"Głos", luty 2005

Kogo rozpracowywała bezpieka i jej tajni współpracownicy

MARCIN GUGULSKI

W IPN jest dużo list

Czego można się dowiedzieć z komputerowego katalogu zasobów archiwalnych Instytutu Pamięci Narodowej? Od kilku miesięcy sprawdzam to na miejscu - w czytelni IPN. Sporządzony przez pracowników IPN wykaz nazwisk i sygnatur (znany od niedawna jako "lista Wildsteina") to tylko jedna, wprawdzie spora, ale nie dominująca część elektronicznej ewidencji zasobów archiwalnych Instytutu.

Na podstawową część komputerowego katalogu zasobów IPN składają się cztery segmenty:

akta osobowe (tu można znaleźć to, co obecnie znane jest jako "lista Wildsteina"),

bazy OBUiAD [Okręgowych Biur Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów] IPN,

mikrofilmy,

materiały operacyjne.

W ostatnich miesiącach najwięcej czasu poświęciłem studiowaniu i wypisywaniu sygnatur z dwu ostatnich części katalogu.

Omówienie ich zawartości wypada poprzedzić przywołaniem zastrzeżenia umieszczonego przez pracowników IPN na ekranie archiwalnego komputera:

Ewidencja udostępniona w wersji elektronicznej jest sporządzona na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych i kart inwentarzowych przekazanych przez dotychczasowych dysponentów materiałów archiwalnych. Ze względu na powyższe BUiAD [IPN] nie bierze odpowiedzialności za mogące wystąpić niezgodności.

Może się zatem zdarzyć, że nazwisko osoby rozpracowywanej przez SB lub zarejestrowanej jako kandydat na tajnego współpracownika jest podane z istotnym błędem (znalazłem kilka takich przypadków). Natomiast przypadków mylnie podanych sygnatur na razie nie stwierdziłem.

Zdarzają się też drobne pomyłki będące dziełem pracowników IPN, a nie dotychczasowych dysponentów materiałów archiwalnych.

48.398 sygnatur mikrofilmów

Wykaz około 50.000 mikrofilmów jest podzielony na pięć kategorii i poprzedzony informacją, iż zawiera przekazane do IPN skatalogowane materiały z zasobów archiwalnych MSW, Stołecznego Urzędu Spraw Wewnętrznych (SUSW) oraz Komend Wojewódzkich Milicji Obywatelskiej / Wojewódzkich Urzędów Spraw Wewnętrznych (KWMO/WUSW) z Tarnobrzega, Ciechanowa, Siedlec, Kielc i Ostrołęki.

Wykaz mikrofilmów podaje sygnatury i nazwy (a niekiedy także krótkie opisy) spraw - imiona i nazwiska rozpracowywanych osób lub kryptonimy spraw. 3 lutego poszczególne części wykazu podawały sygnatury:

22.761 spraw operacyjnych (przeważnie spraw operacyjnego rozpracowania [SOR] osób),

5.994 spraw kontrolno śledczych,

1.276 spraw obiektowych (m.in. zakładów pracy, organizacji i obserwowanych środowisk),

11.771 spraw operacyjno-obiektowych,

6.596 innych (m.in. akt śledztw, nadzoru nad postępowaniami oraz materiałów dot. KLERU - jak to oględnie ujmuje komputerowy zapis).

Błąd archiwisty lub informatyka sprawił, że 3 lutego komputer opatrywał tę część ewidencji informacją, iż podaje ona stan na 28-07-2005 [zapewne miało być: stan na 28-01-2005].

Zgromadzenie Sióstr Szarutek (tak w oryginale, zapewne mowa Siostrach Szarytkach - przyp. GUG ) krypt. "OSY" (1 teczka),

Świadkowie Jehowy (5 teczek),

Reakcyjny kler katolicki - Nowy Dwór Mazowiecki (8 teczek),

Kuria biskupia w Siedlcach (35 teczek)

Od chwały do zdrady, czyli sprawy i teczki

Niech nikogo nie dziwi, że niektóre szeroko znane nazwiska powtarzają się i na tzw. liście Wildsteina i w wykazach osób, które bezpieka rozpracowywała prowadząc przeciw nim sprawy operacyjnego rozpracowania.

Czy można sobie wyobrazić korzystniejsze - z punktu widzenia SB - zakończenie rozpracowywania opozycjonisty niż jego zwerbowanie i przekształcenie w konfidenta-donosiciela? We wszystkich państwach dyktatorskich tajne policje marzą właśnie o tym. Wszystkie zajmują się przecież zwalczaniem opozycji, a nie rządu, więc taki już mają zwyczaj, że starają się werbować konfidentów przede wszystkim w szeregach przeciwników (a nie: zwolenników) obozu rządzącego.

Tak zwane teczki zakładano kandydatom na tajnych współpracowników zazwyczaj jeszcze przed ich zwerbowaniem. Potem, gdy próba werbunku zakończyła się powodzeniem, prowadzono je dalej. Gdy zaś werbunek się nie powiódł albo, gdy zmieniono plany i z próby się wycofano, teczka kandydata - który mógł nawet nie wiedzieć, że go werbowano (lub: że go zamierzano werbować) - wędrowała do archiwum i tam już pozostawała. Nie zawsze na wieki.

Natomiast sprawy operacyjnego sprawdzenia [SOS] bezpieka zakładała tym osobom lub grupom osób, o których uzyskała informacje sugerujące, iż mogą stanowić zagrożenie dla interesów PZPR i PRL. Gromadzono wówczas dalsze informacje (przede wszystkim, choć nie tylko, operacyjne, to znaczy ze źródeł niejawnych: od konfidentów, z podsłuchu i z obserwacji). Gdy podejrzenie "zagrożenia" potwierdziło się - SOS przerejestrowywano na SOR [sprawę operacyjnego rozpracowania]. Sprawie nadawano kryptonim, a prowadzący ją funkcjonariusz przygotowywał zatwierdzany przez zwierzchników plan rozpracowania i przystępował do jego realizacji: np. zlecał założenie podsłuchów i kontroli korespondencji, przy pomocy obserwacji gromadził wiedzę o kontaktach rozpracowywanego, starał się umieścić w jego otoczeniu tajnych współpracowników i prowadził szereg innych działań, niekiedy dużo bardziej groźnych i wyrafinowanych, niż tu pokrótce przedstawione.

Jeżeli rozpracowywany i poddawany rozmaitym naciskom opozycjonista łamał się na tyle, że w ocenie zajmującego się nim funkcjonariusza próba zwerbowania mogła mieć szanse powodzenia, zakładano teczkę i rejestrowano taką osobę jako kandydata na tajnego współpracownika, a po pewnym czasie - przeznaczonym na planowanie i przygotowanie - mogło dojść (choć nie musiało) do próby werbunku, czasem udanej, niekiedy nie.

Pojawienie się identycznego nazwiska na "liście Wildsteina" i w wykazie sygnatur spraw operacyjnych osób rozpracowywanych przez bezpiekę może być zbiegiem okoliczności (nie jednemu psu Burek), może oznaczać, że rozpracowywaną osobę postanowiono zwerbować, ale jej nie zwerbowano, a może też oznaczać, że osoba ta zmieniła swój status z rozpracowywanego opozycjonisty na tajnego współpracownika. Od chwały do zdrady bywa niekiedy bardzo blisko...

Jak się nie dać zwerbować?

16.XI.1976: SB zakłada sprawę operacyjnego sprawdzenia 18-letniemu G., studentowi Uniwersytetu Warszawskiego. Funkcjonariusze SB śledzą jego poruszenia po mieście, zakładają podsłuch telefoniczny, kontrolują korespondencję, zbierają doniesienia tajnych współpracowników, co w krótkim czasie prowadzi do spisania liczącego kilkadziesiąt nazwisk wykazu kontaktów studenta G.

8.XII.1976, Tajne: W dniu dzisiejszym ustalono osoby kontaktujące się z G.:

B., syn ..., urodzony ..., zamieszkały..., O., syn ..., urodzony..., zamieszkały...

10.XII.1976, godz. 9.50, szyfrogram, tajny: Do Archiwum MSW: "Uprzejmie proszę o sprawdzenie ob. O. przed rozpracowaniem. Podpisał z-ca naczelnika kpt. J. Konieczny. zaszyfrowała Jarosz odszyfrował Dybiec".

11.XII.1976, godz. 13.30, szyfrogram, tajny: [w odpowiedzi na poprzedni]: "W Biurze `C` MSW [czyli: w archiwum] wymieniona osoba nie figuruje" [czytaj: nie jest notowana ani jako rozpracowywany "figurant sprawy", ani jako kandydat na tajnego współpracownika, ani jako tajny współpracownik, ani jako żadna inna tego typu kategoria, więc nie ma przeciwwskazań i można przystąpić do rozpracowywania prowadzącego do pozyskania O. w charakterze konfidenta]

14.XII.1976, tajna notatka służbowa z sporządzona na podstawie akt paszportowych nr...: [dotyczy O.]: Rodzice: O., ur. ... zatrudniony ..., O. ur. ... nauczycielka w ... w/w zamieszkują w ... przy ul. ... student I roku Wydziału ... Politechniki Warszawskiej. Wyjazdy za granicę 1972/73 wyjazd służbowy do ..., 1974 - ...

27.XII.1976, tajne zapytanie do Wydziału VI i III Biura "C" w MSW [archiwum]: Proszę o udzielenie informacji dot. [mamy] O. [powód zapytania:] przed rozmową [odpowiedź:] W Biurze "C" MSW nie figuruje 3 stycz 1977 / [ojca] O. [powód zapytania:] przed rozmową [odpowiedź:] W Biurze "C" MSW nie figuruje 3 stycz 1977 / O. [powód zapytania:] przed rozmową [odpowiedź:] W Biurze "C" MSW nie figuruje 3 stycz 1977 [czytaj: żadne z trojga wymienionych nie jest notowane w MSW ani jako rozpracowywany "figurant" ani jako tajny współpracownik lub tp.]

3[?].II.1977, tajny wniosek o przeprowadzenie rozmowy operacyjnej z O.: wnioskuję o przeprowadzenie rozmowy, w trakcie której zamierzam uzyskać adresy, kontakty figuranta [czyli: G.] ... Ponadto zostanie podjęta próba nawiązania dialogu z rozmówcą pod kątem wykorzystania go w przyszłości jako źródła informacji o działalności G. i jego ojca [czytaj: próba pozyskania O. do współpracy w charakterze donosiciela] ... Jako element presji psychicznej zostanie wykorzystany fakt ewentualnego zastrzeżenia wyjazdów za granicę [czyli: zatrzymania paszportu] oraz poinformowania instytucji ojca zajmującego wysoką pozycję społeczną związaną z wyjazdami za granicę. Rozmowa zostanie przeprowadzona w Komendzie Dzielnicowej Warszawa Śródmieście w dniu 10.02.1977 r. [Podpisano] st. insp. Wydz. III [czyli: SB] ppor. ... Zatwierdzam [podpis zwierzchnika]

26[?].II.1977, tajna notatka służbowa z przeprowadzonej rozmowy z kontaktem figuranta SOR nr ...: ... O. poinformował, że zna G. ze szkoły średniej, ale nie spotykał się z nim od listopada 76 r. ... Nigdy nie widział żadnych materiałów o wrogiej treści. ... Celem rozpoznania stosunku do SB i ewentualnego nawiązania dialogu zadałem pytanie, czy mógłby dzisiejszą rozmowę zachować w tajemnicy. O. w odpowiedzi stwierdził, że koledzy wiedzieli o wezwaniu go na Komendę MO, a poza tym G. był jednak jego kolegą ze szkoły i nie chciałby naruszać lojalności koleżeńskiej. W związku z taką postawą odstąpiono od próby nawiązania dialogu [czytaj: odstąpiono od próby zwerbowania].

28[?].II.1977, dopisek zwierzchnika na powyższej tajnej notatce służbowej: Rozmowa nic do sprawy nie wniosła - prawdopodobnie O. "krył" figuranta. Po rozmowie o fakcie i treści poinformował G.

Tak zakończyła się próba uczynienia z O. donosiciela informującego o poczynaniach G. oraz jego ojca.

[Opis całej tej ponad dwa miesiące trwającej operacji na podstawie dokumentów otrzymanych w IPN na "wniosek poszkodowanego" G. (nr WP-1076). Pewne uzupełnienia wniosą tu zapewne materiały z akt osobowych O., których sygnaturę odnalazłem w wykazie IPN]

Kogo nie ma w wykazach IPN?

Po pierwsze, udostępniona w warszawskiej siedzibie IPN ewidencja akt osobowych oraz spraw operacyjnych (i innych, wymienionych we wprowadzeniu) obejmuje przede wszystkim osoby i sprawy związane z Warszawą i Mazowszem. Z małymi wyjątkami próżno tu szukać osób z Gdańska, Krakowa, Poznania, Rzeszowa, Szczecina, Wrocławia, Zakopanego itd. Ich akt, jeśli się zachowały, radzę szukać w terenowych oddziałach IPN, a nie w Warszawie.

Po drugie, umieszczone w ewidencji sygnatury dotyczą zachowanych akt lub ich fragmentów (albo mikrofilmów akt), natomiast - jak się zdaje - nie dotyczą lakonicznych zapisów z ksiąg rejestrowych i innych drobnych wzmianek. Jeśli więc w latach 1989-1990 generał Buła, generał Dankowski lub poseł redaktor Michnik i jego komisja polecili czyjeś akta doszczętnie usunąć (a wykonawcy wykonali tę pracę dostatecznie skrupulatnie), to po tej lub owej osobie mogły pozostać w archiwum jedynie gołe zapisy w rejestrze lub jakieś wzmianki w cudzych aktach - co, jak się zdaje, nie kwalifikowało do wpisania przez IPN na listę zasobu akt osobowych, czyli - innymi słowy - na tzw. listę Wildsteina. Drobny przykład: w materiałach SOR "KACPER", które otrzymałem w ramach realizacji mojego wniosku "pokrzywdzonego", na str. 62. w notatce sporządzonej w drugiej połowie lat 70-tych ręką funkcjonariusza SB a zatytułowanej "Kontakty Marcina Gugulskiego" po numerze 13 widnieje taki oto zapis: "[nazwisko, imię oraz personalia rodziców] urodzona ... mgr fizyki, czł. PZPR, nauczycielka zatrudniona w szkole podst. przy ul. ... na st. z-cy dyr. (b. I sekretarz POP) (kandydat na t.w. Sekcji III)". Otóż na "liście Wildsteina" nazwiska tej mojej znajomej wśród sygnatur z dwoma zerami nie ma, znalazłem je natomiast - czego się zresztą spodziewałem - wśród sygnatur spraw operacyjnych, bo mowa o osobie przez długie lata energicznie czynnej w opozycji w skali Warszawy i całego kraju (a po "okrągłym stole" jednej z ważnych postaci ROAD, UD i UW oraz władz miejskich Warszawy). Złożenie w IPN zapytania o status pokrzywdzonego/pokrzywdzonej powinno w takich i podobnych sytuacjach rozwiewać wątpliwości, które mogłyby się zrodzić w nazbyt podejrzliwym umyśle po lekturze zapisków takich jak cytowany tu fragment akt SOR "KACPER". Wypada to zrobić tym bardziej, gdy - jak w tym przypadku - rzecz dotyczy osoby o powszechnie znanym nazwisku.

Po trzecie, ewidencja z natury rzeczy podaje jedynie te sygnatury, nazwiska i kryptonimy spraw, które dotyczą akt już przejętych, uporządkowanych i zewidencjonowanych. Tymczasem, zwłaszcza w przypadku akt służb wojskowych, proces ten jest daleki od finału.

Po czwarte, łatwo zauważyć, że w ewidencji nie ma nazwisk wszystkich funkcjonariuszy (jest Moczar, ale nie ma Kiszczaka), nie ma też sporej liczby najbardziej znanych tajnych współpracowników z Warszawy, nie ma też wszystkich osób i spraw rozpracowywanych.

Po prostu, na razie jest to, co jest.

Sprawy, numery, wnioski i terminy

Od końca stycznia IPN zalewa fala tsunami wniosków o udostępnienie dokumentów i zapytań o status pokrzywdzonego. Od dwóch tygodni codziennie w warszawskim IPN wnioski składa po kilkaset osób. We wrześniu we wszystkich polskich konsulatach na całym świecie złożono 1 (słownie: jeden) wniosek; w Warszawie przez cały wrzesień jedynie 19 wniosków, a w lutym codziennie ponad 300. Oznacza to wzrost o ponad 50.000%. To niezła miara zmiany w życiu Polski, poglądach Polaków i aktywności IPN. Katalizatorem tych zmian była akcja red. Wildsteina, ale teraz sprawa toczą się już własnym rozpędem.

Na razie uwaga sporej części mediów i czytelników skupia się na aktach osobowych, na ich sygnaturach z zerem lub z dwoma zerami a przede wszystkim na odgadywaniu, czyje dwa zera oznaczają konfidenta, a czyje - osobę, którą SB jedynie planowała lub nieskutecznie próbowała zwerbować.

Odgadywanie statusu osoby na podstawie gołej sygnatury jej akt osobowych przypomina odgadywanie tytułu książki na podstawie nazwiska autora i bibliotecznego numeru inwentarzowego lub odgadywanie płci kierowcy na podstawie koloru karoserii i numeru rejestracyjnego samochodu. W obu przypadkach można trafić, ale można też boleśnie spudłować. Kto chce mieć pewność - musi z bliska spojrzeć na książkę lub na kierowcę.

Kto chce mieć pewność, ten musi zajrzeć do akt, które IPN opatrzył umieszczoną w katalogu sygnaturą. Może do nich spojrzeć, jeśli przysługuje nam status pokrzywdzonego, to znaczy jeśli bezpieka zbierała informacje na nasz temat, a my sami nie byliśmy ani funkcjonariuszem, ani współpracownikiem służb.

Stałe porządkowanie zbiorów IPN i ostatnie ujawnienie wykazu sygnatur akt osobowych znakomicie ułatwia i przyspiesza proces udostępniania akt.

W ciszy archiwum

W niewielkiej czytelni naukowej IPN przy ul. Towarowej 28, gdzie jeszcze miesiąc temu było sennie i cicho, stanu oblężenia nie widać. Tłumy chętnych walą jedynie do złożenia zapytania o status pokrzywdzonego i wniosku o udostępnienie dokumentów, bo też jest to najprostszy, zwyczajny i w miarę prosty sposób rozproszenia wątpliwości bliźnich i pokazania, czy za czasów PRL było się podłą świnią, twardym zawodnikiem, spokojnym obywatelem, czy jeszcze kimś innym. Po pierwszych dość histerycznych dniach, zachowania goszczących w IPN wnioskodawców z tzw. listy Wildsteina coraz częściej są spokojne. Ci, co w czasach PRL zachowywali się przyzwoicie, składają wnioski spokojnie, bo prawdy na swój temat i na temat SB nie boją się, a niekiedy są jej po prostu ciekawi i chcą ją przekazać młodszemu pokoleniu - żeby wiedziało, jak było.

Gdy kolejka składających wnioski kłębi się na korytarzach IPN, w czytelni nadal panuje biblioteczna cisza i spokój. Nikt nikogo tu nie pogania, a przy katalogowym stanowisku komputerowym nie dyszy tłum żądnych wiedzy dziennikarzy i uczonych. Kilku bladolicych doktorantów biedzi się nad tekami dokumentów, czasem ktoś zajrzy odebrać zamówione kserokopie, czasem ktoś pomyli drzwi. To się oczywiście zmieni, gdy IPN zacznie udostępniać dokumenty tysiącom osób składających w tych dniach nowe wnioski. Trzeba będzie powiększyć czytelnię dokumentów, oddelegować więcej pracowników do ich wyszukiwania, udostępniania i powielania. Trzeba też będzie zapewne powiększyć czytelnię jawną, bo w końcu nawet najtępsi dziennikarze zrozumieją, że archiwa IPN to kopalnia ciekawych i ważnych tematów. Powinny pójść na to fundusze zabrane IPN-owi przez SLD (a teraz obiecane przez premiera Belkę).

***

Takie teraz czasy, że gdy ktoś - zwłaszcza dziennikarz lub inna osoba wykonująca zawód zaufania publicznego - wypowiada się na temat lustracji lub udostępniania dokumentów, to przedtem powinna powiedzieć, czy już złożyła zapytanie o status pokrzywdzonego w IPN oraz jaką otrzymała odpowiedź. No, chyba że ma 20 lat i PRL pamięta przeważnie z piaskownicy... Ja mam lat nieco więcej...

Swój wniosek złożyłem w czerwcu 2002 roku a zaświadczenie o statusie pokrzywdzonego oraz dostęp do dokumentów dotyczących mojej osoby otrzymałem w marcu 2004 roku, czyli po 21 miesiącach oczekiwania. Niektórym nerwowo wyczekującym na zaświadczenie o statusie pokrzywdzonego i na "swoje papiery" z archiwum IPN miałbym ochotę powiedzieć:

Czemu dopiero teraz tak Wam spieszno, piękne Panie i szlachetni Panowie? Od ukatrupienia pierwszej próby lustracji w 1992 roku minęło 13 lat. Ustawę o IPN uchwalono ponad 5 lat temu. Czemu dopiero teraz tak Wam spieszno, Panie i Panowie? Cierpliwości!