18 grudnia 1981 r. wieczorem przepychałem się przez tłum grzybków, aniołków, Świętych Mikołajów i krasnoludków, żeby wystąpić w najbardziej oglądanym świątecznym show telewizji angielskiej. Brzmi to dobrze i wszystko byłoby, jak się należy, gdyby nie okoliczności.

Otóż dziesięć dni wcześniej w moim mieszkaniu na ulicy Bednarskiej w Warszawie ściągnąłem ozdobnym paskiem ze świńskiej skóry wyjściowe czarne spodnie z najdelikatniejszego sztruksu, wyglansowałem buty, żeby nabrały wyglądu, i poganiany żądzą zysku i sławy wybrałem się do Londynu na premierę mojej sztuki "Cinders", czyli "Kopciuch" w Royal Courth Theatre. Za sobą zostawiłem strajki, negocjacje, pałowania i na oko mocno się już chwiejącą władzę komunistów. A także moją matkę, dwuipółletnią córeczkę Zuzię, której obiecałem przywieźć lalkę, oraz ówczesną narzeczoną, a późniejszą żonę Ewę Zadrzyńską, która, nie mając złudzeń co do moralnego poziomu tej opowieści, zażądała, żeby jej imię się w niej ani razu nie pojawiło. Co obiecałem, ale słowa nie dotrzymałem, podobnie zresztą jak większości obietnic składanych jej oraz innym kobietom.

Oczywiście żaden z moich warszawskich przyjaciół, których z pychy zawiadamiałem, że jeden z najlepszych teatrów w Londynie wystawia moją sztukę, ani przez chwilę nie wierzył. Owszem, potakiwali uprzejmie i gratulowali, na boku wymieniając porozumiewawcze mrugnięcia. Ponieważ bilet powrotny miałem na 22 grudnia, zabrałem ze sobą tylko pustą walizkę na prezenty, rezerwowe dżinsy, dwie koszule i 20 funtów gotówką.

Z początku wydawało się, że to jest akurat.

Zamieszkałem za darmo w hotelu Holliday Inn, bogacąc się dodatkowo, bo za udział w próbach - w przeciwieństwie do Polski, gdzie autora do teatru wpuszcza się niechętnie - płacono. Aktorzy byli bez zarzutu, reżyser Danny Boyle, ten od filmu "Trainspotting", też. I już po pierwszej próbie się upewniłem, że "Cinders" w przeciwieństwie do "Kopciucha", po obejrzeniu którego w Polsce obiecałem sobie nie pisać więcej dla teatru, jest sztuką, jak się należy. A trzej konsulowie polscy w Londynie, panowie: Kopa, Słomka i Mucha, zadzwonili do teatru, że przyjdą celebrować. Miło mnie to połechtało, bo do tej pory osobiście znałem tylko jednego polskiego dyplomatę (i to na dodatek byłego), mianowicie konsula w Glasgow. Słabym jego punktem był brak znajomości języków obcych. Mocnym posiadanie ładnej żony aktorki. Z tego powodu konsul spędzał wakacje w warszawskim SPATiF-ie i po kilku setach chętnie dzielił się ze słuchaczami doświadczeniami z pracy dyplomatycznej. - Robota - mówił - jest w zasadzie przyjemna, tyle że od czasu do czasu do gabinetu wpieprzy ci się Anglik i czegoś chce. To by też nie było najgorsze, gdyby nie to, że go nic a nic nie można zrozumieć.

Wieczorami po próbach chodziłem z aktorami na guinnessa do któregoś z pubów przy Sloane Square, coraz dalej był Jaruzelski i Breżniew, Wałęsa, Kuroń i Michnik, rozpierała mnie duma i czekałem spokojnie na premierę.

Ale 13 grudnia, właśnie w dniu, w którym moja ówczesna narzeczona Ewa miała wsiąść o 8 rano do samolotu i odwiedzić Londyn, kupić sobie coś z ubrania i wziąć udział w uroczystościach, o 7 rano obudził mnie telefon. Dzwoniła zaprzyjaźniona Nina Smolar z informacją, że generał Jaruzelski rozpoczął znaną czytelnikom polskim akcję. Dodała, że być może pierwszy samolot wypuszczą, a jeżeli tak, żebym błyskawicznie przyprowadził Ewę do BBC, gdzie szefem polskiej sekcji był jej mąż Gienio Smolar.

- Dobrze, dobrze - odpowiedziałem, mając reakcję spowolnioną przez nocnego guinnessa. Odłożyłem słuchawkę i dopiero wtedy, jak wampir w filmie Herzoga, sztywno usiadłem na łóżku.

Pierwszego samolotu z Ewą nie wypuszczono. Ale ja dzięki akcji generała Jaruzelskiego i krzywdzie narodu polskiego w jednej chwili zamieniłem się z nikomu nieznanego prowincjonalnego pisarza w zupełną znakomitość.

Wprawdzie konsulowie Kopa, Słomka i Mucha na premierę nie przyszli, ale przed teatrem kłębiły się tłumy. Dziennikarze ustawiali się w kolejce, a recenzje zgodnie podkreślały antytotalitarny charakter i ponury kafkowski humor "Kopciucha".

No i właśnie w związku z tym 20 grudnia szedłem długim i szerokim, wyłożonym dywanami i obwieszonym obrazami korytarzem, przeciskając się przez tłum grzybków, aniołków, krasnoludków i Świętych Mikołajów, żeby wystąpić w najbardziej oglądanym show telewizji angielskiej. W klapę marynarki z kolekcji Barbary Hoff w Juniorze wpiąłem znaczek "Solidarności". Szedłem raz wolniej, raz szybciej i okropnie się wstydziłem myśli, które akurat telepały mi się po głowie. A były one mniej albo więcej takie: Na cholerę ja się zgodziłem w tym wystąpić. Niby płacą w funtach, ale nie aż tak dużo i sława z tego krótkotrwała. A jak powiem, co myślę o stanie wojennym, to już moja córeczka tej obiecanej lalki w życiu na oczy nie zobaczy. Niby owszem, można by przed kamerami przysiąc, że nie polityka mnie interesuje, tylko sztuka czysta. Ale to jednak wstyd straszny. I jak ja potem spojrzę w oczy temu patriocie, co mnie namawiał, żebym ciężarówkę z bronią dla "Solidarności" przeprowadził przez granicę. Przecież on, chociaż agent bezpieki, w twarz mi publicznie napluje. A w ogóle kto tym z telewizji dał mój telefon. Jakiś Polak pewnie zawistny, co mnie chciał wykończyć. I jeszcze jedna sprawa delikatna - jak tu mówić o tragedii narodu z kiepskim akcentem. A jeszcze nie daj Boże jakiś gramatyczny błąd mi się przytrafi.

Tak myśląc, szedłem korytarzem popychany przez śliczną angielską aktorkę, a ostatnio tłumaczkę, o której w tej chwili też myślałem bez sympatii, bo przez nią te wszystkie kłopoty.

Parę miesięcy temu przyjechała do Warszawy. A mnie się akurat powodziło całkiem nieźle. Wprawdzie scenariusz dla Himilsbacha i Maklakiewicza, który wymyślałem z Markiem Piwowskim, a który miał być polską wersją filmu "Easy Rider", szans nie miał, ale moja zatrzymana przez cenzurę książka o strajku w Stoczni Gdańskiej akurat się ukazała w podziemiu. A Szwecja i Niemcy zachodnie nadały przez radio parę moich słuchowisk. Tyle że jak się tylko człowiekowi trochę lepiej powodzi, to zaczyna myśleć o świństwach.

Nagadałem aktorce różnych głupot. Zaprowadziłem ją do Ścieku, SPATiF-u, a na koniec na Bednarską. Przyłożyłem się, pamiętając o świętych prawach gościnności, a ona z wdzięczności z miejsca zaczęła tłumaczyć. I do tego tak skołowała producentów w Londynie, że jeden się rozwiódł, a drugi wystawił moją sztukę.

Tak bijąc się z myślami, doszedłem do charakteryzatorni, gdzie mnie odmalowali, przypudrowali, przyczesali na mokro i kazali czekać. A przed kamerami sławny prezenter zaśmiewał się, klepiąc po plecach z Paulem McCartneyem. Obaj byli dużo lepiej ubrani, więc od razu zacząłem się pocieszać, że nieważne, w co się człowiek przyodziewa, i że ostatni będą pierwszymi. Wtedy ktoś mnie popchnął i znalazłem się w pełnym blasku. Chyba mimo odmalowania wyglądałem tak, jak się czułem, bo mój widok zgasił uśmiech prezentera. Twarz wykrzywił mu grymas bólu, a w oczach błysnęły łzy. Troskliwie posadził mnie w fotelu, przez chwilę tylko kręcił głową, aż dopiero przemówił:

"Ale nie dla wszystkich święta Bożego Narodzenia oznaczają szczęście i spokój. Jest tu dziś z nami Polish playwright Dżanus Glowaki, wszyscy wiemy, co się stało kilka dni temu w jego nieszczęśliwej ojczyźnie. Opowiedz, Dżanus, o czym teraz myślisz".

No to wygłosiłem ponurym głosem kilka zdań o nocy nad Polską, starając się nie mylić czasu teraźniejszego z przeszłym i "she" z "he". Prezenter zastygł na chwilę w bólu, a kiedy wrócił do siebie, mocno, po męsku uścisnął mi rękę, życząc, żebym nie stracił odwagi, co mi akurat nie groziło, bo jej w ogóle nie miałem. Znów mu uśmiech twarz rozjaśnił i wykrzyknął: "A teraz sylwestrowe propozycje Gianniego Versace!". Chciałem zostać i popatrzeć, ale ktoś mnie pociągnął z tyłu za marynarkę, ktoś inny popchnął w stronę kasy. Wypłacono mi 250 funtów i wyrzucono na ulicę. Zamierzałem pojechać na Portobello Rd., żeby kupić tłumaczce obiecane złote kolczyki, tyle że właśnie przechodziła ulicą całkiem spora demonstracja rodaków, nad którą kołysała się na pomniejszonej szubienicy naturalnej wielkości kukła generała Jaruzelskiego, a anarchiści, na których zawsze można liczyć w potrzebie, podłączyli się, waląc w bębny. No to też się przyłączyłem.

Pod konsulatem czekał już na nas spory oddział angielskiej policji. Ustawiliśmy się naprzeciwko, wznosząc stosowne okrzyki do czasu, kiedy firanki zafalowały i wyjrzały zza nich najpierw złowróżbne twarze moich niedoszłych widzów, konsulów: Kopy, Słomki i Muchy, a następnie oko filmowej kamery. W odpowiedzi posiadacze polskich paszportów, narzekając na chłód, rozpoczęli natychmiastowe podnoszenie kołnierzy i naciąganie czapek na oczy. Boją się - pomyślałem z pogardą i wtedy zobaczyłem, że mam podniesiony kołnierz i naciągniętą na oczy czapkę.

Święta już były na całego. Tymczasem wiadomości z Polski przychodziły albo ponure, albo ich wcale nie było. A i moja sytuacja też się pogorszyła.

Wprawdzie recenzje były entuzjastyczne, ale skończył mi się hotel, a dodatkowo do mojej tłumaczki przyjechał mąż, który, okazując typowy brytyjski egoizm i brak wrażliwości na los Polaka, zabronił jej ze mną spać.

Na moje szczęście Adam Zamoyski, pisarz i historyk, któremu "Cinders" się podobał, przygotowywał do wynajęcia czy sprzedaży jedno ze swoich mieszkań z widokiem na Hyde Park i na razie mogłem tam sobie nocować. Tak więc co rano budziłem się w panice, że coś jest źle, potem sobie przypominałem, o co chodzi, a następnie przychodził Adam. Wchodził na drabinę i osobiście odmalowując ozdobny sufit, udzielał mi rad. Głównie chodziło o to, czy mam wracać, czy wprost przeciwnie.

A ja, drżącymi rękami zaparzając kawę i uważając, żeby nie rozlać, bo w kuchni rozłożony był już nowy dywan, słuchałem i nie słuchałem. Potem pałętałem się po świątecznym Londynie zastawionym choinkami, obwieszonym bombkami i zapchanym Świętymi Mikołajami.

Żeby samoloty do Polski latały, pewnie bym jednak w któryś wsiadł. Bo co spotka mnie w Warszawie poza zaspokojeniem tęsknoty, to mniej więcej sobie wyobrażałem, przyjemne to nie było, ale oswojone. Co będzie tutaj, to mniej wyraźnie wiedziałem. Sztuka, owszem, szła dobrze, tyle że z tego się nie wyżyje. Jerzy Giedroyc odszukał mnie osobiście, wydrukował fragment "Moc truchleje", czyli książki o strajku w Stoczni Gdańskiej, i nawet wysłał ją do eleganckiego wydawnictwa paryskiego Flammarion. Niestety, odesłali ją z listem od pracującej tam nad polską literaturą redaktorki, że niech się pan Głowacki najpierw nauczy pisać po polsku. To mi zabrzmiało całkiem groźnie, bo ta cienka książeczka to był monolog małego, zabiedzonego robotnika ze Stoczni Gdańskiej, który przestał odróżniać dobro od zła i został konfidentem policji, wcale o tym nie wiedząc. A do strajku się przyłącza, też nie bardzo wiedząc, że to robi i po co, czyli wspaniałego patriotycznego zrywu nie było w tej opowieści za grosz. Tylko smutne ulice, bida z nędzą i rozpaczą, restauracje, w których nie ma co zjeść, ulice zapchane tajniakami, konfidenci w kierownictwie strajku i to się wszystko wydaje bohaterowi książki całkiem normalne. Co gorsza, i to właśnie tak wyprowadziło z równowagi redaktorkę z Flammarion, on opowiada o tym językiem, który przestał być tradycyjnie rozumianym narzędziem komunikacji. Zamiast tego zamienił się w mieszaninę socjalistycznych sloganów z lumpenproletariacką nowomową, czyli w ogóle nie wiadomo w co. "Moc truchleje" już w Polsce się krytykom nie podobała, to co się właściwie dziwić, że w normalnym kraju nikt się na niej nie poznał, czyli moje możliwości i szanse wyglądają blado. Więc łaziłem po Londynie, po trochu spotykałem się z agentami wydawniczymi, udzielałem wywiadów i się coraz bardziej martwiłem. Bo z kraju wiadomości w prasie tutejszej dość okropne, a plotki jeszcze gorsze - o zalewaniu kopalni ze strajkującymi górnikami, rozstrzeliwaniu zbuntowanych żołnierzy. A znów w radiu polskim oficjalnym spokój, radość i wywiady z producentami pączków. A gdzieś tam, w tym wszystkim, moja córeczka z mateczką i narzeczona. To jak, wracać, nie wracać?

Po cichu się przyznam, że poza względami rodzinno-patriotycznymi za tym, żeby wracać, przemawiała także pewna zawodowa kalkulacja. Bo ten stan wojenny to był jak dla mnie. Całe życie narzekałem, że Mailer albo Heller, Hemingway albo Babel to mieli co zapisywać. A teraz proszę, jak temat do mnie do domu przyszedł, to mnie tam nie ma. I całe życie będę żałował. Czyli wracać.

A znowuż Adam z drabiny odradza. "Nie wiem, jaką masz pozycję w Polsce. Ale oni teraz wszyscy są przytrzaśnięci, a ty możesz pisać bez cenzury, całą prawdę i ci każdy wydrukuje".

Czyli za radą Adama przysiadłem w irlandzkim pubie i zacząłem pisać jako pisarz mało że wyzwolony, to na całego, co się okazało od regularnego pisania sztuką dużo trudniejszą.

Zagryzałem wargi, popijałem guinnessem, mięśnie mi grały i pisałem jeden tydzień, a potem drugi. W trzeci to przepisałem na czysto i się zawstydziłem. Gniew był w tym opowiadaniu słuszny, oburzenie jak złoto. ZOMO-wcy mieli zimne oczy i okrutne uśmiechy, prześladowani działacze "Solidarności" - wprost przeciwnie. Jednym słowem, wyrzuciłem i się jeszcze bardziej zacząłem denerwować, że może za późno mnie wyzwolono, że może już jestem beznadziejnym kaleką, co to bez cenzury ani rusz i w ogóle się nie nadaję. Bo ja się przez kilkadziesiąt lat męczyłem, kombinując, jak by coś prawdziwego napisać, ale tak subtelnie, żeby puścili. Jak by też tę cenzurę obejść i przechytrzyć? Gdzie na przykład akcję sztuki albo książki przenieść, do jakiego kraju czy w jaki wiek, żeby się kojarzyło, ale nie do końca? Jaką parabolą uśpić czujność cenzora? Imperium Rzymskie się na przykład do tego celu nadawało, inkwizycja hiszpańska też nie najgorzej. Z prostszych zabiegów więzienie albo zakład poprawczy dla nieletnich dziewcząt, jak u mnie w "Kopciuchu". I tu lojalnie trzeba przyznać, że czytelników i widzów mieliśmy w Polsce Ludowej wyjątkowo wdzięcznych w wychwytywaniu aluzji, nawet tam, gdzie ich nie było. Wystarczyło napisać, że bohater jest alkoholikiem albo garbaty czy na przykład zdradza żonę, a już nikt nie miał wątpliwości, że to komunizm jest winien, i nagradzał autora owacją na stojąco.

Chyba 20 grudnia ogłoszono, że Warszawa pierwszy samolot wypuści i pierwszy wpuści. Na próbę pojechałem na lotnisko Heathrow. Samolot LOT-u się spóźniał, a ja wmieszałem się w smutny, milczący tłumek szykujących się do powrotu Polaków. Wszyscy przyglądali się sobie podejrzliwie, znaczki "Solidarności", które przed 13 obowiązywały do każdego garnituru, były pochowane.

W końcu samolot z Warszawy wylądował i zaczęli wysiadać głównie cudzoziemcy, których stan wojenny przytrzasnął, a za plastikową ścianą przemykali tranzytowcy. Między nimi zobaczyłem profesora Jana Kotta. Wracał do Ameryki z przerwanego przez stan wojenny Kongresu Kultury. Szedł przejściem tranzytowym oddzielony ode mnie plastikową szybą. Waliłem w nią, ale profesor nie słyszał. Dwa dni później usłyszałem go w Wolnej Europie. Opowiadał o nocy nad Polską, a marznący przy koksownikach żołnierze skojarzyli mu się z prostytutkami ogrzewającymi się przy ogniu w Rzymie. W tej króciutkiej relacji, która doprowadziła do szału generała Jaruzelskiego, był cały Jan Kott. Jego czytanie literatury i świata. Skundlona tragedia i uwznioślona farsa.

Na razie wziąłem głęboki oddech, wróciłem do miasta i znów plątałem się po Londynie. Troszeczkę mi dodało otuchy to, że bardzo dobre wydawnictwo londyńskie Andre Deutch jakoś się zorientowało, o co chodzi w mojej książce, i podpisało umowę na "Moc truchleje".

Wieczorami po przedstawieniu chodziłem z aktorami z "Kopciucha" do jednego albo drugiego pubu i przy piwie rozczulałem ich i siebie opowieściami o przemierzających pokryty śniegiem kraj Chopina hordach Jaruzelskiego.

Raz po zamknięciu pubu, kiedy wracałem pieszo do prawie już wyszykowanego na sprzedaż mieszkania Adama na Knighsbridge, zatętniły za mną po bruku wysokie obcasy i dogoniła mnie grająca w "Kopciuchu" Złą Siostrę aktorka. Ze łzami w oczach przyznała, że kiedy tak szedłem samotnie przez uśpiony Londyn, przypomniałem jej bohatera filmu Andrzeja Wajdy "Człowiek z żelaza" i postanowiła zrobić wszystko, co może zrobić młoda aktorka, żeby podnieść mnie na duchu. I teraz chciałem ostrzec, że jeżeli ktokolwiek w mojej obecności ośmieli się nazwać "Człowieka z żelaza" naiwnym socrealistycznym kiczem, będzie miał we mnie śmiertelnego wroga.

Bardzo wielu Polaków przytrzaśniętych w Londynie przez stan wojenny narzekało, że nie zajęła się nimi tak zwana stara emigracja. Ja, podobnie jak bohaterka sztuki Tennessee Williamsa "Tramwaj zwany pożądaniem" Blanche, byłem w tej sprawie dobrej myśli. Blanche mianowicie, kiedy zawiedli ją wszyscy, z ufnością bierze pod rękę psychiatrę, który na polecenie rodziny przyjechał, żeby zamknąć ją w domu wariatów, wypowiadając przy tej okazji moją ulubioną kwestię: "Zawsze wiedziałam, że w każdej sytuacji można polegać na uprzejmości obcych".

I proszę bardzo, już 29 grudnia, a więc zaraz po świętach, właściciel bardzo przyzwoitej polskiej restauracji, patriota i miłośnik literatury, zaproponował mi pracę kelnera na całkiem przyzwoitych warunkach. Zaraz potem utalentowana młoda aktorka, która wyjechała rok wcześniej i wyszła za mąż za stolarza, ale nie była szczęśliwa, bo ciągnęło ją do sztuki, zaproponowała mi wspólne wysoko płatne występy erotyczne dla angielskiej arystokracji. Mój znajomy z dawnych lat "Władek-Aspiryn", energiczny handlarz dostarczanymi do Polski przeterminowanymi lekarstwami, który zrobił karierę polityczną, demaskując już w wolnym kraju nieuczciwych przedsiębiorców, namawiał mnie na całkiem dobrze zaplanowany skok na jubilera.

Z propozycją współpracy wystąpił też "Tadek-Długie Ręce". Tadek w latach 50. miał inną ksywkę - "Rybak". To były czasy, kiedy ludzie nie mieli lodówek i przed Wielkanocą wywieszali za okno na sznurku zakupione wcześniej zające. Tadek posiadał NRD-owską wędkę rozsuwaną na wysokość drugiego piętra. Na końcu umieszczał żyletkę marki Gerlach i zające spadały prosto do podstawionej torby. W Londynie Tadek się przekwalifikował i międzynarodowo przemycał zegarki. Czyli że musiał z dwiema walizkami wypchanymi zegarkami przebiec tanecznym krokiem, uśmiechając się do celników, przejściem zielonym. To było tylko pięćdziesiąt sześć kroków, ale te zegarki wyciągnęły mu ręce. Stąd ksywka i propozycja dla mnie.

W związku z sukcesem "Kopciucha" w Londynie dostałem z Ameryki propozycję, żeby poprowadzić kursy o Kafce, Czechowie i Dostojewskim w wyjątkowo ekskluzywnym Bennigton College w stanie Vermont, gdzie uczył kiedyś Erich Fromm, a aktualnie literaturę i teatr wykładali Bernard Malamud i Bob Wilson. Po długim namyśle i walce wewnętrznej wybrałem tę ostatnią propozycję, chociaż była najmniej atrakcyjna finansowo.

Trzy tygodnie później, przyciskając do serca oficjalnie potwierdzone przez Departament Stanu na różowym blankiecie zaproszenie, przecisnąłem się przez tłum katolików i muzułmanów i z bolesnym uśmiechem politycznej ofiary rozłożyłem je na biurku konsula. Byłem pewien, że ludzie Ronalda Reagana, który z takim obrzydzeniem odniósł się do stanu wojennego, nazywając Jaruzelskiego rosyjskim generałem w polskim mundurze, a jego najbliższych "bandą wszawych gnojków", przyjmą mnie z otwartymi ramionami. Tymczasem konsul ze sceptycznym uśmiechem wysłuchiwał moich zapewnień, że powodem mojego wyjazdu do Ameryki nie jest chęć zamordowania prezydenta ani nawet roznoszenia chorób wenerycznych, a jedynie uzupełnienie wiedzy studentów w stanie Vermont, a w dalszej kolejności zrealizowanie mojego młodzieńczego marzenia, czyli wystawienia sztuki na Broadwayu. Po dwugodzinnym przesłuchaniu, gdybym miał choć odrobinę godności, powinienem się obrazić i wyjść. Ale przypomniałem sobie radę Janusza Wilhelmiego, redaktora naczelnego warszawskiego tygodnika "Kultura", w którym przepracowałem kilkanaście lat: "Januszku, unikaj zawsze pierwszych reakcji, mogą być uczciwe". Uśmiechając się fałszywie, przełknąłem upokorzenie, wbito mi do paszportu kolorową przepustkę i drzwi do demokracji uchyliły się przede mną. Parę miesięcy później dowiedziałem się, że oburzona wprowadzeniem stanu wojennego administracja Ronalda Reagana wydała polecenie, żeby utrudniać jak się da wydawanie wiz Polakom i Afgańczykom, bo jedni i drudzy mogą prosić o azyl.

Parę tygodni później znów się pojawiłem na lotnisku Heathrow, z tą samą polską walizką, ale teraz była cięższa. Wiozłem ze sobą zestaw najniezbędniejszych rzeczy, które powinien mieć każdy szanujący się profesor ze Wschodu przystępujący do objęcia katedry na ekskluzywnej amerykańskiej uczelni, a mianowicie: kiepską znajomość angielskiego, dwie pary dżinsów zakupionych okazyjnie na Portobello Rd., podarowane przez aktorkę-tłumaczkę ozdobne wydanie tragedii Szekspira, dwie lniane koszule w czarno-białe pasy, czyli hinduskie barachło z wyprzedaży, ukradzioną z biblioteki książkę Mackiewicza o Dostojewskim, dwie półlitrówki wyborowej z niebieską kartką, głęboki kompleks prowincji maskowany pychą i poczuciem wyższości oraz plik recenzji z Londynu.

A także duży zapas bezinteresownej polskiej zawiści, którą potem, żeby sobie ulżyć, zacząłem przerzucać na bohaterów moich sztuk, zwłaszcza na "Pchełkę", bohatera "Antygony w Nowym Jorku". Z tym drobnym cwaniaczkiem, traktowanym przez wielu krytyków nad Wisłą jako tania i łatwa karykatura Polaka, miałem, niestety, trochę wspólnego. Zupełnie nie wiem, jak i kiedy się tą zawiścią zaraziłem. Bo moi rodzice na to nie chorowali.

Zająłem miejsce przy oknie, obok usiadła śliczna Angielka, też jakoś zatopiona w myślach, tak że na razie nie nawiązaliśmy kontaktu. Samolot Pan American trochę się pokręcił po lotnisku, wyminął francuskiego concorde'a, hiszpańską Iberię, ustawił się w kolejce tuż za Lufthansą, a dużo przed China Air i pięć minut później zaczął się na dobre wznosić, czyli oddalać. A ja zacząłem się na dobre bać. Bo co, jeżeli rację miała ta pani z Flammarion albo polscy krytycy, którzy już zadecydowali, że jestem kawiarnianym pisarzem lokalnym, specjalistą od złotej młodzieży i playboyów, czyli że za granicą nie mam w ogóle czego szukać.

A w Polsce jednak miałem swoją popularność i przyjemności. Spod lady, po cichu, ekspedientki sprzedawały mi bułkę paryską, na Bednarskiej i Krakowskim znałem każdy schodek i każdą bramę, a językiem umiałem zakręcić jak mało kto. Im dalej leciałem, tym nabierałem większych wątpliwości, czy lecę w dobrą stronę i czy się do demokracji i Ameryki słusznie wpycham.

Na brak własnych pisarzy oni tam nie cierpią, a jeszcze po Nowym Jorku i okolicach tłucze się tłum zawodowych ofiar ze skrzywdzonych przez dyktatury krajów. Nie mówiąc o rosyjskich pisarzach dysydentach, takich, że aż strach. No bo jednak Dostojewski czy Tołstoj, Czechow czy Gogol - było po kim dziedziczyć. I czy po Sołżenicynie, Brodskim albo i Aksjonowie w ogóle ktoś na moje cierpienia nastawi ucho? A niech się jeszcze coś poruszy w Czechach? Albo i na Węgrzech? Takie to myśli przepełnione patriotyczną egzaltacją latały mi po głowie. Ale tak czy inaczej było już za późno. Na wszelki wypadek zacząłem sobie powtarzać przykazania dla świeżego emigranta, które ktoś życzliwy zapisał mi na karteczce.

1. Jeżeli jesteś w nędzy albo rozpaczy, nigdy, ale to nigdy nie przyznawaj się do tego rodakom. Nikt ci nie pomoże, tylko cię dobiją.

2. W żadnym wypadku nie pozwalaj sobie na szczerość wobec bogatszych od siebie. Jeżeli będą ci pokazywać swoje ohydne żony, domy, filmy albo książki, chwal. Nie stać cię na wrogów.

3. Jeżeli ktoś cię obrazi - uśmiechaj się, zemścisz się później.

4. Kłamiąc na temat swojego sukcesu, staraj się uwierzyć w to, co mówisz. To daje komfort psychiczny i nic ci to nie zaszkodzi. Najwyżej zaczną cię uważać za mitomana. Ale parę osób zawsze uwierzy i wtedy będziesz mógł od nich coś wyciągnąć.

5. Jeżeli ktoś poprosi cię o pomoc, nie pomagaj, nawet gdybyś mógł, bo po co. Może ci wyrosnąć konkurent. Ale nie odmawiaj z góry - oczywiście poza pożyczeniem pieniędzy. Obiecaj pomoc, udawaj zainteresowanie, na jakiś czas zyskasz przyjaciela. A nuż ci się przyda...

6. Wyznać miłość wolno tylko kobiecie, której się nie kocha. Nie stać cię na uzależnienie się.

Pozostałych czterech nie przeleciałem, bo przemówiła moja sąsiadka i to zupełnie niespodziewanie po polsku:

- Sądząc po zamówieniu, pan z Warszawy.

Chodziło jej o to, że przed chwilą zamówiłem po raz trzeci podwójny dżin bez toniku.

- Wie pan, o co się mnie zapytali w amerykańskiej ambasadzie?

- Czy pani chce zabić prezydenta - podpowiedziałem. - I co pani odpowiedziała...?

Pokiwała głową.

- Jak pan myśli, czy oni przypuszczają, że jak ktoś naprawdę jedzie, żeby zabić prezydenta, to da im uczciwą odpowiedź?

- Dziwny kraj - przyznałem.

- Zapytali się mnie też, czy jadę do Ameryki, żeby zajmować się prostytucją.

- Niech pani to potraktuje jako komplement - pocieszyłem ją.

- Myśli pan?

Zamówiliśmy oboje dżin bez toniku i wymieniliśmy adresy. Ja przypomniałem sobie słowa, jakimi dodawał ducha trener naszej piłkarskiej reprezentacji przed meczem: "Biało-czerwona na maszcie, pierwszy sekretarz na trybunie, kiełbasy do góry i golimy frajerów". A od siebie dodałem:

- Janek, co się przejmujesz. Jedziesz do dzikiego kraju, w którym nikt nawet nie wie, kto to jest Himilsbach.

I poczułem się lepiej.

Żart bogów

Gdzie się u Jerzego Kosińskiego kalkulacja kończy, a prawda zaczyna? Z bliska oglądałem wiatrak, na którego skrzydłach świetnie sobie radził, więc kiedy i dlaczego się poślizgnął? Bo przecież szło tak dobrze. No i czy ten upadek i straszny koniec był w jego historię wpisany z góry? Więc jednak tragedia? 

W połowie lat sześćdziesiątych, kiedy trenowałem boks, zgłosił się do klubu sportowego Gwardii Władek Dańczewski. Miał 16 lat i dobre bokserskie pochodzenie, bo akurat uciekł z poprawczaka. Miał absolutny talent do bicia, ale miał też problem. Władek uważał umieszczenie go w poprawczaku za niesprawiedliwość. Wysłał w tej sprawie list do Władysława Gomułki, ale nie dostał odpowiedzi, więc z zemsty kazał sobie wytatuować na czole "Chuj w dupę Gomułce". Chuj się wtedy pisało bez "c", czyli była jedna litera mniej.

Trener kazał mu ten wzorek usunąć, ale Władek powiedział, że "w życiu i jeszcze długo nie". Trener był zmartwiony, bo się w zasadzie z treścią napisu zgadzał, ale perspektywa kłopotów była za duża i Władka wyrzucił.

Właśnie na ćwiczeniach u profesora Jana Kotta zajmowaliśmy się tragizmem i jego rodzajami. Otóż przypadek Władka można było od biedy podciągnąć pod tragizm w rozumieniu młodego Marksa. Władek miał rację moralną, ale nie historyczną. Bo podobnie jak wielcy rewolucjoniści za bardzo wyprzedzał swój czas. Tak więc Władek był tragiczny, ale nie do końca. Jak wiadomo, solidna tragedia musi mieć porządek matematyczny - jeżeli "A", to "B" i tylko jeżeli "A", to "B", co w sytuacji Władka nie do końca się zgadzało. A i śmierć, koniecznie wymagany do budowy tragedii element, jakoś tu w grę nie wchodziła. W marcu 2004 przyjechałem do Polski i akurat Gustaw Holoubek wyreżyserował "Króla Edypa" w Ateneum. Nie mam pewności, czy taki Edyp może się spodobać postępowym warszawskim krytykom, bo Piotr Fronczewski ani nie gra pedała, ani nie chodzi goły, ani nawet nie dyma na scenie Budzisz-Krzyżanowskiej, co jest na pewno stratą. Z drugiej strony, dzięki tym lekkomyślnym ograniczeniom, rzecz zrobiła się czystym, chłodnym i przez to mocno przerażającym wykładem o losie człowieka, z którego bogowie sobie zażartowali. No bo wiadomo, skazali go jako dziecko na zabicie ojca i małżeństwo z matką, potem dla śmiechu pomogli mu zabić Sfinksa, ożenić się, zostać królem, i dopiero wtedy - łup! Ten tragizm Edypa jest bardziej okrutny od tragizmu Antygony, bo bardziej absurdalny. Czyli pasujący do naszych czasów, tak że bardziej nie można.

Kiedy Jerzy Kosiński popełnił w Nowym Jorku samobójstwo, napisałem do albumu Czesława Czaplińskiego takich kilka zdań: "Parę dni temu znów otworzyłem >>Biesy<< Dostojewskiego. Przyglądałem się >>opętanym<<: Stawroginowi, Kiryłowowi, młodemu Wierchowieńskiemu i myślałem o Jerzym Kosińskim. O jego mrocznym, gwałtownym życiu, o krótkich spojrzeniach, które rzucał za siebie, jakby ciągle obawiał się ataku z tyłu. Wymyślał książki i własną biografię. Wciąż ją przerabiał, uatrakcyjniał, ozdabiał nowymi odcieniami zła. Miał wielkie sukcesy i wielkie niepowodzenia. Pojawili się ludzie, którzy uznali jego książki i jego życie za sprytną mistyfikację. Był wielkim mistyfikatorem, ale demony, których obecność stale wyczuwał za plecami, były prawdziwe. Pewnej nocy otoczyły go w mieszkaniu przy 57. Ulicy ciasnym kręgiem".

A teraz sobie myślę, że Dostojewski Dostojewskim oczywiście, ale coś w historii Kosińskiego pobrzękuje "żartem bogów". No bo Kosiński się urodził jako dziecko żydowskie niedługo przed Holocaustem, czyli był wyrokiem najwyższym od początku skazany. Ale wyrok zawieszono, pozwolono mu pofikać, zrobić zawrotną karierę, poczuć się bezpiecznie i dopiero potem sobie o nim przypomniano. Oczywiście to są inne czasy, cudownie, tak jak Edyp, ocalony Kosiński zachowuje się całkiem inaczej niż król Teb. Nie prowadzi przeciw sobie żadnego śledztwa, wprost przeciwnie, zaciemnia i manipuluje. Bo też poznał reguły działania i cyrk, jaki się na świecie wyprawia. A przy tym jest na emigracji.

Kiedy mieszkałem z rodzicami w Polsce, ile razy ktoś z nas wyjeżdżał nawet tylko na tydzień, ojciec żądał, żebyśmy wszyscy razem usiedli na kanapie. On się tego nauczył od swojego ojca, a tamten od swojego. Chodziło o to, żeby czas przytrzymać. Coś się skończyło, a zaczyna coś nowego, czego nie znamy. Ale na razie jesteśmy razem. Mnie śmieszyła ta próba zrobienia porządku. Zwłaszcza że mało pomagała, bo moi dwaj dziadkowie i obie babki zginęli w straszliwym bałaganie. Ale po przyjeździe do Nowego Jorku dookoła mnie wszystko się tak zaplątało, a i czas przeszły przestał się liczyć w ogóle, że coś z pomysłu ojca zrozumiałem.

W sztuce "Polowanie na karaluchy" bohater emigrant mówi, że w Nowym Jorku "stracił wszystko poza akcentem". W Nowym Jorku w jedną chwilę przestał istnieć Głowacki playboy, środowiskowy pisarz, przewrotny felietonista i ozdoba przyjęć. Narodził się za to przestraszony, źle mówiący po angielsku nieznany pisarz bez pieniędzy. Emigracja to panika, grunt się pali pod nogami i robi się mnóstwo rzeczy za szybko, bez namysłu i sensu. Na emigracji prosiłem o przysługę ludzi, których nigdy w życiu nie powinienem prosić. Oni oczywiście odmawiali, a ja czasem to sobie przypominam, tak jak teraz, kiedy to piszę. I czerwienieję ze wstydu, bo wiem, że oni to też pamiętają. Krótko mówiąc, skacze się w to nowe życie z kołyszącego się pokładu może i tonącego statku. Nie jestem pewien, czy kiedy Lord Jim skoczył z Patny, to się przedtem długo zastanawiał. Może zaczął żałować już w powietrzu, a może skoczył w szoku i momentu skoku nie pamiętał w ogóle. A konsekwencje rosły, rosły, aż go dopadły.

Kosiński nieźle się o Amerykę zaczepił, dobrze ożenił, coś tam wydał, ale nieważnego. No i wyszedł wreszcie "Malowany ptak" i albo to mógł być sukces, albo nic. Owszem, dostał parę dobrych recenzji, ale dobrych recenzji to się w Ameryce co roku parę tysięcy ukazuje. Wreszcie do recenzji najważniejszej, bo w "New York Times Book Review", dostał książkę największy autorytet od Holocaustu - Elie Wiesel. Wiesel przeczytał i napisał chłodno, ale jeszcze nie wysłał do gazety. A Kosiński się o tym dowiedział. Ciekaw jestem, czy się długo wahał, zanim zdecydował, że trzeba Wiesela odwiedzić i go przekonać, że ta przerażająca historia czarnowłosego chłopca, ni to Żyda, ni to Cygana, w czasie wojny tułającego się samotnie przez nienawistne jasnowłose plemię prymitywnych zboczeńców i sadystów, to właściwie całkiem wierna kopia jego własnych losów. Książka się przez to nie zrobiła nic a nic lepsza ani gorsza, ale Kosiński wiedział, co robi. Tak jak Edyp Sfinksa, tak on rozwiązał zagadkę Wiesela. Bo Wiesel recenzję chłodną podarł i napisał nową, entuzjastyczną, oficjalnie mianując Kosińskiego świadkiem, a jego książkę świadectwem Holocaustu. I to był początek wielkiej kariery Kosińskiego.

Tyle że, jak wiadomo, autobiografia to to akurat nie była, bo Jerzy Kosiński spędził całą okupację z rodzicami, ukrywany przez polskich chłopów we wsi Dąbrowa.

Jerzy Kosiński miał setki usprawiedliwień lepszych i gorszych. W końcu jego prawdziwa historia to też był koszmar, tyle że trochę inny. Mniejszy może. Jeżeli koszmar warto mierzyć centymetrem. Dzięki tej, powiedzmy, niedokładności stał się sławny i bogaty. Ale także tylko dzięki temu dobrą książkę o strasznych czasach przeczytało parę milionów ludzi. Oczywiście nie przesadzajmy. Kiedy Kosiński przyszedł do Wiesela, ziemia mu się tak bardzo znów pod stopami nie paliła i fale go nie zalewały. Ale przekonał siebie, że za piekło, które przeszedł, coś mu się należy. A na świecie dookoła widział nic tylko jedno wielkie kłamstwo na kłamstwie i cwaniactwo na cwaniactwie.

Ale jednak go to własne męczyło, że a nuż wyjdzie na jaw, i dlatego w dziesiątkach esejów i wywiadów przekonywał, że autobiografizm w powieści jest w ogóle niemożliwy. Męczyło go to kłamstwo, ale nie na tyle, żeby nie dodawać do niego nowych.

Tylko znów - czy naprawdę pretensje o to nie są śmieszne? Przecież na ogół się przyjęło, że rodzice uczą dzieci mówić prawdę. Kosińskiego od samego początku uczyli kłamać, żeby ewentualnie przeżył. Plątał się w tym okropnie. Żydowskim dzieciom z podwórka, które go znały tak, że lepiej nie można, jako Lewinkopfa, wmawiał, że się nazywa Kosiński. Córkę chłopów, którzy go ukrywali, straszył, że jest Lewinkopfem.

Z tymi rodzicami, co to uczą mówić prawdę, to też wielka przesada. Niedawno w Nowym Jorku mali chłopcy i malutkie dziewczynki, płacząc, opowiadali na zmianę z rodzicami o śmierci najmłodszego braciszka, który zginął pod gruzami World Trade Center. Wzruszona komisja przyznająca po 11 września odszkodowania sypnęła dolarami. A potem się okazało, że tego braciszka w ogóle nie było. Po tragedii w World Trade Center w Nowym Jorku zaroiło się od kobiet, mężczyzn i dzieci, co to niby w wybuchu zginęli, a potem się okazało, że niekoniecznie.

Po prostu świat idzie naprzód. Papież wygłasza przepiękne apele i oklaskuje nadwiślańskich hiphopowców. A my już się całkowicie przyzwyczailiśmy do obozów w południowej Ameryce, gdzie się na przeszczepy hoduje odkupione od rodziców dzieci. I do tego, że w Pekinie lekarze podkradają więźniom organy zaraz po wykonaniu na nich wyroku śmierci. I że te niekompletne trupy są dalej w ruchu, bo wybitny artysta z Niemiec montuje z nich dzieła sztuki i zarabia miliony. Wiemy, że wietnamska mafia kontrolująca rynek heroinowy w Norwegii przemyca narkotyki w ciałach zabijanych w tym celu noworodków. Najpierw się je zakupuje, jeszcze żywe, od prostytutek w Paryżu i Hamburgu. Tuż przed odlotem zabija i wszywa heroinę. A potem podróżująca legalnie z malutkim dzieckiem, co to wygląda jakby spało, niby-matka mówi na granicy, że dziecko chore jest. Więc ma przyspieszoną odprawę. A w Oslo się tę heroinę wypruwa, a dziecko wyrzuca. Więc o co w ogóle chodzi?

Kiedy nowojorski tygodnik "Village Voice" przygotował ogromny artykuł, który Kosińskiego zniszczył, oskarżając go o serię kłamstw, głównie o to, że sam nie pisze swoich książek, a ten drobiazg wykonują za niego wynajęci redaktorzy i tłumacze, Kosiński zagrał znowu zgodnie z systemem, który znał, że lepiej nie można, i który do tej pory działał bez zarzutu. Zapytał mianowicie dziennikarzy prowadzących to, co się ostatnio nazywa w Polsce dziennikarskim śledztwem, czy może na spotkanie z nimi przyjść z psychologiem, który prowadzi badania nad zachowaniem ofiar Holocaustu w sytuacjach stresowych. Ale kiedy dziennikarze ku jego wielkiemu zdziwieniu się nie wzruszyli i nie zrezygnowali z ataku, wpadł we wściekłość i krzyknął, że nie tylko każde słowo i zdanie, ale każda kropka i przecinek w jego książkach są jego i tylko jego. A tego to już się w żaden sposób nie dawało obronić. I Kosiński się już po tym kłamstwie do końca nie podniósł. No bo jakie są dopuszczalne granice pomocy redaktorów, to tego tak do końca nie wiadomo. Ale wiadomo, że Kosiński zdecydował się pisać w języku, który znał, owszem, dobrze, ale pomocy potrzebował.

W lutym 1982 r., na parę miesięcy przed napaścią "Village Voice", żona jednego z szefów "New York Timesa" napisała kilkudziesięciostronicowe cover story o Jerzym. Lepiej być nie mogło. Przepełniony miłością i podziwem tekst kreował Kosińskiego na wielką gwiazdę literatury. Na okładce magazynu "New York Timesa" Kosiński stał na tle stajni, goły od pasa w górę, w białych bryczesach i wysokich czarnych butach do końskiej jazdy. W dłoni ściskał uzdę.

Wielki buntownik poezji amerykańskiej Allen Ginsberg powiedział mi, że w czasach, kiedy wyjazd na Kubę był w Stanach kompletnie zabroniony, poleciał do Hawany. Przyjęto go jak bohatera. Entuzjazm, telewizja, bankiety, wiece. Aż raz nie wytrzymał i palnął publicznie, że kiedy był w college'u, wszyscy jego koledzy marzyli, żeby się przespać z Marilyn Monroe, ale on zawsze marzył, żeby iść do łóżka z Fidelem. Zrobił się skandal. Tego samego dnia spakowano go i z oburzeniem odesłano do Stanów.

Kosińskiego z tym zdjęciem na okładce też poniosło. I jestem ciekaw, czy dając je, długo się zastanawiał. No niby było wiadomo, że jego pasją jest gra w polo, ale znana też była jego druga pasja, sadomasochizm. A to zdjęcie na okładce czcigodnego magazynu rozwścieczyło dodatkowo lewaków z "Village Voice". Czyli może, żeby nie ono, toby się wszystko dało wyciszyć? Kosiński by żył i może odbierał Pulitzera? Czyli niekoniecznie jeżeli "A", to "B", tylko i wyłącznie.

Ale może jednak tak? Może wszystko było nieuniknione? I to był po prostu ciąg dalszy żartu bogów? Bo były ostrzeżenia, że żart trwa. Kilka lat po wydaniu powieści "Kroki", za którą Kosiński dostał najbardziej prestiżową amerykańską nagrodę literacką National Book Award, młody pisarz z Los Angeles przepisał "Kroki" na maszynie, podpisał swoim nazwiskiem i wysłał do kilkunastu agentów i wydawnictw, między innymi do tego, które Kosińskiego wydało. Nikt książki nie rozpoznał, wszyscy ją odrzucili, niektórzy radząc pisarzowi, żeby dał sobie spokój z pisaniem.

Wiadomo, że w naszych czasach okładki książek mają znaczenie wielkie, może i większe niż to, co jest w środku. Na okładce "Malowanego ptaka" jest kawałek obrazu Boscha. Ptakopodobny demon niesie na plecach wór, z którego wystaje głowa dziecka. Ta okładka była pomysłem Kosińskiego i to był pomysł wielki. Bo tysiące młodych Amerykanów czuło się jak to dziecko, które ciemne siły, politycy na przykład, niosą nie wiadomo gdzie i po co. Tyle że w następnych książkach Kosińskiego to skrzywdzone dziecko jakoś bardzo szybko dorosło. I się zamieniło w tajemniczego agenta albo błędnego rycerza w kostiumie do gry w polo czy młodego znarkotyzowanego miliardera przynoszącego winnym i niewinnym śmierć, ból i rozkosz, coraz częściej w opisywanych ze znawstwem dekoracjach sadomaso. I powstawało coraz więcej wątpliwości, czy zaciśnięta pięść, którą bohater pokazuje światu, ma jeszcze jakiś związek z Holocaustem, czy nie ma. Czy to gest obronny, zemsta za krzywdy, czy może jednak już tylko fisting, czyli wyższy stopień wtajemniczenia seksualnego. Kiedy to wkłada się partnerowi nakremowaną zaciśniętą w pięść rękę w odbyt aż po łokieć, co jest symbolem brania i oddania ostatecznego, bo wyprostowanie palców oznacza przebicie jelit i śmierć. I jest to cały rytuał wykonywany publicznie, bo ten spektakl ogląda krąg milczących widzów.

Arthur Miller bardzo chciał napisać tragedię współczesną. Miała nią być sztuka o emigrantach, czyli "Widok z mostu". Ale też matematycznego porządku w tej sztuce nie ma. Bo jej bohater, emigrant włoski, zginąć może, ale nie musi, czyli że był w niej tragizm, a nie było tragedii.

No, ale czasy się porobiły takie, że teraz jeżeli "A", to "C", a jeżeli "C", to "X". Nie przypadkiem już od drugiej wojny światowej tragedie zostały zastąpione przez tragikomedie. I teraz to już tylko nam pozostaje albo się powiesić, albo śmiać do łez.

Wygląda dziwnie, że piszę tyle o Kosińskim, który nic a nic nie jest moim ulubionym pisarzem. Ale zaraz, spokojnie. Był emigrantem i czy to się komu podoba, czy nie, miał największy z polskich pisarzy sukces. Więc mu najpierw jak każdy uczciwy Polak zazdrościłem. To po pierwsze. Do tego sam się w życiu całkiem sporo naudawałem i ciekawiło mnie, jak on te coraz bardziej przylegające maski przymierza. I w którym momencie się zmienił w konika, na którym jedzie kreacja, pogania batem i galopuje, uciekając przed czasem przeszłym i teraźniejszym. I czy ma rację Auden, że jak się raz zacznie uciekać, to potem nie ma już ucieczki od ucieczki.

Cały czas mnie męczyło, gdzie się u Kosińskiego kalkulacja kończy, a prawda zaczyna i czy takie miejsce można znaleźć. Z bardzo bliska oglądałem wiatrak, na którego skrzydłach świetnie sobie radził, dając długie kroki, więc kiedy i dlaczego się poślizgnął? Bo przecież szło tak dobrze.

No i wreszcie czy ten upadek i straszny koniec był w jego historię wpisany z góry, czy nie był? Więc tragedia czy tylko tragizm? Tragikomedia czy tragifarsa? Żart bogów? Związek między "A" i "B"? Jego rozbicie i nowe połączenie?

A teraz, uwaga, uwaga, rozbieram się do naga, jak śpiewał mój znajomy Dziki Bolek z Pragi. Otóż z powodu tych wszystkich wątpliwości parę lat temu zacząłem o Kosińskim pisać dla teatru. Nie jestem pewien, czy zrobiłem to z powodu tak zwanych uczuć wyższych, czy kalkulacji, że to dobry temat i skok na kasę. I czy to w ogóle można rozdzielić? Może myślałem, że pisząc o nim, dowiem się więcej o sobie. Bo jak się pisze o kimś, to się i tak zawsze pisze o sobie.

Z tym skokiem na kasę to zresztą gwarancji nie ma. W Nowym Jorku już jedną sztukę o Kosińskim napisano. Była kiepska i od razu padła. Ten, co ją napisał, wszystko powyjaśniał. Ile, jak i dlaczego kłamał. Ja w tej mojej sztuce nieskończonej niczego wyjaśniać nie chcę. Bo myślę, że Jerzy Kosiński jest o wiele ciekawszy niewyjaśniony, tak jak my wszyscy.

No na przykład, kiedyś zaprosił mnie do siebie na 57. Ulicę. Jego żony Kiki nie było, a on zaczął przy mnie sprawdzać na sekretarce wiadomości. Pierwsza była od Uniwersytetu w Yale, zaczynała się jakoś tak: "Dear Mr Kosiński on behalf of literature department we would like to invite you...". Druga była od kobiety. "Jerzy you motherfucker don't try to fuck with me. Or you be fucking sorry". Potem Spertus College of Judaica błagał, żeby swoją obecnością uświetnił jakąś uroczystość, a na końcu krzyczała i groziła jakaś kobieta z hiszpańskim akcentem.

Nieźle, pomyślałem, ale zaraz naszły mnie wątpliwości, czy to aby nie był przygotowany dla mnie, czyli nowego znajomego, zestaw specjalny. No, bo właśnie z Kosińskim nigdy nie było pewności, co, jak i po co. Na przykład nie całkiem jestem pewien, dlaczego krążył nocami po nowojorskich szpitalach i czytał śmiertelnie chorym kawałki swoich książek. Nie jestem też pewien, czy gdybym umierał, chciałbym, żeby przy moim łóżku pojawił się Jerzy Kosiński z "Pasją" czy "Krokami" pod pachą. Tak czy inaczej, jeżeli skończę tę sztukę, będzie się pewnie zaczynała: "Dear Mr Kosiński on behalf of literature department...".

Za to zupełnie jest pewne, że gdyby nie on, za szczyt zepsucia nowojorskiego dalej bym uważał Piramidy i nigdy nie poznał Manhattanu od samego dołu.

Ja nie myślę o takich eleganckich klubach jak Hellfire czy Plato's Retreat, gdzie w labirynty korytarzy wchodziły kobiety, które lubiły być gwałcone przez nieznajomych, czy eleganckich klubach sadomaso, gdzie zaraz za drzwiami wielcy biznesmeni z Wall Street i drobni sprzedawcy z New Jersey odpoczywali od swoich żon, dzieci albo wahań giełdy. I cierpliwie czekali, zaparkowani równo jak taksówki, nago, na czworakach, z siodłami na grzbiecie, aż ktoś, poganiając szpicrutą, pojedzie na nich do baru. Chodzi mi o te miejsca bez nazwy, nad rzeką Hudson, w podziemiach opuszczonych fabryk, do których prowadziły tylko namalowane na murze czerwoną farbą strzałki. Miejsca, w których sposób, w jaki potraktowano Leopolda Bluma w nocnym miasteczku w "Ulissesie" Joyce'a, czy możliwości, jakie ofiarowywał burdel w "Balkonie" Geneta, to są wzruszające brakiem wyobraźni delikatne pieszczoty.

Raz w jednym z takich lochów, w miejscu, które niektórzy nazywają ziemią obiecaną, a inni kazamatami gestapo, coś się zaczęło palić i zarządzono ewakuację. Przyjechała straż i na powierzchnię zaczęły wypełzać te niby-zmory, ale przecież ludzie, poplamieni krwią, brzęcząc łańcuchami, w pieluszkach albo bez, w skórzanych stringach albo gumowych spodenkach. I ruszyły natychmiast w stronę strażaków, młodych chłopców ubranych w długie żółto-czarne gumowe płaszcze ochronne, które też były przecież kostiumami. I jeden ze strażaków, patrząc na sunących w jego stronę z uwodzicielskimi uśmiechami upiornych bliźnich, wytrzeszczył oczy i wyszeptał: Boże!

W tej sztuce niedokończonej napisałem taką scenę, ale teraz już nie jestem pewien, czy bym ją chciał zobaczyć w teatrze. Tak czy inaczej po wybuchu AIDS w tych klubach gra się głównie w ping-ponga.

I znów Bednarska [warszawski adres autora - red.]. Parę dni temu przyjechałem z Nowego Jorku. Wiem już wszystko o tym, co w Polsce najważniejsze, jak skacze Małysz, co z Rywinem, że Rokita jest najlepszy, a Amerykanie nas kochają i zrobią dla nas wszystko... Za oknem pada, na biurku leży gruba biografia Jerzego Kosińskiego. Na okładce zdjęcie. Tym razem sama twarz. Burza czarnych włosów i groźne demoniczne oczy. Nie bardzo mogę wytrzymać ich spojrzenie. Mój przyjaciel z Nowego Jorku Michał Kott po śmierci Jerzego napisał w jednej z amerykańskich gazet, że gdyby miał obsadzać w filmie rolę diabła, wybrałby Kosińskiego. Ale moja przyjaciółka Olena, kompozytorka z Ukrainy, popatrzyła na okładkę i powiedziała, że w tych oczach jest tylko strach.