JERZY MORAWSKI

Zlecenie na "Trutnia"

W 1977 roku panował w Polsce klimat rozprawy z opozycją. Ruch protestu po wydarzeniach w Radomiu stawał się coraz silniejszy. Toteż resort nie przebierał w środkach. W Krakowie zabito Stanisława Pyjasa, szykowano następne zamachy. Dziś funkcjonariusze MSW zaprzeczają, że istniały plany zamordowania Adama Michnika, ale dokumenty i zeznania mówią co innego

Wysoki, murowany płot otaczający rozległy teren ambasady rosyjskiej w Warszawie. Do podwyższonego siatką parkanu, chroniącego dostęp do placówki - przyciśnięta kilkupiętrowa kamienica. W przeszłości mieszkańcami takich kamienic, a zarazem sąsiadami ambasady radzieckiej zostawały osoby wybrane, a raczej przebrane - najwierniejsi z wiernych, sprawdzeni na wylot, godni przebywania w pobliżu dyplomatów Wielkiego Brata. Czujni strażnicy na wypadek, gdy coś niepokojącego zdarzy się w otoczeniu. Tu od dawnych lat mieszka wysoki oficer wywiadu PRL.

Drzwi mieszkania na drugim piętrze otwiera emerytowany pułkownik wywiadu Jan Rodak. Zaprasza do środka, częstuje kawą. Opanowany, kulturalny. Sprawia wrażenie, jakby nie był zaskoczony niespodziewana wizytą i tematem rozmowy.

- Nikt nie rozkazał mi zabić Adama Michnika - mówi na wstępie.

W 1984 roku gen. Czesław Kiszczak powołał tajną komisję w MSW do wyjaśnienia operacji "Żelazo". Komisja wezwała Rodaka.

- Powiedziałem, co miałem do powiedzenia. Wtedy tak mimochodem ktoś z komisji powiedział: - A wy żeście chcieli zabić Michnika. No, nie wytrzymałem. Jaka tu jest logika, powiedziałem. Złoto, Michnik i co dalej? - relacjonuje Jan Rodak.

Pułkownik wciśnięty w fotel, dobiera słowa i nie wykazuje cienia zdenerwowania. Tylko źrenice za szkłami okularów emerytowanego oficera wykonują dziwne ruchy, jakby chciały opuścić niewygodne miejsce.

Jan Rodak zgadza się na rozmowę o sprawie "Trutnia" (taki kryptonim SB nadała Adamowi Michnikowi). Jego koledzy z czasów pracy w resorcie ryglują drzwi, zasłaniają się tajemnicą służbową, niepamięcią lub chorobą. Robią wszystko, by tylko pozbyć się natręta - pytającego, jak było. Pułkownik przeciwnie - ma potrzebę mówienia, a raczej konieczność wylania czegoś z siebie, co przez lata uwierało. A może postanowił wykorzystać okazję, by przedstawić swoją wersję wypadków? Może zwietrzył możliwość zmanipulowania słuchacza, który się nawinął. U tak doświadczonego szpiega to czynność wręcz naturalna. W każdym razie pracownik wywiadu PRL zdaje sobie sprawę, że jego wypowiedź nabierze publicznego rozgłosu. Dlatego rozmawia i odpowiada na pytania.

Zwinąć "Trutnia"

Na początku kwietnia 1977 roku Jan Rodak, wówczas zastępca naczelnika Wydziału III Departamentu I MSW, wyleciał porannym samolotem z Warszawy do Berlina Wschodniego. Po starcie wyjął kopertę z instrukcjami od przełożonego.

- Otwieram kopertę, jest Adam Michnik. Na kartce zapisano jego paryski adres. Znalazłem też jedno zdjęcie Michnika z jakiejś konferencji prasowej. Drugie zdjęcie było bardzo niewyraźne. Chodziło o to, aby facet mający wykonać zadanie rozpoznał Michnika - relacjonuje Rodak.

Na mikrofilmach w archiwach IPN zachował się plan rozmowy z agentem w Berlinie Wschodnim (z 4 kwietnia 1977 roku), przygotowany przez ppłk. Jana Rodaka i zatwierdzony przez jego zwierzchnika płk. Wiesława Młynarskiego, wicedyrektora Departamentu I MSW. Rodak napisał, co poruszy na spotkaniu z "Kamieją", czyli Janem Janoszem: "Przedstawię mu propozycję wykonywania zadań polegających na docieraniu do interesujących nas osób i podejmowania przeciwko nim określonych przedsięwzięć. Wyjaśnię, że może nawet interesować nas problem zdjęcia odpowiedniej osoby i tajnego przerzucenia jej przez granicę. Poprzez pojęcie granica rozumiemy dostarczenie go (czyli porwanego - J. M.) np. z RFN do NRD w drodze do Berlina Zachodniego bądź innego kraju. Rzecz prosta, że wariant NRD jest dla nas optymalny". W dalszej części notatek Rodak planował przedstawić Janoszowi do wykonania zadanie specjalne.

W Berlinie Wschodnim usiadł w kawiarni Corso, w pobliżu hotelu Unter Den Linden. Tutaj miał czekać na agenta.

- Janosz wyszedł z metra o dwóch kulach, ludzie mu pomagali. Początkowo myślałem, że to nie on. O tym, że ma nogę w gipsie od łydki do kolana nikt mi nie mówił. Miałem chyba jego zdjęcie. Zaczął się rozglądać. Czy pan, no tak, jak się cieszę. Przekazałem mu sprawę pana Michnika. Powiedziałem, pokazując zdjęcie: tu jest taki człowiek, który dobrze, żeby się w Polsce nie pojawił. Trzeba mu wyrwać torebkę, w której ma paszport. Później paszport dostarczyć do naszej Misji Wojskowej w Berlinie Zachodnim - przedstawia swoją wersję Rodak.

Jednak w notatce sprzed 30 lat ze spotkania z Janoszem, którą odnaleziono w archiwach IPN, Rodak napisał co innego: "Przedstawiłem mu sytuację, w której należałoby zwinąć i przerzucić przez granicę np. do NRD interesującego nas osobnika. "Kamieja" (pseudonim agenturalny Jana Janosza - J. M.) natychmiast zadał pytanie, wykazując znajomość rzeczy - "czy za jego zgodą, czy bez". Wyjaśniłem, co rozumiem pod pojęciem "zwinąć". Natychmiast replikuje, "żywy czy martwy". Wyjaśniłem, że zawsze lepiej żywy, bo nie cuchnie. Jeśli zacznie cuchnąć, to już szkoda ryzyka w przewożeniu przez granicę. (...) Zaczął nalegać, bym mu wyjaśnił, kogo ma "załatwić". Po uzyskaniu dodatkowych wyjaśnień dałem mu zadanie na "Trutnia" ".

Wersja mówiona, wersja pisana

Emerytowany oficer wywiadu zapewne nie podejrzewa, że zachował się raport jego autorstwa, mówiący o prawdziwych powodach wyjazdu do Berlina Wschodniego w kwietniu 1977 roku. Przedstawia więc wydarzenia tak, aby dobrze wypaść:

- Janosz powiedział mi wtedy, że "Trutniowi" może dać nawet w zęby, że mu wylecą. Odpowiedziałem: panie, w tej sytuacji jeszcze tego by nam brakowało, żeby człowieka takiego jak Michnik ktoś uderzył. Żadnych tego typu akcji. Wyrwać torebkę z dokumentami. To wszystko. Dostanie pan za to pieniądze, zwrot kosztów. Chodziło bodajże o 2,5 tys. marek.

Odmienny przebieg rozmowy przedstawił Rodak w raporcie napisanym bezpośrednio po spotkaniu: "Zapytany (Jan Janosz - J. M.), ile chce za realizację sprawy "Truteń", zaczął się zastanawiać. Zapytał, ile dam (miałem do dyspozycji do 20 tys. DM). Podałem 10 tys. DM, uważając tę sumę przy tego typu sprawie za wystarczającą. "Kamieja" powiedział, że do tej sprawy powrócimy, jak uda się pozytywnie załatwić "Trutnia"".

W końcowym fragmencie notatki znalazła się uwaga pułkownika na temat Jana Janosza: "Odnoszę wrażenie, że "Kamieja" należy do ludzi bez skrupułów i za określone korzyści materialne wykona każde zadanie". Ta opinia była jak gwarancja, że zlecenie z MSW na Michnika trafiło we właściwe ręce.

Rodak po spotkaniu z Janoszem wrócił z Berlina Wschodniego do kraju.

- Po jakimś czasie mój szef, Wiesław Młynarski, wicedyrektor Departamentu I MSW poinformował mnie, że Jan Janosz nic nie załatwił w sprawie Michnika - mówi Rodak.

W połowie czerwca 1977 roku Jan Janosz przyjechał z Niemiec Zachodnich do Warszawy. Spotkał się kilka razy z płk. Rodakiem w kawiarni hotelu Grand i w Adrii. Zdał relację ze swoich działań.

- Janosz powiedział, że namierzył Michnika w Paryżu. Ale "Truteń" chodził zawsze w towarzystwie kolegów. Narzekał, że on i jego ludzie bardzo się namęczyli, ale nigdy na Michnika samego nie natrafili. Dałem Janoszowi wtedy jakieś pieniądze za ten niby wyjazd do Paryża - relacjonuje Rodak.

Sympatyk KOR wyrwany z życia

Rodak w raporcie z 16 czerwca 1977 roku wymienił podobne przyczyny niewykonania zadania wobec "Trutnia", jakie przytacza dziś. Dodał, że Janosz ma pretensje do wywiadu, gdyż przekazano mu złe adresy pobytu Michnika w Niemczech Zachodnich. "Poszukiwał go intensywnie, ale nie znalazł".

- Po incydencie z przekazaniem Janoszowi sprawy Michnika nie miałem już z nią więcej do czynienia. W grudniu 1977 roku zawieźli mnie na sygnale do szpitala. Jak wróciłem po chorobie, w MSW skierowano mnie do innych zadań - mówi Jan Rodak.

Ale raport pułkownika miał ciąg dalszy. Rodak nie pamięta dziś, że w raporcie z 16 czerwca 1977 roku zanotował, że Janosz w poszukiwaniu Adama Michnika dotarł w Hamburgu do Stefana Pempera. Pemper urodził się w Polsce i po przejściach wojennych, m.in. pobycie w getcie krakowskim, wyemigrował do Niemiec. Był kupcem, handlował dywanami. Pemper poinformował Janosza, że Michnik po powrocie do kraju trafił do aresztu. "Pemper oświadczył Janoszowi, że będą walczyć w obronie KOR-owców i pomagać w ich słusznej sprawie. Dodał, że "Trutnia" zna dobrze i że to człowiek szlachetny, walczący o szczytne ideały, że w jego obronie i KOR-u porwą opinię publiczną na Zachodzie. Pemper dał do zrozumienia, że pozostaje w kontakcie z KOR-owcami w Polsce, że będzie im pomagał".

Jan Janosz przekazał Rodakowi informację, że Pemper odwiedza jachtem Polskę i przewozi dla KOR-owców pieniądze i materiały. W Hamburgu mieszka żona Stefana Pempera. Guta Pemper potwierdziła, że w latach siedemdziesiątych popłynęli jachtem wraz z mężem i dziećmi z Hamburga do Gdańska. Odwiedzili Kraków, rodzinne miasto męża. Guta wraz z dziećmi wróciła do Niemiec koleją, gdyż jacht uległ awarii. Jej mąż został wtedy na dłużej w Polsce. Nie informował jej, że pomagał opozycji demokratycznej.

- Te rzeczy były takie niebezpieczne - mówi Guta Pemper.

Płk Rodak w cytowanym już raporcie ze spotkania z Janem Janoszem z czerwca 1977 roku na końcu zanotował w punkcie "Zadania do realizacji": "Bliższe, ale dyskretne zainteresowanie się osobą Pempera".

- Mój mąż został wyrwany z życia w 1977 roku. Pojechał na jacht i więcej nie wrócił. Zmarł na atak serca - mówi Guta Pemper.

Zadanie likwidacyjne

Jan Rodak bagatelizuje tzw. sprawę Michnika: zamierzano tylko ukraść mu paszport, aby uniemożliwić powrót do kraju. Przeczą temu odnalezione w archiwach IPN raporty samego Rodaka. Mówi się tam o "zdjęciu osoby", "zwinięciu i przerzuceniu przez granicę osobnika", "pozytywnym załatwieniu "Trutnia"", albo wprost "kogo załatwić". Wywiad PRL nie wysłał wysokiego oficera do Berlina z 20 tysiącami marek w kieszeni (w tamtych czasach była to fortuna), aby opłacił kradzież paszportu opozycjoniście. Bezpieka mogła, kogo tylko chciała, aresztować po przylocie na Okęcie. Przetrzymać pod byle pozorem długo, by nie uczestniczył we wrogiej demonstracji. Zresztą podawany przez Rodaka powód kradzieży paszportu Adamowi Michnikowi, aby nie wziął udziału w akcji opozycji w kraju - jest absurdalny. To wykręt, by zamazać prawdziwy cel działań, wymierzonych w opozycjonistę.

Zresztą w raportach Rodaka, a także w innych dokumentach bezpieki, nie ma słowa, aby kogoś funkcjonariusze zamierzali pozbawić życia. Takich informacji nie zamieszczało się w dokumentach, ale takie operacje przeprowadzano.

W 1977 roku, gdy podejmowano akcję wobec Adama Michnika, panował klimat rozprawy z opozycją. Ruch protestu powstały po wydarzeniach w Radomiu stawał się coraz silniejszy. Władze postanowiły go rozbić. SB otrzymała nowe etaty, pieniądze i zielone światło do rozprawy z protestującymi przeciwko dziejącemu się bezprawiu wobec radomskich robotników. Na przykład SB w Krakowie wyposażono w pierwszy komputer, na którym funkcjonariusz zapisał kryptonim "Niepokorni". Tak nazwał grupę studentów, m.in. Bronisława Wildsteina i Stanisława Pyjasa. Postanowiono ją śledzić i rozbić.

Inwigilowano studentów, otaczano siecią agentów i urządzano prowokacje. Rozpuszczano plotki, że najbardziej aktywni studenci to konfidenci, fabrykowano anonimy szkalujące Pyjasa. Gdy student wystąpił oficjalnie do prokuratury o ściganie autorów anonimów, to zginął. Ujawnienie funkcjonariuszy SB jako faktycznych autorów anonimów groziło kompromitacją bezpieki. Resort nie przebierał w środkach.

O prawdziwych zamiarach MSW wobec Adama Michnika mówił przed komisją resortu w 1984 roku płk Tadeusz Galiński, z Wydziału V Departamentu II. W 1977 roku pracował jako II sekretarz w polskiej ambasadzie w Kolonii, a praktycznie zajmował się jako funkcjonariusz MSW bezpieczeństwem placówki dyplomatycznej. Otrzymał polecenie wyjazdu do Hamburga od rezydenta wywiadu PRL przy ambasadzie i ustalenia, dlaczego Jan Janosz nie wykonał zadania wobec Michnika. "Było to polecenie centrali przesłane pocztą dyplomatyczną lub drogą szyfrową". Galiński spotkał się z Janem Janoszem na terenie Hamburga, co opisał w raporcie. Przed komisją złożył oświadczenie: "Jan Janosz poinformował mnie, że otrzymał zadanie, dotyczące likwidacji Michnika, który w tym czasie przebywał w RFN i w Paryżu. Zadanie miało być wykonane w Paryżu lub w innym dogodnym miejscu. Według słów agenta zadanie można było wykonać mimo poważnych trudności. Jednakże wynagrodzenie proponowane przez nas nie równoważyło ryzyka. Chodziło tu o 25 tys. dolarów USA, której to sumy nasza strona nie była w stanie wyasygnować".

Wyroki śmierci za pieniądze

Emerytowany pracownik Departamentu I MSW płk Tadeusz Fiećko przekonuje, że bracia Janoszowie nie mieli nic wspólnego z akcją wymierzoną w Adama Michnika.

- Widziałem się z Janoszami na terenie Berlina, ale jako osoba towarzysząca. Wyglądało to tak, że czytałem gazetę, a rozmowa odbywała się poza mną - pomniejsza swoją rolę płk Fiećko.

W oświadczeniu złożonym w 1984 roku przed komisją MSW Fiećko jednak napisał: "Uczestniczyłem w spotkaniach w Berlinie z Janem Janoszem z Hamburga. Rozmówca zaproponował usługi w stworzeniu w Europie grupy ludzi do wykonywania za pieniądze wyroków śmierci". Emerytowany pułkownik wiedział więc, jakich zadań podejmowali się Janoszowie.

Były minister MSW, gen. Mirosław Milewski, przed tajną komisją resortową w 1984 roku powiedział, że "w Departamencie Wywiadu obowiązywało przekonanie, że zasady moralne postrzegane w kraju nie obowiązują za granicą, łącznie z likwidowaniem fizycznym ludzi". Milewski utrzymywał, że był temu przeciwny. "Wyraziłem to w odniesieniu do sprawy "Truteń"". Czyli wiceminister spraw wewnętrznych w 1977 roku potwierdził, że wśród szefów resortu były podzielone głosy, co do rozprawy z Michnikiem. To, że takie rozwiązanie dyskutowano, to sprawa oczywista. Rozkaz likwidacyjny jednak wydano, płk Rodak wyleciał do Berlina Wschodniego, by zorganizować zamach.

W rozmowie telefonicznej w marcu tego roku gen. Milewski powiedział, że ma czyste sumienie.

- Nikt nie znajdzie mego nazwiska jako tego, kto kazał kogoś zabić - zapewnił gen. Milewski.

Gen. Władysław Pożoga z ramienia komisji resortowej w 1984 roku rozmawiał z Franciszkiem Szlachcicem, byłym szefem MSW. "Szlachcic nadzorujący Departament Wywiadu nic nie wiedział na temat "mokrej roboty", jaka była zlecana do wykonania naszej agenturze przebywającej za granicą" - napisał w notatce gen. Pożoga. Podobnie powiedział Pożodze kolejny minister MSW Stanisław Kowalczyk: "Nigdy nie zetknąłem się z żadnymi materiałami, świadczącymi o prowadzeniu przez Departament I działań likwidacyjnych". To oczywiście wykręty. Samo mówienie o likwidowaniu ludzi nie wzięło się z powietrza.

Poszukiwani autorzy rozkazu

W 1991 roku w polskim Konsulacie Generalnym w Hamburgu przesłuchano na polecenie prokuratury warszawskiej Jana Janosza. Janosz przyznał, że 5 kwietnia 1977 roku spotkał się w Berlinie Wschodnim z przedstawicielem MSW. Nazwiska jego nie znał. "Przedstawiciel ministra prosił mnie, abym zabrał wszystkie dokumenty Adamowi Michnikowi, przede wszystkim chodziło tu o paszport, a następnie unieszkodliwić osobnika, aby wyzionął ducha, czyli go zabić. Dokumenty miałem przesłać wysłannikowi. Wysłannik machał przede mną banknotami tysięcznymi, obiecując mi zapłatę, przy czym zaliczka miała wynosić 25000 marek zachodnioniemieckich za wykonanie zadania" - czytamy w protokole przesłuchania. Urzędnicy konsulatu uczestniczący w przesłuchaniu dziś nie potrafią sobie przypomnieć (albo nie chcą), że coś takiego miało miejsce. Ich podpisy znajdują się pod protokołem z przesłuchania Janosza. Jedna z tych osób nadal pracuje w MSZ.

Jan Janosz przyznał w trakcie rozmowy w konsulacie, że w 1977 roku spotkali się z nim jeszcze inni przedstawiciele ministra MSW. Chcieli wiedzieć, dlaczego nie wykonał zadania wobec Adama Michnika. Jako powód niewywiązania się ze zlecenia Janosz w 1991 roku podał swoje przekonania polityczne, zbieżne - jak twierdził - z poglądami osoby, którą mu kazano zlikwidować. Agent peerelowskiej bezpieki wyczuł, że po zmianach politycznych w kraju lepiej udawać kogo innego i oświadczył nawet: "Bez przesady mogę stwierdzić, że dzięki mojej postawie wtedy, Adam Michnik pozostał przy życiu".

Kto wydał rozkaz zamachu na Adama Michnika? Płk Jan Rodak wskazuje, że polecenie otrzymał od swego zwierzchnika płk. Wiesława Młynarskiego, wicedyrektora Departamentu I MSW. Młynarski nie żyje. Dyrektorem Departamentu Wywiadu był wówczas gen. Jan Słowikowski. Przed komisją resortową w 1984 roku powiedział, że otrzymał ustne polecenie od wiceministra Milewskiego, by uniemożliwić powrót do kraju Adamowi Michnikowi, który wyjechał do Paryża na stypendium. Słowikowski przyznał wtedy, że nie widział możliwości zablokowania przyjazdu polskiego obywatela nawet w wyniku utraty przez niego dokumentów. Swe obiekcje zgłosił Milewskiemu. Wówczas wiceminister MSW Milewski powiedział, że jest to decyzja ministra Stanisława Kowalczyka i należy ją realizować. Dzisiaj Słowikowski nie chce wracać do tamtych spraw.

- Skończyłem pracę w MSW i zamknąłem biurko na klucz - mówi emerytowany generał.

Płk Jan Rodak twierdzi, że Departament I, czyli wywiad nigdy "nie interesował się Adamem Michnikiem". Wyjątkiem była misja, z którą wyjechał Rodak do Berlina Wschodniego na spotkanie z Janoszem.

- Sprawa pana Michnika, to było jednorazowe zlecenie Departamentu III dla Departamentu Wywiadu. Nie wiem, skąd Departament III otrzymał takie zadanie. O takich rzeczach u nas decydowały władze polityczne, a konkretnie Komitet Centralny PZPR - przekonuje Jan Rodak.

Pułkownik nie ukrywa swoich wątpliwości, co do prawdziwych intencji misji, jaką wykonał na polecenie szefów MSW. Twierdzi, że już w 1977 roku oceniał bardzo krytycznie rozkaz w sprawie Michnika. Nie jest pewny do dziś, o co tak naprawdę chodziło.

- Nie mam nic do ukrycia. Może w tej sprawie było drugie dno - zastanawia się Rodak.

Agent obrotowy

Kim był Jan Janosz? W IPN zachowały się dokumenty, które rzucają na to pewne światło. W marcu 1973 roku do Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach wpłynęło pismo od generała porucznika Pietrowa z wojskowego kontrwywiadu radzieckiego. (Dlaczego radziecki generał zgłosił się do komendy wojewódzkiej MO, a nie do centrali wywiadu? Czy "radzieccy" polską bezpiekę uważali za swoją do tego stopnia, że zwyczajowo w kontaktach pomijali krajowych szefów bezpieki?) Gen. Pietrow poinformował, że w zainteresowaniu radzieckiego kontrwywiadu jest Jan Janosz, mieszkający w Hamburgu, który ma w Polsce dwóch braci. Poprosił o informacje o posiadanych przez KW MO w Katowicach materiałach, dotyczących braci Janoszów.

MO w Katowicach powiadomiła centralę wywiadu o zainteresowaniach gen. Pietrowa. Ówczesny szef wywiadu, płk J. Osek, poprosił KWMO w Katowicach o skierowanie do gen. Pietrowa pisma o dość dziwnej treści: "W Katowicach nie ma informacji na temat Jana Janosza. Wiadomo tylko, że na terenie Hamburga ma kontakty z elementem kryminalnym i przemytniczym. W tym środowisku obracali się jego dwaj bracia, którzy w 1971 roku za zgodą władz powrócili na stałe do kraju". Ani słowa o operacji "Żelazo". Czyżby przed Wielkim Bratem starano się ukryć "złotą żyłę"?

Warto przytoczyć oryginalny fragment zaproponowanej przez płk. Oseka (późniejszego generała wywiadu) odpowiedzi dla gen. Pietrowa: "Z uwagi na fakt, że wszyscy Janoszowie znajdują się pod naszą operacyjną kontrolą, proszę o poinformowanie nas o powodach interesowania się wyżej wymienionymi. W przypadku konieczności istnieje możliwość podjęcia w tej sprawie wspólnych przedsięwzięć operacyjnych".

Na tym korespondencja urywa się. Nie wiadomo, czy doszło do współpracy peerelowskiego wywiadu z radzieckim kontrwywiadem wojskowym. Współpraca w innych "tematach" była przecież bardzo ścisła.

W grudniu 1973 roku oficerowie peerelowskiego wywiadu spotkali się w hotelu Polonia w Warszawie z Janem Janoszem. W raporcie operacyjnym, który napisali po rozmowie, znalazło się zdanie: "Z wypowiedzi Jana Janosza wynikało jednoznacznie, iż pozostaje w kontakcie z wywiadem radzieckim, wykonuje dla nich zlecone zadania na terenie Hamburga". Na marginesie raportu znajduje się odręczny dopisek, czy Janosz nie mógłby sprecyzować, na czym polega jego kontakt z wywiadem radzieckim. Czy w tym wypadku miała miejsce rywalizacja o cennego agenta? Wątpliwe. Chodziło raczej o nadzór nad gangsterem, który w tym czasie realizował operację "Żelazo 2". Miał wraz z braćmi wzbogacić kasę resortu o zrabowane sztabki złota, szwedzkie srebra itd. Wiedziano już nie tylko w MSW, że przy takiej operacji wszyscy się obłowią.

W kolejnym dokumencie - raporcie ze spotkania funkcjonariuszy MSW z Janem Janoszem - znajduje się informacja, że w czasie pobytu na targach w Zagrzebiu do współpracy namawiali go pracownicy wywiadu jugosłowiańskiego. Agent zapewnił oficerów, że jugosłowiańskiej propozycji nie przyjął. Ale najmłodszy z braci Janoszów nie przegapiał okazji, by na kontaktach z wywiadami zarobić. Lojalnością zapewne nie grzeszył wobec żadnego z wywiadów. Czy więc powiadomił "radzieckich", że otrzymał od peerelowskiego wywiadu zlecenie na Adama Michnika?

Nie znam Janoszów

W 1990 roku prokuratura warszawska podjęła dochodzenie w sprawie działań wywiadu wymierzonych w Adama Michnika. Prokuratura zwróciła się do niemieckiego Urzędu Kryminalnego o informacje o Janie Janoszu. Otrzymała skąpe wiadomości. Janosz został skazany w czerwcu 1981 roku w Szwecji na 6 lat więzienia za przemycenie 4 kg amfetaminy. W styczniu 1985 roku aresztowano Janosza w Lubece za obracanie środkami odurzającymi. Prokuratura warszawska umorzyła dochodzenie, niczego nie wyjaśniła. Nie starała się nawet ustalić, kim był Jan Janosz.

Nie ulega wątpliwości, że strona niemiecka niechętnie udzieliła i tak szczątkowych informacji o Janie Janoszu. Czy dlatego nabrała wody w usta, że chroniła interes własnego wywiadu i jego agenta?

Jan Janosz zmarł trzy lata temu w Hamburgu. Na pogrzeb z Bielska-Białej nie przybyli bracia - Kazimierz i Mieczysław. Obawiali się dawnych spraw, które za nimi się ciągnęły. Przez lata ścigała ich niemiecka policja i prokuratura. Na cmentarzu w pożegnalnej uroczystości Jana Janosza uczestniczyły trzy osoby. Jego żona Katarzyna mieszka wraz z dwójką dzieci w niewielkim domku w peryferyjnej dzielnicy Hamburga. Jest zdumiona i oburzona, że ktoś z Polski wpadł na jej ślad. Początkowo udaje, że nie ma nic wspólnego z rodziną Janoszów. Twierdzi, że jest Niemką, a jej mąż ma na imię Hans. Dopiero po kolejnych odwiedzinach zaczyna mówić po polsku. Prosi, aby dać jej spokój. Brak jej już sił, by zmagać się z przeszłością, która stale ją dopada. - Mam kłopoty, bo kogoś znałam kiedyś przez przypadek. Proszę o niemieszanie mnie w sprawy rodziny Janoszów. Swoje wycierpiałam - mówi Katarzyna Janosz.

Rzeczpospolita - 15.07.2006

JERZY MORAWSKI

Pecunia non olet

Walizki złota i wagony z drogocenną biżuterią, którą zrabowali i dostarczyli do MSW bracia Janoszowie, poruszyły nie tylko tęgie głowy na Rakowieckiej. Pobudziły wyobraźnię najwyższych czynników w państwie, gdy się okazało, że po złoto świata można sięgać jak po swoje. Zrodził się pomysł następnej zbójeckiej wyprawy

Raport w sprawie nowej akcji skierował do sekretarza KC PZPR Stanisława Kani ówczesny wiceminister spraw wewnętrznych Mirosław Milewski. Kania aprobował propozycje przedstawione w raporcie. Premier Piotr Jaroszewicz postawił swoją parafkę na dokumencie, co oznaczało zgodę na "Żelazo II". Po powrocie z pierwszej wyprawy w maju 1971 roku Kazimierz Janosz odpoczywał w Bielsku-Białej zaledwie kilka miesięcy. W styczniu 1972 roku rozmawiali z nim dwaj pułkownicy z tzw. Wydziału Niemieckiego Departamentu I MSW, Mieczysław Szwarz i Tadeusz Drzewiecki. Interesowały ich szczególne "tematy": przywóz kradzionych w Niemczech Zachodnich samochodów osobowych, przerzut do Polski ciężarówek załadowanych amerykańskimi maszynami matematycznymi i przywóz samochodów na potrzeby wojska lub milicji. To wszystko miało być sprowadzone nie przez centralę handlu zagranicznego, lecz przez braci Janoszów - po zdobyciu ich w wiadomy im sposób przy wsparciu MSW.

Na początek samochody

Kazimierz Janosz ruszył do Berlina Wschodniego wybadać, jakie są możliwości realizacji "Żelaza II". Widział się z bratem Janem, nadal mieszkającym w Hamburgu. Centrala czekała niecierpliwie. Kazimierz wrócił z Berlina prosto do Warszawy, zdał relację funkcjonariuszom. W notatce służbowej po spotkaniu Szwarz i Drzewiecki napisali, że "Maj" (pseudonim agenturalny Janosza) poinformował, iż "sprawa "Żelaza" na terenie Hamburga już zupełnie ucichła". Z notatki wynika, jak pułkownicy dociskali agenta, aby sfinalizował razem z bratem w Niemczech przerzut samochodów osobowych do kraju oraz doprowadził do "przejęcia samochodów ciężarowych z cennym ładunkiem".

"Odnośnie dostawy samochodów osobowych dla naszej Służby" okazało się, że będą to kradzione w Niemczech Zachodnich Mercedesy 220 D - poinformowali zwierzchników w notatce służbowej funkcjonariusze wywiadu. Ustalono, że samochody przejadą swobodnie przez przejście graniczne w Świecku, bez odnotowania w dokumentach, że mercedesy wjechały do Polski. Zachowała się notatka ppłk Zofii Niedziałek z 1984 roku, w której pisze, że na stanie departamentu I w 1973 roku były cztery samochody (w tym dwa Mercedesy - 230 i 220 D) bez odpowiedniej dokumentacji, co oznacza, że pochodziły z przemytu. To wyraźny ślad, że dygnitarze MSW przesiedli się do aut kradzionych na Zachodzie.

W charakterze elementu kryminalnego

W lipcu 1972 roku Kazimierz Janosz powiadomił resort, że w Szwecji jest "do wzięcia" 50 kg złota w bryłach, 30 kg złota w formie bransolet i 3 kg szlifowanych kamieni szlachetnych. Wywiad wiedział, co robić. J. Osek, dyrektor Departamentu I, "podrasował" informację Janosza w notatce służbowej: możemy zdobyć 80 kg złota w sztabach i 3 kg diamentów. Oferuje to "grupa osób zaangażowanych w krajach zachodnich w działalność kryminalną. Od tej grupy Departament I MSW uzyskał określone wartości dewizowe wartości około 20 mln zł, przekazując je na rzecz Skarbu Państwa". Notatka Oseka zawędrowała na biurko ówczesnego premiera Piotra Jaroszewicza. Musiała wywrzeć wrażenie, bo premier złożył na niej swój podpis. Operacja "Żelazo II" została namaszczona przez najważniejsze osobistości w socjalistycznym państwie.

Nikomu nie przeszkadzało - czego Janoszowie nie ukrywali - że szwedzki łup pochodzi z napadu na bank. Zabito wtedy dyrektora banku.

Funkcjonariusze wywiadu ułożyli precyzyjne plany przerzutu "żelaza". Złoto miał Jan Janosz dostarczyć do polskiej ambasady w Sztokholmie "na ręce tow. Stefana Serbina, pracownika dyplomatycznego". Serbin złoty bagaż opieczętuje i zaadresuje na nazwisko Marian Solik (operacyjne nazwisko mjr. Marka Strzemienia, inspektora w Departamencie I MSW). Przesyłkę wyśle pocztą dyplomatyczną do MSZ w Warszawie.

Major Strzemień nie miał złudzeń. Domyślał się, że złoto pochodzi z napadu dokonanego przez Janoszów, a nie jest - jak oni twierdzili - własnością anonimowego gangu w Szwecji. Ustalił kanałami wywiadowczymi, że wcześniej Janoszowie przekazali niewielką partię złota w sztabach Janowi Zumbachowi, mieszkającemu w Paryżu byłemu oficerowi RAF, handlarzowi bronią. Zumbach zorientował się, że złoto Janoszów pochodzi z napadu na bank w Belgii. Wcześniej bank nabył kruszec od ZSRR. Na Zachodzie złota z niewiadomego źródła nikt by nie kupił. Major Strzemień wiedział, że Janoszowie mogą sprzedać łup tylko w Polsce. Złoto więc dostarczą do MSW za część faktycznej wartości - przekonywał szefów. Wywiad PRL, a także premier Jaroszewicz nie zmarnowali takiej okazji.

Pułkownik Tadeusz Kwiatkowski, członek komisji resortowej z 1984 roku badającej akcję "Żelazo", uznał "za szczyt nieodpowiedzialności włączanie do tej operacji placówek dyplomatycznych i służb krajów zaprzyjaźnionych do otwarcia granicy po napadzie bandyckim". Oburzył się jednak, gdy trzeba było odsunąć od władzy Mirosława Milewskiego. A już wcześniej wiedział nie tylko on, że bezpieka działa "ponad granicami", a dyplomacja PRL funkcjonuje pod jej dyktando.

We wrześniu 1972 roku opracowano nowy plan przerzutu szwedzkiego złota, niczym scenariusz sensacyjnego filmu. Przetransportowane ono zostanie promem. Wiozącego złoto Jana Janosza "zabezpieczą płynący na promie funkcjonariusze MSW". "Służba nasza wystąpi pod "obcą flagą" w charakterze elementu kryminalnego (np. organizacja przemytnicza). Funkcjonariusze występować będą jako obywatele innego (nie polskiego) państwa, dysponując odpowiednimi paszportami i samochodami (dwa) z zagraniczną rejestracją, np. włoską lub arabską" - napisał swoim szefom mjr Strzemień. Ustalono, że służby celne dokonają pobieżnej kontroli bagażu Janosza. A w willi w pobliżu Szczecina ekspert oceni złoto.

Kantorek na Rakowieckiej

Rozległy, wieloczłonowy gmach MSW na Rakowieckiej krył w sobie wiele tajemnic. Za PRL siedziba ministerstwa strachu wywoływała lawinę plotek i domysłów. Według pogłosek budynek resortu połączono podziemnym tunelem z więzieniem na Rakowieckiej, by funkcjonariusze bezpieki mieli nieograniczony dostęp do aresztowanych. Co to oznaczało? - wszyscy wiedzieli. Mieszkańcy stolicy opowiadali sobie o ponurym gmaszysku niestworzone rzeczy, ale nikt nie podejrzewał, że istniał tam sklepik ze złotem. Taki kantorek. Można tam było wybrać sobie złoty zegarek Omega lub innej renomowanej marki albo dobrać złoty pierścionek dla żony lub kochanki. Oczywiście z dobrodziejstw kantoru w gmachu MSW mogli korzystać wybrani - szefowie resortu, dyrektorzy departamentów i upoważnieni przez naczalstwo funkcjonariusze wywiadu. Kadra kierownicza Departamentu I otrzymywała dolarowy dodatek do pensji, na przykład wicedyrektor dostawał 75 dolarów miesięcznie.

Marian Orzechowski, dygnitarz PRL, członek tajnej komisji Biura Politycznego badającej sprawę "Żelaza" w 1984 roku, znał dobrze system przywilejów dla ludzi władzy w "realsocjalizmie". Sklepik z łupami ze zbójeckich wypraw na Rakowieckiej to było jednak coś wyjątkowego:

- Skarbiec zgromadzony w wyniku rabunku był także podręcznym magazynem, z którego brano nagrody dla wyróżniających się pracowników MSW. W dokumentach, które przeglądałem, były notatki, że oficerowie szczególnie zasłużeni otrzymywali np. zegarki, a także jakieś inne walory zdobyte w Hamburgu czy w innych miejscowościach Niemiec Zachodnich i przetransportowane do Polski.

W archiwach IPN zachowały się fragmenty listy nagrodzonych złotymi zegarkami. Są na niej same nazwiska, bez imion. Oto niektóre nazwiska osób obdarowanych zegarkami zdobytymi przez Janoszów: Kłosiewicz, Pietrzak, wiceminister Słabczyk, Chomętowski, Pożoga, Ociepka, minister Piętek, Stachura, Słowikowski, Zaczkowski, Sarewicz, Ćwiek, Moczar (żona Mieczysława Moczara).

Istnienie sklepiku w Departamencie I (wywiadu) oficjalnie potwierdziła dopiero w 1984 roku tajna komisja resortowa, powołana do zbadania operacji "Żelazo". Wieść o budce ze złotym dobrem w gmachu MSW na początku lat siedemdziesiątych już wtedy, mimo klauzuli utajnienia, przeniknęła do innych departamentów bezpieki i wzbudziła niekłamany podziw ("ci z wywiadu to potrafią się urządzić"). Wywołała też zawiść - nie dość, że szpiedzy obijają się po całym świecie i korzystają z uroków Zachodu, to jeszcze na dodatek kapie im złoty deszcz z tajnego sklepiku. Komisja ustaliła, że część towarów, na przykład zegarki, zapalniczki, napoje alkoholowe i papierosy, kupowano za granicą, a część została zdobyta przez MSW w "statutowych akcjach". A w ramach tego statutu - jak stwierdził zeznający przed komisją gen. Mirosław Milewski - mieściły się takie akcje jak "Żelazo".

Kierowniczej kadrze bezpieki niektóre towary odstępowano po cenach zakupu, a inne rozdawano, np. zegarki jako podarki jubileuszowe. Pod koniec roku dokonywano rozliczeń towarów, a dokumentację niszczono. "Praktycznie działalność sklepiku nie była objęta żadną dokumentacją, nie wydawano rozkazów personalnych i nie pobierano pokwitowań" - odnotowała komisja.

Bezpieka na procencie

Nie ma dokumentów mówiących, czy doszło faktycznie do przerzutu szwedzkiego złota do kraju. Major Strzemień zmarł przed laty. W raporcie operacyjnym z listopada 1973 roku, sporządzonym przez niego po spotkaniu z Janoszami i złożeniu przez nich kolejnych ofert MSW, znajduje się ciekawy fragment: "Przy rozliczeniu stosowano by zasady już praktykowane w I i II etapie zrealizowanych już akcji w ramach sprawy krypt. Żelazo".

Może więc przerzutu złota dokonano, a ślady zatarto. Przemawia za tym rozmach następnych przedsięwzięć Janoszów, co oficer wywiadu opisał na kilku stronach maszynopisu. Bracia dalej traktowani są przez MSW - co wynika z raportu - jako wiarygodni agenci, których przestępcza działalność poważnie wzbogaca kasę resortu. Na kolejne spotkanie w Berlinie z Janem Janoszem przyjechali specjalnie płk Tadeusz Fiećko, zastępca naczelnika Wydziału III w Departamencie I, i mjr Strzemień. Przybył też z kraju Mieczysław Janosz.

Jan Janosz zaproponował MSW bajeczne interesy, co autor raportu Strzemień przełożył w ezopowym języku resortu na "akcje mające na celu uzyskanie dodatkowych walorów materialnych dla naszej Służby". Chodziło o dostarczenie na Rakowiecką kradzionych na Zachodzie samochodów różnych marek za jedną trzecią ceny. Zapowiedział też, że wkrótce będzie posiadał kwotę 15 milionów zachodnioniemieckich marek (zapewne z napadu na bank) i pragnie przekazać ją MSW. Resort ustami swoich wysłanników zainteresował się tą ostatnią ofertą, tym bardziej że banknoty miały nie być oznaczone kolejną numeracją. Ustalono, że Janosz odwiedzi Wiedeń i przekaże 15 milionów marek rezydentowi wywiadu w tamtejszej Ambasadzie PRL.

Swoją ofertę Jan Janosz wzbogacił o kolejne kilkadziesiąt kilogramów "żelaza". Fiećko i Strzemień zamówili "towar", ale za jedną czwartą wartości rynkowej. Janosz dorzucił jeszcze partię kilkuset tysięcy żyletek i kilka tysięcy tak poszukiwanych w kraju tranzystorowych aparatów radiowych. "Służba nasza rezygnuje z przejęcia takowych towarów" - ucięli przedstawiciele wywiadu.

Jan Janosz oświadczył pułkownikom bezpieki, że jest przedstawicielem firmy Afro-Conti Enterprises z Nigerii, zamierzającej kupić w Polsce cement, barki rzeczne, gwoździe i lodówki. Poprosił o "delikatne wsparcie" wywiadu w centralach handlu zagranicznego, za co "nasza Służba będzie miała stały kilkunastoprocentowy udział z transakcji". "Nie ma przeszkód, by rozwijał oficjalne stosunki handlowe" - odpowiedzieli ludzie z resortu. Wskazali Mitręgę, pracownika Biura Radcy Handlowego w Kolonii, który ułatwi kontakty.

W Warszawie Mieczysław Janosz spotkał się z Janem Słowikowskim, dyrektorem Departamentu I. Zaproponował, że wyjedzie do krajów arabskich (Liban, Egipt) i nawiąże kontakty z osobami zajmującymi się dostawami broni do państw arabskich i afrykańskich. Polecono mu, aby przedstawił dokładny projekt przedsięwzięć na Czarnym Lądzie. Z Janoszem kontakty utrzymywał płk Jan Rodak, późniejszy m.in. rezydent na Kubie, dzisiaj emerytowany pracownik wywiadu. Tak je wspomina:

- Mieczysław Janosz robił pozytywne wrażenie. Oczytany, elokwentny. Miał niesamowite pomysły. Prosił nas o paszport, na przykład do Indii, Birmy. Chciał nawiązać kontakty handlowe i otwierać przedsiębiorstwa. Spotykałem się z nim w Świteziance. Mieczysław mi mówił, że Jan ma do nas żal, że nie robimy z nim interesów. A on ma jakieś zamrożone pieniądze, duże pieniądze w złocie, w precjozach. Włosy na głowie mi się zjeżyły, bo to były sumy niewyobrażalne. Dzisiaj to Janoszowie by robili biznes, ale wtedy mieli ograniczenia, bo urząd skarbowy ich trzymał za pyski. Zwrócili się do departamentu, żeby w jakiś sposób wyprał te środki. Ale departament odmówił. Mieczysław jeszcze do mnie dzwonił. Musiałem zrelacjonować problem kierownictwu. Kierownictwo kazało mi trzymać język za zębami i zwodzić go.

Rezydenci kręcili interesy

Pułkownik Tadeusz Fiećko, emerytowany pracownik wywiadu, do dziś uważa sklepik w gmachu MSW za rzecz normalną.

- Sklepik zawsze istniał - mówi pułkownik. - Jeśli chciałem, powiedzmy, urządzić jakieś przyjęcie, czy to, czy tamto, to udawałem się i kupowałem, za marki oczywiście, za waluty obce. Najdogodniejsze okazywały się marki, bo w takiej walucie robiono zakupy do sklepiku, więc łatwo było się rozliczyć w markach.

Sklepik ze złotem w MSW wpisywał się w system peerelowskich sklepów "za żółtymi firankami", gdzie aparat partyjny, sekretarze i wszyscy inni uprzywilejowani otrzymywali bez kłopotów towary, o których przeciętni obywatele nawet nie marzyli. Magazynek wyrobów jubilerskich bezpieki oferował jednak kosztowności zrabowane i wykradzione, czyli w kategoriach prawnych spełniał rolę pasera.

Kierownictwo MSW jednak nieprzypadkowo godziło się na sklepik z podejrzaną biżuterią. W ustaleniach komisji z 1984 roku znalazł się fragment odnoszący się do funkcjonowania sklepiku w Departamencie Wywiadu: "System był działaniem celowym. Od początku operacji "Żelazo" robiono wszystko, aby określoną ilość złota i innych kosztowności ukryć poza jakąkolwiek ewidencją. M. Milewski był w tym czasie dyrektorem Departamentu I, a następnie nadzorującym ten departament wiceministrem. I jeśli sam tej praktyki nie wprowadził, to ją kontynuował i sankcjonował". Sklepik stanowił rodzaj parawanu, który przykrywał machinacje ze złotem - delikatnie mówiąc.

Emerytowany pułkownik wywiadu, rezydent w wielu stolicach, Mieczysław Szwarz utrzymuje, że operacja "Żelazo", którą nadzorował jako zastępca naczelnika Wydziału III, tzw. Niemieckiego, w Departamencie I MSW, dostarczyła walory do Skarbu Państwa. Mówi tak, aby "zaciemnić" nie tylko przestępczy charakter całej operacji, ale także jej właściwy cel. A ten był prozaiczny - grabić zrabowane. Wywiad PRL został przez jego szefów wykorzystany przy okazji "Żelaza" do wzbogacenia się. Z kilku dokumentów, które zachowały się w archiwach, chyba przez niedowład machiny biurokratycznej MSW, wynika, że proceder ten kwitł. Na przykład po kosztowne biurko zakupione okazyjnie przez rezydenta wywiadu w jednym z państw azjatyckich wysłano z kraju samolot.

Właściwie pracownicy ówczesnego wywiadu rozsiani na placówkach dyplomatycznych zajmowali się zdobywaniem dóbr i przerzucaniem ich pocztą kurierską, czyli drogą dyplomatyczną do kraju. Może to dobrze w ogólnym rozrachunku: komunistyczni szpiedzy, kręcąc lewe interesy, nie mieli głowy do wykradania tajemnic wolnego świata. Jak większość funkcjonariuszy realnego socjalizmu - pozorowali działalność.

Kto zagarnął skarb?

Departament Wywiadu w ramach operacji "Żelazo II" podjął nowatorskie w tamtym czasie działania na polu biznesowo-paserskim. Jan Janosz dostarczył do MSW 319 zegarków różnych firm zachodnich "z niewiadomego źródła", jak napisali funkcjonariusze w jednej z notatek służbowych. "Niewiadome źródło" oznaczało, że zegarki zostały zrabowane na Zachodzie i będzie można je nabyć tanio. Pułkownicy zatrudnili eksperta, aby ocenił towar. Zrobili kalkulacje. "Uzyskamy na cele operacyjne naszego Departamentu kwotę około 150 tys. zł" - napisali w notatce.

W połowie 1973 roku MSW wypłaciło Mieczysławowi Janoszowi 300 tys. zł jako wynagrodzenie za "realizację drugiego etapu sprawy "Żelazo"". Kilka miesięcy później resort dorzucił 15 tys. zł jako ostateczne rozliczenie za operację. Czy inne pomysły Janoszów doczekały się realizacji, jakie dostarczyli łupy MSW - nie wiadomo.

W styczniu 1975 roku szef Departamentu I, płk Jan Słowikowski, złożył raport ówczesnemu ministrowi spraw wewnętrznych, Stanisławowi Kowalczykowi. Na "Żelazie" wywiad zarobił 704 tys. zł, a na innej, tajemniczej sprawie, o kryptonimie Pasz - 250 tys. marek zachodnioniemieckich - poinformował płk Słowikowski. Dziwne. Wywiad PRL nie za bardzo się wzbogacił na "Żelazie" - wynika z raportu. Biorąc pod uwagę ryzyko i koszty operacji (na przykład zagraniczne wyjazdy oficerów na spotkania z Janoszami), gra nie była warta świeczki. Racjonalnej miary jednak do wyczynów bezpieki przykładać nie można.

Marian Orzechowski, sekretarz KC i członek Biura Politycznego PZPR, członek tajnej komisji BP badającej operację "Żelazo", w 1984 roku szukał w dokumentach wywiadu odpowiedzi na pytanie, co stało się ze złotem przywiezionym do MSW przez Janoszów.

- Okazało się, że z tej ogromnej ilości walorów, jak to się ładnie w języku urzędowym nazywa, znaczna część zginęła. Różnego rodzaju futra, ubrania, zegarki, a także złoto - wyparowały. Ta sprawa w dokumentach, które miałem w rękach, nie znalazła wyjaśnienia. Były oczywiście różne oświadczenia dyrektorów, inspektorów, ale nie znalazłem odpowiedzi na pytanie, co się stało z dobrami.

W sprawozdaniu komisji resortowej do zbadania akcji "Żelazo" z 1984 roku znajdują się dosyć dziwne ustalenia co do ilości tego, co wyparowało ze skarbu Janoszów: "Zginęło minimum 65 - 75 kg złota w sztabach, złotych monet i wyrobów ze złota, w tym z dużą ilością atrakcyjnych wyrobów sztuki jubilerskiej, jak kolie, broszki i bransolety. Zginęły tysiące kamieni szlachetnych".

"Zginęło minimum" - to sformułowanie dowodzi, że komisja nie dogrzebała się do niczego konkretnego. Sami Janoszowie twierdzą, że przekazali MSW same złote precjoza wartości kilku milionów marek zachodnioniemieckich. "Zdobyczy" z innych zbójeckich operacji, na przykład "Żelaza II", nie podliczali. Pułkownik J. Osek w notatce do premiera Jaroszewicza pisał o 20 mln zł, które Janoszowie przywieźli do resortu. Dlaczego więc tak niewielkie sumy trafiły do kasy wywiadu? Kto dokonał skoku na skarb Janoszów, gdy leżał w sejfach MSW?

Biżuteria w gmachu KC

Skarb Janoszów rozpłynął się. Zauroczonych złotem oficerów wywiadu ktoś jednak wykiwał. Pytani o to byli funkcjonariusze wskazują na ówczesnych szefów resortu - oni wiedzą, co stało się ze złotem. Dawni ministrowie milczą. W 1991 roku podczas rewizji w mieszkaniu gen. Mirosława Milewskiego znaleziono ponad 50 złotych pierścionków, zegarków i naszyjników podobnych do przywiezionych z Hamburga do MSW przez Kazimierza Janosza, wykonującego operację "Żelazo". Zaledwie garść złotego łupu. Gdzie znikła lwia część?

Mieczysław Janosz w 1984 roku złożył oświadczenie. Mówił m.in. o wystawie łupów z akcji "Żelazo".

- Dostarczony przez nas "towar" oglądali Gierek, Grudzień i Szlachcic. Była tych osób cała grupa. Przymierzali sobie biżuterię i przypinali - powiedział.

Złoty ślad wymyka się więc z Rakowieckiej. Generał Milewski przed komisją resortową w 1984 roku zeznał, że "towarzysze z KC PZPR, będąc za granicą, pobierali dość duże sumy dolarów z dyspozycyjnych funduszy MSW. Jan Szydlak, Zdzisław Grudzień i Stanisława Gierek, żona Edwarda Gierka. Były to kwoty wynoszące ponad 1 tys. dolarów". Fundusz dyspozycyjny powstawał z zagranicznych "kombinacji operacyjnych" wywiadu, czyli z akcji "Żelazo". Mówiąc dosadnie: wybrańcy ludu - jak ironicznie nazywano rządzących w ludowym państwie - wojażowali za granicą za zrabowane na Zachodzie skarby Janoszów i za pieniądze pochodzące z innych kryminalnych przedsięwzięć wywiadu PRL.

Komisja natrafiła na sprawę tzw. egzemplarzy okazowych, wyrobów jubilerskich z kolekcji przywiezionej przez Janoszów. Były to najcenniejsze precjoza, które gen. Mirosław Milewski miał w swojej wyłącznej dyspozycji. "Egzemplarze okazowe ze złota w teczce nosiłem do gmachu KC i prezentowałem tow. Stanisławowi Kani. Z tego, co pamiętam, tow. Wiesław Ociepka lub Stanisław Kowalczyk pokazywał je ówczesnemu I sekretarzowi KC PZPR Edwardowi Gierkowi" - zeznał Milewski. Nie potrafił wyjaśnić, jaki los spotkał najcenniejszą biżuterię. Można się tylko domyślać, że ludzie ze szczytu władzy sięgali po nią garściami. Nikomu nie przeszkadzało, że była kradziona.

Rzeczpospolita - 19.08.2006

JERZY MORAWSKI

Mokra robota

 

 

Nie ma dokumentów o rozkazach likwidacyjnych wydawanych na Rakowieckiej, które bracia Janoszowie wykonywali w zachodniej Europie. Wiadomo jednak, że do roli killerów przygotowywano ich od dawna

 

Z samego serca St Pauli, znanej dzielnicy uciech w Hamburgu, odchodzi od centralnej Reeperbahn krótka uliczka Hamburger Berg. Kilkupiętrowe kamienice zajęte przez kasyna gry, domy publiczne, nocne bary, erotyczne kluby i lokale typu sexs-show. Dochodzi południe. Pustawa uliczka pogrążona jest jeszcze w sennej atmosferze po burzliwej nocy. Tylko z baru w narożnej kamienicy dobiegają przytłumione wrzaski. Do mrocznego pomieszczenia schodzi się po schodach, jak do piwnicy. Kilkunastu brodatych i długowłosych typków kiwa się nad kuflami piwa. Jeden śpi na stole. Wszyscy jakoś dziwnie pokręceni, wychudli; porykują, by za chwilę rzucić się do gardeł. Wycofanie się ze spelunki to powrót do normalnego świata.

Poszukiwana przeze mnie kamienica jest tuż obok. Wygląda na opuszczoną. Okna zaciemnione albo zaklejone gazetami. Na parapetach dwóch okien na drugim piętrze stoją kwiaty. Ktoś tu jednak mieszka. Kto? Turecki krawiec z zakładu znajdującego się obok wejścia, który widzi każdego wchodzącego i wychodzącego, zapytany, rozkłada ręce. W St Pauli, dzielnicy podejrzanych interesów, nie zdobędzie się informacji. Tu lepiej nic nie widzieć i nikogo nie znać. Na domofonie zaledwie trzy nazwiska. Przy pozostałych przyciskach puste miejsca. Kamienica jest już prawie wymarła, czeka na rozbiórkę. Ludzie wynieśli się do lepszych dzielnic.

Domofony są martwe. Naciskane po kolei nie wywołują reakcji. Ten przy nazwisku Keilholz jednak działa. Po chwili słyszę dzwonek zwrotny i drzwi kamienicy nie stawiają oporu.

Ciemne, wąskie i strome schody. W półmroku widać, jak z drugiego piętra wychyla się nad barierką postać mężczyzny. Pyta z góry: - Coś za jeden?

Sześćdziesięcioletni krępy mężczyzna w podkoszulku - wytatuowane ramiona, łysina, wąsy - spogląda podejrzliwie. Dzielnica nie dla frajerów. Czego od niego chcę? Skąd znam jego nazwisko?

Czy znał Polaków, którzy przed laty kręcili się na St Pauli? - pytam.

Keilholz, jakby od dawna czekał na to pytanie, odpowiada bez namysłu:

- Poznałem takiego Polaka, Kazimierza Janosza... przestępcę... on zostawił mnie z 2,8 milionami długu... Ścigano go sądownie. Jeden z jego braci zastrzelił policjanta przy napadzie na bank... Drugi brat, Jan, miał tu, na St Pauli, dwie knajpy. Pracowałem w lokalu Kazimierza, miałem smoking. Później Kazimierz został w Hamburgu handlowcem. Zdobyłem dla niego koncesję na handel... A on mnie do więzienia wsadził.

Świadek przestępstw z Hamburger Berg

Jens Keilholz pracował jako kelner w restauracji Kazimierza Janosza. Pokaże mi, gdzie to było. Wychodzimy na ulicę Hamburger Berg. Keilholz mówi, że dziś St Pauli jest jak wymarłe. Na uliczce Hamburger Berg, z alternatywnymi lokalami dla młodych ludzi, coś się dzieje tylko w weekendy. W sobotę i niedzielę te miejsca są pełne, ale w inne dni tygodnia, jak dziś - puste. Kiedyś, jak ktoś chciał tutaj wystawić na rogu prostytutkę, musiał zapytać właściciela burdelu, czy mu wolno. Dziś dziewczyny stoją gdzie popadnie, na przykład po drugiej stronie Reeperbahnu, obok komisariatu policji. Nikomu nie chce się pilnować swego terenu.

Jens wskazuje na kasyno z białymi witrynami w kamienicy narożnej przy Reeperbahnie i Hamburger Berg. - Te lokale należały kiedyś do Janosza - mówi. - Dwie Węgierki, Ilonka i Era, pracowały tu jako kelnerki. Na górze była restauracja Trojka.

Keilholz przechodzi na drugą stronę ulicy Reeperbahn. Dociera do pobliskiego Hans-Albertz-Platz i zatrzymuje się przed czteropiętrową kamienicą pod numerem trzecim.

- Na parterze Janoszowie mieli bar Orkan, a mieszkali na trzecim piętrze, nad lokalem.

Po Orkanie nie ma śladu. W przewodnikach po Hamburgu zaznaczono w tym miejscu kultowy i modny bar Mary Lou's. Spuszczone na okna rolety, bar nieczynny.

W 1968 roku Jens zszedł ze statku, na którym pływał jako marynarz i wylądował na St Pauli. Poznał tutejsze dziewczyny, u jednej zamieszkał. Jak inni marynarze odwiedzał bar Orkan.

- Pewnego dnia zapytał mnie Janosz: "Nie miałbyś ochoty pracować tu jako kelner?". Odpowiedziałem: "Jasne, czemu nie. Nigdy wcześniej tego nie robiłem". Od razu dostałem rachunek. Na początku ukradli mi skrzynkę piwa... to kosztowało mnie 44 marki. Stałem za barem z dwoma dziewczynami. Oni wiedzieli, że ja tu nowy i się nie znam. I tak mnie urządzili. Ale szybko to przejrzałem. I wtedy już wszystko szło bardzo dobrze. Tam pracowałem i mieszkałem. Miałem swój pokój - wspomina.

Pewnego razu Jens zobaczył, jak Kazimierz Janosz zdenerwował się na klienta w Orkanie i wyciągnął pistolet: "Dorwę cię i rozwalę", groził. Pracujący w lokalu Polacy, Edi i Adam, powiedzieli mu, że Janosz dawniej był policjantem. Niebezpieczny człowiek, pomyślał. Wolał nic nie widzieć.

Ofiara wpada do morza

W 1984 roku Kazimierz Janosz przesłuchiwany przez gen. Władysława Pożogę wyjawił, że w 1967 lub 1968 roku na Hans-Albertz-Platz 3 w Hamburgu, tam, gdzie mieścił się bar Orkan, pojawił się wysłannik MSW z Warszawy.

- Podał hasło, po wzajemnej identyfikacji upewniłem się, że jest to wysłannik centrali - relacjonował Janosz. - Powiedział mi, że natychmiast trzeba wykonać mokrą robotę. Sięgnąłem po pistolet schowany w kloszu lampy wiszącej w holu. Wsiedliśmy do mercedesa 220 SE. Nie wiedziałem, gdzie jechać. Człowiek z centrali mnie poprowadził. Jechaliśmy na Landungsbrucke, przez Fischmarkt do góry. Później na Elbchausse.

Dotarli w pobliże portu. Wysłannik orientował się w terenie. Oglądał się jednak nerwowo, jakby się czegoś obawiał. Janosz go uspokoił. Powiedział, że kontroluje w tylnym lusterku, co się dzieje. Zaparkowali nad samym morzem, samochód ukryli za żywopłotem.

- Miałem obserwować i ubezpieczać tył. Pracownik wyznaczył tu komuś spotkanie - opowiadał Janosz.

Spenetrował teren, do morza było z 50 metrów. Zapadał zmierzch. Do pracownika centrali spacerującego po nadbrzeżu podszedł mężczyzna. Nie przywitali się. Janosz chyłkiem przebiegł zalesiony teren i wyprzedził idących. Ukrył się w rododendronach. Gdy podeszli blisko, wyszedł.

- Mężczyźnie strzeliłem z lewej strony w głowę. Przewrócił się i wpadł prosto do morza. Wyrzuciłem za nim do wody pistolet - mówił Janosz.

Dwaj mężczyźni wsiedli do samochodu, ale wysłannik z centrali na Ubersse kazał zatrzymać auto.

- Obserwowałem, dokąd się udaje. Wskoczył na motorówkę i pojechał do portu. Sprawdziłem, że w porcie stał polski statek "Chochlik". Stąd wiedziałem, że wszystko się zgadza, bo na kapitana "Chochlika" miałem kontakt z centrali - powiedział Janosz.

Relacja Janosza wydaje się wiarygodna, gdy 40 lat po wydarzeniach jadę tymi samymi ulicami Hamburga - Landungsbrucke, Fischmarkt - docieram na Elbchausse. Tuż obok miejsca, gdzie Janosz zaczaił się na ofiarę w rododendronach, jest mała zatoczka z barką przerobioną na bar. Wzdłuż brzegu, gdzie zabójca musiał biec po skarpie, wiedzie asfaltowa alejka. Wystarczy krok w bok, by spaść do wody. Tu padł strzał, a po głośnym plusku wpadającego do morza ciała, drugie, lekkie pluśnięcie wywołał pistolet wyrzucony przez Janosza.

Kim był mężczyzna zlikwidowany w Hamburgu na polecenie centrali w Warszawie? Zdrajcą, uciekinierem czy "biznesmenem", który nie podzielił się łupem z kim należy? Janosz tego nie wie do dziś. Nie rozpoznał też pracownika centrali, który "wystawił" ofiarę. W 1984 roku żalił się tylko, że za mokrą robotę w Hamburgu nie otrzymał obiecanej gratyfikacji od MSW.

Napad na bank w Reinbek

Jens Keilholz wiedział, że w barze Orkan dzieją się różne dziwne rzeczy, a lokal jest przykrywką dla nielegalnych interesów. - Janoszowie napadali na banki, Mieczysław zastrzelił policjanta. Udało mu się zbiec - mówi.

W bibliotece uniwersyteckiej w Hamburgu zszywki gazet z lat 60. są zrolowane na kliszach fotograficznych. Kilka dni przeglądania archiwów i odnajduję właściwe numery ze stycznia 1965 roku. Nagłówki przynoszą dramatyczne informacje: "Napad na bank w Reinbek", obok - zdjęcia zamordowanego w trakcie napadu kasjera. Oto treść jednego z artykułów zatytułowanego "Plan napadu na bank powstał w barze na St Pauli", z podtytułem "Po brutalnym napadzie w Reinbek: Przypuszcza się, że szef bandy Janosz ukrywa się we Francji": "Napad na bank narodowy w Reinbek, dokonany 30 grudnia 1964 roku, zaplanowano do ostatniego szczegółu w barze na St Pauli. Wykazało to śledztwo, prowadzone przez policję kryminalną. Jako szefa tej pięcioosobowej bandy, która dokonała wspomnianego napadu, poszukuje się 34-letniego Polaka Mieczysława Janosza. Podczas napadu zastrzelono kasjera banku Wernera Heicka (lat 59). Janosz, który ostatnio mieszkał u swego brata w barze przy placu Hansa Albersa, uciekł. Ściga go także Interpol. Kiedy w drobnych szczegółach opracowano plan napadu na bank w Reibek, Janosz kazał przyjechać czterem gangsterom z Monachium. Byli to Jugosłowianie. 29 grudnia odszukali Janosza i przenocowali u niego. Janosz, którego nazywano "Sławek", zawiózł tych ludzi samochodem do Reinbek, gdzie dokonano morderstwa. Wszyscy Jugosłowianie, poza jednym, który zginął podczas ucieczki bezpośrednio po dokonaniu napadu, znajdują się w więzieniu. Sąd w Schwarzenbeck wydał nakaz aresztowania Janosza. Policja przypuszcza, że Polak schronił się we Francji.

Janosz przybył do Republiki Federalnej cztery lata temu. Podaje się za prawnika i twierdzi, jakoby był w Polsce prokuratorem. Ma 1,75 m wzrostu, jasnoblond włosy i prawe szklane oko".

Kradziony zegar dla towarzyszy

Z innych artykułów z tamtego czasu wynika, że policja odnalazła w samochodzie Janosza pistolet Radom-Vis. Jeden z dziennikarzy sugeruje, że bandyta zastrzelił swego rannego kompana Jugosłowianina, bo utrudniał mu w ucieczkę. W każdym razie mimo pościgu Mieczysława Janosza nie odnaleziono ani w Niemczech Zachodnich, ani we Francji. Jens Keilholz przypomina sobie, jak pracownicy baru Orkan plotkowali, że uciekł do Brazylii. Z dokumentów znajdujących w archiwach IPN wynika, że azyl Janosz znalazł w Polsce.

Płk Stanisław Grudziński, starszy inspektor z Departamentu I MSW, zeznał przed komisją resortową w 1984 roku, że w 1965 roku "Mieczysław Janosz widział gdzieś w sklepie w Hamburgu zegar z żółtego metalu. Sądził, że to złoto. Ukradł ten zegar, zgłosił się na polski statek, wymusił na kapitanie, ażeby go przewiózł do kraju. Ucieczka ta nie była uzgadniana ze Służbą Bezpieczeństwa". Ukradł ten zegar po nieudanym napadzie na bank. Sądził, że jest ze złota, a nie chciał wracać do kraju z pustymi rękami. Przyjechali wtedy po Janosza do Szczecina oficerowie wywiadu ze stolicy. Przewieźli go do centrali na Rakowieckiej i przez kilka tygodni zbieg z Niemiec przebywał w Warszawie.

Sam Janosz opowiada dość mętnie i enigmatycznie o okolicznościach nagłego powrotu do kraju.

- Zostałem uprowadzony z Niemiec Zachodnich przez MSW za odmowę współpracy, a ponadto oskarżony o współpracę z wywiadem zachodnioniemieckim. Posłużono się listem, rzekomo od mojego brata Józefa, że chce się ze mną spotkać w bardzo ważnej sprawie. Wsadzili mnie do worka. Świadomość odzyskałem w porcie - mówi Mieczysław Janosz. - Wtedy zaprowadzono mnie do samochodu i przewieziono do Warszawy. Akta w tej sprawie znajdują się w II oddziale wywiadu wojskowego, prowadzonego w tym czasie przez generała Jedynaka. W 1965 roku byłem przesłuchiwany przez wiele tygodni w nieznanym mi lokalu w Warszawie, obok ronda Waszyngtona, pod zarzutem szpiegostwa na rzecz wywiadu niemieckiego. Jak mnie wypuszczali, dostałem dowód osobisty. Później poddano mnie starannej inwigilacji.

Mieczysław Janosz przedstawia się dzisiaj jako ofiara bezpieki i - jak to się mówi w żargonie służb - "tworzy sobie legendę". Dokumenty mówią co innego. Zachował się raport z 1962 roku, sporządzony dla płk. dyrektora Departamentu II MSW, przez oficera prowadzącego agenta "Maja", Mieczysława Janosza. Sam Janosz przebywał wówczas w Szwajcarii, a do swojej żony Danuty w Polsce wysłał zaproszenie od mieszkającego w Genewie kolegi Pawła Dębowskiego. Prosił MSW o wydanie zezwolenia na przyjazd żony. W tym czasie Mieczysław na polecenie Rakowieckiej miał doprowadzić do zatrudnienia swego brata Kazimierza w Kompaniach Wartowniczych w Niemczech, co miało pomóc rozpracować tamto środowisko.

W oświadczeniu z 1984 roku złożonym gen. Władysławowi Pożodze Kazimierz Janosz powiedział: - Orientowałem się, że inne mokre roboty wykonać miał Jan i Mieczysław, moi bracia, ale na te tematy z nimi nie rozmawiałem.

Kogo centrala rozkazała im zlikwidować - nie wiadomo. Kazimierz przyznał gen. Pożodze, że wysłannicy z Rakowieckiej kilkakrotnie polecali mu "być w gotowości". Kiedyś pojechał do Göteborga w Szwecji i czekał przez tydzień na pracownika centrali, który miał mu wskazać człowieka "do odstrzału". Ale wysłannik się nie pojawił. Janosz przypominał sobie, że niedoszła ofiara nosiła polskie nazwisko zaczynające się na "S" i kończące na "-ski". "S" - według jego relacji - handlował z polskimi marynarzami ze statków wpływających do szwedzkich portów. Przy okazji miał ich wciągać do współpracy z obcym wywiadem.

Innym razem pojawił się w Hamburgu wysłannik centrali o imieniu Stefan ("młody, około 25 - 27 lat, o kręconych włosach"). Zapowiadał, że w ciągu trzech dni Kazimierz będzie musiał wykonać mokrą robotę. Ale - jak twierdził Janosz - sprawa nie wypaliła.

Killerów trzech

Do roli - używając dzisiejszego języka - killerów przygotowywano trzech braci Janoszów jeszcze przed wyjazdem z kraju w 1960 roku. Kazimierz Janosz opowiadał o tym gen. Pożodze: - Od wiosny 1960 roku zostałem przeszkolony na wyjazd do krajów kapitalistycznych. Tuż przed wyjazdem przeszedłem powtórne przeszkolenie w Warszawie w mieszkaniu prywatnym. (...) Mówiono, że niekiedy trzeba będzie kogoś zlikwidować. Mogą być takie wypadki wynikające z zagrożeń. Odpowiedziałem, że oczywiście dam sobie radę. Jeżeli będę miał rozkaz i pewność, co do takiej sprawy, to ją wykonam.

Kazimierz Janosz, co wynika z jego akt personalnych, w pierwszej połowie lat 50. uczył się fachu bezpieczniaka w szkole MBP (Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego) w Legionowie. Z uczelni resortowej został wyrzucony, gdy bezpieka wykryła, że jego ojciec miał przed wojną sklep, co syn zataił. Na brak proletariackiego pochodzenia nałożyła się skłonność do mocnych trunków i awantury w szeregach ZMP. Na wieść, że za te przewiny został usunięty ze szkoły, Kazik pchnął się scyzorykiem w okolice serca. Odratowano go i zatrudniono gdzieś za pośrednictwem krakowskiego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa. Później trafił do jednostki KBW w Rembertowie, gdzie wykonywał zadania wywiadowcze (udział w prowokacji wymierzonej w Ambasadę USA w Warszawie). Pełnił służbę przy uranie w Kowarach (więźniowie wydobywali tam rudę, w całości transportowaną do ZSRR).

- W międzyczasie brałem udział w różnych operacjach, np. jak była "rozróba" w Nowej Hucie, potem na Wybrzeżu. Musiałem się przyjąć za ślusarza, a robić coś innego. To mi dało podstawowy hart ducha - wyznał gen. Pożodze.

"Hart ducha" Kazimierza, Mieczysława i Jana Janoszów postanowiono wykorzystać w MSW w 1960 roku, wysyłając braci na Zachód z bezpieczniacką misją. Mieli się tam osiedlić, by po aklimatyzacji wykonywać rozkazy z Rakowieckiej. Mieczysław Janosz do chwili wyjazdu był prokuratorem w Prokuraturze Wojewódzkiej we Wrocławiu. Absolwent prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim i czynny prokurator przerzucony do krajów kapitalistycznych jako agent - to rokowało, że wraz z braćmi spełni nadzieje resortu i wykona każde zadanie.

Oficjalnie Janoszowie wyjechali z wycieczką PZMot do Paryża. W drodze powrotnej do kraju, w Norymberdze, bracia opuścili wycieczkę i zgłosili się do władz zachodnioniemieckich z prośbą o azyl. Osiedlili się w Hamburgu. Z tego okresu zachowały się nieliczne raporty w archiwach IPN. Bracia "rozpracowywali" Hamburg, kompletowali dossier osób mogących być agentami wrogich wywiadów, donosili, że polskie statki płynące stąd do Ameryki Południowej i z powrotem przemycają narkotyki, ustalali, kogo da się zwerbować itd. Oczywiście, nie ma dokumentów (bo takie nie powstawały) o rozkazach likwidacyjnych wydawanych na Rakowieckiej, które Janoszowie wykonywali w Europie Zachodniej.

Figurant ląduje w areszcie

W swoim małym, dwupokojowym mieszkanku przy ul. Hamburger Berg Jens Keilholz opowiada historię Janoszów tak, jakby wszystko wydarzyło się wczoraj. Nie pomija drobnych szczegółów, pokazuje zdjęcia. Spotkanie z braćmi rozłożyło na łopatki jego życie. Nie spodziewał się katastrofy, gdy zgodził się jako figurant firmować przedsiębiorstwo handlu biżuterią. To pozwoliło Kazimierzowi Janoszowi zgromadzić olbrzymią ilość drogocennych wyrobów jubilerskich. Pochodziły one z napadów rabunkowych, oszustw, zakupów na weksle bez pokrycia i z innych kombinacji.

Keilholzowi dźwięczą jeszcze w uszach ostatnie słowa Kazimierza: "Masz ochotę pojechać do Frankfurtu?". "Jasne, czemu nie". "Możesz się tam spokojnie zatrzymać na kilka dni". Dostał 5000 marek. Miał pojechać do pewnej firmy we Frankfurcie i odebrać szmaragdy. Z transakcji zostałoby 2000 marek i tę resztę miał zachować dla siebie.

- Przyjeżdżam i mówię: "Przychodzę z firmy Jens Keilholz i spółka, i dla mojego wspólnika Kazimierza Janosza mam odebrać 305-karatowe szmaragdy. One już zostały częściowo opłacone, jest jeszcze jakaś część. Chciałbym pokryć tę resztę". Patrzą na mnie zdziwieni i mówią: "Tu nikt nie zamawiał szmaragdów, a firmy Jens Keilholz i spółka nie znamy" - relacjonuje Keilholz. Pożegnał się, zdziwiony, pokręcił trochę po Frankfurcie i wrócił do domu.

- Przychodzę do naszego biura w Klockmanhaus, otwieram drzwi i widzę: pusto. Kur... Nic nie ma! Wystawa, witryna - puste. Klucz do sejfu tkwi w zamku, otwieram: pusto. W Altonie, takiej piwnicy pod Karstadtem, leżały ciuchy za 380 tysięcy marek. Pognałem tam. Tylko wieszaki! A on zniknął. I wszystko na moje nazwisko. 2,8 miliona marek. Wszystkie akty, mam je jeszcze. Wtedy już wiedziałem, że wdepnąłem w gówno.

Dostał pismo z Wydziału Przestępstw Gospodarczych policji w Berliner Tor, że ma przyjechać na przesłuchania w sprawie spółki Jens Keilholz i Co. Nie pojechał. Policja złapała go i aresztowała.

- "Znasz Kazimierza Janosza?". "Jasne, to mój wspólnik". "A jak to z wami było?". To im wytłumaczyłem - opowiada. - A policja mi mówi: "Przeszukaliśmy już wszystkie pomieszczenia, nie ma tam nawet okruszka złota". Ja na to: "On to wszystko zabrał. I trzy samochody też. I kupę ciuchów skórzanych. Było tego na całą ciężarówkę". Przy tak dużej sumie, na jaką Janosz dokonał przestępstwa, mój współudział nie mógł być wykluczony. Zamknięto mnie w areszcie śledczym. Tydzień później przychodzą i mówią: "Keilholz, odwiedziny. Adwokat Max Goldberg jest tutaj". Adwokat przyszedł, a ja mówię do niego: "Ja nie mogę pana opłacić". "Nie, nie, proszę się nie przejmować, to wszystko jest już opłacone. Za trzy tygodnie będzie pan wolny". I rzeczywiście, wypuścili mnie. Goldberg to wszystko załatwił.

Odbyła się rozprawa sądowa przeciwko Keilholzowi, podczas której mecenas Goldberg wyjaśnił, jak się sprawy miały.

- Powiedział sądowi, że ja w tym wszystkim byłem przysłowiowym głupkiem i on mi teraz pomaga przez to przejść. Sędzia oczywiście pytał, dlaczego nie troszczyłem się o interesy firmy, o podatki i tym podobne. Ja na to, że na tym samym piętrze mieliśmy biuro doradcy podatkowego, który wszystko to dla nas robił. Sędzia przyjął to do wiadomości, ale powiedział, że nie uda mi się ujść przed karą 200 marek. Spojrzałem na adwokata, ten skinął głową, a wtedy powiedziałem: "Wszystko jasne. Jak muszę, to muszę". I postępowanie karne było dla mnie zakończone.

Oszukany oszust

Trochę później Keilholz otrzymał wezwanie z urzędu podatkowego: 98 tys. marek do zapłaty. - Powiedziałem w urzędzie, żeby sobie złapali Kazimierza Janosza, który rzeczywiście nie płacił podatków za firmę. Ja - mówię, i tu zacytowałem sędziego - jestem oszukanym oszustem.

Podjął pracę. Po czterech tygodniach go wyrzucono ("Tego nie lubimy. Zajmowania pensji na spłatę długów" - usłyszał). Przez ponad 25 lat urząd podatkowy nie chciał zostawić Keilholza w spokoju. Dopiero w 1997 roku dostał pismo, że sprawę odłożono do akt.

- Zacząłem normalnie żyć. Przez tamte lata pracowałem na czarno, w porcie hamburskim jako tragarz. "Dorobiłem się" złego zdrowia. W 1993 roku, po wielu operacjach na kości, kolana i łokcie, firma ubezpieczeniowa powiedziała mi, że muszę przestać tam pracować. Leczę się.

Po ucieczce Janosza z Hamburga Keilholz dostał wezwania do sądu od wielu firm jubilerskich z południowych Niemiec. Były to przedsiębiorstwa, w których Kazimierz Janosz kupił wyroby jubilerskie z opóźnionym terminem płatności. Ze złotym towarem uciekł do Polski. Suma wszystkich roszczeń przekroczyła 2,8 miliona marek. Oszukane firmy otrzymały z sądu postanowienie o zajęciu pensji Keilholza. On pracował na czarno, więc nie ściągnięto nic.

- Tytuł dłużnika przedawnił się dla mnie po 30 latach. Firmy mogą mnie na nowo zaskarżyć w ciągu następnych 30 lat. Ale nie dostałem zawiadomienia. Sprawa chyba wygasła.

Keilholz żyje w biedzie. Jako 60-latek nie może już znaleźć pracy.- Wszystko to zawdzięczam Kazimierzowi Janoszowi, który mnie tak mizernie urządził. Jedyne, o co zadbał, to opłacił mojego adwokata. To musiał być on. Ale nie zostawił mi żadnej wiadomości ani nie powiedział: "Przykro mi, że tak cię urządziłem".

Parasol nad braćmi

W 1991 roku do władz niemieckich zwróciła się prokuratura warszawska z prośbą o informacje o przestępstwach dokonanych przez braci Janoszów na terenie Niemiec. Ministerstwo Sprawiedliwości Landu Szlezwik-Holsztyn odpowiedziało: "Przeciwko Mieczysławowi Janoszowi istnieje uzasadnione podejrzenie o uczestnictwo w ciężkim rabunku banku. Nakaz aresztowania wydany został 16 lutego 1965 roku. Po 20 latach przestępstwo się przedawniło".

Federalny Urząd Kryminalny wyliczył przestępstwa dokonane przez Jana Janosza: w 1977 roku - kradzież w Hamburgu, w 1981 roku skazany na 6 lat za próbę wwozu 4 kg amfetaminy, w 1985 roku zatrzymany w Lubece-Travemünde za ukrywanie przywozu środków odurzających.

Warszawska prokuratura po skąpych informacjach z Niemiec umorzyła śledztwo wobec aresztowanych uczestników afery "Żelazo", m.in. kilkunastu oficerów wywiadu PRL na czele z gen. Mirosławem Milewskim. Na wolność wyszli także bracia Janoszowie, Kazimierz i Mieczysław.

- Nie było żadnych dowodów, żadnych dokumentów. Nie było ani trupów, ani poszkodowanych. Niemcy nie potwierdzili niczego - mówi dziś Mieczysław Janosz.

Enigmatyczne reakcje strony niemieckiej są zastanawiające. Jeśli Janoszowie wykonywali w półświatku hamburskim jakieś usługi dla wywiadu niemieckiego, to są pod ochroną - twierdzi osoba mieszkająca od lat w Hamburgu i znająca tutejsze stosunki. Ktoś trzyma dalej parasol ochronny.

Rzeczpospolita - 30.09.2006

 

JERZY MORAWSKI

Wywiad przekrętów

 

 

Bracia Janoszowie, działający na zachodzie Europy jako agenci peerelowskiego wywiadu, byli dla oficerów MSW prawdziwymi dojnymi krowami

 

Pracownicy wywiadu PRL, nadzorujący operację "Żelazo", w raportach nie pozostawiali wątpliwości, z kim się zadają dla dobra służby. Określali braci Janoszów jako "bandycką rodzinę". Nie szczędzili epitetów: "kryminaliści" i "gangsterzy". Mimo dystansowania się od podejrzanych agentów, ochoczo się jednak z nimi kontaktowali, prowadząc lewe interesy. Janoszowie z kolei, licząc na wsparcie resortu, opłacali się jego przedstawicielom i szefom bezpieki. Ta symbioza funkcjonariuszy wywiadu i przestępców stała się siłą napędową kolejnych operacji, na przykład "Żelaza 2". Nie chodziło o to, by zwalczyć imperialistycznego wroga, ale o to, by - przy okazji realizacji statutowych zadań MSW - wzbogacić się. Wydaje się, że do tego funkcjonariusze resortu bardzo się przyzwyczaili.

Dochodowy agent

W 1984 r. Kazimierz Janosz zeznał gen. Władysławowi Pożodze, co mówili mu oficerowie MSW w latach 60. i 70. Zapewniali, że po powrocie z misji otrzyma miesięczną pensję pracownika wywiadu gromadzoną na jego koncie w kraju. Tam też miały trafiać wynagrodzenia za wykonanie zadań, na przykład mokrej roboty. Gdy jednak Janosz wrócił, okazało się, że konto nie istnieje.

- Za 11 lat pracy za granicą otrzymałem 500 dolarów - zeznał agent. Jego rozgoryczenie było tym większe, że zlecane zadania finansował z własnych funduszy. Na operację "Żelazo" centrala miała wyłożyć 100 tys. dolarów, tyle samo co Janosz. Agent nabywał kosztowności, zamawiał złote wyroby z opóźnionymi terminami płatności. Gdy zabrakło mu gotówki, wysłał meldunek do MSW, upominając się o obiecane 100 tysięcy. Dostał wiadomość od Tadeusza Drzewieckiego (z Departamentu I), że otrzyma forsę, ale nigdy do niego nie dotarła. Kazimierz Janosz mówił też gen. Pożodze o tym, że pracownicy centrali zaciągali u niego prywatne pożyczki. W Sofii jednemu z oficerów pożyczył 10 tys. dolarów, drugiemu - 5 tysięcy. Świadkiem był brat Janosza Józef, któremu funkcjonariusze MSW mieli pieniądze zwrócić. W 1970 r. Józef zginął w wypadku samochodowym w Bielsku-Białej, w dość niejasnych okolicznościach. Kazimierz nie wiedział, czy oddano mu pieniądze. W rozmowie z gen. Pożogą sugerował, że tajemnicza śmierć brata związana jest z niezwróconymi pożyczkami.

W celu zakonspirowania jego współpracy z polską bezpieką na terenie Niemiec Zachodnich Janosz w latach 60. często spotykał się z oficerami wywiadu w różnych miastach Europy. Wyjeżdżał m.in. do Belgradu, Sofii, Monte Carlo, Monako, Genewy, Lucerny, Amsterdamu. Pracownicy centrali podczas tych spotkań wymagali, aby podpisywał pokwitowania odbioru dewiz jako nagród i zaliczek na wydatki związane z operacjami wywiadu.- Wystawiłem pokwitowania na 50 tys. dolarów. Pieniędzy nigdy nie otrzymałem - zeznał Janosz. - Na przykład na stacji kolejowej w Innsbrucku, gdzie czekał na mnie wysłannik centrali, pokwitowałem odbiór 11 tys. dolarów, których nie dostałem.

Kazimierz Janosz, na co zwrócił uwagę jego brat Mieczysław, naiwnie wierzył w obietnice i zapewnienia funkcjonariuszy MSW. Udzielał pożyczek, fundował prezenty, wchodził w interesy, które miały mu w przyszłości przynieść profity. W 1984 roku powiedział gen. Pożodze: - Wszyscy pracownicy centrali, którzy ze mną współpracowali, swe obowiązki traktowali na pół służbowo, na pół prywatnie.

Mentalność ludzi wywiadu PRL oddaje wypowiedź Mieczysława: - Zawsze mnie prosili o jedno: "Panie, jak najwięcej wyjazdów, jak najwięcej rozmów, bo ja mam z tego pieniądze".

Pod Czerwonym Kapturkiem

Źródło prawdziwych apanaży w komunistycznym państwie dla jego funkcjonariuszy biło ze słowa możliwości. Goła pensja i możliwości - to faktyczne uposażenie klasy władzy. A chodziło o talony, asygnaty, przydziały na mieszkania, samochody i luksusowe wczasy za granicą. Na liście figurowało też wynikające z kontaktów załatwianie (bez dodatkowych opłat, tylko z tytułu "należy mi się na tym stanowisku") materiałów budowlanych, lodówek, telewizorów, a nawet garniturów i butów z wzorcowni rządowej (gdzie zgromadzono gipsowe odciski stóp prominentów i członków ich rodzin, aby nie zawracać im głowy pytaniami o rozmiar). Praca w wywiadzie miała nad tymi "możliwościami" dodatkową przewagę: dawała wręcz geometryczne ciągi kombinacji, szanse brania pełnymi garściami z kasy resortu i łupania agentów w imię wyższych celów.

Kazimierz Janosz po powrocie do kraju otworzył w Bielsku-Białej restaurację Czerwony Kapturek. W 1973 r. przed Czerwonym Kapturkiem zatrzymały się dwa zagraniczne auta koloru wiśniowego, ale z krajową rejestracją. Przyjechało nimi pięciu oficerów MSW. Jeden z nich, pięćdziesięciolatek, wzrostu ok. 180 cm, o okrągłej twarzy i czarnych włosach, podsunął Janoszowi do podpisania kwit, że ten pobrał z kasy resortu 5 tys. dolarów. Właściciel lokalu podpisał. Forsy jednak nie zobaczył.

Innym razem dwóch pracowników centrali (jeden o imieniu Tadeusz) odnalazło go, gdy polował u brata, leśniczego w Toszku. Obydwaj blondyni, ubrani w prochowce, w wieku ok. 40 lat. Janosz ich nie znał. Pokazali legitymacje MSW. Oświadczyli, że centrala do rozliczenia z nim potrzebuje pokwitowania na sumę ponad 700 tys. zł na jednym kwicie, a na dewizy, w sumie ponad 3000 dolarów USA, na trzech kwitach. - Pokwitowania podpisałem własnoręcznie, ale pieniędzy nie otrzymałem - zeznał Janosz.

Emerytowany pułkownik wywiadu Jan Rodak w 1977 r. w Berlinie spotkał się z Janem Janoszem. "Zamawiał" u niego porwanie Adama Michnika (w rzeczywistości namawiał do likwidacji opozycjonisty). Tak mówi dziś o stronie finansowej operacji "Truteń":- Dałem Janoszowi, tu mogę się pomylić, tysiąc lub tysiąc pięćset marek. To wszystko musi być w buchalterii wywiadu, bo to, wie pan, były rozliczenia bardzo skrupulatne. Janosz to kwitował, podpisywał jako "Kamieja" (pseudonim agenturalny). Wtedy dawałem pieniądze i jeszcze raz je otrzymał, gdy przyjechał do Warszawy.

Z raportu Rodaka z 1977 roku, jaki odnalazł się w archiwach IPN, wynika, że oficer ma, powiedzmy, kłopoty z pamięcią. Dysponował na spotkaniu kwotą 20 tys. marek i oferował Janoszowi 10 tysięcy za porwanie Michnika. Agent pieniędzy nie przyjął, gdyż uważał, że kwota jest za mała, nie równoważy ryzyka. Rodak, co wynika z jego raportów, nie wręczył Janoszowi ani marki.

Kanty ku chwale ojczyzny

W 1984 roku zamierzano usunąć gen. Mirosława Milewskiego z Biura Politycznego PZPR. Ludzie gen. Czesława Kiszczaka, wtedy szefa MSW, przetrząsnęli finansowe dokumenty wywiadu, aby znaleźć kompromitujące materiały dotyczące członka najwyższych władz. Przedstawili Kazimierzowi Janoszowi papiery z jego podpisami. Oto fragmenty stenogramu:

"Oficer pytający: - Jest tu pokwitowanie na odbiór pieniędzy podpisane w Warszawie w grudniu 1972 roku.

Kazimierz Janosz: - Rozpoznaję. Dostałem, nie jak tu napisano 2 mln 620 zł, tylko 2 mln 100 zł.

Oficer: - Jest tu następne pokwitowanie na 1 mln 183 tys. zł z sierpnia 1972 roku.

Janosz: - Mój podpis, moje pismo, ale nie dostałem ani grosza z tych pieniędzy. To miały być jakieś koszta.

Oficer: - Kto panu tak kazał robić?

Janosz: - Strzemień i Drzewiecki [pułkownicy z MSW - J.M.].

Oficer: - Czy kwitował pan 4 tys. 650 zł w lipcu 1973 roku?

Janosz: - Tak, kwitowałem, ale nie odbierałem tych pieniędzy.

Oficer: - Czy kwitował pan odbiór dewiz?

Janosz: - Tak, ale nigdy ich nie otrzymałem. Były to różne kwoty od 1 tys. dolarów. Jedno pokwitowanie na ponad 5 tys. dolarów i na ponad 10 tys. dolarów.

Oficer: - Gdzie to było?

Janosz: - Zaczęło się to od Innsbrucka, Monte Carlo, Hamburg.

Oficer: - Komu pan kwitował?

Janosz: - Różnym pracownikom centrali.

Oficer: - Gdzie kwitował pan największą sumę?

Janosz: - W Monako. Wysokiemu, mocno zbudowanemu mężczyźnie. Towarzyszyło mu dwóch innych mężczyzn.

Oficer: - Gdybyśmy pokazali panu zdjęcie tego mężczyzny, rozpoznałby pan?

Janosz: - Może bym rozpoznał. Kiedyś Drzewiecki przyjechał do Berlina Zachodniego i mi wręczył 100 dolarów bez pokwitowania. Nie chciałem tego przyjąć. Pytałem, na co mi te 100 dolarów?".

W 1984 roku ppłk Cezary Ciećwierski z MSW przejrzał nieliczne, jakie się ostały, mikrofilmy z dokumentami dotyczącymi współpracy Kazimierza Janosza z "naszą służbą". Nie znaleziono wykazu wynagrodzeń, brakowało pokwitowań. Kolejność poszczególnych kart była kilkakrotnie przerabiana. Natrafiono jedynie na notatkę z lutego 1963 roku z informacją, że Janoszowi wypłacono 300 dolarów jako zwrot kosztów podróży, zakwaterowania i wyżywienia.

Ktoś musiał bardzo zadbać, aby wyczyścić kartotekę Janosza z wszelkich śladów finansowych operacji. Oczywiście, zrobił to po to, by nikt nie wpadł na trop pieniędzy, jakie wypompowano z resortu na hasło: "agenci Janoszowie". Oficerom MSW - podsuwającym im kwity odbioru pieniędzy, których agenci nigdy nie oglądali - przesadnie nie zależało na stanie kasy resortu. Przeciwnie, uszczuplali ją na wiele sposobów. Dziwne (a może nie ma w tym nic dziwnego), że nie czynili tego sporadycznie, ale raczej systemowo. Raz wymuszali na Janoszach idące w tysiące dolarów bezzwrotne pożyczki, za chwilę podsuwali im do podpisu kwity na potężne sumy w ramach rozliczenia. Z relacji braci wynika, że każdy oficer wywiadu PRL, z którym współdziałali, "robił boki". Funkcjonariusze uganiali się za świeżym groszem, a działalność statutową MSW spychali na boczny tor. Ku chwale ludowej ojczyzny.

Komis na Rakowieckiej

Braci Janoszów, gdy w maju 1971 roku przywieźli złoty łup do kraju, funkcjonariusze MSW potraktowali, delikatnie mówiąc, bezceremonialnie. Mjr Marek Strzemień w Słubicach odebrał dwie walizki ze złotem Kazimierzowi Janoszowi, który przejechał przez - otwarte na polecenie wywiadu - granice NRD i Polski. Gdy Janosz początkowo odmawiał przekazania złota, Strzemień na skrawku papieru wypisał pokwitowanie. Uspokoił agenta, pozwalając mu zamki walizek zalać lakiem. Janosz odcisnął na nim jako pieczęć kluczyk mercedesa, którym przyjechał. Funkcjonariusz zapewnił, że za kilka dni w MSW na Rakowieckiej w jego obecności plomby zostaną zerwane, a walizki otwarte.

Po dwóch tygodniach wezwano Janoszów na Rakowiecką. Najpierw dwie godziny trzymano ich w poczekalni ministerstwa. Później zaprowadzono do pokoju centrali wywiadu. Agenci ze zdziwieniem zobaczyli stojące po ścianą walizki - otwarte i puste. Złote wyroby leżały posortowane na stołach ustawionych w kształcie litery L. Oddzielnie pierścionki, kolie, broszki i zegarki.

W pokoju było pięciu oficerów, trzech - Strzemienia, Drzewieckiego i Konarskiego - Janosz znał z wcześniejszych kontaktów. "Żelazo" ważono za pomocą półkilogramowych odważników. Na stos leciały kolie z brylantami, rubinami i szmaragdami warte nawet po 50 tys. marek zachodnioniemieckich. Janosz dostał kilka kolii, chociaż przywiózł ich 200.

Przy podziale pominięto Mieczysława. - Pokłóciliśmy się. Nie odzywaliśmy się do siebie - wspominał Kazimierz. Mieczysław w relacji z 1984 roku przekonywał, że zgodnie z wcześniejszą umową towar miał być podzielony na trzy części: jedną trzecią bierze MSW, po jednej trzeciej - obaj bracia. Tak ustalił w rozmowie z gen. Milewskim na spotkaniu w prywatnym mieszkaniu przy ul. Partyzantów 8 w Warszawie w maju 1971 roku.

- Brat dogadał się z ministerstwem i zostałem wyeliminowany z gry - mówił Mieczysław Janosz w 1984 roku. - W pokoju, gdzie leżało złoto, doszło do spięcia. Panowie z MSW zaproponowali podział po połowie, mnie pomijając. Konarski powiedział do mnie: "Pan tu nie jest potrzebny, pan nawet nam tu przeszkadza". Otworzyłem drzwi na korytarz i powiedziałem: "Drzewiecki, wyprowadzaj mnie pan stąd". Na tym moja rola się skończyła.

Po pozbyciu się jednego z braci funkcjonariusze powiedzieli Kazimierzowi, że są nowe ustalenia ministerstwa co do podziału łupu: on dostaje jedną trzecią, resztę bierze resort. Nowe zasady uwzględniły większy wysiłek operacyjny funkcjonariuszy w akcji "Żelazo" - tłumaczyli pułkownicy. - Z każdej kupki mi coś dali. Zmieściłem swoją część w teczce - wspominał Kazimierz Janosz w 1984 roku. - Gdy upomniałem się o 60 tys. dolarów, jakie centrala mi była winna za operacje i lata pracy, powiedzieli, że jeszcze decyzja w tej sprawie nie zapadła. Ale powiadomią. Dodali, abym się nie martwił, bo mam z czego żyć. Pożyczyli zdrowia. "Jedźcie do sanatorium" - usłyszałem.

W następnym transporcie, wagonowym, który z Hamburga dotarł do Zebrzydowic Śląskich, pośród mebli, żyletek, skórzanych kurtek, platerów, ukryte zostały przez Kazimierza Janosza dwie walizki ze złotymi pierścionkami. - Były to pierścionki 18-karatowe z przepięknymi kamieniami szlachetnymi - wspominał Janosz. Wszystko przepakowano do samochodu MSW i przewieziono do Warszawy. Po miesiącu do Kazimierza dotarły ze stolicy żyletki techniczne i część mebli. Nie wrócił ani jeden pierścionek. - Centrala transport kolejowy zatrzymała w całości - opowiadał Janosz gen. Pożodze.

Przyjechał też do kraju towar wysłany przez niego w siedmiu kontenerach. Jeden rozładowano w boksie garażu KW MO w Katowicach. Kpt. Strzemień w obecności Janosza wybrał biżuterię i złote zegarki, zawiózł do centrali. "Kazimierz Janosz pretensji nie zgłaszał" - napisał w 1984 roku obecny przy przeładunku płk Zygmunt Nikiel.

Centrala poleciła Niklowi, pracownikowi wywiadu przy KW MO w Katowicach, obserwowanie poczynań braci i spotykanie się z nimi. Utyskiwali, że centrala zabrała im więcej, niż było uzgodnione. Nikiel oświadczył, że jeśli mają pretensje, niech napiszą skargę do ministra Milewskiego, a on ją przekaże. Ale na wiadomość, że o wszystkim dowie się groźny generał, bracia "zaniechali utyskiwań".

Kazimierz Janosz zadowolił się tym, co wyniósł w teczce z Rakowieckiej i co przywieziono mu z transportów przebranych w MSW. Komisja, wyjaśniająca w 1984 r., co stało się ze skarbem Janoszów, nie wpadła na ślad części dóbr zdeponowanych w magazynach Nadwiślańskiej Jednostki MSW na Czerniakowie. Nie odnaleziono dokumentów, a magazyny ktoś doszczętnie opróżnił z łupów Janoszów.

Oni sami mieli w 1971 r. kłopoty ze sprzedaniem wyrobów, które imsię ostały. W Bielsku-Białej, gdzie mieszkali, deptał im po piętach Urząd Skarbowy i Wydział Przestępstw Gospodarczych milicji. Po latach stwierdzili, że lokalne kłopoty "organizowała" im centrala, przewidując reakcje. - Zwróciłem się do płk. Drzewieckiego, czy mógłbym legalnie sprzedać część towaru, aby nikt mnie się nie czepiał - mówił Kazimierz w 1984 roku.

Janoszowie z własnej woli poprosili funkcjonariuszy MSW, by pomogli im upłynnić złoto. Przywieźli na Rakowiecką część łupu: rubiny i szmaragdy najlepszego gatunku, sztabki złota, złote zegarki z bransoletami lokacyjnymi (Massive Gold), łańcuszki, broszki. Skarb odebrali Strzemień i Drzewiecki. Zapewniali Kazimierza Janosza, że dostanie skrupulatny spis biżuterii przekazanej w komis resortowi. Nic takiego jednak nie powstało.

Człowiek ze złotym pistoletem

Po pewnym czasie Janosz otrzymał 2 mln 100 tys. zł jako zapłatę za biżuterię, którą dał w komis MSW. Płk Nikiel, świadek przekazywania pieniędzy, widział kalkulację. Wynikało z niej, że Janoszowi należą się 3mln zł, ale resort potrącił koszt wyceny biżuterii, napraw i marżę za pośrednictwo w sprzedaży. Jak w komisie. Janosz to zaakceptował, ale dodał: "Zawsze umiecie wyjść na swoje".

W 1984 r. płk T. Kwiatkowski przeprowadzał analizę zachowanych dokumentów sprawy "Żelazo". Z raportu przygotowanego przez E. Pękałę dla Mirosława Milewskiego (z marca 1972 r.) wynikało, że Janosz dostarczył w komis do MSW zaledwie 5 kg złota. Raport był zafałszowany, gdyż chodziło o 19 kg. Wyceniono je na prawie 5 mln zł. Potrącono marżę (20 proc.), doliczono koszt naprawy biżuterii. Z badań płk. Kwiatkowskiego wyłania się suma blisko 4 mln zł rzekomo wypłacona figurantowi. Janosz dostał o połowę mniej. Kto złupił agenta?

Centrala wywiadu nie traktowała braci jako nadzwyczajnych agentów, nie liczyła, że wykradną dla wywiadu PRL tajemnice Zachodu. Podchodziła do nich bardziej praktycznie, jak do dostarczycieli dóbr wszelakich. Z centrali sypały się zamówienia. - W 1967 r. na polecenie MSW zakupiłem w Hamburgu pistolet colt ze złotą rękojeścią o grubości 3 milimetrów, z grawerką, oraz dwa tłumiki i amunicję. Również na sygnał z centrali nabyłem dwa pistolety produkcji belgijskiej, grawerowane specjalnie na zamówienie, oraz jeden sztucer, jeden dryling i pistolet piętnastostrzałowy, podobny do KBKS - relacjonował Kazimierz Janosz w 1984 r.

Broń przywiózł do kraju i przekazał do centrali. Nikt mu nie zwrócił grosza za te podarki.

Na początku lat 70. Departament Techniki MSW podrobił 200 tys. dolarów. Jak stwierdził w oświadczeniu z 1984 roku płk Tadeusz Wójcik z Departamentu I banknoty nie zostały wykonane najlepiej. Przez rezydenta wywiadu PRL w Kalkucie Zdzisława Tomczaka planowano podsunąć je do zamiany bankowcowi hinduskiemu. Zrezygnowano jednak. Podrobione pieniądze Wójcik przekazał wicedyrektorowi Departamentu I J. Oskowi. Zamierzano je sprzedać za połowę wartości, a fundusze przeznaczyć na cele wywiadu. W 1984 roku Mieczysław Janosz w rozmowie z gen. Pożogą przyznał, że wezwano go kiedyś na Rakowiecką. W pokoju na stole leżały fałszywe banknoty. Janosz zauważył, że mają wady. - Pracownik centrali postawił mi taki warunek: "Najpierw przywieziesz dobre dolary, a dopiero wydamy ci złe". Nonsens absolutny. Ten pracownik wyjechał później na placówkę do Ameryki Południowej - wspominał Mieczysław Janosz.

Dyplomacja haków

Powołana w 1984 r. przez gen. Czesława Kiszczaka tajna komisja MSW w sprawie wyjaśnienia akcji "Żelazo" miała zebrać dowody przeciwko gen. Mirosławowi Milewskiemu, wówczas członkowi Biura Politycznego PZPR. Mówiąc dosadnie, szukano haka na konkurenta do władzy, chcąc się go pozbyć. Komisja prowadziła dość rozległe śledztwo, dotknięto finansowych przekrętów, jakich dopuszczali się rezydenci wywiadu PRL. Odsłonięto zaledwie wierzchołek góry lodowej. Niektóre relacje znalazły się w archiwach IPN, dołączone do akt "Żelaza".

Płk Konrad Toruń przedstawił komisji notatkę o płk. Marku Czurleju, rezydencie wywiadu w wielu stolicach. Toruń zapewnił, że Czurlej często chełpił się koneksjami z ministrem Milewskim, twierdząc, że generał "zapewnia mu karierę zawodową". Miał on doprowadzić do mianowania Czurleja na stanowisko dyrektora departamentu w MSZ mimo negatywnej oceny jego pracy w Brukseli. Tymczasem zdaniem płk. Torunia na Czurleju ciążył zarzut przewożenia dużej ilości złota i kosztowności z Bejrutu. W New Delhi nabył wartościową rzeźbioną sekreterę, którą przetransportował do kraju na pokładzie specjalnego samolotu MSW. W Singapurze zaś kupił złotą bransoletę przeznaczoną - o czym poinformował Torunia - dla Milewskiego w ramach umiejętnego odwzajemniania się za roztoczoną opiekę.

Naganna działalność Czurleja miała oczywiście uderzyć w Milewskiego. Toruń wymienił przykłady zachłanności protegowanego generała: zaciągał pożyczki rublowe u podległych sobie pracowników z sugestią załatwienia awansu. Za wyłudzone ruble kupował komplety kul bilardowych z kości słoniowej. Zdziwionemu Toruniowi wyjaśniał, że to najkorzystniejszy sposób nabywania materiału do rzeźbionych miniatur, których sprzedaż daje ogromne zyski. Toruń był wstrząśnięty faktem posługiwania się przez pułkownika wywiadu Czurleja jubilerską lupką, której używał, oglądając biżuterię. Jak twierdził, identyczne lupki znajdował podczas rewizji u osób aresztowanych pod zarzutem handlu złotem.

Prowadzone powszechnie lewe interesy funkcjonariuszy wywiadu PRL osłaniała kasa pancerna w warszawskiej centrali. Ustawiono ją tam w 1968 r. W pomieszczeniu Departamentu I gromadzono własny fundusz w kruszcach wymienialnych.

W 1969 r. kierownik punktu operacyjnego wywiadu w Bejrucie, płk Bogdan Lisowski, kupił 20 kilogramów złota próby 998 w kilogramowych sztabach. Oddelegowany z centrali Czesław Kowalczyk przywiózł je z Libanu i zdeponował w kasie na Rakowieckiej. W 1971 r. złożono w niej większą partię wyrobów ze złota (zegarków, bransoletek i pierścionków) uzyskanych z "rozpracowania" przemytu z Austrii (notatka Czesława Kowalczyka). Kasa dawała alibi. Nie wiadomo było, czy "kręcący lody" rezydent w Kalkucie wzbogaca się, czy wykonuje polecenie centrali. Pracownicy ambasad PRL, którzy uznawali, że działanie w dyplomacji polega na pisaniu donosów na współprzebywających na zagranicznej placówce, nie mieli pewności, czy donosik o podejrzanych machinacjach rezydenta nie obróci się rykoszetem przeciwko nim. Woleli więc milczeć, a wywiad używał.

Skala intryg, lewych interesów i walki ze swoimi w ramach wywiadu była tak duża, że działalność statutowa resortu schodziła na dalszy plan albo w ogóle znikała. Przykład braci Janoszów wzmacnia tylko wrażenie, że rezydenci wywiadu PRL w stolicach świata nie mieli głowy, by rozpracowywać powierzone sobie sprawy. Co w sumie na dobre wyszło.

Afera "Żelazo"