POLITYKA WOBEC HISTORII, HISTORIOGRAFIA WOBEC POLITYKI: PRL i III RZECZPOSPOLITA



9 października 2001 r. odbyła się dyskusja wokół tez dr. hab. Andrzeja Friszke zawartych w artykule Spór o PRL w III Rzeczypospolitej (1989-2001), który ukaże się w pierwszym numerze przygotowywanego do druku periodyku naukowego IPN "Pamięć i Sprawiedliwość". Uczestniczyli w niej oprócz Autora: dr hab. Edmund Dmitrów, dr Antoni Dudek, dr hab. Paweł Machcewicz, prof. dr hab. Andrzej Paczkowski oraz prof. dr hab. Jerzy Wiatr. Poniżej publikujemy fragment tej obszernej, wielowątkowej dyskusji.




[...]
Jerzy Wiatr - Powiem, dlaczego rok 1981 jest takim szczególnie kontrowersyjnym punktem w naszej dyskusji. Po pierwsze, jego chronologiczna bliskość powoduje, iż w tę dyskusję angażują się także ludzie młodsi. Dla mnie zarówno rok 1981, jak i 1956 są częścią mojej biografii. Rozumiem jednak, że dla części panów 1956 r. to są "czasy napoleońskie", a 1981 r. jest częścią panów biografii. Rozumiem, że to może stwarzać napięcie. Jest jednak coś głębszego. W 1956 r., i to chyba najbardziej odróżnia 1956 rok od roku 1981, żadna istotna część społeczeństwa polskiego nie opowiadała się za obaleniem systemu i zerwaniem ze Związkiem Radzieckim. [...]
Natomiast w 1981 r. sytuacja była inna. Większość politycznie czynnych Polaków, niekoniecznie ogół społeczeństwa, domagała się zasadniczej zmiany systemu. [...] W 1956 r. rządzący mieli spore pole manewru, które Gomułka i jego ekipa wykorzystali. [...] W 1981 r. pole kompromisu właściwie zniknęło. W momencie kiedy Jaruzelski nie mógł zrealizować jakiejś koncepcji współrządzenia, alternatywą był albo stan wojenny, albo interwencja. [...] Jest to punkt widzenia subiektywny, pochodzący od człowieka, który był w te wydarzenia zaangażowany. [...]
Inną kwestią odróżniającą 1956 r. od 1981 r. jest fakt, iż po 1956 r. Gomułka zmarnował efekty 1956 r., podczas kiedy po 1981 r. Jaruzelski nie zmarnował możliwości, które tkwiły w stanie wojennym. Nie tylko dzięki doprowadzeniu do "okrągłego stołu". [...] Gdyby jednak nie doszło do "okrągłego stołu" i zatrzymać się nad rozwojem wydarzeń do roku 1986, to i tak w ciągu 5 lat po wprowadzeniu stanu wojennego Polska zmieniła się w istotny sposób na lepsze. W ciągu 5 lat po 1956 r. Polska w istotny sposób zmieniła się na gorsze. [...]

Andrzej Paczkowski - Nie mogę zgodzić się z tezą pana profesora Wiatra, że w 1956 r. większość społeczeństwa nie opowiadała się za odrzuceniem systemu komunistycznego i nie występowała przeciwko ZSRR. Faktycznie, zachowania opisywane przez pana profesora były charakterystyczne dla środowisk elitarnych, które dominowały na wiecach i zgromadzeniach. Mamy jednak takie fakty, jak demonstracje pod konsulatami radzieckimi czy niszczenie urządzeń zagłuszających, które mogły stać się zapowiedzią ostrzejszych wystąpień. [...] Dodajmy, że nie miały one charakteru demokratycznego, ale raczej narodowy i antysowiecki. To wszystko zostało zahamowane przez interwencję sowiecką na Węgrzech. [...] Społeczeństwo przestraszyło się. Nie bez znaczenia była też postawa kardynała Wyszyńskiego, który odmówił wsparcia wyraźnie antykomunistycznego nurtu.
[...] Nie mogę się zgodzić z tezą, że w 1981 r. ruch solidarnościowy chciał obalić system. Był to tylko jeden z nurtów w "Solidarności", który faktycznie zaczął przybierać na sile od połowy 1981 r., ale wcześniej był słaby. Ruch solidarnościowy zmierzał raczej do istotnej korekty systemu. [...] Uważano, że powinna to być jakaś głęboka reforma systemowa oparta na zasadzie porozumień społecznych i odejścia od monopolu władzy PZPR. Wydaje się - tu jestem w jakimś stopniu adwokatem centrum władzy - że trudno było rządzącym odnieść się pozytywnie do tych planów, gdyż nie było przyzwolenia Moskwy dla reformy systemowej. Brak klimatu międzynarodowego sprzyjającego zmianom odróżniał lata 1980-1981 od wydarzeń październikowych. [...] Odnosząc się z kolei do stwierdzenia pana profesora, że generał Jaruzelski nie zmarnował czasu po wprowadzeniu stanu wojennego, myślę, że również tu trzeba mieć na uwadze czynnik zewnętrzny. Generał Jaruzelski nie mógłby doprowadzić do "okrągłego stołu", gdyby nie było Gorbaczowa w Moskwie.
Tu z kolei dotykamy kwestii suwerenności. Wydaje się, że po 1956 r. większość decyzji państwowych, często fatalnych, była podejmowana nad Wisłą, zapewne po wcześniejszych konsultacjach. Suwerennie została również podjęta tak ważna decyzja, jak podpisanie porozumień sierpniowych. Zakres tej suwerenności nie był jednak tak znaczny, by podejmować próby wprowadzenia istotnych korekt ustrojowych. Moskwa ostro atakowała rewizjonizm czy potem eurokomunizm jako "kapitalistyczną dywersję". Musiały dopiero zajść głębokie przemiany w ZSRR, by polscy reformatorzy, czy jak ich określaliśmy: "realiści", mogli zacząć wprowadzać swoje koncepcje w życie.

Antoni Dudek - Odniosę się do kwestii poruszonych wcześniej przez pana profesora Wiatra. [...] Różnica między nami tkwi w pewnych fundamentalnych sprawach, ale tkwi również w słowach. Pierwszą kwestią jest podnoszona przez pana profesora - w artykule opublikowanym w "Gazecie Wyborczej" - teza o rzekomym monopolu prawicy w środkach masowego przekazu, monopolu na formułowanie ocen PRL. Z takim postawieniem sprawy się nie zgadzam, bo to uprawnia do czynienia analogii z epoką PRL, gdzie mieliśmy do czynienia z rzeczywistym monopolem jednej opcji w dyskusjach publicznych. Zgadzam się natomiast z bardziej wyważoną wypowiedzią pana profesora, wyrażoną już w trakcie naszej rozmowy, że po 1989 r. pewna tendencja zaczęła w dyskusji o naszej przeszłości dominować.
Pan profesor nie jest zadowolony z dominacji krytycznej oceny dziejów PRL i określa ją mianem prawicowej. Ja zaś jestem z tego stanu zadowolony i mam nadzieję, że nie ulegnie on zmianie. Jeśli bowiem historiografia chociaż w niewielkim zakresie rzeczywiście kształtuje świadomość społeczną, a przynajmniej świadomość elit, to zaproponowane przez pana spojrzenie na historię PRL, które ja określam jako pewną próbę relatywizacji, jest szkodliwe dla polskiej demokracji. System demokratyczny bowiem jest w naszym kraju bardzo słaby i w niewielkim tylko stopniu zakorzeniony w społeczeństwie. Jeśli więc zaczyna się relatywizować moralną ocenę systemu totalitarnego czy też autorytarnego, jaki istniał w Polsce przed 1989 r., to wówczas podkopuje się jeden z fundamentów polskiej demokracji. Nie sądzę oczywiście, by pan profesor był przeciwnikiem demokracji. Jeśli jednak jest ona dla pana tak samo ważna jak i dla mnie, to musimy epokę dyktatury wspólnie i jednoznacznie potępić. Możemy się różnić w ocenie poszczególnych wydarzeń, i to jest naturalne. Inaczej możemy oceniać wydarzenia roku 1956, 1968, a zwłaszcza lata kryzysu 1980-1981. Jeśli jednak stoimy obaj na gruncie porządku demokratycznego, to ocenę bilansu końcowego tamtej epoki powinniśmy mieć wspólną i powinna być ona krytyczna. [...]

Jerzy Wiatr - Zgadzam się, że potrzebna jest jednoznaczna ocena moralna dyktatury. Nie kwestionuję, że jest to bardzo potrzebne demokracji. Natomiast, moim zdaniem, jeśli dokonuje się oceny PRL bez uwzględnienia warunków, w których działali ludzie, to szkodzi to demokracji. Tworzy bowiem przekonanie, że istnieje pewna klasa ludzi, która nie jest godna, by traktować ją jako partnera w systemie demokratycznym.

Antoni Dudek - Jednak ci ludzie już rządzili III Rzecząpospolitą i znów zaczynają nią rządzić.

Jerzy Wiatr - Właśnie o to mi chodzi. Jeśli mówimy o konieczności potępienia cenzury, wsadzania ludzi do więzień, to absolutnie się z tym zgadzam. Napisałem to sto razy i mogę napisać jeszcze dwieście. Natomiast jeśli przedstawia się sprawę tak, że osoby uczestniczące w rządzeniu PRL są gorszymi Polakami, to nie służy to wcale demokracji. Dlaczego pan doktor Dudek uważa, że demokracja jest słaba? Ja również uważam, że demokracja jest słaba. Jest słaba dlatego, że przez Polskę przechodzi głęboki podział, który nie ma nic wspólnego z różnicami programowymi, a tyczy się kwestii historycznych. Rodzi to wiele konsekwencji praktycznych, uniemożliwiając na przykład tworzenie programowych koalicji. Wychodzi się później na tym tak, jak Unia Wolności wyszła na swojej polityce. Jeszcze raz powtórzę: z faktu, że system jest oceniany negatywnie, nie musi wynikać równocześnie negatywna ocena wszystkich zaangażowanych w ten system ludzi. Trzeba bowiem pamiętać, że ów system został Polsce narzucony i że część ludzi działających w nim nie ponosi za niego odpowiedzialności. Innymi słowy: Aleksander Kwaśniewski nie stworzył tego systemu.

Antoni Dudek - Zgadzam się, tylko Aleksander Kwaśniewski i ludzie od niego starsi dokonali kiedyś jakiegoś wyboru i pozostaje pytanie, czy można oddzielić system od ludzi, którzy w nim działali. Jest to, moim zdaniem, fundamentalna kwestia.

Jerzy Wiatr - W kwestii, że system PRL był zły, już się zgodziliśmy. W tej sprawie panuje między nami zgoda. Gdyby ktoś próbował wprowadzać go siłą, pójdziemy razem na barykady, by z nim walczyć. Jednak czy z tego, że Leszek Miller był członkiem Biura Politycznego KC PZPR, wynika nieszczęście, gdy wyborcy czynią go premierem? Moim zdaniem, nie. Mówię tak nie dlatego, że jestem członkiem SLD. Jeśli bowiem Leszek Miller nie ma osobiście nic na sumieniu, to dlaczego fakt, że znajdował się po innej stronie niż opozycja demokratyczna, ma go dyskwalifikować? Jeśli nie zdyskwalifikowało go to w oczach wyborców, to dlaczego miałoby go dyskwalifikować w oczach historyków? Czy negatywna ocena systemu, której zresztą dokonał kilkakrotnie prezydent Kwaśniewski, stanowi wystarczające uzasadnienie dla nieobecności przedstawicieli Episkopatu na uroczystości zaprzysiężenia demokratycznie wybranego prezydenta? Czy to nie osłabia demokracji?

Paweł Machcewicz - Czy pan profesor nie uważa, że niepokój historyków czy ludzi związanych z drugą stroną sceny politycznej może być uzasadniony, że co prawda Leszek Miller nie zrobił prawdopodobnie nic niegodziwego, ale w jego zapleczu politycznym są ludzie, którzy robili rzeczy niegodziwie i którzy się tego nie wstydzą? [...]

Jerzy Wiatr - Zgadzam się i nie wykluczam, że może istnieć ryzyko rewanżyzmu ze strony osób, które wcale nie uważają, że tamten system był zły. Co jednak szkodzi demokracji? Moim zdaniem demokracji przeszkadza najbardziej tworzenie atmosfery przepaści, której podstawą nie jest stosunek do demokracji, lecz okoliczność, kto był, a kto nie był w demokratycznej opozycji. Konsekwencją tej manichejskiej wizji historii, o której pisałem w "Gazecie Wyborczej", jest stawianie znaku równości między mną a generałem Milewskim. [...]

Andrzej Paczkowski - Pojawiają się jednak z "drugiej strony" działania, które mogą służyć podtrzymywaniu takiej wizji historii. Przykładem może być artykuł Adama Łopatki w zbiorze Polska pod rządami PZPR. [...] Drugi przykład to artykuły zawarte we wrześniowym "Dziś", na przykład artykuł Jan Paweł II a polityka Reagana, który jest napisany w takiej konwencji, że musi budzić oburzenie. A przecież nie jest to pismo pokroju "Nie". [...]

Uważam, że poznanie motywów ludzi rządzących PRL jest ważniejsze niż motywów działań ludzi z opozycji, gdyż ci pierwsi mieli znacznie większy wpływ na wydarzenia. Powiedział pan - "robić w istniejących warunkach wszystko, co możliwe dla Polski". Jest to motyw, który się często przewija, niezależnie od realiów politycznych. Zawsze są środowiska, które chcą robić coś pozytywnego. Moje zastrzeżenia budzi jednak nadmierne uwypuklanie tego akurat motywu. Rzadko tak bywa, by jednostka, a tym bardziej grupa ludzi, kierowała się tylko jednym motywem. Jednoznaczne postawy można mieć w nadzwyczajnych sytuacjach - wybucha wojna i ludzie idą na front. [...] Badanie motywów działania jest wielkim zadaniem dla historyków. Być może łatwiej byłoby to zrobić historykom, którzy znają PZPR od środka, bo w niej tkwili. Ale zapewne opiszą to dopiero młodzi historycy na podstawie archiwaliów i dojdą do wniosku, że motywacje działań były różne - patriotyczne, ideologiczne, ambicjonalne.
Mój spór z Andrzejem Walickim dotyczy między innymi tego, czy w ruchu komunistycznym, czy ściślej rzecz biorąc, w PZPR po 1956 r., istotna była motywacja ideowa. Jego zdaniem przestała odgrywać jakiekolwiek znaczenie. Moim zdaniem przynajmniej dla części osób była ważna. Ale przecież i w czasach stalinowskich nie wszyscy członkowie partii komunistycznej znajdowali się w niej dlatego, że wierzyli w marksizm-leninizm [...]. Byli też konformiści, a zapewne nawet tchórze. Nie wykluczyłbym też, że były i osoby, które chciały schować się za legitymacją, aby uniknąć prześladowań czy kłopotów, na przykład byli oficerowie AK albo kolaboranci. O ile się nie mylę, to jedna z osób skazanych w 1949 r. za zbrodnię w Jedwabnem zapisała się do PPR. Znaczenie miały również ambicje. [...] Może nie była to główna motywacja, ale na pewno istotna. [...]

Edmund Dmitrów - Dr Dudek użył w swojej książce pojęcia "tendencja totalitarna". Wydaje mi się, że takie ujęcie dziejów PRL łączy dr. Dudka i prof. Jerzego Wiatra. Być może takie podejście do kwestii totalitaryzmu wydaje się najbardziej adekwatne. Chciałbym postawić pytanie: czy paradygmat interpretacji dziejów PRL rozpatrywany w kategoriach totalitaryzmu podlega weryfikacji, jeśli tak, to w jakim stopniu?

Paweł Machcewicz - Chciałbym powiedzieć kilka słów nie tyle o debacie na temat PRL, ile o samym PRL i odnieść się do roli reformatorów. Zgadzam się z profesorem Wiatrem i Andrzejem Friszke, że nie można pisać rzetelnej historii PRL bez uwzględnienia roli reformatorów. Zgadzam się do pewnego stopnia z tezą, że ich znaczenie wzrastało w momentach konfliktów społecznych. Ale nie dońca. O ile bowiem 1956 r. jest wielkim sukcesem reformatorów, o tyle rok 1981 jest ich klęską. W 1981 r. nacisk zewnętrzny na partię był być może zbyt silny, aby mogły rozwinąć się w niej tendencje reformatorskie. Moim zdaniem reformatorzy odegrali kluczową rolę w 1956 r. i w latach 1986-1989. W 1956 r. to nie tyle sytuacja na Węgrzech rozładowała wybuchowe nastroje, ile zręczne rozegranie kryzysu politycznego najpierw przez frakcję reformatorów, a potem przez Władysława Gomułkę. Gomułce udało się rozładować nastroje, kiedy stanął na czele ruchu społecznego domagającego się poważnych zmian i zrealizował część jego programu. Patrzymy na Gomułkę przez pryzmat roku 1970 i strzelania do robotników, a zapominamy, jakim politykiem był w 1956 r. Dużym jego sukcesem było uzyskanie od Moskwy istotnych koncesji dla Polski i niedopuszczenie do interwencji sowieckiej. Inną sprawą jest to, że w następnych latach zmarnowano większość szans i możliwości [...] co ostatecznie doprowadziło do tragedii.
Pod koniec lat osiemdziesiątych sytuacja była inna, dlatego że reformatorzy nie działali wówczas pod bezpośrednią presją społeczną, do 1988 r. sytuacja wewnętrzna była względnie stabilna. W latach 1986-1987 w kierownictwie partii zaczęto odwoływać się do opinii eksperckich, zdawać sobie sprawę z sytuacji gospodarczej, pogorszenia nastrojów społecznych i słabnięcia pod wpływem pierestrojki "straszaka radzieckiego", który wymuszał posłuszeństwo. Zasługą reformatorów i generała Jaruzelskiego było podjęcie decyzji o reformach systemowych. Inną sprawą jest, że kierownictwo partii utraciło kontrolę nad zainicjowanym procesem zmian, który w krótkim czasie doprowadził do upadku PRL, oczywiście wbrew intencjom rządzących. [...]
Parę słów chciałbym poświęcić kwestii totalitaryzmu. Uważam, że pojęcie to jest bardzo ważne przy analizie PRL. W Polsce w latach 1947-1954 budowano państwo totalitarne i wprowadzano wzorce sowieckie we wszystkich dziedzinach życia. Potem nastąpiła odwilż - przełom 1956 r., który rozpoczął detotalitaryzację systemu. Pozostała jednak nie tylko tendencja totalitarna, lecz również struktury powstałe w fazie totalitarnej. Moim zdaniem była zasadnicza różnica między komunizmem nawet w fazie posttotalitarnej a klasycznymi reżimami autorytarnymi. Zakres kontroli nad różnymi formami życia był w Polsce, nawet u schyłku lat osiemdziesiątych, znacznie większy niż w Hiszpanii generała Franco. Tam nigdy państwo czy partia tak bardzo nie ingerowały w życie ekonomiczne, kulturalne czy społeczne. W PRL niemal do końca trwały posttotalitarne struktury, mimo że nie były już wypełniane totalitarną treścią. Fakt ten determinował w znacznej mierze rzeczywistość, w której funkcjonowali zarówno aktorzy obozu rządzącego, jak i opozycji. [...]

Antoni Dudek - Chciałbym krótko poruszyć trzy kwestie, głównie ustosunkowując się do wcześniejszych wypowiedzi profesora Wiatra. Wydaje mi się, że jest bezspornym faktem, że stan wojenny mógł być przeprowadzony bardziej krwawo i że lata osiemdziesiąte w porównaniu do okresu po 1956 r. mają odwrotną sekwencję wydarzeń: droga wiedzie nie od kompromisu do represji, lecz od represji do kompromisu. Jeśli jednak chodzi o bilans społeczno-ekonomiczny, to dekada rządów Jaruzelskiego była najbardziej nieudanym okresem w dziejach PRL. Zmarnowano wówczas najwięcej szans. Gierek wziął 20 mld dolarów długu, ale mimo ogromnego marnotrawstwa coś za to zbudowano. W czasach generała Jaruzelskiego dług wzrósł natomiast o kolejne 20 mld, ale były to tylko odsetki od niespłacanych kredytów. Był to czas wielkiej beznadziei, który zaowocował między innymi tym, że Polskę opuściło około miliona obywateli, w sporej części młodych i dobrze wykształconych.
Odnosząc się zaś generalnie do bilansu społeczno-gospodarczego PRL, chciałbym powiedzieć, nie kwestionując pewnych dokonań w tym okresie, że jest on w moim przekonaniu ujemny z powodów wymienionych już przez przedmówców. Idealizowanie osiągnięć PRL - czego byliśmy świadkami także podczas ostatniej kampanii wyborczej - jest niebezpieczne i może skutkować zakwestionowaniem większości sensownych posunięć ekonomicznych i wyrzeczeń podjętych w Polsce po 1989 r. Mówienie, że bilans ekonomiczny PRL jest dodatni, że ludziom w sumie żyło się wówczas lepiej niż obecnie, to wsparcie dla sił populistycznych wierzących, że przy pomocy kilku prostych działań można będzie przywrócić gierkowskie eldorado.
Nie wydaje mi się też, w przeciwieństwie do tego, co mówił pan profesor Wiatr, że można tak do końca oddzielić ocenę systemu dyktatorskiego od oceny ludzi w nim działających. Co oczywiście nie oznacza, że tym ludziom winno się odbierać prawa polityczne, i tak przecież nie jest. Co więcej: oni rządzili, rządzą i spora część społeczeństwa ich popiera. Pozostaje jednak problem natury moralnej. Za kilka lat ludzie urodzeni po 1989 r. zaczną nam, historykom, zadawać pytanie: jak to możliwe, że równo mamy oceniać tych, którzy walczyli z dyktaturą, i tych, którzy ją współtworzyli? To, czego mi najbardziej brakuje u tych ostatnich, to brak konfrontacji z własną przeszłością. A jest ona bardzo ważna dla przyszłości demokracji w naszym kraju. Brakuje mi powiedzenia: wtedy służyłem złej sprawie, dziś służę demokracji.

Jerzy Wiatr - Uważam takie postawienie sprawy za ogromne uproszczenie. Nie mogę z czystym sumieniem powiedzieć, że służyłem złej sprawie, bo czy moja działalność w 1956 r. była zła? Zastanawiam się, czy dla Polski byłoby lepiej, gdybym był apolitycznym lekarzem zamiast być partyjnym rewizjonistą.

Antoni Dudek - Nie chodzi mi o partyjnych rewizjonistów, których w milionowej partii było w najlepszym razie kilkudziesięciu, ale o kilkanaście tysięcy jej funkcjonariuszy, którzy - jak na przykład Leszek Miller - nigdy rewizjonistami nie byli, ale do końca pracowali w służbie dyktatury.

Jerzy Wiatr - Nie zgadzam się na duży kwantyfikator na tezę, że wszyscy, którzy byli związani z tamtym systemem, służyli złej sprawie, chociaż niektórzy służyli. Zgadzam się również, że istniał nurt zdrady narodowej, ale był on tylko jednym z kilku, jakie istniały w obozie władzy. [...]

Edmund Dmitrów (1949) - naczelnik OBEP w Białymstoku, docent w Zakładzie Studiów nad Niemcami w Instytucie Studiów Politycznych PAN, członek Rady Naukowej Instytutu Herdera w Marburgu oraz Rady Naukowej ISP PAN, autor m.in.: Niemcy i okupacja hitlerowska w oczach Polaków. Poglądy i opinie z lat 1945-1948 (Warszawa 1982), Obraz Rosji i Rosjan w propagandzie narodowych socjalistów 1933-1945. Stare i nowe stereotypy (Warszawa 1997).
Antoni Dudek (1966) - naczelnik Wydziału Badań Naukowych, Dokumentacji i Zbiorów Bibliotecznych w Biurze Edukacji Publicznej IPN, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor i współautor kilkunastu książek z zakresu historii najnowszej Polski. Ostatnio opublikował Ślady PeReLu (2000).



Andrzej Friszke (1956) - docent w Instytucie Studiów Politycznych PAN, wiceprzewodniczący Kolegium IPN oraz członek kolegium redakcyjnego "Więzi", badacz najnowszych dziejów Polski, autor m.in. O kształt niepodległej (Warszawa 1989), Opozycja polityczna w PRL 1945-1980 (Londyn 1994), Polska Gierka (Warszawa 1995), Oaza na Kopernika: Klub Inteligencji Katolickiej 1956-1989 (Warszawa 1997), Życie polityczne emigracji (Warszawa 1999).



Andrzej Paczkowski (1938) - profesor w Instytucie Studiów Politycznych PAN, członek Kolegium IPN, wieloletni prezes Polskiego Związku Alpinizmu, autor m.in. Prasa drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939 (Warszawa 1971), Prasa i społeczność polska we Francji w latach 1920-1940 (Warszawa 1997), Stanisław Mikołajczyk czyli klęska realisty (Warszawa 1991), Pół wieku dziejów Polski: 1939-1989 (Warszawa 1995), Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski: szkice do portretu PRL (Warszawa 1999), współautor Czarnej księgi komunizmu (Warszawa 1999), Droga do "mniejszego zła" (Warszawa 2001), wydawca wielu tomów źródeł historycznych.



Paweł Machcewicz (1966) - dyrektor Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, badacz dziejów PRL, "zimnej wojny" oraz historii Europy w XX wieku; autor książek: Polski rok 1956 (Warszawa 1993), Władysław Gomułka (Warszawa 1995), Historia Hiszpanii (wraz z Tadeuszem Miłkowskim, Wrocław1998), Emigracja w polityce międzynarodowej (Warszawa 1999); Kampania wyborcza i wybory do Sejmu 20 stycznia 1957 r. (Warszawa 2000).



Jerzy Józef Wiatr (1931) - emerytowany profesor socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, dyrektor Instytutu Badań Społecznych i Międzynarodowych Fundacji im. K. Kelles-Krauza i redaktor naczelny kwartalnika "Myśl Socjaldemokratyczna", a także prezydent Central European Political Science Rewiev i członek redakcji kwartalnika "International Political Science Rewiev". W latach 1949-1990 należał do PZPR, od grudnia 1981 do lutego 1984 był dyrektorem Instytutu Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu KC PZPR; 1990-1999 - członek SdRP, członek Rady Naczelnej, 1993-1997 - członek Prezydium Rady Naczelnej, 1991-1996 - przewodniczący Rady Warszawskiej. Jest członkiem SLD, wchodzi w skład Krajowej Komisji Etyki. Poseł I, II i III kadencji Sejmu RP. Minister edukacji narodowej w rządzie Włodzimierza Cimoszewicza (1996-1997).