Gazeta Wyborcza - 09/10/1998

NIC TAK DOBRZE NIE ROBI PISARZOWI JAK UPOKORZENIA

z Januszem Głowackim rozmawiają Katarzyna Bielas i Jacek Szczerba

Skąd właściwie u Pana talent literacki? Czy Bolesław Prus to może Pański krewny?

Chociaż, jak wiadomo, Prus nazywał się naprawdę Aleksander Głowacki, nic mnie z nim nie łączy. Może poza tym, że jego pomnik stoi przed Bristolem, gdzie ja wypiłem dużo wódki. No i on pisał "Kroniki" o Warszawie, a ja felietony, między innymi o "warszawce".

Ale Pański ojciec był pisarzem?

Tak. Mój ojciec Jerzy Głowacki, ku ogólnemu zaskoczeniu, pod koniec życia zaczął gwałtownie pisać. Wydał kilka bardzo ładnych książek dla dzieci i młodzieży i parę gorszych kryminałów. Jeden z nich nazywał się "Testament królowej Nefretete". W NRD chciano nawet zrobić z tego serial.

Ojciec miał skomplikowane życie. Był dyrektorem jakiejś fabryki odzieżowej w Łodzi, skąd go wyrzucono. Potem pracował w Centromorze, później w Polskiej Akademii Nauk. Za te kryminały dostał sporo pieniędzy. Kupił za nie trabanta, którego odziedziczyłem.

Jak rodzice wyobrażali sobie Pana przyszłość?

Miałem garbatego kolegę w szkole. Jego ojciec poradził mu: "Dał ci, synku, Bóg garb, to się przynajmniej zapisz do partii". W porównaniu z tym rady moich rodziców nie były najgorsze. Matka uwielbiała literaturę francuską. Kiedy miałem 12 lat i zapalenie płuc, godzinami czytała mi Prousta. Ponieważ zasypiałem, uznała mnie za idiotę i namawiała, żebym został sprawozdawcą sportowym. Zaprzyjaźniona sąsiadka przekonywała matkę, żeby oddała mnie do wojska. Bo w mundurze będzie mi do twarzy. Ojciec uważał, że powinienem jak najszybciej uciec za granicę. Udawałem, że chcę tak zrobić, a on w nagrodę, w tajemnicy przed matką, przynosił mi książki kryminalne Maurice'a Leblanca o Arsenie Lupinie oraz Gastona Leroux i Edgara Wallace'a. Pamiętam z tamtych czasów "Małpę z tykwą", "Trzy zbrodnie Arsena Lupina" i "Zemstę sprawiedliwych". Ojciec był marzycielem. W czasie mego zapalenia płuc obmyślał sposoby ucieczki. Uważał, że byłoby najlepiej, gdybym został sławnym sportowcem i prysnął na pierwszych zawodach. Brał też pod uwagę skok do wody ze statku wycieczkowego w okolicach Szwecji. Żeby mu sprawić przyjemność, zacząłem trenować pływanie. Potem matka nagle zdecydowała się wysłać mnie do szkoły teatralnej, chociaż jej brat, aktor Kazimierz Rudzki, uważał mnie za niezdolnego. Mimo to zdałem z tłumem innych niezdolnych.

Mówi Pan to tak, jakby sam nie miał wtedy żadnych planów...

Bo nie miałem. Wiedziałem, że się na coś muszę dostać, bo inaczej wezmą mnie na dwa lata do wojska, a fason mundurów mi się nie podobał. Z tego samego powodu nie chciałem iść do seminarium. W końcu poszedłem najpierw na historię, potem do szkoły teatralnej, a w końcu wylądowałem na polonistyce. Coś mnie znosiło jednak w stronę książek. Matka była redaktorką w Czytelniku i Iskrach. Szczególnie w Iskrach wydawała literaturę dość okropną. Bała się, że też zacznę pisać i będzie mnie musiała wydawać. Kiedy powiedziałem jej, że napisałem pierwsze opowiadanie, najpierw mnie przytuliła, a potem wyszła z pokoju, trzaskając drzwiami. Miała złe przeczucia.

Jakie były Pana początki w szkole teatralnej?

Na egzaminie mówiłem Majakowskiego. "Dmucha jak zawsze wiatrami październik". Byłem w liceum w zespole recytatorskim i to był nasz popisowy numer. Z takim przejęciem opowiedziałem, jak "z drugiego końca chyłkiem przez korytarz, niepostrzeżenie przemknął się Lenin", że mnie przyjęli. Ale kiedy na pierwszym roku prof. Maria Wiercińska kazała mi się nauczyć "Reduty Ordona", już wiedziałem, że to się nie może dobrze skończyć. W repertuarze romantycznym nie wypadam przekonująco. Nie miałem też większych sukcesów na lekcjach śpiewu. Profesor Michałowski twierdził, że powinienem być w Instytucie Głuchoniemych na placu Trzech Krzyży, a nie w szkole teatralnej. "Panie Głowacki - mówił - pan wyje jak wściekły pies, albo pan przestanie wyć, albo ja wyskoczę przez okno". Przestałem wyć i mnie wyrzucili.

Szkołą nie był Pan zachwycony?

No, nie za bardzo. Na przykład kazano mi być drzewem chyba z "Nocy listopadowej" i szumieć albo toczyć się po drodze jako jajko. Raz trzeba było coś wąchać, a profesor miał odgadnąć, co to jest. Ja już się naraziłem przy drzewie i jajku, to pomyślałem - tu się podliżę, nie będę wąchał zdechłego szczura, tylko krew i proch po przegranej bitwie w Olszynce Grochowskiej. Zacząłem dziko przewracać oczami i dostałem dwóję. Nie wychodziło. Z postaciami, metodą Stanisławskiego, też się kiepsko utożsamiałem. Parę lat temu byłem w Muzeum Stanisławskiego w Moskwie. Tam stał jego fotel, a naprzeciwko dwa foteliki, na których siadali goście. Jego był zniszczony jak trzeba. A tamte dwa były wytarte tylko na brzeżkach. Goście bali się usiąść wygodnie. Strasznie go czczono.

Jaki był właściwie powód wyrzucenia?

Brak zdolności i cynizm. Za sam brak zdolności się nie wyrzuca. Tam na pierwszym roku trzeba było wymyślać etiudy. Dawali na przykład temat "Szach królowi" i trzeba było coś zainscenizować. Jak się posadziło faceta w koronie, a naprzeciwko dziewczynę bez majtek z rozstawionymi nogami, to się profesorowie obrażali. Odpowiedź prawidłowa to był Kordian wchodzący do komnaty cara. Sensowne wydawały mi się tylko ćwiczenia z dykcji i szermierka.

Jakie aktorstwo się Panu podobało?

Humphrey Bogart. Kiedy go się pytano, skąd się bierze jego gorzki uśmiech, odpowiedział: "To proste, wkładam prawy but na lewą nogę". A w Polsce oczywiście Zbyszek Cybulski w "Popiele i diamencie". Mniej gwiazdy teatru typu Marian Wyrzykowski, który też był moim profesorem. Ale ja mogę nie mieć racji, każdy wyrzucony czuje się skrzywdzony i poniżony.

Do ówczesnej szkoły teatralnej Pan nie pasował. No, ale przecież studiując historię, musiał się Pan uczyć tych wszystkich obowiązkowych bredni, choćby o rewolucji październikowej.

Spokojnie. Pierwszy rok historii to starożytna Grecja i Rzym. A tam parę ciekawych postaci, np. Kaligula albo Tyberiusz. Krótki kurs WKPb przeszedłem już w szkole. Miałem nauczyciela historii, który chlubił się, że zna na pamięć pierwsze cztery strony "Manifestu komunistycznego", poczynając od sławnego "Widmo krąży po Europie, widmo komunizmu", ja już wtedy znałem warszawską wersję ludową, która się zaczynała "Widmo krąży po Europie, kogo spotka w dupę kopie". Język WKPb bardzo mi się przydał przy felietonach i opowiadaniu "Coraz trudniej kochać", parę razy zdejmowanym przez cenzurę, bo uznano, że ośmiesza pokolenie młodych działaczy. Ja do ZMP nigdy nie należałem, już kiedyś pisałem, że w całej 45-osobowej klasie do ZMP nie należał tylko Tomek Łubieński i ja. Z tym że on był synem posła katolickiego na Sejm. Na lekcjach wychowawczych komenderowano "niezorganizowani wychodzą" i my dwaj szliśmy na korytarz. Nikt nie naciskał, żeby się do ZMP zapisywać. Wszyscy się sami garnęli. Było fajnie. Można było śpiewać, nosić czerwony krawat, stonkę zbierać. To, że ja nie należałem, to pewnie wpływ rodziny reakcyjnej, co też do partii się nigdy nie zapisała. Ani ojciec, ani matka jakoś nie mieli złudzeń co do komunizmu. Dlatego ja się troszkę dziwiłem tym, co nic nie wiedzieli. To nie znaczy, że matka wychowywała mnie na reformatora, dysydenta. Absolutnie nie. Uważali, że sprawa jest beznadziejna. Matka recytowała mi Rilkego: "Kto mówi o zwycięstwie? Przetrwać, oto wszystko". A ojciec uzupełniał słowami anonimowego poety, że skoro już nie chcesz uciekać, to przynajmniej: "Nie krytykuj, nie podskakuj, siedź na dupie i przytakuj. Tak dożyjesz starczej renty nawet w dupę nie kopnięty". Na pochody pierwszomajowe chodziłem. Tyle że obwiązywałem sobie rękę bandażem, żeby nie nieść transparentów. I to też nie z ideologicznych przyczyn, tylko z lenistwa. Tak już zupełnie szczerze mówiąc, to ja miałem wtedy inny problem. Były w klasie dwie dziewczyny z wielkim biustem. Ja nie byłem pewien, która ma większy, i w związku z tym kochałem się w obu. Trochę się tylko bałem, bo mówiono, że jak się nie należy do ZMP, to nie przyjmą na studia. Ale jakoś przyjęli.

Przerwał Pan historię, żeby pójść do szkoły teatralnej. Potem wylądował na polonistyce...

Na drugim roku polonistyki. Wcześniej trafił tam Tomek Łubieński. On był ze mną na historii, na pierwszym roku. Jak ja poszedłem do szkoły teatralnej, on się przeniósł na polonistykę. Potem ja zrobiłem to samo. Na polonistyce opiekowała się moją grupą pani Kulczycka-Saloni. Była bardzo solidną profesorką, mądrą kobietą i była zupełnie poza systemem. Wykładał tam też Jan Kott. Uczył o rok wyżej, więc chodziłem do niego na ćwiczenia jako wolontariusz. Brzozowski, Gide, Gombrowicz, awangarda teatralna lat 50. W ogóle Kottowi literatura się wspaniale układała w całość. Ciągle jakiś dramat miał coś z Ionesco, coś z Becketta. Andrzej Kijowski napisał kiedyś, trochę złośliwie, że u Kotta "każda rzecz ma zawsze coś z czegoś". Ale to była naprawdę świetna szkoła inteligencji. Kott wspaniale improwizował. Miał asystenta, erudytę, i czasem po ćwiczeniach prosił go: "A teraz powiedz, jak było naprawdę". Wtedy tamten mówił, że ten nie mógł spotkać tego, czytać tamtego itd. Kott wtedy rozkładał ręce i mówił z żalem: "No widzicie". Miałem szczęście z tymi ćwiczeniami u Kotta, bo to były czasy, kiedy można było skończyć polonistykę i nie słyszeć np. o Kafce. Wiedząc za to wszystko o staro-cerkiewno-słowiańskim, dialektologii, gramatyce opisowej i historycznej. Pamiętam, jak mój ojciec jako specjalista od kryminałów zainteresował się książką pt. "Tajemnicze »s« w słowie wszystek".

Na czwartym roku zacząłem pisać recenzje teatralne dla radia.

Pisał Pan recenzje, żeby się odegrać za wyrzucenie ze szkoły teatralnej?

Coś w tym pewnie było. Hrabia Monte Christo. Motyw zemsty to obok zawiści główna siła napędowa świata. Ja wiem, wiem, jest jeszcze miłość, dużo dobrego o tym uczuciu słyszałem, w każdym razie, jak mnie ktoś niszczy czy atakuje, to mi to bardzo dodaje sił. A do radia dostałem się dzięki matce. Ciągle wszystkim powtarzała: "Janek się interesuje teatrem". Za recenzje w radiu płacili marnie, więc dorabiałem, tańcząc rock and rolla w kabarecie Klaps, w kinie Palladium, po ostatnim seansie. Wracałem do domu po północy przez Chmielną, która była wtedy centrum prostytucji. Może i nie były to piękne kobiety, ale wzruszające. Zatrzymywały mnie, mówiąc: "Synku, daj babci zarobić. Twarz nieważna, chodź umrzeć w moich ramionach z rozkoszy". Co noc stawałem przed poważnym problemem moralnym, czy można odmówić starszej kobiecie, która potrzebuje pieniędzy.

Tymi recenzjami dla radia szybko się znudziłem. O wszystkich profesorach, którzy mnie wyrzucili, napisałem źle i straciłem motywację.

Czy obrażano się na Pana z powodu recenzji?

Dzwoniono, że to skandal, że jakiś szczeniak obraża polskich artystów. Kiedyś napisałem coś złośliwego o Ninie Andrycz w sztuce O'Neilla "Pożądanie w cieniu wiązów". No, co będę mówił, wyobrażacie sobie, jak pani Nina zagrała prostą amerykańską farmerkę. Pani Nina była wtedy żoną premiera Cyrankiewicza, no i przyszli do radia jacyś dwaj tajniacy z UOP czy coś tam. Ale szefową redakcji była Janina Titkow, matka reżysera Andrzeja Titkowa i żona byłego sekretarza KW. I mnie jakoś wybroniła. "Warszawka" sztukę O'Neilla w związku z rolą pani Niny przemianowała na "Powiązanie w cieniu rządów".

Nie bał się Pan tych telefonów i wizyt, że w coś Pana wrobią?

Nie za bardzo. Myślałem, że w najgorszym razie mnie z radia wyrzucą. A naprawdę miałem tych recenzji dosyć. Trzeba było pisać w nocy po spektaklu i zanosić rano. To jest normalne w Ameryce, ale w Polsce... A przy okazji Janka Titkow, sprawdzając moje akta, znalazła donos, że chcę uciec do Paryża i zostać kelnerem. Powiedziałem to jako żart jednemu z profesorów w PWST, a on doniósł. Wiem kto, ale nie powiem.

O czym Pan pisał pracę na polonistyce?

O dramatach Stanisława Przybyszewskiego. Kott już wyjechał, egzamin zdawałem w profesora Jana Zygmunta Jakubowskiego, który był postacią niezbyt ciekawą. Kott akurat zrobił wielką karierę książką o Szekspirze. Jakubowski mu zazdrościł i też tropił wszędzie dramat władzy. I się spytał, czy nie myślę, że w "Sułkowskim" Żeromskiego ten dramat władzy jest. Powiedziałem, że chyba raczej "rozdarta sosna". Ale profesor pokręcił głową i powiedział: "On tam jest, ja go czuję". Mimo to zdałem. W Przybyszewskim podobało mi się, że póki był zdrowy, silny i wykańczał swoją pierwszą żonę Dagny, kobiety w jego sztukach to były potwory i siła fatalna. A potem się zestarzał, rozpił i ożenił z Jadwigą Kasprowiczową, której się bał, bo go biła. I od tej pory kobiety w jego sztukach zaczęły symbolizować szczęście, radość i wyzwolenie. Ta ludzka strona jego pisarstwa bardzo mnie ujęła.

A co z wojskiem?

No nic. Po studiach pojechałem na obóz wojskowy do Szczecina na dwa miesiące. Byłem dowódcą drużyny i miałem dobre stosunki z kapitanem zawodowym, który był dowódcą kompanii, bo on marzył o karierze szatniarza w Kameralnej, a ja tam miałem stosunki. Ćwiczenia były zajmujące, np. jakiś oficer mówił: "Dziś będziecie ćwiczyć jako obsługa ckm-ów. Obsługa ckm-ów żyje w czasie bitwy przeciętnie dziesięć minut". Obok czołgali się w 30-stopniowym upale w maskach gazowych ci, co poszli na dwa lata. Po czym podnosili się, wylewali krew z masek, obiecywali sobie, że tego skurwysyna kaprala zastrzelą na strzelnicy. Postanowiłem nie robić kariery w wojsku. Wszystkie wezwania na kolejne obozy wyrzucałem do kosza. Kiedyś patrol przyszedł do mnie o 5 rano, ale powiedziałem: "Brat wyjechał z namiotem nad morze". Potem wyreklamowała mnie "Kultura", a potem zwolnienia lekarskie. I jakoś się odczepili.

W jakim środowisku obracał się Pan na polonistyce?

Bardzo wymieszanym. Kolegowałem się z Tomkiem Łubieńskim, Ryszardem Zenglem, piekielnie utalentowanym krytykiem, który popełnił samobójstwo. Słuchałem pierwszych arii Szpotańskiego. Ze szkoły teatralnej został mi kolega Jerzy Karaszkiewicz, z ogólniaka Janek Sosnowski. No i zaprzyjaźniłem się z Markiem Piwowskim, który studiował dziennikarkę. Poznałem też Himilsbacha i Zdzisia Maklakiewicza. Mocno pociągnęło mnie nocne życie, czyli koleżanki. Paskuda, Paszcza, Drabina, Dolores, Czar Starówki, wszystkie zrobiły kariery zagraniczne, wychodząc za mąż za włoskich arystokratów i niemieckich biznesmenów. Niedawno urządziły spotkanie w hotelu Sheraton. Bezsensowne i bardzo polskie było to, że ciągle mieszkałem z rodzicami. Czasem się wyprowadzałem do różnych pań, ale ciągle wracałem. Pisałem rozmaite podania o mieszkanie. Raz, żeby wzruszyć władzę, napisałem, że mieszkam z matką alkoholiczką i ojcem chorym psychicznie. Matka oburzyła się, bo nie znosiła alkoholików, i zażądała zmiany. Powiedziała, że ona będzie chora psychicznie, a niech ojciec będzie alkoholikiem. Ojcu było wszystko jedno. A mieszkania nie dostałem. W końcu sobie kupiłem. Po polonistyce chciałem pójść z Markiem Piwowskim na reżyserię, ale akurat dostałem etat w "Kulturze". Znów dzięki znajomościom matki.

Czy od razu został Pan felietonistą?

Nie, najpierw pisałem reportaże. Dwa były bardzo dobre i żałuję, że ich nie włączyłem do książki z utworami prawie wszystkimi. Jeden nazywał się "Męczeństwo i nadzieja Kopciuszka wystawione na deskach teatru w Schronisku dla Nieletnich w Falenicy". W oparciu o to zrobiliśmy potem z Markiem Piwowskim "Psychodramę". O drugim przypomniał mi niedawno Adam Michnik. To była historia morderstwa popełnionego przez Denocha w Żyrardowie. Nazywała się "Żyrardowskie noce" czy coś takiego. Żyrardów był wtedy dość przerażającym, robotniczym miastem. Następnego dnia po morderstwie aresztowano 50 osób, z których 20 się przyznało. Wszyscy byli poplamieni krwią i nic nie pamiętali. Śledztwo prowadzono bardzo energicznie, bo interesowała się nim centrala, więc był tylko problem, kogo wybrać. W Polsce mówiło się wtedy "rozwód po żyrardowsku", czyli siekierą. W wielu tamtejszych mieszkaniach nie było wody. Faceci, chcąc się napić wódki, wychodzili z wiadrem, niby to po wodę. W knajpie wiadra wisiały na wieszaku jak płaszcze.

Mojemu tekstowi dobrze zrobiły nazwy ulic w Żyrardowie. Oczywiście wybijałem topografię. Więc morderca opowiadał: "Najpierw piliśmy na Armii Czerwonej, później doprawiliśmy piwem na Nowotki, potem poszliśmy na Młodej Gwardii do baru Matrosow, skąd wziąłem nóż i poszliśmy na Obrońców Stalingradu". Taka sobie odyseja zakończona morderstwem.

Dlaczego rzucił Pan pisanie reportaży?

Zawsze strasznie zmyślałem. Te reportaże były w połowie fikcją. No i jak napisałem reportaż o sojuszu dzieci czerwonej burżuazji z dziećmi prywatnej inicjatywy, cenzura powiedziała, że puszcza, jeśli zrobię z tego opowiadanie. A że i tak pełno tam było zmyśleń, więc to szybciutko zrobiłem. I wydrukowałem dwa niby-opowiadania. Potem zrobiłem z tego krótką powieść, ale to już cenzura zdjęła. Ale miałem doborowych czytelników. Książkę w korekcie czytali Piotr Jaroszewicz i znów Józef Cyrankiewicz. Wtedy to się poważnie traktowało słowo pisane.

Była dobra?

Nie za dobra. Taki właśnie sfabularyzowany reportaż. Ale temat był ważny. Sensacja się zrobiła straszna. Ludzie nie wiedzieli, co się dzieje, że takie rzeczy puszczają. To znaczy mówię o tych dwóch puszczonych opowiadaniach. Jeden z bohaterów nazywa się Reżimek i wszyscy domyślali się, że to syn Jaroszewicza. Reżyserzy filmowi zaczęli się tym interesować, ale oczywiście szansy na film nie było. Do redakcji przyszły setki listów. Olbrzymia liczba żądająca od Czeszki, szefa działu prozy w "Kulturze", żeby mnie "wymiótł żelazną miotłą". Bo ja napisałem te obrazki bez komentarza. Znaczy nie napiętnowałem. A ludzie do tego u nas w Polsce nie przyzwyczajeni, uznali, że jak nie potępiam, to znaczy, że się zachwycam. To samo stwierdziło wielu krytyków. Jednym słowem od razu zaczęło się to, co mi potem towarzyszyło przez lata. Wszystko, co napisałem, rozumiano odwrotnie. Bo sama ironia to u nas nie bardzo jest w cenie. Za to z entuzjazmem napisał o tych opowiadaniach i innych, które weszły do debiutanckiego tomu "Wirówka nonsensu", Jerzy R. Krzyżanowski w paryskiej "Kulturze". On jakoś zrozumiał, o co tu chodzi. W każdym razie "Kultura" paryska pochwaliła autora debiutującego w "Kulturze" warszawskiej. Na tym polega klasa redaktora Giedroycia.

Skąd się wzięło w ówczesnej Polsce takie pismo jak "Kultura" warszawska?

Tak dokładnie, to ja wam nie powiem. Pomysł był na pewno dość paskudny. Rozwiązano za mało posłuszny "Przegląd Kulturalny" i bardziej posłuszną "Nową Kulturę". I stworzono jedno pismo literacko-kulturalne, które miało drukować to, czego partia oczekiwała. Na czele postawiono krytyka Janusza Wilhelmiego, którego wzięto z "Trybuny Ludu", a jego zastępcami zostali były AK-owiec Roman Bratny, autor sławnych "Kolumbów", AL-owiec Bohdan Czeszko i Witold Zalewski. Czeszko pismo olewał, Zalewskiego nikt nie słuchał, więc "Kulturą" rządził orzeł dwugłowy, czyli Wilhelmi i Bratny. Tytuł wykradziono złośliwie Giedroyciowi. "Kultura" warszawska długo była przez wielu pisarzy bojkotowana. Później ten bojkot się skończył, bo gdzieś trzeba było drukować, a za dużego wyboru nie było. No, powiedzmy, prawie się skończył. Podobno Gomułka po przeczytaniu "Kolumbów" powiedział: "Mamy naszego Sienkiewicza". No to chyba zrozumiałe, że Bratny I sekretarza pokochał i uznał za wyrafinowanego znawcę literatury. Bratny uważał, że jeśli na jakiś temat nie pozwalają pisać całej prawdy, to lepiej pisać sześćdziesiąt procent niż nic. I na tyle mu, zresztą po długich targach, właśnie dzięki jego działalności w "Kulturze" pozwalano. Dopiero po wybuchu "Solidarności" Bratny naprawdę popłynął, pisząc ten koszmarny "Rok w trumnie".

A Wilhelmi?

A Wilhelmi to zupełnie inna historia. Gdyby mu nawet Gomułka powiedział, że jest Markiem Aureliuszem, to może by mu i na moment błysnęły oczka. Ale zaraz by przetarł okulary i się skrzywił. Kupić to go można było, ale nabrać to już na pewno nie. To była postać z Dostojewskiego. Diaboliczna inteligencja, olbrzymia erudycja i absolutny cynizm. Z pisarzy cenił naprawdę tylko Rilkego - coś powraca nam w rozmowie to nazwisko - Eliota, Celine'a i Dickensa. W połowie lat 60. wydał książkę "Mój gust wiktoriański", w której zachwyca się "Klubem Pickwicka". A w połowie lat 50. napisał wstęp do "Nurtu" Berenta, z którego wynikało coś w tym rodzaju, że nie doceniano zbawczej roli kozaków Suworowa, krzywdząco nazywając ich akcję rzezią Pragi. Po 56 roku straszliwie go za to huknął Mieczysław Jastrun. Ale nie mam wątpliwości, że Wilhelmi, pisząc to, ryczał ze śmiechu. A znów kiedy Bohdan Zadura zaproponował mu esej porównujący "Przedwiośnie" i "Popiół i diament", powiedział, że to nie ma sensu, bo pomijając inne różnice, główna jest taka, że "Przedwiośnie" powstało w wolnej Polsce.

Wilhelmi gardził ludźmi. Uważał, że każdego można kupić. Zapewne poprawiało mu to samopoczucie. Do mnie miał słabość. Ja wtedy zaczynałem pisać i myślę, że on traktował mnie trochę jak najzdolniejszego ucznia. A ja słuchałem z otwartymi ustami jego porad, żeby "nie ufać swoim pierwszym reakcjom, bo mogą być uczciwe". Albo "że nie należy zbyt daleko odchodzić od moralności, bo to się na dłuższą metę po prostu nie opłaca". Albo "że trzeba mieć odwagę pisania rzeczy niepopularnych". On tę odwagę miał. Tyle że były to rzeczy u władzy bardzo akurat popularne. Słuchałem i pisałem swoje, ośmieszając na ostatniej stronie rzeczy, których on się domagał na pierwszej. Jego ta gra jakoś bawiła. Myślę, że tak naprawdę się ze mną zgadzał. A może uważał, że jak dorosnę, to zmądrzeję. W każdym razie, gdyby nie on, trzy czwarte moich felietonów by się nie ukazało. Kiedy napisałem tekst "Obrona Poloniusza", czyli ironiczną pochwałę wysługującego się zbrodniczemu władcy urzędnika, cenzura oczywiście to zdjęła. Wilhelmi przy mnie zadzwonił do wydziału kultury KC i powiedział: "Słuchajcie, ten Poloniusz to mam być ja. Puśćcie to. Pozwólcie mi walczyć z Głowackim przy pomocy pióra, a nie pałki. Inaczej przyznacie mu rację". Oczywiście nie dla każdego był taki liberalny. Zresztą później do mnie też się zniechęcił. A kiedy przeszedł do kinematografii, nie puścił mi już żadnego scenariusza. W ogóle w kinematografii był straszny. Napisałem kiedyś scenariusz o piłce nożnej. Wilhelmi to zatrzymał. Ale zaprosił Andrzeja Wajdę, który chciał to robić, i mnie na rozmowę. Wilhelmi dał wtedy pokazówkę. "Panie Andrzeju - mówił szef kinematografii wielkiemu reżyserowi znajdującemu się u szczytu sławy i talentu - przecież pan jest człowiekiem inteligentnym. Pan przecież świetnie wie, że film to nie jest żadna sztuka. Rilke, Celine to co innego". Scenariusza oczywiście nie puścił. Przy innej okazji powiedział mi: "Czyś ty, Januszku, zwariował? Chcesz I sekretarzowi wymachiwać pięścią przed nosem?".

Jak Pan sądzi, czego chciał Wilhelmi?

Władzy, to na pewno. Zazdrościł Rakowskiemu, że jest członkiem KC. Ale on nie miał szans. Był za inteligentny i partia nigdy mu do końca nie ufała. Był w AK. A i pochodzenie miał niejasne. Jakaś spolonizowana włoska rodzina, której część osiedliła się w Niemczech. Wilhelmi gardził chamstwem. Macieja Szczepańskiego nazywał pijanym Mongołem. Ale jakoś mu to chamstwo imponowało, że tak można upokarzać ludzi. Kupił sobie potężnego psa boksera i bardzo lubił, jak ten pies zachowywał się jak sukinsyn, strasząc inne i ciągnąc swojego pana razem ze smyczą.

U kogo na górze Wilhelmi miał dobre notowania?

Tak dokładnie, to nie wiem. Na pewno to się bardzo zmieniało. Z początku był chyba dobrze z Namiotkiewiczem i Olszowskim. Przez chwilę chyba kokietował moczarowców, bo podobno pojechał na jakieś polowanie. Ale zamiast w cietrzewia strzelił w kretowisko i się ośmieszył. Był dobrze z Kraśką, Tejchmą, a na końcu z Łukaszewiczem. Bardzo długo czekał, żeby zostać ministrem kultury, ciągle był tylko kierownikiem kinematografii. Nominacja przyszła, gdy wyjechał do Bułgarii. Ale samolot, którym wracał po upragniony tytuł, rozbił się czy go przez pomyłkę zestrzelono. Szekspir, a może Ilf i Pietrow. Pewien bardzo znany reżyser, zapewne po długiej walce wewnętrznej, postanowił się Wilhelmiemu podlizać i pojechał na lotnisko z gratulacjami. Obecność reżysera odnotowano. A samolot nie doleciał.

Jak pracowało się w cieniu Wilhelmiego?

Różnym różnie. Jak mnie, to już powiedziałem. Jak Wilhelmi kogoś nie szanował albo nie lubił, to go lubił upokarzać. Pewien krytyk przynosił na przykład słuszny ideologicznie tekst. Wilhelmi czytał go, krzywiąc się z obrzydzenia, potem przy autorze wrzucał do kosza i na koniec mówił, niech pan to wyciągnie, będziemy drukować. W sumie było to chyba względnie przyzwoite pismo. Nie jestem pewien, czy w tych czasach, poza "Tygodnikiem Powszechnym", były lepsze tygodniki. Wilhelmi na pewno nie zmieniłby nic Andrzejowi Osęce czy Kapuścińskiemu. Oczywiście od czasu do czasu drukował jakiś wstępniak albo prozę członka KC tow. Kasaka, poezje Urgacza czy wściekły atak Górnickiego na Kisiela. Zresztą wydział prasy KC polecił ten atak wykonać Maciejowi Wierzyńskiemu. On odmówił i z KC przysłano tekst Górnickiego. Ale może to już było, kiedy naczelnym został Dominik Horodyński. Za Wilhelmiego pewnie trudniej by się było Maćkowi wykręcić. Tak czy inaczej chyba wielu takich świństw jak atak na Kisiela nie drukowano. W "Kulturze" pracowało i pisało sporo utalentowanych i przyzwoitych ludzi. No i paru mniej przyzwoitych.

Czy nie idealizuje Pan "Kultury" Wilhelmiego? Andrzej Dobosz napisał w sierpniowym "Tygodniku Powszechnym": "W »Kulturze« stworzonej w 1964 roku przez Janusza Wilhelmiego po zamknięciu »Przeglądu Kulturalnego« i »Nowej Kultury« nie wydrukowali słowa zarówno Zbigniew Herbert, jak Antoni Słonimski. Równocześnie od pewnego momentu czytywaliśmy tam teksty Janusza Głowackiego, który wcześniej nie zdążył zadebiutować i miał już tylko wybór między »Kulturą« a nieistnieniem".

Andrzej jest bardzo dla mnie miły. Przecież nie mówię, że "Kultura" to był zespół złożony z dziewic orleańskich. Ale np. Andrzejewski, zresztą po wielu zabiegach, wydrukował w "Kulturze" opowiadanie. Zresztą towarzysze w końcówce lat 70. przestali "Kulturze" ufać. Mnie pod koniec, kiedy naczelnym był Dominik Horodyński, cenzura zdjęła cztery kolejne felietony.

Od "Kultury" zaczęła się Pana popularność. Nie tylko środowiskowa...

Rzeczywiście. Wydawałem co dwa lata tom opowiadań. Zaczęli się mną interesować reżyserzy filmowi Wajda i Morgenstern. Komplementowali mnie Andrzejewski, Kisielewski i Słonimski, zaprzyjaźniłem się z Heniem Berezą i Heniem Krzeczkowskim. Słowem polska towarzyska stratosfera.

Czy matce podobało się Pana pisanie?

Wszyscy znajomi wiedzieli, że matka pracuje w wydawnictwach. Więc bardzo długo "życzliwi" twierdzili, że to ona mi wszystko pisze. Dopiero kiedy zacząłem drukować świństwa, stracili pewność, bo "tego to już by pani Głowacka nie napisała". Ja przez wiele lat dyktowałem, a matka mi przepisywała na maszynie. Mówiła często: "Przykro mi, ale tego nie napiszę". Błagałem: "Napisz, mamusiu". "Przykro mi, ale nie". To była moja pierwsza cenzura.

Chodziło o kawałki obyczajowe?

Wyłącznie.

I co? One znikały z Pana opowiadań czy je Pan później dopisywał?...

Zacząłem dyktować komu innemu. Do tej pory lubię dyktować. Jak wstydzę się coś podyktować, to wiem, że to niedobre, i wyrzucam.

Pana współpraca z Piwowskim zaczęła się w czasach "Kultury"...

Tak. Marek akurat skończył szkołę. Najpierw zrobiliśmy "Psychodramę", potem "Rejs". Po "Rejsie" ktoś powiedział, zdaje się minister kultury: "Nie życzymy sobie w przyszłości pary Głowacki - Piwowski". To nas dość poważnie podcięło, bo chcieliśmy pracować dalej. Napisaliśmy scenariusz "Ja się do polityki nie mieszam". Wilhelmi odrzucił to w kinematografii. A Rolicki w telewizji. Potem zaczęliśmy pisać dla Himilsbacha i Maklakiewicza polską wersję "Easy Ridera". Janek i Zdzisio, jako dwaj urzędnicy na urlopie, mieli przejechać się na rowerach przez Polskę. Jankowi zaraz na początku ukradziono by rower, więc Zdzisio musiałby wieźć go na ramie. Mieli składać kwiaty pod pomnikiem Lenina. Uzasadniać niepodważalność naszych praw do ziem zachodnich i cieszyć się z czterystukilometrowego dostępu do morza. Wszystko miała rozpoczynać opowieść Janka, jak to kiedyś na Nowym Świecie zachciało mu się lać. Wszedł do pierwszej bramy, ale wyrzucił go milicjant. Wszedł do drugiej, przy biurku siedział facet w garniturze. Janek spytał - czy tu się można odlać? Tak, odpowiedział tamten, ale musi się pan tu podpisać. W ten sposób - mówił Janek - zostałem członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Pokazaliśmy szkic scenariusza paru osobom. Przeczytały i pukały się palcem w głowę. Daliśmy spokój...

Jak zareagowali Panowie na te odrzucenia?

Po polsku, alkoholizmem. W ogólnej niemożności niszczenie sobie zdrowia i talentu było w najlepszym tonie. Zrozumieliśmy, że musimy się rozłączyć. Wtedy napisałem "Trzeba zabić tę miłość" dla Morgensterna. Ale przedtem było chyba "Polowanie na muchy".

Jak poszło z Wajdą?

Średnio. Andrzejowi spodobało się moje opowiadanie. Bo było mizoginiczne. A on właśnie rozstał się burzliwie z Beatą Tyszkiewicz i miał coś do powiedzenia na temat niszczących kobiet. Ja też się z kimś rozstałem, słowem motyw hrabiego Monte Christo, z odrobiną Przybyszewskiego. No i powstał film. Moje opowiadanie było smutno-śmieszne. Andrzej je ugroteskowił i chyba coś straciło. Wajdzie się ten film nie podobał, mnie też nie za bardzo. Ale Kałużyński, który jeszcze bardziej od nas nie lubi kobiet, był oczarowany.

Tamte lata to oczywiście legendarny SPATiF. Na czym polegała jego specyfika?

SPATiF to było zupełne pomieszanie z poplątaniem. Miejsce niepodobne do niczego na świecie. Bo wszędzie alkoholicy, artyści czy narkomani są podzieleni według wysokości konta w banku. A tam przychodzili pisarze opozycyjni, tajniacy, którzy ich podsłuchiwali, członkowie KC, pułkownik Załuski, na którego czekał kierowca w mundurze, sportowcy ze złotymi medalami olimpijskimi, którzy upijali się na śmierć dzień przed mistrzostwami Europy, które potem wygrywali. Przychodził Andrzejewski i Mętrak, Krzeczkowski i Bereza. Zaglądał Kisiel, Turowicz i Marcin Król. Na stałe rezydował Prutkowski, otoczony prostytutkami i olimpijczykami. Słonimski opowiadał, jak było, a obok było, jak jest. Kiedyś weszła starsza kobieta ze śladami wielkiej urody. Wbiła oczy w pana Antoniego. On zerwał się i zawołał: "Loda". Ona krzyknęła: "Tosiek". To była Loda Halama, wielka gwiazda przedwojennego kabaretu. Spotkali się pierwszy raz po iluś tam latach, bo ona mieszkała w Londynie.

Skąd brała się u ludzi z przeciwnych stron barykady potrzeba bycia razem, w jednym miejscu?

Czy ja wiem? Na pewno nie wszyscy tę potrzebę bycia razem mieli. Ale mało było wtedy w Warszawie dobrych knajp. A tu położenie centralne: urząd cenzury, pomnik Szopena, Komitet Centralny, kościół na placu Trzech Krzyży. Wszędzie blisko. Owszem, pewnie paru sfrustrowanych ciemiężycieli tam przyłaziło, żeby ponarzekać i się oczyścić. Pewien krytyk partyjnego pisma w napadzie dostojewszczyzny szlochał: "Boże, jaka ja jestem straszna świnia" i błagał, żeby ktoś napluł mu w twarz. Przychodziło się tam ponarzekać, "że nic nie można, że nie warto pisać, bo chuje nie chcą puścić, że ta kurwa ma dobrze, bo się z nimi zadaje, że ten kutas dostał paszport, a ja nie". Narzekali też pijani tajniacy, że niby jak mamy was podsłuchiwać na takim chujowym sprzęcie. Dawniej były tam też tańce. Tańczyli kierownicy wydziału kultury KC i młodzi lirycy ze "Współczesności". Andrzej Brycht - przed ucieczką, faworyt władzy - i autorzy ostro cenzurowani. Bohdan Poręba i Kisiel. Tańczyły też wszystkie kelnerki. To był troszkę taki "Titanic", tyle że nie tonął, a woda najwyżej do kostek. Odrobinę też "Bal u senatora". Tyle że sami swoi i czasy łagodniejsze. Ciągle ktoś się do kogoś przysiadał. Nie wiadomo było, z kim się pije. Kiedyś mówię do jakiegoś faceta, co to go ledwo znałem: "Ci skurwysyny ubecy". A on na to rozżalony: "Chciałem ci powiedzieć, Januszu, że wielu z tych ludzi, których pogardliwie nazywasz ubekami, czyta twoje książki i mówi o tobie z szacunkiem". Oj, niedobrze - pomyślałem. W SPATiF-ie wymyślaliśmy sceny do "Rejsu". Układaliśmy z Markiem Piwowskim i Maklakiewiczem monolog o filmie polskim i od razu zapisywałem go na serwetkach. Himilsbacha tam nie wpuszczano. Miał szlaban. Do SPATiF-u przychodzili także Amerykanie. Kiedyś przyprowadziłem Johna Dartona, korespondenta "New York Timesa", który potem dostał Pulitzera za relacje z Polski ze stanu wojennego. Nie było wolnych miejsc, więc spytałem Minkiewicza, czy można się przysiąść. On na to: "Powiedz temu Amerykaninowi, że jak nie przyszedł w 1945, to teraz niech wypierdala". W SPATiF-ie można było sprzedać dolary. Legendarny szatniarz, pan Franio, miał przy sobie niewiarygodne ilości pieniędzy. Później wynajął kogoś w szatni do podawania palt, bo jemu już się nie chciało. On tylko wymieniał dolary na złotówki. Po wyjściu ze SPATiF-u zostawał tylko tzw. szlak hańby, czyli knajpa Melodia naprzeciwko dawnego KC i Ściek na Trębackiej.

Czy sławny felietonista PRL był człowiekiem światowym?