Jerzy Makowiecki (1896-1944) - syn Henryka Dołęgi-Makowieckiego, inżyniera, i Bronisławy Rosenfeld. Maturę uzyskał w 1913 roku. Studia rozpoczął na Wydziale Chemicznym UW, następnie studiował architekturę na Politechnice Warszawskiej. Jednocześnie od końca 1915 roku należał do POW, pełnił tam funkcję komendanta Okręgu Polesie, następnie referenta w Komendzie Naczelnej POW. Aresztowany w 1918 roku, odsiedział trzy miesiące w Cytadeli Warszawskiej. Od 1918 roku ochotniczo służył w WP, m.in. jako oficer wywiadu. W 1926 roku przeniesiony do rezerwy. W 1933 roku ukończył studia architektoniczne; projektował m.in. dla Marynarki Wojennej obiekty na Oksywiu i umocnienia na Helu. Współzałożyciel Klubu Demokratycznego. W 1939 roku został wiceprezesem Zarządu Głównego SD. Wziął udział w kampanii wrześniowej 1939 roku. Działał w podziemnym SD, od 1943 roku był jego prezesem. Organizator i kierownik Wydziału Informacji BiP KG AK. W dużej mierze jego zasługą było skupienie w Wydziale Informacji wybitnych naukowców o demokratycznych przekonaniach. Współpomysłodawca utworzenia przy BiP działu walki cywilnej (późniejszego KWC). Współtworzył Radę Pomocy Żydom. W 1942 roku mianowany majorem rezerwy. Zamordowany 13 czerwca 1944 roku.], i willi przy Jesionowej, skąd uprowadzono małżeństwo Makowieckich, jest już dobrze znana z relacji niezależnych świadków.

Żołnierzom oddziału dywersyjnego "Andrzeja Sudeczki", którzy strzelali do Widerszala, powiedziano, że mają zabić agenta gestapo - Żyda i masona, a do tego komunistę *[Konsternację bojowców wywołał fakt, że Ludwik Widerszal - rzekomy komunista - modlił się gorliwie przed śmiercią.] Nie będę tu zatem odtwarzać przebiegu wydarzeń tego czerwcowego przedpołudnia, ale postaram się wyjaśnić, kto zlecił morderstwo wysokich oficerów Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. W artykule tym padnie wiele pytań, postawione zostaną też nowe hipotezy, więcej jednak będzie wątpliwości. Narodziły się one po lekturze materiałów ze śledztwa przeciw jednemu z głównych bohaterów wydarzeń z czerwca 1944 roku - Władysławowi Jamonttowi oraz, choć w mniejszym stopniu, innych niewykorzystywanych dotychczas źródeł, głównie z Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Ogromne znaczenie mają też relacje: Władysława Bartoszewskiego, spisana z notatek w 1969 roku, oraz kuriera Rządu RP Tadeusza Chciuka ("Marka Celta"), a także "Kazimierza Wodzińskiego" z 2005 roku - żyjącego do dziś żołnierza oddziału dywersyjnego "Andrzeja Sudeczki". Źródła te uzupełniają fakty opisane już w literaturze, choć nie mam żadnych wątpliwości, że do ostatecznego wyjaśnienia tych najgłośniejszych morderstw politycznych tego czasu jest jeszcze daleko.

"Duszny" rok 1944

W swych powojennych wspomnieniach szef BiP, płk Jan Rzepecki ("Prezes", "Rejent"), napisał, że w 1944 roku "Zaczęło się tępienie »Żydów w BiP«. W podziemiu zrobiło się duszno, jak nigdy przedtem!". Była to uwaga głęboko uzasadniona. Na przełomie lat 1943 i 1944, gdy do okupowanej Polski zbliżała się armia sowiecka, aktywność komunistów na polu propagandowym, bojowym i politycznym znacznie wzrosła. Polska Partia Robotnicza i jej "wojskówka" - Gwardia Ludowa-Armia Ludowa - starały się penetrować polskie podziemie niepodległościowe oraz w miarę możliwości przejmować kontrolę nad ugrupowaniami lewicy. Zasadniczy udział miała w tym agentura, inicjująca tajne operacje, nadzorowane i koordynowane przez wywiad sowiecki.

Akcja komunistów, przygotowujących się do przejęcia władzy w kraju, spotkała się z przeciwdziałaniem propagandowym, politycznym i kontrwywiadowczym Polskiego Państwa Podziemnego. Napięcia polityczne z tym związane zostały już opisane przez historyków, że wymienię tu Grzegorza Mazura. Trzeba tylko wspomnieć, że rola BiP KG AK w tym rodzącym się sporze była duża. Oto środowisko BiP, w dużej mierze składające się z ludzi o przekonaniach lewicowych, a nawet radykalnych, stało się obiektem ataków ze strony grup o orientacjach skrajnie narodowych. Nie bez znaczenia było, iż Jan Rzepecki i jego współpracownicy potępili likwidację oddziału GL pod Borowem przez oddział Narodowych Sił Zbrojnych, mający na koncie bandyckie napady na ludność wiejską (sierpień 1943). Od tego mniej więcej momentu zaczęło się mówić o "jaczejkach" komunistycznych BiP. Wkrótce tą ważną agendą Polskiego Państwa Podziemnego (a konkretnie niektórymi jego pracownikami) zaczęły się interesować służby kontrwywiadowcze NSZ. Co ciekawe, informacje o ich rzekomych powiązaniach z "komuną" sprawdzał również kontrwywiad Okręgu Warszawskiego AK, najprawdopodobniej poza wiedzą szefa kontrwywiadu KG AK. Nie było w tym zresztą nic niezwykłego ani kompromitującego. Organy bezpieczeństwa Państwa Podziemnego miały obowiązek śledzenia agentury obcego, a od wiosny 1943 roku już oficjalnie wrogiego państwa.

Osobą najczęściej wymienianą w kontekście współpracy z komunistami był Jerzy Makowiecki ("Dołęga", "Kuncewicz", "Malicki", "Tomasz"), kierownik Wydziału Informacji BiP, jeden z najbliższych współpracowników Rzepeckiego, jeden z przywódców Stronnictwa Demokratycznego (kryptonim "Prostokąt"), nieraz krytycznie wypowiadający się o rządzie polskim w Londynie, co nie było zresztą rzeczą niezwykłą w okupowanej Polsce.

Sytuacja była dziwna - oto zaplecze szefa BiP, jednej z najważniejszych komórek AK, stało się obiektem szczególnego zainteresowania radykałów narodowych, podejrzewających ich o zbytnią uległość wobec Sowietów. Również grupa polityków skupionych w Delegaturze Rządu traktowała BiP z nieufnością. Wspomina o tym Witold Bieńkowski, który przed kurierem Rządu RP (i nie tylko przed nim) głośno wyrażał swoje niezadowolenie ze stosunków panujących w podziemiu. Witold Bieńkowski, jeden z ważnych inspiratorów zbrodni na Makowieckim i Widerszalu, zeznawał po wojnie o "pełnych niedomówień" stosunkach między BiP a Delegaturą. Chodziło o zarzut, jakoby w BiP dominowały wpływy lewicy, ale przede wszystkim komunistów. Nie bez znaczenia był też zarzut o "zażydzenie" tej komórki KG AK.

Bieńkowskiemu i innym niezidentyfikowanym osobom z kręgów radykalnych solą w oku był Jerzy Makowiecki, którego zresztą dobrze znał osobiście. Często też w tym kontekście wymieniano nazwisko Marcelego Handelsmana, Ludwika Widerszala, Stanisława Płoskiego i innych.

Informacje o pętli zaciskającej wokół kierownika Wydziału Informacji docierały do Rzepeckiego i jego współpracowników już w drugiej połowie 1943 roku. W meldunku z 6 sierpnia (najprawdopodobniej Delegatury Rządu) czytamy: "Wokół jego osoby [Makowieckiego] toczy się [sic!] wiele osób i panuje przekonanie, że chcą go wykończyć". Tadeusz Kochanowicz, pracownik radiostacji "Świt" nadającej z Anglii, pisał, że Londyn został powiadomiony o oskarżeniach formułowanych wobec Marcelego Handelsmana wysłanych na przełomie lat 1943 i 1944. Jako źródło wskazywano wówczas NSZ.

Rzepecki wielokrotnie alarmował szefa Oddziału II KG AK płk. Mariana Drobika "Dzięcioła" o inwigilowaniu ludzi BiP i niezrozumiałym zainteresowaniu kontrwywiadu AK stosunkami wewnętrznymi w BiP. Ten zaś twierdził, że nadzorowany przez niego kontrwywiad KG AK nie zajmuje się inwigilowaniem BiP. Przyznał jednak, że zajmował się tym kontrwywiad Okręgu Warszawskiego AK. Tłumaczył się jednocześnie - dość dziwacznie - że nie miał bezpośredniego wpływu na jego pracę. Rzepecki usiłował się zabezpieczać. Pierwszym krokiem było ograniczenie do minimum stosunków służbowych między BiP a kontrwywiadem, ograniczono zwłaszcza wymianę materiałów informacyjnych. Po ochłodzeniu stosunków do agend Rzepeckiego wpływały wyłącznie wyciągi niemieckiej poczty polowej. W czasie śledztwa w 1949 roku Rzepecki kategorycznie stwierdził: "Wymiany z kontrwywiadem opracowań o charakterze wewnątrzpolitycznym unikaliśmy (czy też całkiem zaniechaliśmy)''.

Kroki te nie ochroniły jednak BiP przed dalszą infiltracją. Wiosną 1944 roku intencje grupy przeciwników Makowieckiego były już jasne. Impuls do działania dał im artykuł Makowieckiego, zamieszczony w organie SD "Nowe Drogi", w którym pisał o potrzebie zrewidowania stosunku do Związku Sowieckiego, godząc się nawet na straty terytorialne na wschodzie. Po tej publikacji został okrzyknięty sowietofilem. Ciekawe, że artykuł, który ukazał się anonimowo, został przypisany właśnie "Malickiemu" - zgodnie z prawdą. Czy to przykład gadulstwa i nieprzestrzegania zasad konspiracji, tak typowy w podziemiu, czy działanie agentury (narodowej czy komunistycznej?) w SD? W kręgach kierowniczych podziemia zaczęły krążyć wypisy z raportów kontrwywiadu AK o agenturze komunistycznej, w których pojawiały się nazwiska ludzi związanych z BiP: Jerzego Makowieckiego, doc. Ludwika Widerszala, dr. Tadeusza Manteuffla, prof. Tadeusza Kotarbińskiego, dr. Stanisława Płoskiego, a nawet szefa BiP Jana Rzepeckiego i jego zastępcy Tadeusza Wardejna-Zagórskiego *[Po latach Tadeusz Manteuffel wspominał, że dopatrywano się w tym ręki NSZ, ale nie przywiązywano do tego faktu większej wagi]. Były co najmniej cztery takie dokumenty, w tym jeden miał charakter broszury. Ponadto co najmniej jeden z nich opierał się na informacjach od wywiadu NSZ; zostały one przekazane "Startowi", tzn. Ekspozyturze Urzędu Śledczego Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa miasta stołecznego Warszawa, zajmującej się przestępczością pospolitą *[Pierwszy dokument jest sygnowany przez Kontrwywiad Okręgu Warszawskiego AK i pochodzi z marca 1944 roku. Drugi dokument (znany jest pod nazwą "Żydzi w Zuzannie") opatrzony jest adnotacją, że powstał w AK. Trzeci dokument, z 28 kwietnia 1944 roku, znalazł się w materiałach "Startu". Informacje w nim zawarte zostały pozyskane przez wywiad NSZ. To w nim wymienia się Aleksandra Kamińskiego jako komunistę, żydowskiego pochodzenia]. Jeden z tych dokumentów, dobrze oddający istotę oskarżeń kierowanych przeciwko środowisku BiP z Makowieckim na czele, powstał w kontrwywiadzie KG AK (pojawia się tam kryptonim "18-b", czyli właśnie kontrwywiad KG AK). Niestety, zachował się tylko jego odpis (i to niekompletny, brakuje w nim ostatniej bądź ostatnich stron); obecnie znajduje się w Archiwum IPN, a pochodzi z jakiegoś rozsypu materiałów po AK. Ponieważ nie był do tej pory cytowany ani nawet wzmiankowany, warto przytoczyć większe jego fragmenty.

Nieznany z nazwiska referent kontrwywiadu, powołując się na swego informatora o pseudonimie "Nr 3", współpracującego z innym agentem o pseudonimie "Nr 1", pisał:

"Nr 3 zaznaczył, że w samym sztabie AK są na rozmaitych szczeblach osoby niepewne i podejrzane nie tyle może o służbę w gestapo, ile o sprzyjanie, albo wprost o służbę w wyw[iadzie] sow[ieckim], względnie w rodzimej komunie. Wypowiedzi jego na ten temat przytaczam możliwie szczegółowo:

Nr 3 oświetlając tę sprawę podkreślił, że znany jest mu fakt, że w BiP-ie jest dużo osób pochodzenia żydowskiego lub spokrewnionych z Żydami, których zapatrywania społeczno-polityczne i stwierdzone kontakty z komuną albo z gestapo z góry predestynują do traktowania ich jako podejrzanych i niegodnych zaufania na zajmowanych stanowiskach. Jest on głęboko przekonany, że z tego biura właśnie przeciekają najczęściej cenne informacje, albo do wyw[iadu] sow[ieckiego], albo do gestapo. »Nr 3-ci« twierdzi, że nie tylko jego własne źródła informacyjne, ale i wywiad »Nr 1-go« potwierdza opinie o wspomnianej instytucji oraz o innych wtykach gestapo i »K[omuny]« w wojsku.

»Nr 3-ci« do tego stopnia jest przejęty możliwością przechodzenia informacji do BiP-u, że zaznaczył, że jeżeli ten raport będzie szedł normalną drogą służbową, to prędzej czy później zapozna się z nim ta właśnie grupa osób z BiP-u, przeciwko której kieruje on swe zarzuty i wobec tego on ma prawo spodziewać się swego sprzątnięcia jako osoby niewygodnej - za dużo wiedzącej.

Konkretnie »Nr 3-ci« występuje w sposób zdecydowany przeciwko zastępcy szefa BiP-u »Tomasza« [Jerzy Makowiecki] *[Pomyłka: Makowiecki nie był zastępcą szefa BiP.], jak i kilku innych osób żydowskiego pochodzenia zajmujących kierownicze stanowiska w najważniejszych referatach tej instytucji, które wspólnie tworzą zaufaną klikę ludzi mających w swym ręku najważniejsze nici politycznej roboty AK i łączność z Naczelnym] Dow[ództwem] w Anglii. Grupa ta, dysponując zaufanymi łącznikami (»Hanka« Rosen), jest doskonale zgrana, dobrze się maskuje i jest prawie niemożliwą rzeczą w obecnych warunkach konspiracyjnych rozszyfrowanie lub udowodnienie im działania przestępczego wzgl[ędnie] na szkodę interesów Polski. Opinia o tej grupie jest prawie jednakowa we wszystkich ośrodkach polskiej roboty niepodległościowej i to właśnie bodajże jest głównym powodem narzekań na wojsko i stwarza nieufność w stosunku do K[omendy] G[łównej].

»Nr 3-ci« prosi o możliwie dyskretne powiadomienie o powyższym właściwych czynników z tem, by one ze swej strony zechciały zadać sobie trud i zbadać dokładnie personalia i przeszłość przedwojenną kilkunastu osób zajmujących czołowe stanowiska w BiP-ie z uwzględnieniem koniecznej inwigilacji ich łączniczek. »Nr 3-ci« twierdzi, że trudność zdemaskowania takiego »Tomasza« [Jerzego Makowieckiego] i jemu podległych polega głównie na tym, że Szef BiP-u [Jan Rzepecki] ma do niego całkowite zaufanie i zawiadamia go sam o wszystkich donosach i ostrzeżeniach.

»Nr 3-ci« ponadto dodaje, że Szef BiP-u nie dopuszcza nawet do rozpracowywania ostrzeżeń i zastrzeżeń wysuwanych przeciwko swemu zastępcy, głównie dlatego, że ten ostatni potrafi swoją pracowitością, inteligencją i sprytem wyrobić sobie markę niezbędnego i niezastąpionego. Tylko misterna i dobrze zorganizowana inwigilacja robiona poza wiadomością kogokolwiek z BiP-u potrafi łatwo wykazać ich winę, powiązania z komuną lub gestapo. »Nr 3-ci« zaznacza, że omawiana grupa posiada własny wywiad i K[ontr] W[ywiad], swoich ludzi w D[elegaturze] R[ządu] i w rozmaitych organizacjach, zwłaszcza w demokratycznych, mogąc w ten sposób inspirować różne prace polityczne i zawsze storpedować próby (wyraz nieczytelny: naprawy? - J. M.] stosunków wewnętrznych. »Nr 3-ci« twierdzi z całą stanowczością, że wszelkie ataki na BiP i stosunki tam panujące z reguły dochodzą do ich wiadomości i tam kończą swój bieg.

Powiedzonko o »żydach« w BiP-ie to jedno z najbardziej popularnych zdań, kursujących zdaniem »Nr 3-go«, które charakteryzuje stosunki w sztabie AK".

Pora się zastanowić nad zasadnością tych bardzo poważnych oskarżeń. Najpierw głos oddajmy samemu Rzepeckiemu, który w sierpniu 1944 roku, a więc już w wolnej Polsce, na terytorium powstańczej Warszawy, odniósł się do tych ciągle stawianych oskarżeń (również w czasie trwającego powstania) tymi słowami: "Po przeczytaniu ustępów dotyczących pracy BiP opadły mi ręce. Stwierdzam, że zawiera ono taki stek plotek, domysłów i głupstw, że prostowanie ich zabrałoby mi zbyt wiele czasu. Ubolewam nad dowódcami, którzy w swoim sformułowaniu oceny położenia muszą opierać się na tego rodzaju bredniach, oraz wyrażam żal, że nasz kontrwywiad został najwyraźniej wdrożony do podglądania pracy innych oddziałów sztabu i korzystania z pracy »informatorów« zbliżonych do danego oddziału sztabu [...], zamiast w sposób otwarty i jedynie godny żołnierza zwrócić się po informacje do kierownika danego działu pracy. Nie mogąc zajmować się polemiką z obfitymi, a nieodpowiedzialnymi raportami różnych K[kontr] W[ywiadów], proszę o wpłynięcie na nie, aby zmieniły metodę pracy. Mam podstawy do twierdzenia, że K[kontr] W[ywiad] nie zaprzestał tropienia w BiP-ie Żydów, masonów i komunistów i w sposób wysoce nieinteligentny uprawia nadal ten sport" *[Cytowane tu pismo Rzepeckiego z 24 sierpnia 1944 roku do płk. Tadeusza Pełczyńskiego było reakcją na meldunek z oskarżeniami BiP autorstwa Samuela Kostrowickiego "Jakuba", "Łukasza" z kontrwywiadu Obszaru Warszawskiego AK.]

Tę błyskotliwą i zdecydowaną odpowiedź Rzepeckiego na oskarżenia kontrwywiadu można również odnieść do przytaczanych wcześniej raportów z wiosny 1944 roku. Czy ośmieszająca ich autorów sugestywna notatka Rzepeckiego wystarczy, by zarzuty stawiane Makowieckiemu i innym uznać za bezsensowne? Historyk musi przeanalizować wszystkie za i przeciw. A było tak, że informacje z BiP rzeczywiście przeciekały do służb informacyjnych PPR i GL-AL, a dalej do Sowietów. Czy źródłem przecieków rzeczywiście był szef Wydziału Informacji BiP i jego przyjaciele? Ewentualnej współpracy Makowieckiego z komunistami nie wyklucza Sebastian Bojemski: "Jak wynika z meldunku wywiadu GL, Jerzy Makowiecki był dla komunistów źródłem informacji - trudno tylko ustalić, na ile świadomym". O wiele bardziej kategorycznie wypowiedzieli się redaktorzy pracy Tajne oblicza PPR, GL-AL, wprost przypisując Makowieckiemu współpracę z komunistami. Na dowód przytoczyli fragment meldunku wywiadu GL: "[...] Makowiecki zdementował wiadomość o liście komunistów jakoby sporządzonej przez BiP, która miała znajdować się w rękach g-[esta] po /VI/4/13/". Nietrudno jednak sobie wyobrazić, że informację tę mógł zasłyszeć agent usadowiony w pobliżu Makowieckiego albo mogła nawet paść w czasie jakiegoś spotkania politycznego i przejść przez kilku pośredników. Jak wiadomo, Makowiecki odbywał z racji swych funkcji w SD takich spotkań i rozmów mnóstwo. Miał styczność z różnymi ludźmi, w tym również z głęboko zakonspirowaną agenturą GL-AL i NKWD. Nie tylko zresztą on, ale również Widerszal oraz inni pracownicy BiP i jednocześnie członkowie SD, jak chociażby Kazimierz Moczarski. Komunistyczna agentura wpływu usadowiona wewnątrz SD przedstawiała się jako szczerzy patrioci i demokraci. Należy tu bez wahania wymienić Włodzimierza Lechowicza i jego grupę *[Z Włodzimierzem Lechowiczem był ściśle powiązany inny sowiecki agent Alfred Jaroszewicz, ale także komuniści ulokowani w strukturach PKB i AK: Stanisław Nienałtowski, Teodor Naumienko, Michał Ekler i inni.], spotykających się na zebraniach konspiracyjnych SD z Makowieckim, Widerszalem i Moczarskim. Ten ostatni działał z Lechowiczem również w Kierownictwie Walki Podziemnej. Lechowicz - agent sowiecki, zwerbowany jeszcze przed wojną - był bardzo zaangażowanym konspiratorem, pełnił eksponowane funkcje w Państwowym Korpusie Bezpieczeństwa i KWP. Miał więc możliwość wyciągania różnych ważnych informacji od Makowieckiego i jego współpracowników, również powiązanych z KWP, ale także od dziesiątków innych osób. Dlatego też dobrze zorientowana w realiach komunistycznego wywiadu Stanisława Sowińska wskazywała na grupę Lechowicza jako najważniejsze źródło informacji o stosunkach politycznych w niepodległościowym podziemiu. Przypomnijmy jeszcze, że Lechowicz był szefem kontrwywiadu GL-AL.

Z komunistami współpracował też Zygmunt Ziółek. W hierarchii BiP odgrywał zdecydowanie mniejszą rolę, wystarczającą jednak, by zostać cennym źródłem dla Wydziału Informacji GL-AL. Można być prawie pewnym, że był wykorzystywany również jako agent wpływu, zajmujący się dywersją polityczną. O swych sympatiach otwarcie zresztą pisał w obszernych, wydanych po wojnie wspomnieniach. Jawnie tam przedstawiał się jako sympatyk "nurtu demokratycznego" (czytaj komunistycznego), przyznawał się też do współpracy z Jerzym Fonkowiczem, dowódcą grupy bojowej kontrwywiadu komunistycznego. "Chwalił się", że jego nazwisko zostało umieszczone w raportach NSZ, obok nazwiska Makowieckiego, Widerszala i innych. Utrzymywał też bliskie kontakty z Andrzejem Weberem (przedwojennym działaczem Organizacji Młodzieży Socjalistycznej "Życie"; w 1939 roku przekradł się do Lwowa, następnie działał w GL-AL w Warszawie).

To z pewnością nie jedyny agent PPR w BiP. Znany mi materiał źródłowy nie pozwala jednak na stwierdzenie, że Makowiecki współpracował z wywiadem GL-AL-NKWD, czy choćby "komunizował". O lojalności Makowieckiego świadczy nie tylko jego praca konspiracyjna w KG AK czy deklaracje ideowe, ale starania o utrzymanie ścisłych związków z obozem rządowym, w tym przede wszystkim dążenie do wprowadzenia SD do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego i Rady Jedności Narodowej. Nie ma żadnych podstaw, aby uważać ją za dywersję mającą na celu rozbicie podziemia od środka. Ten, kto oskarża go o zdradę, powinien pamiętać, że Makowiecki zażarcie walczył o utrzymanie jedności SD, rozbijanej od środka przez ludzi związanych - jak się później okazało - z PPR. Potwierdza to Maria Turlejska, agent UB "Ksenia", opisując zabiegi Ferdynanda Jana Arczyńskiego "Marka" zmierzające do podzielenia SD i osłabienia wpływów prolondyńskiej grupy Makowieckiego, a tym samym wpływów KG AK i innych "czynników miarodajnych". Obraz, jaki wyłania się z donosu, będącego zapisem powojennej rozmowy z Arczyńskim, zakonspirowanym stronnikiem PPR (agentem wpływu), jest świadectwem uczciwości Makowieckiego i zarazem bezwzględnej gry prowadzonej przez komunistów.

* * *

Czy po tej charakterystyce sytuacji politycznej w okupowanej Warszawie w przeddzień feralnego 13 czerwca 1944 roku można określić wstępnie główny motyw zbrodni? Ponad wszelką wątpliwość Makowieckiego i Widerszala zastrzelono z powodów politycznych. Ktoś rachował na zimno, uwzględniając najwyraźniej interes własny - partyjny czy indywidualny albo narodowy. Tomasz Strzembosz w końcu lat 90. pisał o "zamyśle niezidentyfikowanej ekstremalnej grupy, dla której demokratyczny radykalizm Makowieckiego i Widerszala zdawał się iść za daleko, zwłaszcza w świetle zbliżania się do granic kraju Armii Czerwonej". Teza ta w sposób najbardziej ogólny ujmuje sens tragedii.

NSZ czy grupa mafijna? W poszukiwaniu motywu i sprawców - przegląd hipotez

Zanim Strzembosz sformułował swoją tezę o motywie morderstwa popełnionego na działaczach BiP i SD, przez kilkadziesiąt lat obserwatorzy dramatu, historycy i wszyscy poruszeni zbrodnią próbowali dociec, kto i dlaczego zabił. Tuż po morderstwie na podstawie różnych informacji spekulowano w BiP, że Widerszal stał się ofiarą jakiejś niezidentyfikowanej partii, której naraził się w czasach studenckich (takie przypuszczenia wysuwała rodzina). Wskazywano też na NSZ i nieistniejący już przecież Obóz Narodowo-Radykalny. Nie wykluczano także związku zamordowania Widerszala z tajemniczym, nieco późniejszym morderstwem Jana Korwin-Czarnomskiego (26 lipca 1944), masona, zwierzchnika obrządku Memphis-Misrad'm. Według tej koncepcji miały to być jakieś "porachunki wewnątrzmasońskie". Co ciekawe, nie wykluczono też spisku w Oddziale II AK. Wątek ten nie został jednak w cytowanym meldunku BiP rozwinięty. Wzmiankował o nim natomiast enigmatycznie (z tego samego źródła) kontrwywiad AK, rozważając, że śmierć Czarnomskiego mogła być dziełem "kabalistycznej dwójki". Bynajmniej nie służyło to wyjaśnieniu sprawy, wprowadzając ją w koleiny spiskowej teorii dziejów *[Wątek masoński był silnie akcentowany przez osoby zlecające likwidację bipowców "Sudeczce". Żołnierze "Sudeczki" przesłuchiwani przez oficerów kontrwywiadu wspominali o Widerszalu jako Żydzie i masonie. Jamontt, który dostał od "Sudeczki" medalik Widerszala, rzekomo bardzo się ucieszył, bo miał on potwierdzać sympatie masońskie ofiary. Najwyraźniej konspiratorzy z BiP wpadli w sidła uprzedzeń i fobii antymasońskich. Na marginesie tych rozważań warto zauważyć, że cytowany wyżej meldunek BiP - Hipotezy dot [yczące] morderstwa [Ludwika Widerszala] - wymieniał wśród kontaktów Widerszala Borysa Smysłowskiego, masona i współpracownika Abwehry. Znajomość ta mogła rzeczywiście dziwić współczesnych, gdyż Smysłowski był rozszyfrowany jako kolaborant niemiecki (niejako agent Abwehry). Pytanie, czy znajomość była faktem, pozostaje bez odpowiedzi. Podobnie w sferze domysłów musi pozostać kwestia, czy Smysłowski - jeżeli rzeczywiście znał Widerszala - realizował jakiś plan wywiadowczy wobec niego czy środowisk zbliżonych do BiP. Z pewnością jednak kontakty z osobami związanymi z konspiracją musiały być wykorzystywane przez niego operacyjnie.].

Tuż po wojnie, nie bez udziału akowców z BiP, mord przypisywano NSZ. Powszechne wówczas odczucia potwierdzają też drukowane wspomnienia Rzepeckiego i Tadeusza Manteuffla. Ta hipoteza była dużo bardziej prawdopodobna dla współczesnych niż sensacyjna historia masońska. Pamiętajmy, że NSZ jawnie wzywały do rozprawy z agenturą moskiewską i hasła te realizowały, zwalczając też komunistyczne oddziały partyzanckie i inwigilując środowiska lewicowe, niekoniecznie związane z Moskwą. Po 1956 roku koncepcja przypisująca mord NSZ upadła, gdyż rzekome dowody na jej autentyczność opierały się na słabych przesłankach, wspartych zeznaniami świadków wymuszonych torturami. Nie oznacza to jednak, że po okresie stalinizmu całkowicie ją zarzucono. Na przykład Leszek Gondek pisał, że morderstwo z 13 czerwca było zemstą na BiP za ingerencję w wewnętrzne sprawy NSZ, związane z rozłamem szeregów po odejściu ppłk. "Lesińskiego" do AK.

Autorem najpopularniejszej i najbardziej wyważonej hipotezy w tej sprawie jest Andrzej Krzysztof Kunert. Pisał on o głęboko zakonspirowanej "skrajnie prawicowej grupie mafijnej, posługującej się kilkoma osobami tkwiącymi w strukturze kontrwywiadu KG AK i Delegatury Rządu, a skutecznie ukrywającymi swój udział w akcji przed przełożonymi". Według Kunerta owa grupa to nie tylko trójkąt: Witold Bieńkowski-Władysław Jamontt-Władysław Niedenthal. Jeszcze niedawno niżej podpisany koncepcję tę uzupełniał opinią, że wymienieni oficerowie kontrwywiadu działali w dobrej wierze. Analiza materiałów ze śledztwa *[Władysław Jamontt został aresztowany 5 II 1949 roku i skazany prawomocnym wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie 13 IX 1951 roku na karę łączną śmierci i przepadek mienia wraz z utratą praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze. Prezydent Bolesław Bierut skorzystał z prawa łaski i orzeczoną karę zamienił na dożywotnie więzienie z utrzymaniem w mocy kar dodatkowych (postanowienie z 26 X 1951 roku). W wyniku wniosku rewizyjnego złożonego na korzyść Jamontta przez Prezesa Najwyższego Sądu Wojskowego Zgromadzenie Sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego postanowieniem z 30 V 1956 roku uchyliło częściowo wyroki na podstawie ustawy amnestyjnej z 1956 roku przez darowanie pozostałych mu do odbycia 5 lat więzienia. Areszt Jamonttowi został uchylony postanowieniem Sądu Wojewódzkiego dla miasta stołecznego Warszawy z 15 VI 1956 roku. 6 września akta sprawy Jamontta zostały przekazane do Generalnej Prokuratury PRL celem uzupełnienia. 12 XII 1957 roku wiceprokurator Generalnej Prokuratury Bolesław Jodelis postanowił umorzyć śledztwo, a akta sprawy przesłać do archiwum. Prokuratura wycofała się ze stawianych wcześniej Jamonttowi zarzutów współpracy z Alfredem Spielkerem z gestapo, udziału w napadzie na lokal AL (faktycznie PAL) na Służewcu. Jedyną okolicznością obciążającą go było wydanie rozkazu zabójstwa Ludwika Widerszala i Jerzego Makowieckiego. Czyn ten Jodelis uznał za wykonanie rozkazu przełożonego o likwidacji agentury niemieckiej.] prowadzonego przeciwko Władysławowi Jamonttowi przez Generalną Prokuraturę PRL w latach 1956-1957 oraz relacji Tadeusza Chciuka skłania do zakwestionowania opinii o nieświadomości sprawców i wystąpienia z nową hipotezą.

Jest ona w zasadzie zgodna z ustaleniami byłych członków BiP, poczynionymi już w czasie okupacji i w większym stopniu po wojnie. Jak bowiem wiadomo, sprawę mordu na Makowieckim i Widerszalu próbowała badać po latach nieoficjalna komisja byłych bipowców, spotykająca się w Instytucie Historii PAN (to oczywiście w celu "zalegalizowania" nieformalnej działalności pod płaszczykiem badań naukowych w PAN). Początkowo przewodził jej Stanisław Płoski, następnie Aleksander Gieysztor. Pod szyldem PAN zorganizowano też dwie sesje historyczne na ten temat. Środowisko skupione wokół Gieysztora, Moczarskiego i Płoskiego opublikowało jedynie relację Kazimierza Moczarskiego umieszczoną w Zapiskach, wydanych w 1990 roku przez Andrzeja Krzysztofa Kunerta, oraz wspominany już Głos w dyskusji Władysława Bartoszewskiego z 1964 roku (spisany z notatek w 1969 roku). Obie te wypowiedzi nie podtrzymują wersji o inspiracji NSZ. Jedyną wyraźną pozostałością tego myślenia jest hipoteza Ryszarda Nazarewicza wyłożona w artykule opublikowanym w 1986 roku w "Zeszytach Historyczno-Politycznych Stronnictwa Demokratycznego". Autor pisze w nim o "inspirującej i podżegającej" roli NSZ. Nie wskazuje jednak na żadne związki formalne między Bieńkowskim i pozostałymi a NSZ. Nazarewiczowi wystarcza oenerowski rodowód Jamontta, a także fakt zainteresowania wywiadu NSZ Makowieckim i Widerszalem. Nazarewicz wyraźnie zapomina, że byli oni rozpracowywani również przez "Start" i kontrwywiad Okręgu Warszawskiego AK podległy płk. Antoniemu Chruścielowi "Monterowi". Mimo narodowych sympatii por. Bolesława Kozubowskiego, szefa kontrwywiadu AK Okręgu Warszawskiego AK, trudno i w tym wypadku mówić o inspiracji płynącej konkretnie ze środowisk NSZ, bo Kozubowski był lojalnym żołnierzem AK. Bez ustalenia rzeczywistych kontaktów Bieńkowskiego i pozostałych mówienie o inspiracji NSZ jest nadużyciem. Pewne jest tylko to, że myśl o zbrodni zrodziła się w kręgu Bieńkowski-Jamontt z prawdopodobnym udziałem Niedenthala. Jak wiadomo, tylko Jamontta należy kojarzyć z radykalnym odłamem obozu narodowego - ONR. Bieńkowski przed wojną był związany z ruchem chrześcijańskim, a w konspiracji należał do katolickiego ugrupowania Front Odrodzenia Polski, które trudno uznać za ugrupowanie skrajne. Trzeci domniemany inspirator zbrodni Władysław Niedenthal, co ciekawe, w czasie wojny był powiązany z syndykalistami. Absurdem byłoby przypisywanie im roli podżegającej do zbrodni, gdyż ta lewicowa formacja nie mogła zwalczać innej lewicy. Jeśli przypomnimy sobie, że środowiska narodowo-radykalne zdecydowanie wskazywały agenturę komunistyczną jako wroga i żądały rozpoczęcia jej zwalczania przez organa Polskiego Państwa Podziemnego, możemy mówić co najwyżej o atmosferze, w jakiej zrodziła się myśl likwidacji rzekomych agentów Moskwy. To jest owa "inspiracja ideowa", o której wspominał Nazarewicz. Nie stoją za nią jednak żadne siły polityczne uformowane w konkretne ugrupowania, czy tym bardziej znane z nazwiska. Faktem jest, że środowiska skrajne dawały oficjalną zgodę na eliminowanie zagrożenia agenturalnego siłą, co z punktu widzenia interesu państwowego należy uważać nie za wybór politycznego terroru, lecz za działania konieczne. Pod warunkiem, oczywiście, że nie służyły do eskalowania personalnych i politycznych walk w łonie obozu niepodległościowego.

Niebezpieczne związki: Bieńkowski-Jamontt-Niedenthal

Zbrodnia, jak już to opisano, została zaplanowana i zlecona przez Władysława Jamontta ("Olgierd", "K-10"), Witolda Bieńkowskiego ("Jan Boleński", "Jan", "Kalski", "Dr Kalski", "Wencki", "Jan Wencki") i Władysława Niedenthala ("Karol"). Udział tego ostatniego nie jest jednak do końca udowodniony. W sprawę został wplątany również Adam Leszczyc-Gutowski ("Bratkowski"), łącznik Jamontta z oddziałem "Andrzeja Sudeczki". Nie ma jednak żadnych przesłanek, aby temu młodemu pracownikowi "referatu 996" Wydziału Kontrwywiadu w Oddziale II KG AK i przyszłemu lekarzowi przypisywać jakiekolwiek intencje polityczne czy złą wolę. Podobnie jak "Andrzej Sudeczko" był on tylko narzędziem w uruchomionym przez innych procesie *[Cień na Gutowskiego jako świadka i uczestnika wydarzeń rzuca jednak fakt, że w czasie pobytu w więzieniu nawiązał współpracę z bezpieką, stając się jednym z dwóch koronnych świadków oskarżenia Władysława Bartoszewskiego. Gutowski - jak wynika z akt - był współpracownikiem bardzo gorliwym i cynicznym.].

Wymieniona trójka konspiratorów nie znała się przed wojną. Połączyło ich dopiero podziemie i niezwykle krytyczny stosunek do rzeczywistości politycznej i społecznej Polski Podziemnej. Spotkali się późno - Bieńkowski z Jamonttem w końcu 1943 roku, a Niedenthal poznał Bieńkowskiego dzięki Władysławowi Bartoszewskiemu jesienią 1943 roku lub zimą 1943/1944. Na początku znajomość ta miała charakter wyłącznie towarzyski. Wkrótce jednak nabrała cech politycznej współpracy, choć charakter tych związków nie jest do końca jasny. Bieńkowski uparcie zaprzeczał twierdzeniom Bartoszewskiego, że dobrze znał Niedenthala, poważnie obciążonego przez Jamontta w śledztwie w 1957 roku. Wtedy zeznał, że to Niedenthal dał rozkaz wykonania zbrodni, choć jeszcze w 1951 roku wskazywał Bieńkowskiego. Bieńkowski twierdził, że Niedenthala spotkał kilka razy i to wyłącznie przy okazji lustracji wydawnictwa Frontu Odrodzenia Polski, zakonspirowanego w willi, gdzie mieszkał ten oficer KG AK. W świetle zeznań Bartoszewskiego lekceważenie przez Bieńkowskiego związków z Niedenthalem wygląda na nieszczere, zwłaszcza że obaj równie krytycznie oceniali stosunki w BiP i podziemiu, o czym dwukrotnie już rozmawiali z Tadeuszem Chciukiem.

Tajemniczo wygląda znajomość Niedenthala i Jamontta. Świadkowie wypytywani w czasie postępowania prokuratorskiego w 1957 roku nic nie powiedzieli na ten temat, bo nikt ich o to nie pytał! Do rozmów z Niedenthalem przyznał się natomiast w 1957 roku Jamontt, wskazał nawet mieszkanie przy Mickiewicza na Żoliborzu, gdzie się z nim spotkał.

Mimo upływu 62 lat od dnia mordu i otwarcia archiwów byłych tajnych służb PRL w sprawie najgłośniejszego morderstwa politycznego w obozie niepodległościowym wciąż jest wiele znaków zapytania. Nieco więcej wiemy jedynie o udziale w sprawie Władysława Jamontta. Niewiele wiadomo natomiast o motywach działania Bieńkowskiego, choć wiele tłumaczy Głos w dyskusji Władysława Bartoszewskiego i jego wcześniejsze zeznania przed Generalnym Prokuratorem PRL. Niewiele też można powiedzieć o roli Niedenthala. Zasadnicze pytanie, czy byli inni winni tej zbrodni, pozostaje bez odpowiedzi. Nie ujawniają ich żadne z zachowanych protokołów przesłuchań, nie wspomina ich żaden ze świadków.

Problem z Bieńkowskim polega na tym, że w zasadzie nie wiemy, jaką rolę odegrał w tej sprawie. Czy był inspiratorem i mózgiem operacji, czy "tylko" łącznikiem z rzeczywistym rozkazodawcą, a może członkiem jakiejś innej wpływowej grupy. Władysław Bartoszewski, opowiadając w 1964 roku o roli Bieńkowskiego w konspiracji, zauważył, że skoro ten zdecydowanie zaprzecza, że miał coś wspólnego ze zbrodnią, trzeba brać pod uwagę taką możliwość. Tak czy inaczej, dla zrozumienia "Wenckiego" konieczne będzie dokładne przyjrzenie się jego aktywności w podziemiu.

Kim więc był ukrywający się pod wieloma pseudonimami Witold Bieńkowski? To z pewnością człowiek nieprzeciętny, konspirator o wielkich zasługach, ale jednocześnie postać dwuznaczna. Po wielu latach tak oto scharakteryzował go szef Oddziału 11 KG AK płk Kazimierz Iranek-Osmecki "Haller": "Witold Bieńkowski [...] był postacią mającą wielorakie powiązania polityczne. Były poważne zastrzeżenia co do jego lojalności. Miał NSZ-owskie ciągoty i wszędzie było go pełno, mimo konspiracji". Nie wypada również najlepiej w ocenie swego najbliższego współpracownika z referatu żydowskiego Delegatury Rządu Władysława Bartoszewskiego, który powiedział o nim, że miał skłonność do "mistyfikacji i odgrywania [pierwszorzędnej - J.M.] roli za wszelką cenę". Równie poważnie brzmi inne zdanie Bartoszewskiego z 1964 roku: "Specjalnie charakterystyczne wydaje mi się jednak, że posługiwał się przy realizacji własnych koncepcji i w polemice z odmiennymi poglądami drogą intryg osobistych".

Bieńkowski, niezależnie od swego zaangażowania w działalność Frontu Odrodzenia Polski (zakładał go wspólnie z Zofią Kossak-Szczucką i Janem Włodarkiewiczem), nawiązującego do tradycji Akcji Katolickiej, był wysokim i zaufanym funkcjonariuszem Delegatury Rządu na Kraj. Od października 1942 roku kierował - również zorganizowaną przez siebie - komórką więzienną przy Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury, której zadaniem była pomoc uwięzionym. Jego pozycja była jednak znacznie wyższa, niż wynikałoby to z oficjalnej funkcji, którą sprawował, skoro po wojnie przyznawał się do osobistej znajomości z Roweckim, Rzepeckim, Ludwikiem Muzyczką, Remigiuszem Grocholskim i Janem Mazurkiewiczem. Oświadczenia tego nie należy lekceważyć, zważywszy na jego związki z delegatem, o których niżej.

Jego temperament polityczny i samodzielność ujawniła się w lutym 1943 roku, kiedy zorganizował referat żydowski przy Delegaturze (konkretnie przy Departamencie Spraw Wewnętrznych), którego został szefem. Jak bowiem wiadomo, to on wpadł na pomysł powołania tej ważnej komórki, to on kierował nią ponad półtora roku, to on stworzył koncepcję jej działania. Jak pisze Dariusz Libionka, chciał nie tylko pomagać ukrywającym się Żydom, ale aspirował do przejęcia i koordynowania całości spraw żydowskich. Jak można domniemywać, za tym pomysłem stały określone racje polityczne, zbieżne nie tyle z interesem żydowskim, ile narodowym - polskim. Jako członek Rady Pomocy Żydom "Żegota" przy Delegacie Rządu na Kraj dążył do kontrolowania, a tym samym ograniczenia roli żydowskiego przedstawicielstwa w ciele, które miało koordynować pomoc Żydom polskim. Opinia Libionki na temat działań Bieńkowskiego jest następująca: "O ile Wolińskiego [kierownik referatu żydowskiego w KG AK - J.M.] można śmiało nazwać rzecznikiem interesów żydowskich, o tyle trudno to samo powiedzieć o Bieńkowskim. Rozumiał on polityczną wagę pomocy Żydom i konieczność pozytywnego ustosunkowania się Polskiego Państwa Podziemnego do ich przedstawicieli. Jako oficjalny przedstawicie] Delegatury Rządu w Radzie Pomocy Żydom był jednak o wiele bardziej krytyczny i podejrzliwy wobec inicjatyw swych żydowskich partnerów".

Widzimy tu Bieńkowskiego jako aktywnego polityka, który, jak się okazało, potrafił w sprawach żydowskich wywierać istotny wpływ na delegata rządu. Nie bez racji więc Libionka widzi w uwagach delegata Jana Stanisława Jankowskiego przekazywanych kurierowi do Londynu myśl Bieńkowskiego. Na zakończenie tego wątku dodajmy, że zaangażowanie się "Wenckiego" w sprawy żydowskie podniosło nie tylko jego znaczenie w otoczeniu delegata, ale dało mu niebywałe jak na warunki konspiracji możliwości. Wskazywał na nie sam zainteresowany, pisząc, że miał możliwość nie tylko spotkań z ważnymi osobami AK i delegatury, ale również bezpośredniego, codziennego kontaktu z Londynem, co w ówczesnych warunkach było rzeczą zupełnie niezwykłą *["Jako kierownik Referatu »Żegoty« otrzymałem bezpośrednie połączenie strukturalne z KWC, departamentem skarbu, szefem gabinetu delegata, z Komendą Główną AK oraz ze wszystkimi drogami przerzutowymi (radio, poczta kurierska, emisariusze). Fakt powyższy (jedyny wypadek w strukturze naszej tajnej administracji państwowej) świadczy o najpoważniejszym podejściu do odcinka żydowskiego. Podczas gdy leaderzy stronnictw i wszyscy urzędnicy tygodniami czekali na połączenie radiowe z Londynem, to ja mogłem w okresie powstania w getcie warszawskim nawet 7 razy dziennie przekazywać komunikaty z placu boju".].

Ta ostatnia uwaga z bezpośredniej łączności z Londynem jest oczywiście co najmniej przesadzona i dobrze pokazuje mentalność Bieńkowskiego, osoby skłonnej do mistyfikacji i wyolbrzymiania swojej roli *[Władysław Bartoszewski pytał o rzekome "bezpośrednie łącze" Bieńkowskiego z Londynem Stefana Korbońskiego. Ten wyraził daleko idący sceptycyzm.].

W kontekście sprawy Makowieckiego i Widerszala równie ważny jak stosunek Bieńkowskiego do Żydów jest jego stosunek do BiP. Nigdy publicznie wprost nie wypowiedział się negatywnie o pracy BiP. Zważywszy jednak na bardzo złe opinie o tej ważnej agendzie Państwa Podziemnego, przekazywane następnie do Londynu przez Tadeusza Chciuka, możemy być pewni (pamiętając o wielokrotnych osobistych spotkaniach "Celta" z "Wenckim"), że były one ukształtowane w dużej mierze przez wpływowego kierownika referatu żydowskiego przy delegaturze. Hipoteza (bo jest to przecież tylko hipoteza) nie powinna być zaskakująca, gdy uświadomimy sobie, że w tym samym czasie, a więc na przełomie lat 1943 i 1944, delegat dążył do objęcia kontroli nad BiP *[Dariusz Libionka cytuje przesłany do Londynu raport z kwietnia 1943 roku (z zasobów Studium Polski Podziemnej), z którego wynikają jednoznacznie intencje przejęcia od BiP przynajmniej spraw narodowościowych.]. Wydaje się, że i w tym można widzieć wpływ Bieńkowskiego.

Światło na tę osobliwą postać rzuca też jego dziwne zachowanie we wrześniu 1944 roku, kiedy to na terenach podwarszawskich opanowanych przez wojska sowieckie samowolnie mianował się "delegatem rządu na tereny wyzwolone". Plan ten przygotowany wspólnie z Bolesławem Piaseckim spotkał się z ostrą ripostą premiera Mikołajczyka, który uznał "Kalskiego" za samozwańca. To jednak nie pierwsza jego mistyfikacja. Według Władysława Bartoszewskiego już w końcu 1943 roku zaczął bezprawnie używać tytułu "urzędnika do specjalnych poruczeń pełnomocnika rządu". To jednak nie koniec ekstrawagancji tego niezwykle ambitnego polityka i konspiratora, o którym Bartoszewski mówił, że pewnego razu wstrzykiwał sobie jakieś narkotyki. Czy był od nich uzależniony? Najprawdopodobniej tak, choć tłumaczył się, że to "lekarstwo" na ból głowy.

W ledwie rysującym się ciągu zdarzeń przed 13 czerwca 1944 roku pewne jest to, że to Bieńkowski podał grupie dywersyjnej "Andrzeja Sudeczki" dokładny adres Makowieckiego, nazwisko, pod którym się ukrywał, oraz najprawdopodobniej również rysopis. W trakcie przesłuchań w 1957 roku przyznał się, że wiedział, iż Makowieccy mieszkali w jego dawnym mieszkaniu w willi przy ulicy Jesionowej 13 *[W literaturze za Nazarewiczem podaje się błędny numer domu - 11, podczas gdy według ustaleń Władysława Bartoszewskiego ponad wszelką wątpliwość zbrodnia została popełniona przy Jesionowej 13.].

Nie wiemy natomiast, czy osobiście pokazał, gdzie mieszka Ludwik Widerszal. Raczej jest to mało prawdopodobne. Tu Bieńkowski wykorzystał swe znajomości, najprawdopodobniej z wywiadem NSZ, który rozpracowywał Widerszala, identyfikując go jako rzekomego sympatyka "komuny" (na identyfikację Widerszala przez wywiad NSZ wskazuje również Adam Leszczyc-Gutowski). Niewykluczone jednak, że to Władysławowi Jamonttowi NSZ przekazał tę informację.

Jeśli nie liczyć zeznań Jamontta, odwołanych przezeń w 1957 roku, wskazujących na Bieńkowskiego jako pomysłodawcę zbrodni, to najpoważniejsze zarzuty pod adresem Bieńkowskiego sformułował Władysław Bartoszewski: "Bieńkowski wyrażał się niejednokrotnie negatywnie o »Tomaszu« [Makowieckim], zarówno w obecności Zofii Kossak, jak i mojej (Zofia Kossak zresztą starała się go mitygować i przeciwstawiała się wszelkim skrajnym sądom). Typowe sformułowanie dla Bieńkowskiego na temat »Tomasza« sprowadzały się do zarzutów: że jest motorem gier politycznych przeciwko delegaturze jako cywilnej reprezentacji rządu, że ma mafijne metody działania, że wykorzystuje swoją pozycję w BiP dla umacniania wpływów Stronnictwa Demokratycznego, grupy infiltrowanej przez komunistów, że jawnie lekceważy niebezpieczeństwo tej infiltracji w AK i dopuszcza ją. Odnoszę wrażenie, że wypowiedzi takie słyszałem wielokrotnie. Nie przywiązywałem jednak do nich większej wagi niż do normalnej rozbieżności poglądów politycznych, a to tym bardziej, że [...] zorientowałem się, że ma on [Bieńkowski] skłonność do wyolbrzymiania, a nawet mistyfikowania i pewnego demonizowania spraw i osób oraz sytuacji, które mu nie odpowiadały z jakichkolwiek względów".

Równie poważna była wypowiedź Kazimierza Moczarskiego, opublikowana po wojnie w Zapiskach. Pamiętajmy jednak, że także pozostali członkowie owej nieformalnej grupy badającej pod przewodnictwem Płoskiego i Gieysztora sprawę okupacyjnych mordów widzieli w "Wenckim" winnego śmierci Makowieckich i Widerszala. Niewielka relacja Moczarskiego zawarta w Zapiskach jest obok Głosu Bartoszewskiego najważniejszym dokumentem wytworzonym przez to środowisko. Bieńkowski jawi się w nim jako osoba dezinformująca i opóźniająca działania śledcze podjęte przez KWP natychmiast po zbrodni. Zasadność tych zrzutów potwierdzają również materiały Prokuratury Generalnej z roku 1957. Bieńkowski bowiem oświadczył wówczas, że Jamontt w czasie rozmowy towarzyskiej, tuż po 13 czerwca przyznał się do osobistego udziału w likwidacji konspiratorów z BiP. Informacji tej nie przekazywał władzom wojskowym ani bezpośrednio organom śledczym Polski Podziemnej, gdyż nie brał jej poważnie, a Jamontta uważał za chełpliwego młodego człowieka. To dziwne wyznanie, mające cechy samooskarżenia, świadczy o gadulstwie Bieńkowskiego, który już w czerwcu 1944 roku w rozmowach z różnymi ludźmi podziemia poruszał sprawę Makowieckich i Widerszala, wykazując się nieostrożnym gadulstwem, dając w ten sposób rozmówcom sygnał, że coś o sprawie wie. Po wojnie - jak sądzę - musiał stworzyć legendę, która tłumaczyłaby jego zbyt duże zainteresowanie tą "niebezpieczną" tematyką. Dodam tylko, że mówił o rzeczach, które mogła znać tylko osoba bardzo dobrze poinformowana, nieznanych szerszemu ogółowi. Na przykład Moczarskiemu poddał fałszywy trop, mówiąc, że ciała Makowieckich znaleziono na kartoflisku na Polu Mokotowskim, ze śladami uduszenia jedwabnym sznurkiem. O dziwnej grze Bieńkowskiego Rzepecki zwierzył się towarzyszowi niedoli w celi więziennej, ten zaś był donosicielem i powtórzył wszystko śledczemu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Rzepecki wygadał się więc przed agentem celnym, że "Wencki" poinformował Bolesława Kontryma, szefa centrali śledczej PKB, o okolicznościach śmierci (uduszenie) i o miejscu złożenia zwłok Makowieckich. Major Tadeusz Wardejn-Zagórski z BiP następnego dnia sprawdzał te informacje (najprawdopodobniej wspólnie z Moczarskim) i okazało się, że Bieńkowski mijał się z prawdą. Pytany, skąd wziął te rewelacje, wyparł się wszystkiego, zaprzeczył, że cokolwiek mówił na ten temat Kontrymowi.

Dlaczego Bieńkowski wyjawiał te dramatyczne szczegóły? Czy chodziło o wywarcie wrażenia na rozmówcy? Czy to przejaw megalomanii tego ambitnego człowieka? Ale to nie koniec dziwnych i niewyjaśnionych zachowań "Wenckiego" tuż po zbrodni. Odbył bowiem oficjalną rozmowę z przedstawicielem szefa BiP Jana Rzepeckiego. Miała ona - jak sam mówi - charakter "wymiany wzajemnej poglądów, których punktem wyjścia była sprawa Makowieckiego i Widerszala". Nie znamy nazwiska rozmówcy, ale był to ktoś znaczący w BiP. Również wówczas "Wencki" dawał do zrozumienia, że o sprawie "coś" wie. W 1957 roku zeznał przed prokuratorem, że już w czerwcu 1944 roku był przekonany, iż zabójstwo miało charakter "światopoglądowo-polityczny (zwłaszcza po ogólnie znanym artykule Makowieckiego na temat konieczności zbliżenia ze Związkiem Radzieckim, publikowanym w organie SD "Nowe Drogi")". Trzynaście lat wcześniej w rozmowie z Moczarskim Bieńkowski był bardziej precyzyjny. Sprawców widział wówczas wśród konspiratorów, mających "wpływy w politycznych i wojskowych centralnych kręgach podziemia", dążących do rozprawy z "elementami masońsko-lewicowo-demokratycznymi".

Człowiek ten, mający za sobą autorytet władz delegatury rządu, angażował się w komentowanie sprawy, w której sam odegrał inspirującą rolę. Pewne jest to, że informacje Bieńkowskiego dezinformowały i opóźniły nieformalne śledztwo prowadzone przez Moczarskiego (który niepotrzebnie penetrował rejon Pola Mokotowskiego i próbował wydobyć zwłoki z prosektorium przy ulicy Oczki, gdy tymczasem ich tam nie było).

Bieńkowski zmarł w 1965 roku w Warszawie. Po wojnie żył na marginesie środowiska, z którym był związany, zmagał się z silną depresją, do której, według Jarockiego, najprawdopodobniej miał się przyczynić również alkohol. Kilka lat wcześniej, 14 sierpnia 1959 roku, Główny Sąd Koleżeński Związku Bojowników o Wolność i Demokrację wykluczył byłego szefa referatu żydowskiego z swoich struktur pod zarzutem "zaniechania pomocy w wykryciu politycznego morderstwa". Odwołanie, które złożył, zostało odrzucone. Tłumaczył się, że o wszystkich okolicznościach sprawy informował przełożonych z delegatury. Te tłumaczenia jednak akowcom nie wystarczyły.

Niejednoznaczną postacią jest również Władysław Jamontt, drugi ważny inspirator likwidacji Widerszala i Makowieckich, a jednocześnie zasłużony konspirator związany m.in. z kontrwywiadem KG AK. Władysław Bartoszewski, analizując jego wypowiedzi dotyczące morderstwa Makowieckich i Widerszala, nazwał go kłamcą i "zimnym fanatykiem", przyznając przy tym, że byl człowiekiem bardzo inteligentnym.

Od początku wojny Jamontt, były członek ONR, działał w organizacji podziemnej "Pobudka", był zastępcą dowódcy komendanta pionu wojskowego Samuela Kostrowickiego (Jakuba", "Łukasza"), późniejszego kierownika "referatu 996" kontrwywiadu Oddziału II KG AK. Po scaleniu "Pobudki" ze Związkiem Walki Zbrojnej przeszedł do pracy w dywersji, do Związku Odwetu, a następnie wiosną 1943 roku do kontrwywiadu Oddziału II KG AK, konkretnie do "referatu 996". Zajmował się tam rozpoznaniem polskich organizacji o charakterze narodowym, choć jak wiadomo "referat 996" zajmował się głównie kwestią słowiańskich mniejszości narodowych. Jamontt określał swój konspiracyjny przydział jako "komórkę »Łukasz«", w której podlegał Aleksandrowi Kelusowi "Kondratowiczowi". Łącznikiem z Aleksandrem Kelusem był Tadeusz Kelus. Zadaniem Jamontta było rozpoznanie działalności NSZ i innych organizacji prawicowych, zwłaszcza ich stosunku do AK. W tym celu wykorzystywał ponoć agenturę, którą zwerbował w NSZ, oraz kontakty towarzyskie. Jeśli wierzyć protokołom przesłuchań, Jamontt spotykał się z samym szefem wywiadu NSZ Antonim Szperlichem "Hubertem".

Tezę o świadomym uczestnictwie w zbrodni Jamontta potwierdzają zeznania Adama Leszczyca-Gutowskiego "Bratkowskiego" z przełomu lat 40 i 50. Według niego Jamontt był ambitnym oficerem, mającym swoje plany polityczne, wykorzystującym dla własnej kariery znajomość z wpływowym Bieńkowskim. Prawdziwym, ukrytym w cieniu inicjatorem zbrodni - obok kilku innych nieznanych mu z nazwiska osób - był jednak Bieńkowski, którego Gutowski nazwał wprost "graczem politycznym". Skąd tak przenikliwa charakterystyka "Wenckiego", zasłużonego pracownika referatu żydowskiego delegatury? Czy Jamontt był z Gutowskim w tak dobrej komitywie, aby wbrew zasadom konspiracji zdradzać mu sekrety swych związków? Zważywszy, że Gutowski był nie tylko łącznikiem, ale również zastępcą Jamontta, jego wiedza o nim i pośrednio o Bieńkowskim jest zrozumiała. Jednocześnie nie wydaje się, aby Gutowski, obciążając Bieńkowskiego w czasie śledztwa, chciał osłaniać swego bezpośredniego dowódcę. Padły przecież słowa stawiające Jamontta w złym świetle. Zeznanie to wydaje się wiarygodne. Oto co zeznał Gutowski: "W czasie moich w tym czasie bardzo częstych spotkań z Jamonttem zaczął mi [on] tłumaczyć potrzebę [nieczytelne, »naprawienia?«  - J. M.] stosunków w AK. Na dowód tego przytaczał mi różne argumenty oraz dał mi do przeglądnięcia jego materiał - memoriał w tej sprawie. Tłumaczył mi, że warto tą sprawą się zająć oraz że dzięki wzięciu udziału w tej pracy będzie się można wysunąć. Jak już podawałem, informował mnie, że jest to akcja grupy ludzi, która po wykonaniu zadania stanie się czynnikiem decydującym w kierownictwie politycznym AK. Jako jedno z nazwisk wysuwał przy tym osobę »Kalskiego« - Bieńkowskiego z Delegatury Rządu".

W innym miejscu Gutowski mówił bez ogródek: "O Bieńkowskim [Jamontt] informował mnie, że jest to sprytny gracz polityczny, człowiek bardzo dobrze zorientowany w sprawach ruchu podziemnego oraz gorący zwolennik przeprowadzenia czystki w szeregach AK z punktu widzenia skrajnej prawicy. Jamonttowi (Bieńkowski był potrzebny w jego obliczeniach politycznych) bardzo też zależało na otrzymanych od niego rozpracowaniach [pozwalających zidentyfikować Widerszala i Makowieckiego - J. M.], z którymi mnie zapoznał i polecił wykonać. Autorem obydwu akcji był Bieńkowski.