów-bolszewików, którzy następnie objęli później wysokie stanowiska w administracji.

Wersja pogromu kieleckiego przedstawiona przez Watykan była taka: napływ żydowskich bolszewików rządzących Polską i znienawidzonych przez katolickie społeczeństwo "zbiegł się w czasie z tajemniczymi zniknięciami chrześcijańskich dzieci". A jeśli chodzi o konkretny przypadek Kielc, to poszukująca zaginionych dzieci milicja napotkała opór uzbrojonych w karabiny i granaty Żydów. Liczbę zabitych Żydów Watykan również kwestionował - obstawał przy 11 nazwiskach i cały pogrom nazywał "incydentem".

Na palący problem polskiego powojennego antysemityzmu wskazywała wąska grupa wybitnych intelektualistów, skupiona wokół pism "Kuźnica" i "Odrodzenie" - m.in. wspomniany już Witold Kula, a także Kazimierz Wyka, Jerzy Andrzejewski, Stanisław Ossowski czy Mieczysław Jastrun, który w artykule zatytułowanym Potęga ciemności, opublikowanym w "Odrodzeniu" 17 czerwca 1945 r. (a więc jeszcze przed pogromami w Krakowie i Kielcach), napisał:

 

Antysemityzm w Polsce, silnie zakorzeniony przed obecną wojną, nie osłabi - mimo że z górą trzy miliony Żydów i tak zwanych Żydów zostały wymordowane przez inkwizycję hitlerowską. Fakt ten jest w sferze moralnej nie mniej potworny od faktu masowej zbrodni hitlerowskiej [...].

Wydawałoby się, że ten niesłychany w dziejach mord, dokonany przez znienawidzonego wroga, który z taką bezwzględnością i okrucieństwem tępił ludność polską, wywoła w społeczeństwie polskim, udręczonym i skatowanym, jakiś zbiorowy odruch współczucia, braterstwa w cierpieniu. [...] Tymczasem krew żydowska, wylana tak obficie przez barbarzyńskiego wroga narodu polskiego i ludzkości wolnej, podnieciła jeszcze drzemiące instynkty tłumu [...].

"Sprawa żydowska" dalej rozpala umysły w nienawiści - do kogo? Do cienia, widma, do garstki ocalałych ze straszliwego pogromu54.

 

* * *

Cytowany już Andrzej Kopciowski, opisując powojenną sytuację Żydów na Lubelszczyźnie, doliczył się 118 zamordowanych Żydów w okresie od lata 1944 r. do jesieni 1946 roku.

Utożsamienie reżimu komunistycznego z Żydami, a więc i zbrodni katyńskiej, na czym tak zależało propagandzie hitlerowskiej, znalazło swoje odbicie w antykomunistycznej prasie podziemnej powojnia. Kopciowski przytacza treść jednej z ulotek, rozplakatowanej w Lublinie, podpisanej przez "Żołnierzy podziemia":

 

Sześć lat minęło od chwili, kiedy Naród Polski straciwszy Niepodległość, pogrążony został w odmętach ciężkiej niewoli. Do dziś dnia cierpienia trwają. Jedynie oprawcy się zmienili. Terror hitlerowski zastąpił znane nam podłe, zdradliwe i barbarzyńskie metody żydowsko-bolszewickich zwyrodnialców [...] Żydzi jako wykonawcy obecnych prześladowców są głównymi współwinowajcami naszych cierpień.

 

Jeden z oddziałów owych "żołnierzy podziemia" - NSZ-owski, dowodzony przez Mieczysława Pazderskiego "Szarego" (odpowiedzialnego za późniejszy mord na prawie 200 Ukraińcach ze wsi Wierzchowiny, w czerwcu 1945 r.) - w drugiej połowie kwietnia 1945 r. w miejscowości Kanie w powiecie chełmskim rozbroił jednostkę Wojska Polskiego, liczącą 50 żołnierzy. Pięciu z rozbrojonych, których zidentyfikowano jako Żydów, hitlerowskim zwyczajem rozstrzelano na miejscu.

Kopciowski przytacza szereg przypadków morderstw na powracających z obozów bądź z ukrycia Żydach. Motywy tych zabójstw często miały podłoże ekonomiczne (nie chodziło już o rabunek, jak podczas okupacji, ale o obronę zagarniętego mienia żydowskiego). Jedną z ofiar była zamordowana na początku czerwca 1945 r. Fajga Himelbau. Zabito ją we wsi Stoczek, kiedy próbowała odzyskać swoją maszynę do szycia. Jak wynika z informacji Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie, sprawcy zabójstwa "nieszczęśliwą przed zamordowaniem okropnie męczyli i katowali". Himelbau ledwie kilka tygodni wcześniej powróciła z niemieckiego obozu koncentracyjnego.

Rabunek mienia żydowskiego na Lubelszczyźnie przybrał jeszcze na sile po wycofaniu się Niemców. Teren wokół byłego obozu zagłady w Bełżcu był nieustannie rozkopywany przez miejscowych chłopów, szukających żydowskiego złota i innych kosztowności. Przewodniczący Komitetu Żydowskiego w Tomaszowie, Szmul Pelc, który informował władze o tym procederze, został przez tychże chłopów zamordowany w okolicach Bełżca jesienią 1945 roku.

W połowie sierpnia 1945 r. w Chełmie miał miejsce 6-godzinny pogrom, w czasie którego grupa kombatantów grabiła i biła Żydów najpierw w Komitecie Żydowskim, a później na ulicach miasta. Pięć osób zostało ciężko pobitych. Nocą z 19 na 20 czerwca uzbrojona banda chciała wywołać pogrom w Rykach. Napastnicy zostali odparci przez miejscowe MO, ale zdołali zabić czworo Żydów - dwóch braci Najtaler i dwie młode Żydówki ocalałe z obozu koncentracyjnego.

Piątego lutego 1946 r. oddział WiN (Wolność i Niezawisłość) opanował miasteczko Parczew. Rabowano mienie żydowskie, a partyzanci mieli rozkaz udać się do mieszkań "ważniejszych asów żydowskich, aby ich pojąć". Zabito 3 Żydów. Dowódca oddziału WiN Obwodu Włodawa, Edward Taraszkiewicz "Żelazny", wspomina w swoim pamiętniku o pomocy udzielanej oddziałowi w tropieniu i rabowaniu Żydów przez Parczewian:

 

Miejscowa ludność zorientowawszy się, co się dzieje, nie bacząc na strzały, wychodzi radośnie na ulice, by zobaczyć "chłopaków z lasu". Młodzież parczewska, przeważnie uczniowie z gimnazjum miejscowego, brawurowo pomaga nam w szukaniu Żydów, ładowaniu samochodów, itd. Po 4-5 godzinach, na umówione sygnały rakietowe, zbierają się wszyscy. [...] Wyjeżdżamy w wesołym nastroju z Parczewa.

 

Po tym najeździe z Parczewa uciekli niemal wszyscy Żydzi (200 osób).

Dwunastego maja 1946 r. oddział WiN pod dowództwem Leona Taraszkiewicza "Jastrzębia" zaatakował w miejscowości Gródek w powiecie włodawskim pociąg z przesyłkami pieniężnymi. Zabito 9 żołnierzy NKWD i 4 pracowników UB. Po wylegitymowaniu podróżnych zidentyfikowano 2 Żydów, których na miejscu rozstrzelano.

Osiemnastego września 1946 r. we wsi Sokula w powiecie radzyńskim 100-osobowy oddział partyzancki Stanisława Miszczuka "Kłosa" zatrzymał pociąg relacji Warszawa-Terespol. Z okrzykami: "Wydać Żydów i Sowietów!" wypędzono pasażerów i kazano im się wylegitymować. Kopciowski przytacza relację Lejbka Goldberga z tego zdarzenia:

 

Jeden z Żydów, Srulek Zylberstein (brał udział w partyzantce pod Mińskiem), bojąc się, że go zabiją, zaczął uciekać. Bandyci zastrzelili go w ucieczce. Zabili również kobietę Ginie Aderstein z Białej Podlaskiej (b. więzień Oświęcimia) wylegitymowawszy ją przed tym. Pewna harcerka polska jadąca w tym samym rozdziale powiedziała bandytom, że pociągiem jechało czterech Żydów. Rabinowi z Białej Podlaskiej Auerbachowi udało się uratować, ponieważ miał "aryjski" wygląd i odpowiednie papiery. Czwarty Żyd, Srulek Bekerman, także o wyglądzie aryjskim, został poznany przez jednego ze zbirów, udało mu się wykupić od niego pieniędzmi. Ofiary zostały ograbione ze wszystkiego i rozebrane do naga. Zabitych przywieźli Rosjanie z lasu do Białej Podlaskiej, a stamtąd do Międzyrzeca przetransportował ich Komitet Żydowski.

ŻYDZI A SPRAWA POLSKA