Mości Zawieyski, już czas, pora skakać!

Profesor Jerzy Eisler, historyk IPN-u oraz Instytutu Historii PAN

"Resztówka reakcji"

Jerzy Zawieyski nie przeszedł do historii dzięki swojej twórczości, dziś już martwej i nieistniejącej, ale samotnej, dramatycznej mowie wygłoszonej w Sejmie 10 kwietnia 1968, po wydarzeniach marcowych, w której stanął w obronie atakowanej przez władze interpelacji katolickiego koła "Znak", protestującej przeciwko pałkom i represjom wobec studentów oraz intelektualistów, polityce kulturalnej władz, a szczególnie zdjęciu "Dziadów" w reżyserii Dejmka.

Trupio blady, a wkrótce niemalże w gorączce, z krwistymi wypiekami, mówił z wyraźnym przejęciem, łamiącym się, ale mocnym głosem wprost do siedzącego w loży Władysława Gomułki, a także, również po nazwisku, do jego prawej ręki, Zenona Kliszki, drugiej osoby w państwie, ówczesnego nadzorcy kultury. Wśród śmiertelnej ciszy sali, nieprzywykłej w tym miejscu do prawdy, szybko jednak sprowokowanej rechotem towarzysza "Wiesława", w atmosferze linczu, seansu nienawiści - gwizdów, obelg, walenia w pulpity i tupania posłów z PZPR i ZSL, a także galerii. Milczących zwykle i pustawych, tym razem wyjątkowo pełnych, nieprzypadkowo chyba Biuro Sejmowe przekazało zaproszenia "gościom" z MSW, między innymi pułkownikowi Stanisławowi Morawskiemu, dyrektorowi Skarżyńskiemu z Urzędu ds. Wyznań i wielu równie ważnym osobom.

Najbardziej oklaskiwano następujący fragment:

"Polska jak wyleniały orzeł wyleciała mi z głowy" - mówił jeden z bohaterów ostatniej powieści Andrzejewskiego. Nie ma w tym nic dziwnego dla panów, którzy w wyleniałych krzesłach mierzą w salonie swój wyleniały czas kukułką z zegara z rozparcelowanego dworu. Polska Radkiewiczów, Andersów i "Kultury" paryskiej może przedstawiać się im w takiej postaci. Pozwólcie jednak, że nasz orzeł piastowski, orzeł na czapce żołnierza Dywizji Kościuszkowskiej startujący spod Lenino do Berlina, pokryty stalowymi piórami Nowej Huty, urodzajem Puław i Kędzierzyna nie tylko nie będzie tracił piór, ale porastał w nowe *[Jerzy Eisler, "Marzec 1968", PWN, Warszawa 1991, s. 334.].

"Bracia - marksiści, bliźni - komuniści"

Interpelacje były w peerelowskim Sejmie marionetek czymś wyjątkowym i rzadkim, posłowie "Znaku" oczekiwali więc likwidacji klubu, odwołano jednak wyłącznie Zawieyskiego, ponieważ był również członkiem Rady Państwa. Już 8 kwietnia Stanisław Stomma przekazał mu decyzję Kliszki o odwołaniu, tak że wiedział o tym, wygłaszając swoje historyczne przemówienie. Zdecydował wobec tego odejść z twarzą i honorem, zrehabilitować się też za swoją zbyt częstą, wcześniejszą ugodowość, wiarę w obietnice Gomułki, co tak naprawdę zrozumiał dopiero po Marcu oraz inwazji na Czechosłowację.

I choć klamka już zapadła, oddał się oficjalnie do dyspozycji władz, z czego oczywiście skwapliwie skorzystały. "Bracia-marksiści", "bliźni-komuniści", jak ufnie ich nazywał, odwołali go natychmiast z Rady Państwa, a w czerwcu 1969 odebrali poselski mandat, organizując wcześniej "gniew ludu" - listy wyborców z jego okręgu, domagające się pozbawienia go godności posła.

Był już więc politycznie skończony, pozbawiony wszystkich atrybutów władzy, z których po latach niełaski i milczenia był tak dumny: służbowego samochodu z kierowcą, luksusowego angielskiego humbera, gosposi, która przywoziła mu obiady z bufetu Rady Państwa. Oszałamiających zawrotnych poborów - jak przyznawał w swoim "Dzienniku" - członka Rady Państwa i posła, w sumie 8500 zł miesięcznie. Odmówiono mu przyznania renty specjalnej, o którą wystąpił.

Zdjęto natychmiast grany w "Ateneum" dramat Zawieyskiego "Idziemy do wujka", cenzura zatrzymała w "Twórczości" druk opowiadania "Pomiędzy plewą i manną", a także poświęconą mu pierwszą biografię. Nie objęła go wprawdzie pełna blokada, jak Jasienicę czy Kisielewskiego, w grudniu 1968 nadano na przykład w radio słuchowisko opracowane na podstawie jego powieści "Konrad nie chce zejść ze sceny", ale zaczęły się problemy cenzorsko-wydawnicze, co przeżywał boleśnie. Wcześniej bowiem nie ceniono go zbytnio ani jako pisarza, ani dramaturga. Gdy został członkiem Rady Państwa i posłem, był blisko Kliszki, Kraśki i Gomułki, wszystkie wydawnictwa chciały go wydawać, a teatry wystawiać jego słabe, minoderyjne sztuki, miał premiery niemal w całej Polsce.

"Dowiedzieliśmy się o jego śmierci przez przypadek"

Pechowy szpital

Krążyły więc wersje najróżniejsze, między innymi nieszczęśliwego, tragicznego wypadku. W stanie niepełnej jeszcze świadomości, nadludzkim niemal wysiłkiem, ponieważ był nadal sparaliżowany, otworzył okno, wysunął się jakoś na taras, przechylił zbyt mocno za balustradę, stracił równowagę i runął w dół.

Dziwiono się, że po tym, co się stało, Staś, jego przyjaciel, z którym mieszkał, odwiózł go do kliniki rządowej, oddając niejako w ręce tych, którzy strącili go w przepaść, a nie do najbliższego rejonowego szpitala albo też ukochanych Lasek, niemalże drugiego domu.

Klinika rządowa nie tylko bowiem nie zawiadomiła nawet o jego tragicznej śmierci, umieściła go w pokoju na czwartym piętrze, z niezabezpieczonym oknem i tarasem, ale nie udzieliła też od razu pomocy, odsyłając nieprzytomnego z miejsca na miejsce.

Jej lekarze bali się podejmować ryzykowne, trudne decyzje, zwłaszcza właśnie w wypadku znanych osób, unikając ewentualnej odpowiedzialności.

- Klinika rządowa przysługiwała pisarzom-posłom, członkom Zarządu Głównego, innym, dzięki protekcji, ważnemu telefonowi - mówi Lesław Bartelski. - Miała separatki, niedostępne zagraniczne leki, ale mimo to nie najlepszą opinię od strony lekarskiej. Uważano, że zatrudnia lekarzy miernych, ale wiernych, układnych, partyjnych, wazeliniarzy, choć nie wiadomo, czy nie były to opinie zawistnych kolegów po fachu, bo ci z kliniki więcej zarabiali, jeździli - za małe pieniądze - do rządowych ośrodków wczasowych w Bułgarii, Jugosławii.

To był pechowy szpital, tam właśnie zmarł Tadeusz Borowski, bo gdy go nieprzytomnego przywieziono, żył jeszcze 48 godzin, a mimo to nie został uratowany. Tam również popełnił samobójstwo, zastrzelił się, Władysław Kowalski, "pisarz proletariacki", marszałek Sejmu, członek Rady Państwa, człowiek Bieruta, który przeszedł po Październiku polityczny kryzys, ciężko przeżywał to, co napisał o nim Światło. Tam też zmarła Maria Dąbrowska, dla mnie nie taka znów stara, dopiero po siedemdziesiątce - komentuje Lesław Bartelski, rocznik 1920.

Zabieganie o utraconą łaskę

Prymas Wyszyński nie był obecny na pogrzebie Zawieyskiego, co potwierdzało samobójczą wersję jego śmierci. Według niej - zraniony i poniżony, nie zniósł nerwowo brutalnej nagonki, osamotnienia i braku lojalności kolegów ze "Znaku", którzy, choć gratulowali mu "historycznej mowy", łatwo i szybko pogodzili się z jego odwołaniem. Nie odeszli razem z nim, mimo że, jak twierdzi Janusz Zabłocki, rozważali możliwość grupowej dymisji, odradzał im ją jednak sam Wyszyński, przekonując, że są ostatnim katolickim przyczółkiem, którego należy bronić, walczyć chociażby o sprawy Kościoła.

A załamanie się Zawieyskiego nikogo nie dziwiło - był słaby psychicznie, wrażliwy, ufny i naiwny, nie traktował polityki jako cynicznej gry. Zaplątał się w nią właściwie przypadkowo, dzięki Edwardowi Ochabowi, którego - jako przedwojennego jeszcze komunistę - ukrywał w swoim mieszkaniu, gdy groziło mu aresztowanie. Ale dopiero po 1956 mógł spłacić Zawieyskiemu dług wdzięczności, rekomendując go Gomułce. Polecał go też Władysław Bieńkowski, który - po odsunięciu wraz z Gomułką za "prawicowe odchylenie" zbliżył się do kręgu "Tygodnika Powszechnego", głównie zaś do Zawieyskiego. Przywrócony po 1956 z Gomułką, Bieńkowski należał przez pewien czas do jego najbliższych współpracowników, a wielkim kapitałem Zawieyskiego było milczenie w latach stalinowskich, autorytet w środowisku pisarskim i katolickim, przyjaźń z kardynałem Wyszyńskim.

Został więc pierwszym katolikiem na tak wysokim stanowisku: członkiem Rady Państwa, Sejmowej Komisji Kultury i Sztuki, wiceprezesem ZG ZLP i Pen Clubu, prezesem Klubów Postępowej Inteligencji Katolickiej, przewodniczącym Rady Nadzorczej ZAiKS-u, Towarzystwa Przyjaciół KUL-u.

Przede wszystkim jednak krach jego, wydawało mu się, życiowej misji, dla której został powołany, a mianowicie mediatora między Kościołem a władzą, prymasem a Gomułką.

Boleśnie odczuł więc swoje odtrącenie, z którym nie potrafił się pogodzić i nawet jego słynne sejmowe wystąpienie było pełne uznania dla towarzysza Wiesława.

- Trudno je nazwać mową polityka, raczej moralizatora, niekierującego się rozsądkiem, ale uczuciem, łudził się, że jeszcze Gomułkę poruszy, cofnie więc dymisję, coś wreszcie zrozumie - mówi Janusz Zabłocki.

- Co więcej - kontynuuje - mimo, wydawałoby się, wyjątkowo zimnego prysznica, który otrzymał, z okazji Nowego 1969 Roku wysłał do Gomułki list, wydrukowany później w książce "Listy do I sekretarza", w którym prosił o spotkanie, wyczekiwał na odpowiedź, ale otrzymał tylko konwencjonalne zdanie, że być może, że kiedyś, do czego nigdy nie doszło.

"W Europejskim na kuropatwach ze Stasiem"

I tak to rzeczywiście odbierano, miał bowiem czego żałować. Oczywiście, do obowiązków członka Rady Państwa należały liczne, zagraniczne podróże, między innymi do Francji, Włoch, rauty i bankiety w zachodnich ambasadach, śniadania w Belwederze.

Na swój uroczysty pisarski jubileusz w Związku Literatów dostał od ministra Motyki obraz Kulisiewicza. Wieczorami jadał często ze swoim przyjacielem w najdroższych restauracjach - Bristolu, Kameralnej:

Jego listy do księdza, drukowane w "Kierunkach", wywołały różne komentarze, tak wiele w nich czułych słów:

Skaza, którą Bóg wpisał w jego ciało

- Prymas Wyszyński wiedział jednak dobrze o "skazie" Zawieyskiego, jak nazwał ją ksiądz Pasierb. Skazie, którą Bóg wpisał w jego osobowość, a raczej ciało. Nieobcej też ludziom Kościoła, kościelnym hierarchom, którzy również mają swoje tajemne strony. Wiedział, że Zawieyski bardzo ją przeżywa i nigdy nie zrobił nic, co by go dyskwalifikowało - miał jedynego, stałego przyjaciela - mówi Janusz Zabłocki.

Prymas nie mógł o tym nie wiedzieć albo się nie domyślać - był nie tylko spowiednikiem Zawieyskiego, ale też gościem jego męskiego domu, zarówno na Brzozowej, jak i w Konstancinie, który nawet poświęcił, choć trochę po pogańsku, bo gałązką zerwaną z ogrodu.

Kościół ma również swoich informatorów, tak że o "skazie" sztandarowego reprezentanta polskich katolików wiedział najprawdopodobniej sam papież Jan XXIII. Jak wspominał Zawieyski kilku przyjaciołom, a także w swoich "Dziennikach", choć bardzo ogólnikowo, podczas długo przez niego wyczekiwanej audiencji papież pytał go przede wszystkim o jego życie osobiste.

- Wbił we mnie swoje przenikliwe oczy - opowiadał potem - i spytał wprost, dlaczego się nie ożeniłem? Skonsternowany, speszony, wybąkał, że zawsze kochał się nieszczęśliwie.

A także, od dawna już wrogo do niego nastawionych, konserwatywnych kręgów Kościoła, które ucieszyłaby jego kompromitacja, bojkot z ich strony groził mu już wcześniej za postępowy katolicyzm, udział we wrocławskim Kongresie Intelektualistów, podpisanie deklaracji potępiającej wojennych podżegaczy, udział w peerelowskim Sejmie i Radzie Państwa.

"Istotnie, katechumen"

Ale prymas Wyszyński nie wiedział, może nie chciał wiedzieć o wszystkim. Władza, pieniądze i przywileje zmieniły również Zawieyskiego, był więc już nie tylko Staś, ale też inni, bardzo różni, jeden z nich zmarł w niewyjaśnionych do dziś, niejasnych okolicznościach. Odsunął wtedy nawet Stasia, choć oczywiście nie myślał z nim zerwać. Miał go w domu, a innych - często z kręgów okołoliterackich - "w świecie".

Jerzy Kornacki:

Krzysztof Mętrak:

Roman Samsel:

Staś płacze w kąciku

Mimo fenomenalnej brzydoty Jerzy Zawieyski był przed wojną aktorem Reduty Osterwy, a jeszcze wcześniej związał się z teatrami ludowymi, dużo podróżował i na jednej z prowincjonalnych scen zobaczył ślicznego, kilkunastoletniego zaledwie chłopca tańczącego krakowiaka, właśnie Stasia Trębaczkiewicza, swego przyszłego przyjaciela, w którym zakochał się od pierwszego wejrzenia. Zabrał go ze sobą do Warszawy na wychowanie, a skromna, wielodzietna rodzina Stasia zgadzała się, uważała, że to dla chłopca wielki awans. W swoich oficjalnych życiorysach Zawieyski podkreślał zawsze, a piszący o nim bezkrytycznie to potwierdzali, że poznał Stasia dopiero w latach 30., gdy Staś był człowiekiem dojrzałym. Napisał to również na odwrocie wszystkich zdjęć Stasia.

- Przyjaciele Zawieyskiego, niedomyślający się wtedy sedna sprawy - mówi Jego Dobra Znajoma - cieszyli się, że będzie miał wychowanka. Choćby namiastkę rodziny, dręczył go bowiem kompleks jej braku, a zwłaszcza ojca, utrzymywał, że jest dzieckiem nieślubnym, miał o to do matki wielki żal, nie pojechał nawet na jej pogrzeb. Obsesyjnie wręcz poszukiwał odpowiedzi na pytanie, kim był jego prawdziwy ojciec, miał bowiem ojczyma. Jeździł do swoich rodzinnych stron, szukał papierów - metryk urodzenia, ślubów, ale choć wiele z nich poginęło, stworzył najprawdopodobniej piękny mit, że był nim bogaty arystokrata, któremu nie pozwolono się z jego matką ożenić. Może dlatego - już po wojnie - przyjął wyszukany pseudonim Zawieyski przez y, choć nazywał się wcześniej Henryk Nowicki, tak że zmienił również imię.

Staś chciał być początkowo aktorem, Jerzy jednak, świadomy swej odmienności, uciekł z Reduty, gdzie panowała homoseksualna atmosfera, jak w wielu tego typu środowiskach. Urządził więc Stasia (co lubił podkreślać) inaczej. Staś skończył psychologię na Wolnej Wszechnicy, zrobił nawet doktorat, choć nie wiem, czy te studia do tego upoważniały, nie lubił zresztą swego tytułu używać. Pracował jako psycholog, a także, dzięki Jerzemu, który przewodniczył Towarzystwu Przyjaciół Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, prowadził tam zajęcia. Wyjeżdżał na zagraniczne stypendia, między innymi do Francji, mimo że nie znał języka.

Ale nie był szczęśliwy, skarżył się, choć oględnie, nie wprost, że wolałby życie w swoim małym miasteczku, gdzie pracowałby jako zwykły nauczyciel, założyłby rodzinę. Nie męczyłby się na KUL-u, gdzie jego studenci wiedzą więcej niż on, miałby lżej niż u Jerzego, bo do nocy są u niego goście - literaci, aktorzy, dyskusje, on natomiast nie potrafi się włączyć, podaje więc tylko do stołu i zmywa, a rano musi iść na ósmą do pracy.

Gdy Zawieyski, już jako członek Rady Państwa - kontynuuje Jego Dobra Znajoma - otrzymał mieszkanie na Starówce, Staś chciał od niego odejść, zostać w ich starym mieszkaniu przy Ursynowskiej, ale Jerzy klękał przed nim, płakał, błagał, żeby został, szantażował, że nic już bez niego nie napisze i nie zrobi. Nie będzie w stanie pełnić swojej dziejowej, apostolskiej misji mediatora między Kościołem a władzą. Po prostu się załamie. I nie kłamał. Jerzy Zawieyski dręczony kompleksem brzydoty, niewiadomego pochodzenia, seksualnej odmienności, potrzebował oparcia, uznania, bałwochwalczej, bezgranicznej wręcz akceptacji, którą właśnie Staś mu zapewniał, dlatego też spędził z nim życie, mimo swoich najróżniejszych fascynacji, między innymi młodym Zbigniewem Herbertem, krótkotrwałej i platonicznej, bo - nad czym bolał - Zbyszek za bardzo utył, stawał się coraz bardziej złośliwy, szyderczy i okrutny.

Dręczył Stasia, czytając mu ciągle swoje utwory, notując w "Dzienniku", że ten "był wzruszony", "pod wrażeniem", Staś tymczasem nie zawsze wszystko pojmował, ale chwalił dla świętego spokoju, rozumiejąc, jakie to dla Jerzego ważne.

Nie potrafił z nim zerwać, był mimo wszystko bardzo mu oddany, a poza tym zbyt słaby, bierny, zdominowany. Zniszczony po prostu przez Jerzego, który zawładnął dzieckiem i zdawał sobie z tego sprawę, bo gdy pytaliśmy, co u Stasia, mówił - jak zwykle, to znaczy płacze w kąciku. Swoje poczucie winy zabijał jednak przekonaniem, że go urządził. Gdy ktoś prosił Stasia do telefonu, poprawiał z naciskiem - doktora Trębaczkiewicza!

Jerzy Zawieyski nie nazywał nigdy swojej odmienności wprost, ale bardzo nad nią bolał, cierpiał. Mówił czasem, że ma o to żal do Pana Boga. Dlaczego "skonstruował" go inaczej? Czy na pewno jest miłością? Właśnie ze względu na swój grzech, bo tak to wtedy traktowano, był - jak podkreślał - wobec Boga w pozycji horyzontalnej. Sam mówił o sobie, że jest człowiekiem mitu, maski, że zabiłaby go prawda o nim. Wstrząsnął nim występ słynnego mima, Marcela Marceau, który nakładał różne maski, a gdy zdjął wszystkie, padł na scenę, niczym martwy. Najlepszy, najbardziej autentyczny był w swojej pierwszej powieści, potem pisał coraz gorsze, bo już się uwikłał w nieprawdę, w rolę sztandarowego katolickiego pisarza, reprezentanta Kościoła. Po jego śmierci Staś, który był niewątpliwie najbliższą mu osobą, próbował przejąć jego prawa autorskie, ale dopiero dziś byłoby to możliwe, wtedy jednak otrzymała je rodzina Zawieyskiego, tryumfując nad Stasiem, którego zawsze się wstydziła, uważała za "grzech". Jakiś czas urządzał jeszcze wieczory ku czci Jerzego, ale wkrótce poczuł się wreszcie wolny, miał dość słyszanych za plecami żartów o "wdowie po Zawieyskim".

Jeszcze za jego życia poznał w pracy panią, z którą chciał się ożenić, ale Jerzy błagał, klękał itd. Teraz już przeszkód nie było, lecz przed ślubem kościelnym chciał się jednak wyspowiadać, wyznać swój ciężki grzech; wybrał się w tym celu do zaprzyjaźnionego księdza w swoim rodzinnym miasteczku, w Warszawie obawiał się ze względu na pozycję Zawieyskiego. Wyspowiadał się, lecz zrzucenie tak wielkiego ciężaru spowodowało taki sam wstrząs i tego samego dnia powalił go śmiertelny zawał.

Mimo że chciał się od Zawieyskiego uwolnić, nie pozwolono mu na to, pochowano w Laskach obok niego, leżą więc razem niejako w podwójnym małżeńskim łożu.

Polityczne morderstwo?

W grudniu 1961, podczas rewizji SB, z okna swego mieszkania wyskoczył czy został wypchnięty Henryk Holland, choć bardzo prawdopodobne, że wyrzucono już martwe ciało. W 1969 spadł z dachu, ponosząc śmierć na miejscu, aktor Adam Pawlikowski, uwikłany w proces Janusza Szpotańskiego. Trudno się więc dziwić, że kolejną wersją śmierci Zawieyskiego było polityczne morderstwo jego marcowych przeciwników.

Poświęcono jej dwuczęściowy telewizyjny film Dariusza Baliszewskiego z cyklu "Rewizja nadzwyczajna", w którym obok autora, głos zabierali inni historycy: profesor Jerzy Eisler, Andrzej Krzysztof Kunert, Paweł Wieczorkiewicz, Andrzej Friszke i pisarz Cezary Chlebowski.

Ten ostatni właśnie podkreślił, że wersja samobójcza budziła wątpliwości od razu, była bowiem oficjalna, rządowa i nie wierzyło się w nią programowo. Zawieyski był przecież człowiekiem głęboko wierzącym, praktykującym, zaprzyjaźnionym z prymasem Wyszyńskim, samobójstwo zupełnie więc do niego nie pasowało.

Profesor Jerzy Eisler zastanawiał się, jakim cudem mógł w taki właśnie sposób popełnić samobójstwo człowiek, który zaczynał dopiero wychodzić powoli z paraliżu - wstawać, poruszać się?

Czy w jego stanie był możliwy taki spacer i przesadzenie tak wysokiej balustrady?

Ktoś musiał mu w tym pomóc?

Zaprzeczył również temu, zdaniem autorów filmu, świadek najważniejszy, z racji swego zawodu wiarygodny, nad którego relacją trudno przejść do porządku dziennego, a mianowicie zamieszkały obecnie w Danii dr medycyny Tadeusz Charewicz, były lekarz kliniki rządowej. Obejrzał w telewizji "Polonia" pierwszą część filmu i odezwał się do autorów, wykluczając samobójstwo Zawieyskiego.

- Miałem dyżur w klinice właśnie wtedy, gdy zginął - mówił. - Nad ranem dostałem telefon, że ktoś wypadł przez okno i leży koło wejścia od ulicy Hożej. Zbiegłem natychmiast na dół, zobaczyłem człowieka z głową na kancie krawężnika, tak że razem z portierem zanieśliśmy go do portierni, gdzie zacząłem udzielać mu pierwszej pomocy, niestety, nie dawał żadnych oznak życia - krew leciała mu z ucha, tkanka mózgowa była na wierzchu, odstąpiłem wobec tego od dalszej reanimacji. Zorientowałem się wówczas, że to pan Jerzy Zawieyski, pacjent oddziału neurologicznego na czwartym piętrze.

Zarówno dziś, po trzydziestu latach, jak i tamtego dnia - kontynuował - byłem głęboko przekonany, że nie mógł popełnić samobójstwa. Odwiedziłem go dzień czy dwa wcześniej przed tym tragicznym wydarzeniem, widziałem, w jakim znajdował się stanie - sparaliżowany, nie mówił, dopiero zaczynał. Nie mógł więc w żaden ludzki sposób pokonać tak wysokiego parapetu, okna, wyjść na balkon, przesadzić wysokie ogrodzenie, żeby rzucić się w dół. To musiała być zbrodnia, musiał mu ktoś w tym pomóc, wyrzucono go po prostu z balkonu.

- Co więcej - kontynuował - ówczesne władze bezpieczeństwa kilkakrotnie mnie przesłuchiwały, w niedwuznaczny sposób chciały skłonić do podpisania oświadczenia, że było to samobójstwo, na co się absolutnie nie zgadzałem i nie zgodziłem. Potwierdziłem jedynie, że zastałem człowieka nieżyjącego, nie wiedziałem jednak, czy wyskoczył, czy też został wyrzucony.

Zginął, gdy już zaczynał mówić

Po emisji pierwszej części filmu, w sposób - co też znamienne - anonimowy, konspiracyjny, przekazano autorom zdjęcia z sekcji zwłok Zawieyskiego, między innymi jego prawej ręki ze śladami, jakby ktoś gasił na niej papierosa. Ale dr Paweł Krajewski z Zakładu Medycyny Sądowej nie potrafił stwierdzić na ich podstawie, że to dowody zbrodni, ustalić, czy to ślady zmian chorobowych, czy też pourazowych, na przykład po oparzeniach.

Dziwne, odbiegające od reguły wydało mu się natomiast, że były to zdjęcia robione już po sekcji, a nie, jak zazwyczaj, w trakcie jej trwania.

Profesor Paweł Wieczorkiewicz postawił jednak pytanie: czy w roku 1969 komuś mogłoby zależeć na zemście na Zawieyskim, pozbawionym już politycznych wpływów, odsuniętym, wyłączonym z życia politycznego?

- Po co było zabijać człowieka strąconego już w absolutny niebyt - kontynuował - który stał się nikim, a jako taki - cenną, żywą przestrogą, co czeka tych, którzy ośmielą się zbuntować, podnieść rękę na władzę ludową.

Ale taki powód właśnie był - Zawieyski zaczynał powoli wprawdzie, ale wracać do zdrowia - poruszać się, choć jeszcze sztywno, nienaturalnie i za pomocą tak zwanego balkoniku, a także mówić, choć nieartykułowanie, czytać gazety.

- Gdy odwiedzałam go - wspomina Jego Dobra Znajoma - już siadał, a na mój widok podnosił dramatycznie do góry ręce, próbował wołać "dlaczego", ale wychodziły mu tylko pierwsze sylaby - "dla, dlaaa?". I głos wiązł mu w gardle.

- Nie wiadomo, co było przyczyną udaru mózgu Zawieyskiego - mówił Jerzy Eisler - ale wiadomo, to wiemy ponad wszelką wątpliwość, że można człowieka pobić, uderzyć, skrzywdzić w taki sposób, że nie ma śladów.

- Nie ma żadnych przesłanek - kontynuował - które pozwoliłyby stwierdzić, że wylew Zawieyskiego został spowodowany właśnie pobiciem, ale nie ma też żadnych, które mogłyby z góry wykluczyć taką sytuację. Przecież w myśl relacji doktora Charewicza Zawieyski zginął wkrótce po tym, a właściwie w momencie gdy wracała mu funkcja mowy. Gdyby mógł przemówić, powiedziałby prawdopodobnie, co było przedtem? Historyk musi być bardzo ostrożny w swoich sądach, ale pytania wolno mu stawiać: co też Zawieyski mógł powiedzieć?

Zarówno zdaniem profesora Eislera, jak i Wieczorkiewicza, zemsta na Zawieyskim była prawdopodobna także ze względu na przypadek Stefana Kisielewskiego, który właśnie w marcu 1968 został brutalnie pobity przez "nieznanych sprawców", tak że miał granatowe plecy. I to za wystąpienie mniej polityczne i bolesne dla władzy niż Zawieyskiego w Sejmie.

Pobito Kisiela po przemówieniu, jakie wygłosił na pamiętnym zebraniu Związku Literatów, na którym ostro zaatakował politykę kulturalną władz, nazywając ją "dyktaturą ciemniaków", co Gomułka i Kliszko wzięli do siebie. Odważył się powiedzieć o tym w Sejmie jedynie Zawieyski. - Te pięści, które spadły na Kisielewskiego - mówił - spadły na przedstawiciela kultury polskiej. Stało się to po raz pierwszy w Polsce Ludowej.

Losu Kisiela, czy też aresztowania, obawiał się również szkalowany wówczas Paweł Jasienica, który, sądząc, że jest bezpieczny, ukrywał się u swojej przyjaciółki, nie wiedząc, że jest agentką bezpieki.

Zdaniem profesora Eislera Zawieyski zasłużył na zemstę o wiele bardziej niż Kisiel, ponieważ był nie tylko pisarzem, ale i przedstawicielem władz najwyższych - członkiem Rady Państwa, posłem. Powołując go do władzy, obsypując wszelkimi możliwymi zaszczytami i dobrami, Gomułka liczył na jego lojalność. Tym bardziej że (o czym świadczy "Dziennik" Zawieyskiego) lekceważył go, uważał za śmiesznego, słabego, euforycznego faceta, dlatego właśnie powołał na mediatora z Kościołem, aby, dzięki niemu, dogadywać się z Prymasem na korzystnych dla siebie warunkach. Nie spodziewał się zdrady Zawieyskiego, stąd niewątpliwie jego wściekłość, zaskoczył zresztą cały obóz władzy.

"Przyjaciółka Zawieyskiego"

W marcu 1968 Służba Bezpieczeństwa objęła podsłuchem telefonicznym wielu intelektualistów, w tym Kołakowskiego, Słonimskiego, Konwickiego, Dygata, pobitego Kisiela, do którego dzwonił między innymi oburzony Putrament, a Tadeusz Mazowiecki wybierał się do niego z flaszką, żeby go opatrzyć. Zawieyskiego wśród nich nie było, uważano go więc za niegroźnego, "przechodził" jednak w wielu rozmowach, świadczących, że bezpieka była nieźle o jego "skazie" poinformowana.

Podsłuchiwani komentowali żartobliwie słynne wystąpienie Zawieyskiego w Sejmie. Rozmówca właściwie tylko potakiwał, "figurant" mówił natomiast:

(Wykonano dnia 20.03.1968. Wydział II Departament III. t. oficer S.IV. Wydział I, Szpula nr 2322).

"Zawieyski i inni"

Interesowała bezpiekę nie tylko jego "skaza", która nie mogła podobać się Gomułce, surowemu w sprawach, jak mówił, "pciowych", ale przede wszystkim pochodzenie, rzeczywiście tajemnicze. Czy faktycznie czegoś się dogrzebała, czy tylko insynuowała, fabrykowała, co również dla tego okresu znamienne, w każdym razie mnożyły się materiały sugerujące, jakoby był pochodzenia żydowskiego.

Zbliżał się Marzec, a tym samym marcowe weryfikacje pisarzy, nie tylko Zawieyskiego, sprawdzanie ich prawdziwych nazwisk, aryjskości, gmeranie w metrykach urodzenia rodziców i dziadków.

17.07. MSW sporządza marcową już notatkę o marcowym tytule Zawieyski i inni:

A może jednak nie było to przypadkowe? Może czytał już położone mu na biurku ubeckie raporty?

Zostawić nocą samego w lesie

Czy miało to wpływ na odtrącenie Zawieyskiego, trudno powiedzieć, w każdym razie próbowano się z nim porachować w sposób marcowy, przypominający zemstę na Kisielu, o czym świadczy cenna relacja Janusza Zabłockiego. Mimo że on sam uważa raczej śmierć Zawieyskiego za tragiczny wypadek. Dlaczego bowiem ci, którzy mieli o niej zadecydować, pozbawieni, jak wiadomo, skrupułów, nie zrobili tego wcześniej, a dopiero po roku, gdy sprawa już przycichła?

- Choć wcześniej próbowali go "postraszyć" - mówi - o czym wspomniał mi, oczywiście w tajemnicy, Jerzy Zandecki, ówczesny sekretarz sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych. Otóż, zaraz po słynnej mowie Zawieyskiego w kręgach BOR-u, służb specjalnych naciskano na kierowcę Zawieyskiego, Jana Michalskiego, który woził go wspaniałym, rządowym humberem, żeby odwożąc go nocą do domu w Konstancinie, wyprowadził pod jakimś pretekstem z auta i zostawił samego w lesie, co dla ufnego, ceniącego swego kierowcę Zawieyskiego byłoby szokiem podwójnym. Pan Michalski jednak, ku wielkiemu zaskoczeniu - wydawał się bowiem niefrasobliwym wesołkiem - zdecydowanie odmówił, za co został natychmiast ukarany, zdegradowany zawodowo i finansowo. Sprowokowano w tym celu "wypadek" - gdy wysiadł na chwilę ze swego humbera, "ogon", który go śledził, wskoczył natychmiast do wozu, odjechał, rozbijając go na pierwszym słupie, za co odpowiadał Jan Michalski, karnie przeniesiony do tak zwanej kolumny transportowej, na ciężarówkę.

Jerzy Zawieyski najprawdopodobniej o tym nie wiedział - był już strącony w przepaść i nie miał z nim kontaktu.

Bał się bardzo losu Kisiela:

"Pilnowano" go również w rządowej klinice.

- Gdy usiłowałam go odwiedzić - wspomina Jego Dobra Znajoma - portier nigdy mnie nie wpuszczał, twierdził, że nie wolno! Zostawiałam więc kwiaty, każdego dnia inne, że niby od różnych osób i wychodziłam. W końcu jednak, za którymś razem, machnął ręką. - A niech pani idzie, powiedział, bo właściwie dlaczego nie wolno? Lekarze przecież nie zabraniają, a tego pana, który go pilnuje - akurat nie ma! I zadzwonił gdzieś, że idę do Zawieyskiego, a pacjenci, których pytałam o jego salę, tłumnie mnie prowadzili, mówili, że to bardzo dobrze, że nareszcie ktoś do niego przyszedł, bo jest bardzo ludzi spragniony - wychodzi powoli przed salę i stoi, wypatrując, czy nikt do niego nie idzie?

Nikogo jednak do niego nie dopuszczano, tłumacząc, że to dla jego zdrowia. Gdy chciał go odwiedzić prymas Wyszyński, powiedziano mu, że to bez sensu, że to już denat. Przez najbliższe mu osoby przekazałam więc natychmiast wiadomość, że to nieprawda, ale nie zdążył - następnego dnia Zawieyski już nie żył.

Podstawionym Majakowskiemu seksotem, czyli sekretnym sotrudnikiem NKWD (numer legitymacji 15073) była jego wielka miłość, adresatka namiętnych listów - Lili Brick. Seksotem okazała się też jej siostra - Elsa, po pierwszym mężu Triolet, którą posłużono się z powodzeniem do pozyskania Louisa Aragona, stał się bowiem jednym z największych "pożytecznych idiotów" - opiewał NKWD, wygłosił niesławną mowę pochwalną na cześć Stalina.

Nie jest do końca wyjaśniona rola trzeciej żony Michaiła Bułhakowa, Heleny Siergiejewny. Zdaniem Marietty Czudakowej, najwybitniejszej biografki autora "Mistrza i Małgorzaty", była ona najprawdopodobniej jego gwarantem wobec Kremla, łącznikiem między domem Bułhakowów a policją polityczną, po śmierci Bułhakowa, co znamienne - została kochanką Aleksandra Fadiejewa, sekretarza Związku Pisarzy Sowieckich, autora sławetnej "Młodej Gwardii".

Na zlecenie KGB krytyczną biografię Aleksandra Sołżenicyna napisała jego pierwsza żona, Natalia Rieszetowska.

W NRD z kolei, podstawioną przez Stasi agentką okazała się kochanka Brechta, aktorka Maria Eich.

"Jest zdolną pisarką"

Pawła Jasienicę, znanego pisarza i przedstawiciela ówczesnej pisarskiej opozycji, dopaść było trudno. Skupiony na swojej pracy, unikał towarzystwa, zwłaszcza kolegów po piórze. W powojennym Krakowie nie zamieszkał, choć mu proponowano, w literackim "obszczeżytiu" na Krupniczej, wolał pokój na peryferiach. Jego noga nie stanęła nigdy w Oborach, powtarzał za Wańkowiczem, że nie bywa w niczyich domach pod nieobecność gospodarzy, w tym wypadku hrabiostwa Potulickich, którym zabrano pałac, przekazując go "inżynierom dusz".

Miał, na szczęście dla bezpieki, częstą męską słabość - był kobieciarzem. Flirtował z Zulą Balińską, swoją redaktorką z "Czytelnika", romansował z pełną życia i temperamentu Anną Rudzińską, którą Janusz Szpotański uwiecznił jako Amorka w swoich "Cichych i gęgaczach". Skorzystano więc z gotowych i sprawdzonych już wzorów, podsuwając mu efektowną agentkę o pseudonimie "Ewa".

Połknął haczyk i nic dziwnego - TW "Ewa", czyli Zofia z Darowskich, primo voto O'Bretenny, zwana Neną, którą sama znałam i lubiłam, robiła rzeczywiście dobre wrażenie, zdobyła sympatię wielu, między innymi Marty i Jana Olszewskich, Stanisława Stommy.

W połowie lat sześćdziesiątych bezpieka zaczęła delegować ją na wieczory autorskie Jasienicy, siadała w pierwszych rzędach, zadawała mu pytania przygotowane przez esbeckich konsultantów, starała się zwrócić na siebie uwagę, prosiła o autograf, ale zawsze otaczały go tłumy.

Po jednym z wieczorów w Klubie Księgarza zaczepiła go więc na ulicy, powiedziała: "Ja w sprawie romansu". Poprosiła o pomoc w zdobyciu materiału do przygotowywanej jakoby przez siebie książki o głośnej, siedemnastowiecznej historii miłosnej Halszki Ostrogskiej. Jasienica bardzo się zainteresował, odprowadził TW "Ewę" do domu, zaprosiła go więc na kawę i tak się zaczęło.

Nie była klasycznie ładna, ale zgrabna, z klasą - dobrze ubrana, błyskotliwa, bezpośrednia, od razu przechodziła na ty. A przede wszystkim pełna życia - nieustająco gdzieś bywała, wyjeżdżała. Ostro popijała, pędziła znakomity bimber, w celach wyłącznie towarzyskich.

Grała też rolę niespełnionej pisarki. Po rozmowie z Jasienicą między innymi na jej temat inwigilujące go źródło "Wojciech" donosiło 1 września 1969:

Rzeczywiście, TW "Ewa" nieźle pisała - jej raporty wyróżniają się dobrą polszczyzną. Są zwięzłe, inteligentne, pełne smakowitych szczegółów, na przykład co podawała Marta Miklaszewska na ostatnim przyjęciu. Szkoda, że skończyła na uprawianiu jedynego, popularnego w PRL-u gatunku, czyli donosu.

W 1965 zmarła nagle żona Jasienicy, który jeszcze za jej życia spotykał się z Neną, a teraz związał się z nią na dobre. Wszędzie ją ze sobą zabierał, prezentował z dumą. Miała wtedy lat 40, on - 56, i jak bywa z późnymi miłościami - szaleńczo się w niej zakochał, stracił głowę, obdarzył absolutnym zaufaniem. W swoim pośmiertnie wydanym "Pamiętniku" zanotował wprawdzie, że nie jest panem ani swego domu, ani szuflady, ale pisał o losie wszystkich pamiętnikarzy państw totalitarnych, między innymi o Jerzym Kornackim, Ninie Karsov, aresztowanych za niepublikowane dzienniki. Przyznawał, że w 1948, gdy wyszedł z więzienia, sam zniszczył 11 brulionów swoich zapisków.

Chciała bywać, błyszczeć, mieć pieniądze

Usprawiedliwiano ją później, jakoby została zwerbowana za swoją przynależność do AK, a także zgodę na powrót do Polski. Rzeczywiście, co potwierdzał zaprzyjaźniony z Jasienicą pułkownik Jan Rzepecki - była w AK, brała udział w Powstaniu Warszawskim, po jego upadku została wywieziona do obozu pracy w Niemczech, gdzie poznała Irlandczyka, z którym po zakończeniu wojny wzięła ślub, urodziła syna, wyjechała z mężem do Irlandii, ale ich małżeństwo niemal natychmiast się rozpadło, wróciła do Polski.

Była w nędzy - sama, z dzieckiem, na które Irlandczyk nie przysyłał choćby centa, bez zawodu, a nawet matury, za to z ogromnymi ambicjami -chciała błyszczeć, bywać, mieć pieniądze, coś znaczyć.

Pracowała tymczasem jako chałupniczka dla "Cepelii" - robiła serwetki ze słomki, a później w sklepie z radioodbiornikami, gdzie odwiedzał ją czasem Janusz Szpotański, razem z również już dziś nieżyjącym socjologiem, Wackiem Makarczykiem, bo była niebrzydka, lubiła męskie towarzystwo i alkohol. Denna Obretenna, jak ją nazywał, miała najróżniejsze znajomości i kontakty, dzięki którym szybko ją zwerbowano, bez najmniejszych oporów z jej strony, bo chciała w końcu odbić się od dna. Awansowano Nenę od razu na dziekanicę jednej z wyższych uczelni, posadę dla zaufanych.

Donosiła początkowo na studentów i pracowników uczelni, bezpieka doceniła szybko zdobycz, załatwiła więc jej jeszcze lepszą, bardziej strategiczną, obfitującą w kontakty zagraniczne posadę recepcjonistki w Grand Hotelu. A wkrótce przeniosła na front literacki.

Jasienica był kolejnym zadaniem, które wykonała nawet za dobrze, bo nie tylko się w niej zakochał, ale i z nią ożenił.

Dzięki niemu osiągnęła wreszcie to, czego chciała. Została ważną pisarzową, brylowała na wieczorach w Pen Clubie, spędzała weekendy w Kazimierzu, miała pieniądze. Wdzięczna za to, grała znakomicie kochającą żonę, a potem wdowę i nigdy, choć bywała w sztok pijana, nie wypadła z żadnej ze swoich ról.

Kronika działalności okupacyjnej i bandyckiej

Tak że pierwszy tom jego czterotomowej zmikrofilmowanej teczki o kryptonimie "Kołodziej" to materiały ze śledztwa. Protokóły przesłuchań podejrzanego, świadków, kwit depozytowy (spinka, sznurówki, temperówka, 20 złotych). Napisany własnoręcznie życiorys, raport o jego kontaktach z członkami "bandy" po jej rozwiązaniu. Protokół zwolnienia na skutek interwencji Bolesława Piaseckiego, który wyciągnął wielu akowców, zaprzeczający marcowym pomówieniom Gomułki, oskarżającego pisarza o to, że wyszedł z "wiadomych sobie powodów", po prostu sypał kolegów.

Jest też oczywiście "Kronika jego działalności okupacyjnej i bandyckiej", wyliczająca zbrodnicze akcje bandy "Łupaszki", w których brał udział, liczby zabitych milicjantów, członków PPR-u i ZWM, sowieckich żołnierzy, rozbrojone posterunki MO i UB.

Nie jest tych materiałów zbyt wiele, bardzo długo wcale władzy nie przeszkadzały, wyciągnęła je dopiero w marcu 1968, podczas nagonki na pisarza, gdy właśnie, ze względu na swoje "zaszłości", odgrywał rolę kozła ofiarnego. Ukarano go również za wszystkich zbuntowanych wtedy pisarzy.

Zamierza kolportować swoje wrogie przemówienia wygłoszone nad grobem Cata-Mackiewicza

Po wyjściu z więzienia pozostał nadal "w zainteresowaniu" bezpieki.

Mimo to materiałów "na niego" przybywało, ale jak najbardziej standardowych, zwyczajnych. Dokumenty "Biura W", czyli korespondencja wychodząca i przychodząca krajowa i zagraniczna. Dane o kontaktach rodzinnych (córka, siostra, szwagierka), a także zagranicznych (Jerzy Giedroyc, zachodni korespondenci), źródłach utrzymania.

Kolekcjonowano też oczywiście jego "wrogie" wypowiedzi i wystąpienia, chociażby przedstawioną w całości, w punktach i omówieniach mowę wygłoszoną podczas pogrzebu 22 lutego 1966 nad grobem Stanisława Cata-Mackiewicza:

Trafił więc jeszcze do jego teczki jeden z odpisów przemówienia, który wysłał do nieobecnej na pogrzebie Seweryny Orłosiowej, siostry Cata, przejęty przez bezpiekę razem z listem i kopertą.

Mówił, że w Polsce istnieje kompleks na tle wszechstronnej działalności służby bezpieczeństwa

Zbierano też donosy z jego spotkań autorskich i to, wydawałoby się, mało ważnych, na przykład z członkami Klubu Przewodników Bieszczadzkich Uniwersytetu Warszawskiego (3.02.1965) czy też z pracownikami handlu zagranicznego w klubie "Hermes" w Łodzi (17.04.1966).

Dzięki raportom SB ocalały też fragmenty jego "wrogich" wypowiedzi w Klubie Krzywego Koła, cennych tym bardziej, że właśnie ze względów bezpieczeństwa zabroniono sporządzania notatek, protokołowania.

"Chce przejąć rolę Słonimskiego w środowisku literackim"

Zaczyna więc coraz szczelniej go osaczać - zakłada mu PT, czyli podsłuch telefoniczny, nazwany źródłem "Kołodziej". Materiały zniszczono, ale protokół na ten temat z 11.09.1970 pokazuje skalę inwigilacji. Z roku 1964 zniszczono 299 komunikatów, czyli nagranych rozmów, w sumie 505 stron, z 1967 - 147 komunikatów (171 stron), z 1968-1969 (102 strony).

Kontrolowano go nawet na wakacjach.

W 1965 podsunięto mu TW "Ewę", zaczęły się jej regularne donosy, a także opracowywane na ich podstawie "raporty i notatki służbowe" na temat "Kołodzieja", które lądowały nie tylko w jego teczce, ale też w "materiałach dotyczących środowiska literackiego". Wyliczano w nich skrupulatnie "negatywne inicjatywy polityczne" figuranta:

Udało się jej zagnać go w pułapkę

Lądowały więc w jego teczce kolejne materiały, jak:

- Stenogram wystąpienia na Nadzwyczajnym Zebraniu Literatów, gdy protestował przeciwko zdjęciu "Dziadów", żądał tajnego głosowania, zarzucił władzom montowanie antysemityzmu.

- Świadectwa "głosu ludu", chociażby odpis listu otwartego młodzieży Białegostoku - uczniowskiej, studenckiej i robotniczej, zebranej 13 marca na wiecu, żądającej od Związku Literatów usunięcia Jasienicy ze swoich szeregów, a także "zaprzestania zaliczania go do grona twórców kultury narodowej".

- "Życiorys" napisany przez Jasienicę, wyjaśniający jego udział w oddziale "Łupaszki" i okoliczności zwolnienia - odpowiedź na wściekły atak Gomułki, który osobiście zaangażował się w nagonkę przeciw pisarzowi. 19 marca w swoim przemówieniu, transmitowanym przez radio i telewizję, nazwał go bandytą, mordercą i podpalaczem białoruskich wsi. Atak pierwszego sekretarza pociągnął za sobą totalny zakaz druku książek Jasienicy. Mógł się tylko bronić, rozsyłając "Życiorys" do członków Zarządu Głównego, Pen Clubu i osób prywatnych "razem z listem odręcznym", jak donosiła TW "Ewa", która dostarczyła bezpiece pierwszy egzemplarz oraz nazwiska osób, do których go wysłał, a także - na życzenie SB - listę członków Sądu Koleżeńskiego ZLP, który miał zająć się sprawą wyrzucenia Jasienicy ze Związku.

Jego aresztowanie było wtedy jak najbardziej możliwe, a TW "Ewa" podgrzewała jeszcze sytuację, dolewała oliwy do ognia, strasząc, że zjeżdżają się do Warszawy autokary pełne mścicieli z Białegostoku i Narewki, którzy chcą rozprawić się fizycznie z mordercą od "Łupaszki". Udało się więc zagnać go w pułapkę, postanowił bowiem przeprowadzić się na jakiś czas do jej ciasnego pokoju z kuchnią na Wilczej, tym bardziej że była sama, bo syn poszedł akurat do wojska. Miała więc go na oku cały czas, ale on ją również, raporty musiała pisać w toalecie albo w lokalu kontaktowym, gdzie wpadała, wychodząc niby to na zakupy.

Z donosów TW "Ewy" na Pawia Jasienicę

Rok 1968:

Rok 1969

Wrócił do zajmowania się historią

TW "Ewa", licząc na podwyżkę czy tylko aprobatę swoich przełożonych, podkreślała często, że pod jej wpływem Jasienica przeszedł "pierekowkę" i znów zajmuje się tylko dawną historią. Zrozumiał, że dał się wciągnąć w "syjonistyczne knowania" i "służył za puklerz spraw żydowskich".

Bezpieka zaczyna śledzić swoją agentkę

Gdy Paweł Jasienica zaproponował TW "Ewie" małżeństwo, zawiadomiła o tym natychmiast swoich mocodawców, którzy wpadli w popłoch, bo ślub figuranta z rozpracowującą go agentką jeszcze się im nie zdarzył. 21.10.1968 po jej donosie na Janusza Szpotańskiego inspektor Wydziału III dopisał w uwagach:

Radziła się, zapewniała o lojalności, dostała więc zgodę i pozornie było tak jak dawniej, tyle że donosiła teraz na własnego męża, zmieniono jej pseudonim na Max.

Bezpieka, co widać z materiałów, pogardzała swoimi konfidentami, wiedziała, z jak marnej gliny są ulepieni, nie miała do nich zaufania, a teraz już straciła je do TW "Ewy-Max" zupełnie. Obawiała się, że jak każdy dobry agent pracuje na dwa fronty i była może podstawiona przez Jasienicę i jego otoczenie, a jeżeli nawet nie, mogła teraz już jako żona wszystko mu wyznać, dekonspirując nie tylko siebie, ale i Organy.

- Nawet gdyby padła na kolana, błagała o litość, ojciec nigdy by jej tego nie wybaczył - mówi córka Jasienicy, Ewa Beynar-Czeczott. - Brzydził się nie tylko donosem, ale nawet zakulisowymi działaniami. Gdy, dla zabawy, nagrałam go kiedyś na magnetofon, bez jego wiedzy i zgody, wpadł w szał, krzyczał, że to wstrętne, bo za jego plecami.

SB zaczęła więc sprawdzać lojalność swojej agentki, zakładając podsłuch w jej mieszkaniu. Słusznie, bo jak się okazało, prowadziła też własną grę, asekurując się na wszelki wypadek, czy też, co niewykluczone, próbując się esbecji wymknąć.

W odwecie, jak świadczą dwa raporty - z 24.12.1969 i 25.05.1970 - SB zemściła się, wystawiając ją, rozpoczynając odtajnianie jej nazwiska, pisząc o niej w tych dwóch raportach krytycznie i brutalnie, per Darowska, a później rozpuszczając pogłoski o jej roli, co się na ogół nie zdarzało - w zasadzie chroniła swoje źródła.

Jak dowiedziała się bowiem bezpieka z podsłuchów:

Zarówno Staszewscy, jak też Zawadzki powątpiewali w prawdziwość tych informacji, twierdząc, że kiedyś mogło coś być, ale żeby dalej uprawiała ten proceder, nie wierzą.

TW "Tatra" i "Jot", KO "Corman" i "B.S", źródło "Wojciech"

Donosili na Jasienicę także inni, choć rzadziej niż "Ewa-Max", okazjonalnie. TW "Tatra" na przykład ze spotkań autorskich. Kontakt obywatelski "Corman" był z Jasienicą najwyraźniej w dobrych stosunkach, bo - według jego raportu z 6.08.1968 - odwiedził go w mieszkaniu, otrzymał od niego "Życiorys"- odpowiedź na ataki Gomułki.

Donosów z innych źródeł przybywa właśnie po decyzji TW "Ewy" o ślubie z Jasienicą, gdy SB zaczyna ją kontrolować.

I tak na przykład 23.01.1970 jeden z najbardziej aktywnych wtedy agentów środowiska literackiego o pseudonimie "Jot", w swoim niemalże literackim doniesieniu zatytułowanym "Dole i niedole Pawła Jasienicy", omawiał reakcje środowiska na jego małżeństwo:

Źródło "Wojciech", które pisało o Jasienicy po imieniu, w swoich dwóch relacjach - z 1 oraz 11 września 1969, upewniło bezpiekę, że TW "Ewa" namawia Jasienicę do wyjazdu do Francji na stałe:

Kisiel życzył panu młodemu rozumu

Relację ze ślubu TW "Ewy" z Jasienicą w grudniu 1969 również zlecono już komuś innemu, nie jej. Dokładną listę trzydziestu uczestników "przyjęcia weselnego, które odbyło się w Klubie Lekarza", sporządził kontakt obywatelski o pseudonimie "Andrzej".

Przy wielu nazwiskach KO "Andrzej" dorzucał, która z obecnych par żyje na kocią łapę, kto prowadzi hodowlę norek i srebrnych lisów itd.

Doniósł też, że mimo zaproszenia nie przybyli Bartoszewscy, a także Stefan Kisielewski, który był akurat w Sopocie, skąd nadesłał kartę do pana młodego, życząc mu "rozumu".

KO "Andrzej", chwalony w wielu materiałach przez bezpiekę, należał również do bardziej aktywnych konfidentów środowiska literackiego. Wielu z nich nie było zarejestrowanymi, tajnymi współpracownikami, ale właśnie tak zwanymi kontaktami obywatelskimi lub poufnymi źródłami, literackimi konsultantami. Zostawali nimi członkowie partii, których formalnie nie można było zwerbować, status "KO" pozwalał to ominąć.

Nie brali na ogół pensji, tak jak tajni współpracownicy, przeciwnie, podkreślali nawet, że brzydzą się pieniędzmi, pracują wyłącznie z pobudek ideowych, odwdzięczano się im więc cennymi prezentami rzeczowymi, a przede wszystkim - awansami, ułatwianiem kariery, kierowniczymi posadami w redakcjach, wydawnictwach, zagranicznymi stypendiami, a także - co w środowiskach twórczych może najistotniejsze - satysfakcją z gnojenia zdolniejszych i niezależnych konkurentów.

W obecności towarzysza pułkownika TW przyrzekła poprawę

TW "Ewa" zdobyła w SB pozycję dopiero po "dotarciu" do Jasienicy, wcześniej była karnym, szeregowym pracownikiem, przywoływanym w razie niesubordynacji do porządku, co odnotował prowadzący ją oficer w uwadze po jej donosie z 6 listopada 1967:

"Większość przechodzących w doniesieniu pozostaje w naszym zainteresowaniu"

Wykonywała szczegółowo przedstawione jej zadania, które koncentrowały się początkowo na Jasienicy, ale gdy go "zneutralizowała", dotyczyły głównie jego kręgu, na przykład:

Donosiła również na Pawła Hertza, Janusza Szpotańskiego, Antoniego Słonimskiego, Melchiora Wańkowicza (z okresu aresztowania i procesu) - jej donosy są w ich teczkach.

W tych "na Jasienicę" przewija się również niemal cały ówczesny opozycyjny świat literacki. Władysław Bartoszewski, Jan Józef Lipski, Marta Miklaszewska i Jan Olszewski, Stefan Kisielewski, Wojciech Ziembiński, Anna Rudzińska, Kazimierz Orłoś, Nina Frentzel (była żona Szpotańskiego).

Dzięki TW "Ewie-Max" SB nie tylko ten krąg kontrolowała, próbowała nim sterować, ale także poszerzała o nowe interesujące ją osoby, które szybko stawały się figurantami kolejnych rozpracowań. W lutym 1970 na przykład założyła sprawę operacyjną o kryptonimie "Kanał", miała bowiem przeciąć konspiracyjny kanał pomocy pomiędzy przebywającym na emigracji Romanem Karstem a krajem, konkretnie Stefanem Kisielewskim, Wacławem Zawadzkim, Antonim Słonimskim, którzy pośredniczyli w przekazywaniu inicjowanej przez Karsta pomocy dla represjonowanych pisarzy w kraju.

Próbowała też montować prowokacje, to między innymi po jej donosach SB namierzyła braci - Jacka i Michała Tarkowskich, którzy na opozycyjnym sylwestrze zorganizowanym przez Annę Rudzińską śpiewali przy gitarze polityczne kuplety o "negatywnej wymowie politycznej". SB ciągała więc na rozmowy profilaktyczno-ostrzegawcze wszystkich uczestników sylwestra, ale zaklinali się, że Tarkowscy śpiewali "z głowy", nie z kartki, a całe towarzystwo było pijane i nikt nic nie pamiętał.

"W celu rozpoznania repertuaru braci Tarkowskich" TW "Ewa-Max" miała więc zwabić ich na ponowny występ do siebie lub Marty Miklaszewskiej, ale zadania nie wykonała, bo - jak usprawiedliwiała się w doniesieniu - Marta Miklaszewska nie chciała już Tarkowskich narażać. Mimo to w przedsięwzięciach po raporcie SB planowała zebrać o "duecie" bliższe dane, głównie na uczelniach, gdzie pracowali.

Co więcej też - "Ewa" intrygowała, rozpuszczała plotki, między innymi o Wańkowiczu, który jakoby spytał umierającego Jasienicę, czy rzeczywiście sypał, jak zarzucał mu Gomułka? Napisała w tej sprawie do Wańkowicza pełen oburzenia i inwektyw list, ale - według doniesienia TW "Bartek" z 19.02.1971 - autor "Monte Cassino" wyczuł prowokację, nie wierzył, że "Ewa" byłaby w stanie sama go napisać.

Dopięła swego - wiele osób odwróciło się wtedy od Wańkowicza. Nikt nie chciał usiąść obok niego w autokarze wiozącym na cmentarz uczestników pogrzebu Jasienicy.

Zadanie dla TW "Ewy": uczestniczenie w uroczystościach przed pomnikiem AK w dniu 1.08.br.

9.06.1969. (...) Marta Miklaszewska urządziła niezwykle wystawne przyjęcie, na którym były następujące osoby - Marta Miklaszewska i mec. Jan Olszewski, Melchior Wańkowicz, Jan Józef Lipski z żoną i Paweł Jasienica oraz ja. (...) Zaskoczyła mnie jego wystawność (dużo drogich alkoholi i b. dobre, drogie jedzenie). Sytuacja w/w z jej opowiadań jest dość ciężka materialnie.

Ostatnie przejścia podcięły jego zdrowie

Gdy w 1958 Borysowi Pasternakowi przyznano za "Doktora Żywago" Nagrodę Nobla, w Związku Sowieckim rozpętano niesłychaną nagonkę, która doprowadziła do tego, że zaszczuty pisarz, wykluczony wówczas ze Związku Pisarzy, zrezygnował z przyjęcia wyróżnienia. Towarzyszący tym wydarzeniom stres doprowadził, jak się powszechnie sądzi, do wytworzenia się komórek rakowych (zaatakowane zostały płuca) i następnie śmierci. Zmarł dwa lata później *[Tadeusz Klimowicz, "Przewodnik po współczesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach (1917-1996)", Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1996.].

Wyróżniające się wrogimi akcentami przemówienie Andrzejewskiego

Dręczono Jasienicę także i po śmierci - ma wiele raportów i 124 ubeckich fotografii ze swego pogrzebu, o którym nie puszczono w prasie nawet wzmianki, utrzymywany był w tajemnicy, mimo to, a może właśnie dlatego, stawiła się na nim cała opozycyjna Warszawa. TW "Ewa-Max" dostała tym razem zadanie odgrywania roli wdowy, tak że ich autorami było źródło "Chłopicki" oraz "Kazik", a także ubecka wierchuszka - dyrektor Departamentu III MSW oraz zastępca naczelnika Wydziału III.

Źródło "Chłopicki" znające dobrze środowisko akowskie, wyliczało z kolei osoby z tego właśnie kręgu: Kazimierza Pluta-Czachowskiego, byłego szefa Okręgu V Komendy Głównej AK, "Waltera" - Zygmunta Jankę, byłego komendanta Okręgu Śląskiego AK, Franciszka Niepokulczyckiego - byłego szefa II Komendy WiN, Jana Rzepeckiego - szefa I Komendy WiN, Zygmunta Augustyńskiego - byłego działacza wileńskiej AK.

I wtedy właśnie TW "Ewa-Max" - w czerni i czarnych okularach - zapłakała.

Kto śpiewał hymn nad grobem Jasienicy?

Kontakt poufny o pseudonimie "Kazik", na podstawie którego relacji 25 sierpnia 1970 sporządził notatkę inspektor Wydziału III MSW, donosił wyłącznie o komentarzach środowiska literackiego.

Między innymi dotyczących decyzji podjętej głównie przez wdowę, która uważając, że pogrzeb nie powinien być demonstracją polityczną, zabroniła Wańkowiczowi odczytać pozostawiony mu przez Jasienicę jego "Życiorys" - odpowiedź na zarzuty Gomułki.

Według "Kazika" i jego informatorów to wdowa i jakoby pułkownik Rzepecki ustalili, że przemawiać będą Auderska, Parandowski i Stomma oraz dowódca kompanii, w której walczył Jasienica w 1939. Natomiast Andrzejewski i Siła-Nowicki wystąpili ze swoimi demagogicznymi mowami bez jakiegokolwiek porozumienia.

KP "Kazik" dodał też, że kpi się z nekrologu Zarządu Głównego ZLP w "Życiu Warszawy", który zawierał tylko nazwisko rodowe Jasienicy i do tego błędnie wydrukowane - Bejnar. Nie wymieniono nawet jednego tytułu jego utworu.

Uzgodniono sposoby zachowania się TW w środowisku

Według notatki z 27.08.1970 TW "Ewa-Max" stawiła się w bezpiece już w tydzień po pogrzebie. Dorzuciła nazwiska kilku uczestników, którzy uszli być może uwagi jej kolegów po fachu. Wykablowała, że w organizowaniu pogrzebu aktywnej pomocy rodzinie udzielił Stanisław Stomma (sprawy kościelne) i Władysław Bartoszewski (świeckie i organizacyjne), a Melchior Wańkowicz nagrywał na taśmę magnetofonową przebieg uroczystości wraz z przemówieniami i nosi się z zamiarem przesłania ich córce w Nowym Jorku. 9 sierpnia planowana jest msza za Jasienicę w katedrze na Wawelu, którą celebrować będzie kardynał Wojtyła.

Być może jednym z nich było przeniesienie przez nią prochów Jasienicy w Aleję Zasłużonych na starych Powązkach, co udało się wdowie załatwić dzięki poparciu Stanisława Stommy, który napisał list polecający do biskupa Modzelewskiego.

Ale choć tego typu akcja nie mogła się odbyć bez wiedzy i zgody bezpieki, to najwyraźniej znów swojej agentce nie wierzono - kontrolowano jej starania i spotkania w tej sprawie. Inwigilowało ją, pisząc o niej bez osłonek po nazwisku, per Beynarowa, źródło "Bartek", który był obecny przy jej rozmowie z Władysławem Bartoszewskim. Agent kontrolował agentkę.

"Po co było to przemówienie? Dla jury Nobla"

SB długo rozpracowywała pogrzeb figuranta "Kołodzieja" - zbierała komentarze z najróżniejszych środowisk. Źródło "Cz.T." (29.10.1970) donosiło na przykład o głosach redaktorów "Dziennika Ludowego" na temat nieobecności prezesa ZLP, Jarosława Iwaszkiewicza, obecności Haliny Auderskiej, sztandarowej stalinówny literackiej, czy też raczej pseudoliterackiej Warszawy, jak ją określano, a także funkcjonariuszy SB instalujących aparaty podsłuchowe.

Zawsze też, gdy się coś działo, SB włączała natychmiast PT, czyli podsłuch telefoniczny w mieszkaniu Stanisława Dygata i Tadeusza Konwickiego. Włączyła i tym razem, a konkretnie 9.10.1970, gdy Andrzejewski nie otrzymał Nagrody Nobla, tytułując ich perełki jako "Tajny, specjalnego znaczenia, wyciąg z komunikatu PT":

Konwicki: - Jezus Maria, ależ musiał tam gdzieś leżeć, słaby ten Andrzejewski pewnie, jemu dadzą w końcu, bo jak on strasznie się tak doprasza... On się tego nie wstydzi, że on chce, wiesz? Bo my, jak byśmy chcieli, to byśmy to strasznie ukrywali, a on wszystkich zawiadamia. Całą Europę.

Dygat: - On się ośmiesza, dlatego że jemu przecież nie dadzą, bo mimo wszystko tam ten "Popiół i diament" musieli przeczytać.

Konwicki: - Ale on tak agresywnie się domaga, to znaczy, że jego klaka natychmiast ogłasza żałobę, mówi, że to skandal, że to ...

Dygat: - A ty myślisz, że przemówienie nad grobem Jasienicy, to co? A w dupie Jasienicę ma, po co było to przemówienie? Dla jury Nobla.

Konwicki: - To za mało.

Dygat: - To my wiemy, że za mało, ale jemu się zdawało, że...

Konwicki: - On tak teraz tą "Miazgą" celuje, bo już mi Irena powiedziała...

Dygat: - Przecież to jest tak straszna grafomania, na poziomie "Krajobrazu po bitwie".

Konwicki: - On mówił tak, jak dawał czytać te fragmenty Józkowi, pokazywał mu i powiedział: "Słuchaj, tak w przyszłości będzie wyglądać arcydzieło".

Dygat: - I on tak powiedział? Andrzejewski?

Konwicki: - Tak, nie dzisiaj (...) ale kiedyś, za sto lat, tak będą arcydzieła wyglądać.

Dygat: - Jedyny człowiek, którego znam, który tak o sobie mówi, wiesz? Do Goldsztykera napisał. Wyobrażasz sobie, jak jemu oczy się zaświeciły, jak się dowiedział, że Jasienica umarł, co?

Konwicki: - Jak od razu uzgodnił, że on musi przemawiać.

Inwigilowano go także po śmierci

Sprawę o kryptonimie "Kołodziej" zakończono formalnie w lipcu 1970 z powodu śmierci figuranta, mimo to nadal zbierano "na niego" materiały.

Otoczyło go głuche milczenie, SB reagowała więc na każdą próbę jego przerwania:

Szczególnej naprawy wymaga krzywda, która dotknęła Jasienicę

Ostatnie zdanie nie było do końca zgodne z prawdą, bo organizacja partyjna literatów próbowała Jasienicę ze Związku wyrzucić, a ówczesny Zarząd Główny - o czym mówił Andrzej Kijowski - nie odczytał na swoich posiedzeniach jego wyjaśnień. Ale najważniejsze, że rezolucja w ogóle powstała i przyjęto ją jednogłośnie.

Tłumaczyła, że to zemsta odrzuconego kochanka

Po śmierci "Kołodzieja" TW "Ewa-Max", być może ze względu na sygnały o jej dekonspiracji, została oddelegowana na odcinek zagraniczny, do Francji, gdzie inwigilowała środowiska emigracyjne, głównie pomarcowe, choć przyjaciołom w kraju opowiadała, że pracuje jako kuchta, pani do towarzystwa, zarabia na podróże.

Szybko się też po Jasienicy pocieszyła, związała się w Paryżu z nowym panem, którego notabene odbiła swojej dobrej znajomej. Po sześciu latach wróciła do Polski, bo czekały tu spore pieniądze za wznawiane książki Jasienicy. Grała nadal rolę biednej wdowy. - Zwłaszcza po alkoholu, choć łeb miała jak sklep, wspomina córka pisarza, Ewa Beynar-Czeczott. - Płakała, opowiadała, jak ukrywała go w marcu 1968, opiekowała się nim, chroniła.

I niczego się długo nie domyślano, mimo że - jak wspominał Janusz Szpotański - Jasienica nadal był u czerwonego na indeksie, a Denna Obretenna przeniosła jego prochy w Aleję Zasłużonych, zamieniła ich mieszkanie na ekskluzywną Starówkę, koło Barbakanu. Kolekcjonowała antyki, obrazy, bibeloty, miała perskie dywany, ale mawiała, że to jeszcze z rodzinnego domu. Myślano więc długo, że trafiła się Jasienicy wyjątkowo obrotna baba, której wszyscy mu zazdrościli.

Ale do czasu. Coraz częściej pojawiały się bowiem pogłoski o jej roli, wypuszczane być może przez bezpiekę. A w końcu ukazały się między innymi i na jej temat dwie książki, wydane w wydawnictwach niezależnych. W 1992, w "Kręgu" - "Pajęczyna" Barbary Stanisławczyk i Dariusza Wilczaka, oraz w "Spotkaniach" - "Konfidenci są wśród nas...", autora kryjącego się pod pseudonimem Michał Grocki. Nie wymieniono jej nazwiska, tylko pseudonim, ale nie było wątpliwości, że to ona jest jedną z czołowych konfidentek środowiska literackiego, inwigilując nie tylko swego męża, ale też cały jego krąg.

Gdy Marta Miklaszewska zapytała ją o reakcje, zachowała się histerycznie. Z wściekłością wszystkiego się wyparta, twierdziła, że jakiekolwiek dowody przeciw niej są sfabrykowane przez oficera bezpieki, z którym rzeczywiście była przez jakiś czas związana, ale z nim zerwała. Że to zemsta odrzuconego kochanka. Usprawiedliwiała się, że gdyby była agentką, wysłano by ją do Francji do rozpracowywania paryskiej "Kultury", choć mieli do tego wielu innych.

Grała rolę skrzywdzonej i pomówionej. Wojciech Ziembiński, który długo ufał wdowie po Jasienicy - jak wszyscy - wciągnął ją do Komitetu Budowy Pomnika Pomordowanych na Wschodzie i w krąg księdza Niedzielaka.

I u niego właśnie, na jednym ze spotkań, wypiła za dużo wina, rozpłakała się, oskarżyła Martę Miklaszewską, która zarzuca jej, jakoby donosiła. Żadna z dwóch książek nie wymieniała jednak nazwiska Neny, a świadomość, że mogłaby donosić żona Jasienicy, była tak szokująca, że sympatia zebranych znalazła się po stronie "pomówionej", a nie okrutnej Miklaszewskiej, którą udało się jej nawet wyeliminować na jakiś czas z tego towarzystwa, bo niszczyła tak miły, niepodległościowy nastrój.

Zaprzyjaźniona z Neną Zofia Kubiakowa, wdowa po poecie Tadeuszu, postawiła jednak sprawę na ostrzu noża.

- Powiedziałam jej - wspomina - że jeżeli jest niewinna, powinna natychmiast wytoczyć proces z powództwa cywilnego przeciwko autorom i wydawcom książek, nie tylko o zniesławienie swojej osoby, ale przede wszystkim Jasienicy. Inaczej straci zaufanie przyjaciół. Pomoże jej przecież Janek Olszewski, a także nasi najlepsi adwokaci.

Ale wcale się do niego nie zwróciła, żadnego procesu nie wytoczyła, przeciwnie, z furią ze mną zerwała i oczywiście vice versa. Odsunął się od niej wtedy cały nasz krąg - Olszewscy, Ziembińscy, Mikkowie, a i ona nie szukała już z nami kontaktu.

- Twierdziła, że próbuje się ją szkalować, opluwać - wspomina Ewa Beynar-Czeczott. - Że zna oczywiście wielu wysoko postawionych ludzi z SB, może pomóc, ale nigdy donosić.

Ale choć zdawała sobie sprawę, że wie lub domyśla się jej roli "cała Warszawa", mimo to, jakby nigdy nic, w marcu 1994 wystąpiła w telewizyjnym filmie poświęconym Jasienicy, obok jego przyjaciół, między innymi Stanisława Stommy, Jerzego Turowicza, Mariana Brandysa. Udział wdowy zaanonsowano w telewizyjnym programie na pierwszym miejscu.

Pochowano ją w Alei Zasłużonych, a jej syn został współspadkobiercą praw autorskich Jasienicy

Ale choć tak się zawsze trzymała, była porażająco wręcz młodzieńcza, żywotna, dostała nagle wylewu, z tym że niewielkiego, z którego wyszła, wróciła do swego mieszkania na Starówce. Mimo to piła nadal już od rana, widywano ją w barkach na Starówce, bywała, wyjeżdżała, skończyło się więc wylewem kolejnym, poważnym. Została sparaliżowana, straciła mowę, zmarła w hospicjum w roku 1997, w wieku 73 lat.

- Szła w zaparte do końca - mówi córka Pawła Jasienicy. - Miała przebłyski świadomości, posłałam więc do niej księdza, którego odepchnęła. Skarżył się, że nie życzyła sobie z nim kontaktu - odwracała głowę, zamykała powieki, choć przed śmiercią załamują się najtwardsi.

Miała własny, rodzinny grób na Powązkach, wiedziała, że zaczęły się na jej temat przecieki, mimo to w swojej ostatniej woli, przekazanej synowi i przyjaciółkom, kazała się skremować i pochować obok Pawła Jasienicy, w jego grobie w Alei Zasłużonych na Starych Powązkach, niedaleko katakumb, w narodowym panteonie, bo załatwiła to miejsce przede wszystkim dla siebie. Córka pisarza nie protestowała, bo wtedy jeszcze co do roli Macosi, jak kazała do siebie mówić, nie było pewności. "Po nazwisku" napisał o niej dopiero w 2002 redaktor Jerzy Morawski w "Rzeczpospolitej".

Nowa, błyszcząca tablica poświęcona Macosi jest oczywiście o wiele bardziej czytelna i widoczna od starej, spatynowanej już Pawła Jasienicy, wygląda więc, że to jej grób, nie jego. Córka pisarza myślała nawet, żeby postawić ojcu nową, ale stara współgra z całością też już nie najnowszego pomnika, a poza tym - kosztuje, zwłaszcza gdy żyje się z emerytury, ma czworo dzieci i troje wnuków.

Prawa autorskie ojca i pieniądze za wznowienie jego książek dzieliła z Macosią, a po jej śmierci, zgodnie z prawem, z jej synem z pierwszego małżeństwa, Markiem O'Bretenny (a właściwie Obretennym, bo tak uprościł swoje nazwisko), choć prawie Jasienicy nie znał, jest kierowcą, jeździ tirami i nie ma pojęcia o wadze twórczości, o której, jako drugi współspadkobierca, ma prawo współdecydować.

- Mówiłam mu - wspomina Ewa Beynar-Czeczott - że zrzekam się absolutnie wszystkiego, co po ojcu zostało - mebli, bibelotów. Zależy mi wyłącznie na dysponowaniu jego twórczością, prawach autorskich. Prosiłam, żeby się ich zrzekł, bo należą się mnie i moim dzieciom, ale się nie zgodził. Z pamiątek po ojcu wywalczyłam tylko zdjęcia, dokumenty, buty z partyzantki, maszynę do pisania. Bibliotekę ojca Macosia wyprzedawała już po jego śmierci, dzwonili do mnie zaprzyjaźnieni antykwariusze, mówili, że trafiają do nich książki z podpisami Jasienicy, dedykacjami dla niego.

Przez jakiś czas dzieliła więc z synem Macosi zyski, pieniądze za wznowienia jego dzieł, nawet spore, bo ze "Świata Książki". Ale w roku 2002 otrzymała z Instytutu Pamięci Narodowej teczkę ojca. Wprawdzie z zaczernionymi nazwiskami i pseudonimami tych, którzy na niego donosili, z treści ich raportów wynikało jednak niezbicie, że pojawiająca się od połowy lat 60-tych agentka to Macosia.

Ewa Beynar-Czeczott nie otrzymała jej teczki tajnego współpracownika, bo zgodnie z ustawą dane personalne agentów czynnych - takich jak Macosia - po roku 1983, są objęte klauzulą tajności na mocy ustawy o informacjach niejawnych.

Studiowali jednak tę teczkę historycy IPN-u, dostała więc od nich pismo o roli TW "Ewy-Max", którego potrzebowała do założonej sądowej sprawy o odebranie synowi Macosi statusu współspadkobiercy Pawła Jasienicy, bo urąga to elementarnej sprawiedliwości i kwestii smaku.

Ośmiu adwokatów, do których się zwróciła, odmawiało podjęcia się sprawy, gdy tylko słyszeli, że ma związek z IPN-em, agentami itp. Podjął się dopiero dziewiąty, polecony przez znajomą dziennikarkę, mecenas Maciej Bednarkiewicz. Jako pełnomocnik córki pisarza wytoczył sprawę o uznanie Zofii Beynarowej, a tym samym jej syna z pierwszego małżeństwa, za niegodnych dziedziczenia po Jasienicy.

Ale dwukrotnie ją przegrał. Ciągnęła się też przeszło dwa lata i trwa właściwie do dziś, bo syn Macosi nie odbierał sądowych wezwań, nie stawiał się na rozprawy, zmienił adres i telefon, ciągle zresztą jako kierowca był w trasie. Udało się go ściągnąć wyłącznie na jedną rozprawę.

Ale choć wyrok na korzyść córki pisarza wydawał się oczywisty, a mecenas Bednarkiewicz powoływał się na "szczególne okoliczności sprawy", sąd pierwszej instancji oddalił powództwo ze względów formalnych, czyli przedawnienia terminu roszczeń, które należało wnieść do trzech lat po śmierci Jasienicy. Sąd drugiej instancji wyrok potwierdził. Współpraca Macosi z SB zupełnie Wysoki Sąd nie interesowała, a jej syn twierdził, że o niczym nie wiedział, ale skoro rzeczywiście tak było, przyznał, że jest tego dziedziczenia niegodny i zrzeka się należnych mu po niej praw. Ale mimo to wyrok utrzymano, bo inne rozwiązanie "spowodowałoby utratę zaufania do Wysokiego Sądu".

Mecenas Bednarkiewicz szykuje więc podejście trzecie, wygrane, bo obiecał to córce pisarza i słowa dotrzyma, znalazł odpowiednie kruczki, których wolałby na razie nie zdradzać. Tym bardziej że sytuacja jest dramatyczna, bo - co najważniejsze - niewznawiane są książki Jasienicy. Córka pisarza nie życzy sobie bowiem podpisywania umów wraz z synem agentki. On natomiast, choć niby rzucił, że zrzeka się swoich praw, blokuje honorowe sfinalizowanie sprawy, podpisanie pozasądowej ugody, znów się złośliwie ukrywając, zapadając pod ziemię. Paweł Jasienica jest właściwie nadal w mocy bezpieki. Sprawa o kryptonimie "Kołodziej" ciągle trwa.

Córka pisarza nie lubi już więc nawet chodzić na grób ojca, gdzie panoszy się Macosia, mimo to nie myśli o jej eksmisji, bo to jednak sowieckie. Jej dzieci, czyli wnuki Jasienicy, po wygranej sprawie, planują jednak ten ruch radykalny, ale konieczny. Babcia Macosia, bo tak kazała im do siebie mówić, tak nikczemnie oszukiwała ich dziadka, a jej syn śmieje się im w twarz, że sama na to zasłużyła. Absolutnie jej tu sobie nie życzą, rodzina ma do tego prawo.