2008
(...)
"996" - obywatele państw obcych, mniejszości słowiańskie w Polsce
Referat "996" (oznaczany także jako "996/S" lub "Sąsiadka") zajmował się sprawami penetracji niemieckich władz bezpieczeństwa w środowiskach obywateli państw obcych i słowiańskich mniejszości narodowościowych ("białych" Rosjan, Białorusinów, Ukraińców, Litwinów, Węgrów). Ponadto - jak wspominał Bernard Zakrzewski - "w referacie tym były grupy studyjne, które zajmowały się opracowaniem problemu polsko-czeskiego, niemieckich tendencji separatystycznych oraz niemieckich ruchów antyhitlerowskich. Nad problematyką tych spraw pracowało koło naukowców [...]. W referacie tym był wreszcie specjalista od spraw wyznaniowych, roli zakonów, sprawy powiązań międzynarodowych na odcinku hierarchii kościelnych i zakonnych". Zakrzewski sugeruje również, że pracownicy "996" penetrowali i ochraniali przed niemiecką inspiracją polskie środowiska wolnomularskie.
Funkcję kierownika referatu od sierpnia 1942 r. pełnił kpt./mjr Samuel Kostrowicki "Jakub", "Jastrząb", "Krzysztof'. Samuel Andrzej Lew Kostrowicki (Ostik-Kostrowicki) urodził się 4 grudnia 1902 r. w Lidzie, absolwent gimnazjum polskiego w Mińsku, w 1918 r. służył w I Korpusie Polskim na Wschodzie i od tego roku w WP, został ranny, od stycznia do kwietnia 1919 r. w niewoli bolszewickiej, następnie w Oddziale II sztabu 2. Dywizji Piechoty Legionów, absolwent Szkoły Podchorążych Saperów. Po przeniesieniu do rezerwy (1921 r.) ukończył studia na Wydziale Rolniczym Państwowej Akademii Rolniczej w Bydgoszczy - dyplom inżyniera agronoma uzyskał w 1923 r., studiował także prawo na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, inspektor mleczarstwa w Warszawskiej Izbie Rolniczej, krótko przed wybuchem wojny przeniósł się do Wilna. W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. dowódca kompanii 3. batalionu saperów, w konspiracji od października 1939 r. komendant oddziałów wojskowych "Pobudki", od sierpnia 1940 r. w ZWZ, dowódca grupy saperów, od kwietnia 1942 r. kierownik referatu "Reich" w sztabie Związku Odwetu Komendy Głównej AK. Mianowany kapitanem rezerwy (11 listopada 1941 r.), następnie majorem rozkazem z 25 lipca 1944 r. (ze starszeństwem z 3 maja 1944 r.). Podczas Powstania Warszawskiego przydzielony do sztabu Obszaru Warszawa AK, gdzie pełnił funkcję dowódcy Oddziału Rozpoznawczego Obszaru, zakonspirowanego jako Oddział Łączności. Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami 3 października 1944 r. Po oswobodzeniu z niewoli niemieckiej i powrocie do kraju od stycznia do lutego 1945 r. był oficerem Oddziału II Komendy Głównej AK, a po wyjeździe z kraju od października 1945 r. oficerem II Korpusu Polskiego we Włoszech, w 1947 r. wybrany do Rady Naczelnej Koła byłych Żołnierzy AK, w 1948 r. wyemigrował do Argentyny. "Osiedlił się pod Buenos Aires na zakupionym kawałku ziemi", jednocześnie pełniąc funkcję prezesa Rady Nadzorczej Związku Polaków w tym kraju. Zmarł 12 lipca 1953 r. w Buenos Aires.
Od początku 1944 r. zastępcą kierownika referatu "996" był Aleksander Kelus, "Kondratowicz", "Łukasz", "Kajetan", od używanego często powiedzonka nazywany też "Fene". Był on (najprawdopodobniej od 1942 r.) szefem "samodzielnej komórki wywiadowczo-dywersyjnej" o kryptonimie "Kondratowicz" względnie "K" (a wcześniej "CIX", nazywanej też "grupą Łukasza") podporządkowanej bezpośrednio szefowi Oddziału II ppłk. Marianowi Drabikowi "Dzięciołowi". Wedle relacji Tadeusza Kelusa (brata Aleksandra) miała ona wykonywać "zlecane bezpośrednio przez 'Dzięcioła' " akcje "likwidacyjne, dywersyjne i rozpoznawcze na terenie Warszawy i całego kraju". Wedle tej samej relacji komórka "Kondratowicz" została włączona w skład referatu "996" na wiosnę 1944 r. po okresie konspiracyjnej kwarantanny związanej z aresztowaniem "Dzięcioła" i wielu innych pracowników centrali Oddziału II KG AK w listopadzie i początkach grudnia 1943 r.
Aleksander Kelus urodził się 11 grudnia 1902 r. w Brażynce na Wołyniu, uczył się najpierw w rosyjskim, a potem polskim gimnazjum w Kijowie, tamże działał w polskim skautingu. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. ochotnik w 7. dak. Absolwent gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (1921 r.). Student Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie (od 1927 r.) asystent w Zakładzie Paleontologii. W marcu 1932 r. obronił doktorat ze specjalizacją z paleontologii, geologii i zoologii.
W latach 1929-1930 w SPRA we Włodzimierzu Wołyńskim, szkolenia nie ukończył na skutek "zapalenia mózgu", w efekcie został zaliczony "do pospolitego ruszenia bez broni" z kategorią "D" w stopniu szeregowca. Od 1931 r. starszy asystent Zakładu Geologii UW. Od 1932 r. wykładowca terenoznawstwa i krajoznawstwa, a także kierownik biblioteki Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie. Mianowany podporucznikiem czasu wojny (2 października 1944 r.). W konspiracji SZP-ZWZ-AK od samego początku (od września, października 1939 r.). Bliski współpracownik szefa sieci wywiadu ofensywnego "Stragan" Oddziału II ZWZ-AK mjr. Stanisława Rogińskiego "Górskiego", "Ostrowskiego"; od 1942 r. (czyli zapewne od znanej wsypy "Straganu" spowodowanej zdradą Ludwika Kalksteina) w dyspozycji szefa Oddziału II płk. Mariana Drobika jako kierownik komórki "Kondratowicz". Na początku 1944 r., wraz ze swoją komórką, przeniesiony do referatu "996" KW AK. W Powstaniu Warszawskim nie brał udziału. Po wojnie pracował na rzecz wywiadu Delegatury Sil Zbrojnych na Kraj, tworząc wspólnie z Bolesławem Sobocińskim, odpowiedzialnym za sprawy wywiadu w różnych strukturach organizacyjnych ruchu narodowego, sieć informacyjną na bazie tzw. Organizacji Wewnętrznej (niejawnej struktury kierowniczej ONR-ABC, Związku Jaszczurczego i NSZ); uwięziony 12 marca 1946 r. Zmarł w szpitalu więziennym w więzieniu mokotowskim w Warszawie 31 sierpnia 1946 r. (według innych źródeł 29 lipca 1946). Najprawdopodobniej bezpośrednią przyczyną zgonu był rak lub inna choroba mózgu.
W tej samej komórce działał też brat Aleksandra - Tadeusz Kelus "Konstanty", "Bazyli", "K-4" (wedle innych źródeł "K-6"), "Tadek", "Czapla", "Czaplicki". Tadeusz Kelus urodził się 23 listopada 1911 r. w Małych Czemyszach (pow. wasylkowski, Ukraina), ukończył Gimnazjum im. Ziemi Mazowieckiej (1930 r.), a następnie uzyskał stopień podporucznika rezerwy w artylerii w SPRA we Włodzimierzu Wołyńskim (1931-1932). W 1935 r. uzyskał absolutorium na studiach na SGH w Warszawie (magisterium uzyskał w roku 1960 na ówczesnej SGPiS). Pracował m.in. jako radca w Instytucie Badań Koniunktur Gospodarczych. W kampanii wrześniowej zmobilizowany jako artylerzysta, przeszedł szlak bojowy od Radomia do Kowla (najprawdopodobniej w III dywizjonie 51. pal w składzie 39. DP Rezerwy). Pod Szackiem dostał się do niewoli, z której uciekł i trafił do 60. DP w składzie GO "Polesie". Odcięty od swoich oddziałów "orężnie uniknął niewoli" i dotarł do Warszawy. W konspiracji (podobnie jak brat Aleksander) od listopada 1939 r. m.in. w opisanej wyżej grupie "Kondratowicz". Zaprzysiężony w lutym 1940 r. Najprawdopodobniej jednym z jego zadań było zabezpieczenie kontrwywiadowcze Wojskowej Służby Ochrony Powstania, gdzie służył - na polecenie szefa Oddziału II KG AK ppłk. Drobika - jako oficer taktyczny w sztabie Obwodu 1 Warszawa Śródmieście. W okresie okupacji zarabiał na życie jako woźnica, a następnie urzędnik w Warszawskiej Izbie Rolniczej w Wydziale Hodowli Koni. W Powstaniu Warszawskim - wedle własnej relacji - pod komendą mjr. Samuela Ostika-Kostrowickiego, jako zastępca dowódcy Oddziału Rozpoznawczego (formalnie Łączności) Obszaru Warszawa AK. Walczył na Woli, w Śródmieściu i na Czerniakowie. Dwukrotnie lekko ranny. W niewoli najpierw z Oflagu II D Gross Bom (Borne Sulinowo). W lutym i marcu 1945 r. uczestnik dramatycznego marszu pieszego jeńców Oflagu II D zakończonego w Oflagu XA Sandbostel w północnych Niemczech. Uwolniony przez wojska brytyjskie 29 kwietnia 1945 r. Krótko służył w 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka. Do Polski wrócił w lipcu 1946 r. Osiedlił się na Dolnym Śląsku (w Cieplicach, następnie w Jeleniej Górze). W 1949 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował m.in. w Departamencie Finansów Ministerstwa Przemysłu Rolnego i Spożywczego, a następnie w Polskiej Izbie Handlu Zagranicznego. Od 1979 r. na emeryturze. Zmarł 2 października 1996 r. w Warszawie. Ojciec Jana Krzysztofa Kelusa (ur. w 1942 r.), znanego opozycyjnego poety i barda lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku.
Bliskim współpracownikiem Kelusa był Edmund Baszkiewicz "Bicz", funkcjonariusz Policji Państwowej. Jednak może najważniejszym, a na pewno najbardziej znanym informatorem referatu "996" (a ściśle biorąc komórki "Łukasz") był w latach 1943-1944 por. Władysław Jamontt "K-10", "Olgierd", "Tatarin", "Wincenty" (?). W MBP zarówno śledczy, jaki i ich ofiary, przypisywali mu także, błędnie, osławiony pseudonim "Palec 11 " (względnie "11 Palec") wiązany najczęściej z osobą Ryszarda Sędka, uznawanego za agenta Gestapo w strukturach bezpieczeństwa Delegatury Rządu. Być może jest to ślad wskazujący na powiązania między nimi. Zdaniem Bernarda Zakrzewskiego Jamontt przekazywał "ciekawe materiały z terenu Gestapo". Po ich bliższej analizie kierownictwo KW AK miało jednak dojść do przekonania, "że większość tych materiałów miała charakter inspiracyjny i była przeznaczona do wewnętrznych rozgrywek politycznych".
Władysław Jamontt urodził się 28 sierpnia 1910 r. w Warszawie, absolwent Gimnazjum im. Ziemi Mazowieckiej (1931 r.) i Wydziału Prawa UW (dyplom w 1937 r.), działacz ONR, kilkakrotnie zatrzymywany przez policję, uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r., w konspiracji od jesieni 1939 r. zastępca komendanta oddziałów wojskowych "Pobudki" (czyli Samuela Kostrowickiego), od 1941 r. w ZWZ-AK, uczestnik Powstania Warszawskiego. Podporucznik rezerwy (1934 r.). Zamieszany w sprawę skrytobójczego mordu politycznego dokonanego 13 czerwca 1944 r. na eksponowanych pracownikach Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK, Jerzym Makowieckim i Ludwiku Widerszalu (przekazał rozkaz wykonania na nich rzekomego wyroku śmierci). Aresztowany 4 stycznia 1949 r. i skazany 13 września 1951 r. na karę śmierci (następnie zamienioną na dożywocie), zwolniony z więzienia w czerwcu 1956 r., radca prawny.
Zginął 7 czerwca 1959 r. w wypadku samochodowym w Warszawie. Był bratem Heleny Jamontt "Warzyckiej", w konspiracji kierowniczki komórki więziennej Konfederacji Narodu, od 1942 r. przewodniczącej Międzyorganizacyjnego Porozumienia Pomocy Więźniom, poległej 21 sierpnia 1944 r. w Powstaniu Warszawskim.
Znamienne, iż autorzy cytowanego tutaj wielokrotnie opracowania MBP byli zmuszeni stwierdzić, że "charakteru działalności tego referatu, struktury organizacyjnej, dalszego składu osobowego [poza kierownikiem, jego zastępcą i sekretarką - W.B., A.K.K.] nie rozszyfrowano". Ową łączniczką mjr. Samuela Ostika-Kostrowickiego, kierownika referatu "996", od kwietnia 1944 r. była - późniejsza jego żona - Halina Kostrowicka z d. Peszke "Elżbieta", wcześniej instruktorka patroli sanitarnych Wojskowej Służby Kobiet ZWZ-AK. Z referatem tym identyfikowano jeszcze Kazimierę Wróblewską "Kazimierę", a także łączniczkę i sekretarkę komórki "Łukasz" Jadwigę Pankowską "Wigę".
Morderstwo na Makowieckich i Widerszalu