- Jeżeli nie wstaniesz natychmiast, nie dostaniesz ani kęsa!

Pogróżka nie odniosła skutku. Chłopiec czepiał się snu uporczywie, walcząc o chwilę niepamięci - jak marzyciel broni swego marzenia. Lekko zaciśniętymi rękoma wymachiwał kurczowo w powietrzu. Słabe te razy wymierzone były przeciw matce, lecz ona z dawno już widać nabytą wprawą unikała ich, nie przestając gwałtownie potrząsać ramieniem syna.

- Zostaw mnie!

Krzyk ten dobywał się zrazu przytłumiony z otchłani snu, potem szybko wzbijał się w skargę, następnie wybuchał z wojowniczą pasją i wreszcie zamierał przechodząc w niewyraźny skowyt. Był to głos zwierzęcia, krzyk istoty umęczonej, pełen bezgranicznej udręki i protestu.

Lecz matka nie zwracała na to uwagi. Była to kobieta o smutnych oczach i znużonej twarzy; przywykła do tego obowiązku i spełniała go co dzień, przez całe życie.

Schwyciła kołdrę i usiłowała ją ściągnąć, ale chłopak zaprzestał wymachiwań pięściami i rozpaczliwie przywarł do kołdry. Zwinięty w kłębek w nogach łóżka, był jeszcze przykryty. Wtedy próbowała zwlec pościel na podłogę. Opierał się dalej. Wreszcie mocno się wsparła, że zaś była cięższa od syna, bety ruszyły wraz z chłopcem, który czepiał się ich instynktownie, chroniąc się przed chłodem przejmującym go do szpiku kości.

Gdy zawisł na krawędzi łóżka, zdawało się, że nieuchronnie runie głową naprzód. Oprzytomniał jednak. Wyprostował się i przez chwilę chwiał się niepokojąco. Nagle uderzył stopami o podłogę. W tej samej chwili matka chwyciła go za ramiona i potrząsnęła. Zaczął znowu grzmocić pięściami, teraz już celniej i mocniej. Równocześnie otworzył oczy. Matka puściła. Obudził się.

- Dobra jest! - mruknął.

Spiesznie wyniosła lampkę pozostawiając go w mroku.

- Zapiszą cię - przestrzegała odchodząc.

Nie przeszkadzała mu ciemność. Odziawszy się przeszedł do kuchni. Chód tego szczupłego, drobnego chłopca był niezwykle ciężki. Nogi wlokły się za nim, co wydawało się nieprawdopodobne, tak były cienkie i kościste. Przysunął do stołu dziurawe krzesło.

- Johnny! - ofuknęła go matka.

Zerwał się i bez słowa podszedł do zlewu. Zlew był zatłuszczony i plugawy. Z otworu buchał przykry zapach. Johnny nie zwracał na to uwagi. Że zlew cuchnie, było objawem naturalnym - tak jak to, że mydło jest umazane pomyjami i źle się pieni. Toteż niewiele zadawał sobie z nim trudu. Kilka chluśnięć zimnej wody z kranu dopełniło mycia. Zębów nie czyścił. Szczoteczki do zębów nie widział nigdy i nie przypuszczał, że na świecie mogą istnieć stworzenia zajmujące się takimi głupstwami.

- Mógłbyś przecież umyć się przynajmniej raz na dzień bez przypominania - gderała matka.

Przytrzymując nadtłuczoną pokrywę na dzbanku z kawą, napełniła dwa kubki. Johnny nie odpowiedział ani słowa, był to bowiem stały spór między nimi, jedna ze spraw, w których matka była twarda jak kamień. Raz na dzień - przymusowe mycie twarzy. Wycierał się zatłuszczonym, wilgotnym, brudnym i podartym ręcznikiem, którego nitki osiadały mu na twarzy.

- Jakże bym chciała, byśmy nie mieszkali tak daleko - rzekła siadając do stołu. - Robię, co mogę. Wiesz o tym, ale jeden dolar mniej za mieszkanie - to znaczna oszczędność, a przy tym tutaj mamy więcej miejsca. Sam wiesz.

Nie zważał na te słowa. Słyszał je już nieraz. Zakres myśli matki był ograniczony - stale powtarzała, jak to źle, że mieszkają tak daleko od fabryki.

- Jeden dolar to znaczy więcej żarcia - stwierdził poważnie Johnny. - Wolę chodzić i mieć żarcie.

Jadł z pośpiechem, prawie nie gryząc chleba, i spłukiwał kawą na pół przeżute kęsy. Bo ta gorąca, zamulona ciecz nosiła miano kawy. Johnny wierzył, że to jest kawa - i to doskonała. Było to jedno z nielicznych złudzeń życiowych, jakie mu zostały. Prawdziwej kawy nie pił nigdy w życiu.

Jako omastę miał na chlebie kawałeczek zimnej wieprzowiny. Matka nalała mu drugi kubek kawy. A że zjadł swoją porcję, począł oglądać się, czy nie dostanie więcej. Podchwyciła jego pytające spojrzenie.

- Johnny, nie bądź żarłokiem! - zgromiła go. - Dostałeś swoja część; twoi bracia i siostry są mniejsi od ciebie.

Johnny nie odpowiedział; nie był skory do rozmowy. Przestał też oglądać się łapczywie za dodatkową porcją. Nie skarżył się; cierpliwość jego była tak straszliwa, jak straszliwa szkoła, którą przeszedł. Dopił swą kawę, otarł usta wierzchem dłoni i gotował się do odejścia.

- Zaczekaj chwilkę - rzekła matka pośpiesznie. - Myślę, że można odkroić ci z bochenka kawałek, maleńki kawałek.

Manewrowała jak kuglarz. Udając, że krój kromkę dla niego, schowała bochenek wraz z oddzielną skibką chleba do skrzynki i podała mu jeden ze swoich dwóch kawałków. Sądziła, że go oszukała, ale zauważył jej podstęp. Mimo to wziął chleb bez wstydu. Był głęboko przekonany, iż matka z powodu chronicznej choroby niewiele może już jeść.

Spostrzegła, że syn żuje chleb na sucho, i nachyliła się, by mu wlać kawy ze swego kubka.

- Coś dzisiaj niedobrze z moim żołądkiem - tłumaczyła się.

Odległy gwizd, przeciągły i przejmujący, zerwał ich oboje na nogi. Kobieta spojrzała na blaszany budzik na półce. Strzałki wskazywały pół do szóstej. Świat fabryczny dopiero teraz się budził. Narzuciła chustę na ramiona, głowę zaś nakryła staromodnym kapeluszem, spłowiałym i niekształtnym.

- Musimy pędzić.- rzekła przykręcając knot lampy i dmuchając w szkło.

Po omacku zeszli na dół. Było jasno i chłodno; Johnny'm wstrząsnął dreszcz przy pierwszym zetknięciu ze świeżym powietrzem. Gwiazdy nie zbladły jeszcze na niebie, miasto było pogrążone w ciemnościach. Syn i matka szli powłócząc nogami. Obca im była ambicja, by lekko stawiać stopy.

Po kwadransie milczącego marszu kobieta skręciła w prawo.

- A nie spóźnij się - rzuciła ostatnią przestrogę, ginąc w pomroce.

Nic nie odpowiedział krocząc wytrwale swą drogą. W dzielnicy fabrycznej co chwila otwierały się jakieś drzwi. Johnny niebawem zmieszał się z tłumem śpieszącym w mroku. W chwili gdy mijał bramę fabryki, rozległ się powtórny gwizd syreny. Johnny spojrzał ku wschodowi. Skroś poszarpany szczytami domostw horyzont zaczynał się przesączać blady brzask. Tyle zobaczył ze światła dziennego, zanim odwrócił się do niego plecami, by przyłączyć się do towarzyszy pracy.

Zajął swoje miejsce przy jednej z wielu maszyn ustawionych w długie szeregi. Przed nim stała skrzynia napełniona małymi szpulkami, nad nią szybko obracały się większe. Nawijał na nie przędzę juty. Robota była prosta, wymagała jedynie pośpiechu. Małe szpulki odwijały się tak szybko, tyle dużych szpul miał do obsłużenia, że nie było czasu na próżnowanie.

Johnny pracował jak automat. Gdy nić kończyła się, używał lewej ręki jako hamulca, zatrzymywał dużą szpulę i chwytał palcami, dużym i wskazującym, wolny koniec nici. Jednocześnie prawą ręką brał luźny koniec nici ze szpuleczki. Wszystkie te ruchy obie ręce wykonywały równocześnie i sprawnie. Następnie błyskawicznie zawiązywał węzeł tkacki i puszczał dużą szpulę. Węzły tkackie - to nic trudnego. Johnny chwalił się kiedyś, że potrafiłby je wiązać nawet przez sen. W istocie, zdarzało mu się to niekiedy: mozolił się przez całe wieki - w jedną tylko noc - wiążąc bez końca owe supełki.

Niektórzy z chłopców marnowali czas i niszczyli maszyny, zaniedbując wstawić na miejsce szpulki, kiedy się opróżniały. Pilnował tego nadzorca. Właśnie przyłapał sąsiada Johnny'ego na tej szacherce i wytargał go za uszy.

- Spójrz tam, na Johnny'ego, czemu nie robisz tak jak on? - powiedział z gniewem nadzorca.

U Johnny'ego szpulki kręciły się jak wicher; lecz on ani nie drgnął słysząc tę pochwałę. Był czas... ale to dawno temu... bardzo dawno. Jego apatyczna twarz pozostawała bez wyrazu, gdy słyszał, że go stawiano za wzór. Był doskonałym robotnikiem. Wiedział o tym. Powtarzano mu to tak często, że pochwały nie wywierały już na nim wrażenia. Z doskonałego robotnika Johnny zmienił się w doskonałą maszynę. Jeśli robota szła niesporo - była to, jak w maszynie, wina materiału. Johnny nie mógł popełnić błędu: byłoby to tak, jak gdyby doskonała sztanca wykrawała niedoskonałe gwoździe.

Nic w tym zresztą dziwnego. Nigdy jeszcze nie zdarzyła się przerwa w jego zażyłym obcowaniu z maszynami. Były niemal cząstką jego samego, a w każdym razie urodził się wśród nich. Przed dwunastu laty powstało drobne zamieszanie w sali warsztatów tkackich, w tej właśnie fabryce. Matka Johnny'ego zemdlała. Położono ją na podłodze wśród wrzawy huczących maszyn. Odwołano od krosien dwie starsze niewiasty. Pomagał też majster. Po upływie kilku minut sala warsztatowa mieściła o jedną istotę więcej, niż weszło ich przez bramę. Był to Johnny, urodzony wśród zgiełku i warkotu maszyn, wchłaniający z pierwszym oddechem parne powietrze zgęszczone od fruwających w nim strzępków przędzy. Pierwszego dnia zakaszlał usiłując oswobodzić płuca od owego nalotu; i z tego powodu kaszlał stale.

Chłopak sąsiadujący z Johnny.'m popłakiwał pociągając nosem. Twarz wykrzywiała mu konwulsyjnie nienawiść do dozorcy groźnie spoglądającego ku niemu z daleka, ale już wszystkie szpulki wirowały jak należy. Chłopiec miotał pod adresem owych szpulek straszliwe przekleństwa, lecz nie było ich słychać już na odległość sześciu kroków, gdyż rozbijały się o zgiełk sali niby o ścianę.

Johnny'ego nic to wszystko nie obchodziło. Miał swoisty sposób przyjmowania otaczających go zjawisk. Zresztą fakty, które się wciąż powtarzają, stają się nudne, on zaś wielokrotnie był świadkiem takich scen. Stawianie oporu nadzorcy wydawało mu się czymś równie bezcelowym jak sprzeciwianie się maszynie. Maszyny są na to, by działały w pewien określony sposób i wykonywały pewne zadania; podobnie - nadzorca.

O godzinie jedenastej na sali powstało jakieś podniecenie i w jednej chwili - niby tajemną mocą - ogarnęło wszystkich obecnych. Jednonogi chłopiec, pracujący po drugiej stronie Johnny'ego, żwawo prześliznął się po podłodze ku pustej skrzyni i schował się tam cały, razem ze swym szczudłem. Dyrektor fabryki zbliżał się w towarzystwie jakiegoś młodego człowieka. Gość był pięknie odziany, miał wykrochmaloną koszulę; według klasyfikacji Johnny'ego był to gentleman, a przy tym "inspektor".

Po drodze spoglądał bystro na chłopców. Co chwila zatrzymywał się i zadawał pytania. Musiał przy tym krzyczeć na całe gardło; twarz wykrzywiała mu się pociesznie od wysiłku, by go słyszano. Przenikliwym okiem zauważył puste miejsce obok Johnny'ego, nic jednak nie powiedział; Johnny widać również zwrócił jego uwagę i inspektor nagle przystanął. Ujął chłopca za ramię, by go odciągnąć nieco od maszyny, lecz puścił natychmiast, wydając okrzyk zdumienia.

- Okrutnie chudy - zaśmiał się z zakłopotaniem dyrektor.

- Patyki - rzekł inspektor. - Proszę spojrzeć na te nogi. Chłopak ma krzywicę; zaczątki, ale ma. Jeżeli nie skończy się padaczką - to tylko dlatego, że go suchoty zmogą wcześniej.

Johnny słuchał nic nie rozumiejąc. A zresztą nie interesowały go przyszłe choroby. Grożąca mu choroba - i to poważniejsza - była tuż, w postaci inspektora.

- Słuchaj, chłopcze, musisz powiedzieć mi prawdę - mówił, a raczej wrzeszczał do ucha Johnny'ego inspektor. - Ile masz lat?

- Czternaście - skłamał Johnny z całej mocy swych płuc. Łgał tak głośno, że aż wybuchnął suchym kaszlem, który poruszył cały osad nagromadzony w nich od rana.

- Wygląda co najmniej na szesnaście - rzekł dyrektor.

- Albo na sześćdziesiąt - drwił inspektor.

- On zawsze był taki.

- Od jak dawna? - padło szybkie pytanie.

- Już od wielu lat. Wcale się nie starzeje.

- Ani młodnieje, prawda? Zapewne przez wszystkie owe lata pracował tutaj?

- Tak, z przerwami... ale to było dawno, zanim weszła w życie nowa ustawa - dodał pośpieszenie dyrektor.

- Maszyna nieczynna? - inspektor wskazał stojącą opodal Johnny'ego maszynę, w której na pół pełne szpulki fruwały jak szalone.

- Wygląda na to. - Dyrektor skinął na nadzorcę i krzyknął mu coś. - Maszyna ta nie działa - zameldował inspektorowi.

Przeszli dalej; Johnny wrócił do pracy ucieszony, że nieszczęście go minęło. Ale kulawemu sąsiadowi nie powiodło się. Bystrooki inspektor wygrzebał go z paki. Chłopakowi wargi się trzęsły, miał wyraz twarzy człowieka, na którego spadła ciężka, nieodwracalna klęska. Nadzorca był zdumiony, jak gdyby widział chłopca po raz pierwszy, na obliczu zaś dyrektora malowały się zdziwienie i niezadowolenie.

- Ja go znam - rzekł inspektor. - Ma dwanaście lat. W tym roku wykreśliłem go już z trzech fabryk, ta będzie czwarta. 

Zwrócił się do kaleki:

- Obiecałeś mi pod słowem honoru, że pójdziesz do szkoły. 

Chłopak wybuchnął płaczem.

- Proszę pana inspektora, dwoje dzieci nam umarło, straszna bieda w domu.

- Czemu tak kaszlesz? - spytał inspektor, jakby oskarżał go o zbrodnię. 

Chłopiec-kaleka odpowiedział tonem usprawiedliwienia:

- Nic mi nie jest. Zaziębiłem się tylko w zeszłym tygodniu, panie inspektorze. To wszystko.

Skończyło się na tym, że jednonogi chłopiec opuścił salę wraz z inspektorem w towarzystwie zaniepokojonego i protestującego dyrektora. Po czym wróciła monotonia. Minęło długie przedpołudnie i popołudnie jeszcze dłuższe; gwizd syreny oznajmił koniec roboty. Zmrok zapadł, nim Johnny po raz wtóry minął bramę fabryki. Słońce wspięło się po złocistej drabinie niebios, zalewając świat dobroczynnym ciepłem, następnie osunęło się w dół i zniknęła na zachodzie za spiętrzonymi dachami domostw.

Wieczerza była posiłkiem familijnym - jedynym, przy którym Johnny spotykał się z młodszym rodzeństwem. Spotkania te miały dla niego przeważnie charakter utarczek, gdyż on był bardzo stary, oni zaś - przerażająco młodzi. Okazywał zniecierpliwienie wobec ich zdumiewającej, nadmiernej dziecinności. Nie pojmował tego. Jego dzieciństwo było już zbyt odległe. Był już niejako starym nerwowym człowiekiem, którego drażniła owa - zgoła dla niego bezsensowna - burzliwość młodziutkich umysłów. Zadumał się gniewnie, pochylony nad jedzeniem; pewną pociechą była mu myśl, że i oni niezadługo będą musieli iść do pracy. To wypędzi im z głów wszystkie głupstwa i uczyni ich jak on poważnymi i statecznymi. Tak to zwyczajnie, po ludzku, Johnny siebie brał za miarę, którą przykładał do całego świata.

Podczas posiłku matka tłumaczyła mu na różne sposoby, powtarzając w koło to samo, że ona stara się jak może, Johnny więc - ledwo skąpa kolacja się skończyła - z ulgą odsunął krzesło i wstał. Wahał się przez chwilę: położyć się spać czy wyjść przed bramę? Ostatecznie wybrał to drugie. Nie wędrował daleko. Przysiadł na progu, podwinąwszy nogi i pochyliwszy naprzód wąskie ramiona, łokciami wsparł się o kolana, dłońmi podtrzymując podbródek.

Siedząc tak nie myślał o niczym. Tylko odpoczywał. Jego umysł spał. Bracia i siostry wyszli z domu i wraz z innymi dziećmi hałaśliwie bawili się opodal. Latarnia elektryczna na rogu ulicy oświetlała ich wesołe figle. Johnny był drażliwym zrzędą, dzieci o tym wiedziały. Ale żyłka awanturnicza kusiła je, by mu się sprzeciwić. Ujęły się tedy za ręce i kołysząc się do taktu, zaczęły wykrzykiwać mu pod nosem różne niemądre, złośliwe wierszyki. Johnny zrazu obrzucał ich przekleństwami, które zasłyszał od majstrów. Lecz po chwili, uznając rzecz za zbyt błahą, pomny swej godności, pogrążył się w zaciętym milczeniu.

Brat jego - dziesięcioletni Will, najstarszy po nim z rodzeństwa - wodził rej w tym kółku. Johnny nie był zbyt czuły wobec brata. Jego życie od najwcześniejszych dni zatruwały ciągłe ustępstwa i poświęcenia dla Willa. Uważał młodszego brata za niewdzięcznego dłużnika. W latach - tak już odległych - gdy on, Johnny, mógł się bawić, ze znacznej części owego czasu ograbił go Will, którego trzeba było doglądać. Will wówczas był malutki, a matka, tak jak i teraz, spędzała całe dni w fabryce. Johnny musiał być Willowi zarazem i ojcem, i matką.

Widać było, że Will skorzystał z owych ustępstw i poświęceń. Był zdrów, krzepko zbudowany, wzrostem dorównywał bratu, a wagą nawet go przewyższał. Rzekłbyś: wszystkie soki żywotne spłynęły w żyły tego drugiego. Podobnie i usposobienie. Johnny był znużony, wyniszczony, apatyczny - młodszego brata rozsadzała bujna żywotność.

Irytujące śpiewanie stawało się coraz głośniejsze. Will w pląsach nacierał coraz bliżej i pokazywał język. Johnny wyciągnął lewą rękę i chwycił chłopca za kark, wymierzając mu równocześnie silny cios kościstą pięścią. Pięść ta była rozpaczliwie chuda, że jednak potrafiła sprawić ból - świadczył o tym krzyk uderzonego. Reszta dziatwy wtórowała mu z przerażeniem, najmłodsza zaś siostrzyczka, Jenny, zemknęła do domu.

Johnny pchnął Willa, kopnął go w nogę, potem chwycił znowu, cisnął twarzą w błoto i wytarzał w nim kilkakrotnie. Wreszcie puścił. Wtem nadbiegła matka - jakby blady huragan macierzyńskiego oburzenia.

- Czemuż mi on nie daje spokoju? - odparł Johnny, gdy go łajała. - Czy nie wie, że jestem zmęczony?

- Ja jestem taki duży jak ty! - wołał Will w objęciach matczynych; na twarzy miał maskę z łez, brudu i krwi. - Teraz jestem taki sam, a urosnę jeszcze większy, wtedy cię stłukę, zobaczysz.

- Powinieneś pracować, kiedyś taki duży - burknął Johnny. - Tego ci trzeba. Do roboty. Mama powinna posłać cię do roboty.

- Ależ on za młody - protestowała matka. - To jeszcze dziecko.

- Ja byłem młodszy, kiedy zacząłem pracować.

Johnny stał jeszcze chwilę, wahając się, czy mówić dalej o doznanych krzywdach, ale zagryzł usta gwałtownie, wykręcił się na pięcie i poczłapał do domu, by natychmiast położyć się do łóżka. Drzwi izby były otwarte ze względu na ciepło płynące z kuchni. Rozbierając się po ciemku, słyszał, jak matka rozmawiała z sąsiadką. Matka płakała, żałosne chlipanie przerywało jej słowa.

- Nie wiem, co się dzieje z Johnny'm. Nigdy mu się to nie zdarzało; taki był z niego cierpliwy aniołek. I jest dalej zacnym chłopcem - dodała na jego obronę. - Pracuje rzetelnie, choć zaczął zbyt wcześnie, to prawda. Lecz to nie moja wina. Naprawdę, staram się, jak tylko mogę.

Chlipanie w kuchni nie ustawało. Powieki kleiły mu się do snu; mruknął jeszcze do siebie:

- Za to, żem pracował rzetelnie, możesz ręczyć, czym chcesz!

Nazajutrz rano, jak zwykle, matka wyrwała go z objęć snu. Potem - skąpe śniadanie, wędrówka w ciemnościach, blady błysk jutrzenki spoza dachów, gdy się odwracał tyłem do słońca, by zniknąć wśród murów fabrycznych. Był to jeszcze jeden dzień; wszystkie upływały tak samo.

A przecież bywała w jego życiu rozmaitość: na przykład gdy zmieniał zajęcie albo chorował. Kiedy miał sześć lat, był ojcem i matką dla Willa oraz młodszego rodzeństwa. W siódmym roku życia poszedł do fabryki nawijać szpulki. W ósmym dostał się do innej fabryki. Nowa jego funkcja była nadzwyczaj prosta - siedział trzymając w ręce mały kijek i nadawał kierunek spływającej przed nim, niby strumień, masie sukna. Strumień ów wydobywał się z trzewi maszyny, prześlizgiwał się po gorącym wałku i odpływał dalej. On zaś siedział wciąż na tym samym miejscu, z dala od światła dziennego, pod syczącym płomieniem gazowym, całkiem tak, jak gdyby sam stanowił tylko część maszynerii.

Czuł się wcale szczęśliwy przy tym nowym zajęciu, pomimo wilgoci i gorąca, cóż... był jeszcze młodziutki i doznawał marzeń i złud. Śniły mu się przedziwne rzeczy, kiedy doglądał owego dymiącego sukna spływającego nieskończoną strugą. Lecz przy tej robocie nie potrzebował wcale myśleć, marzył więc coraz mniej, a umysł jego tępiał i stawał się senny. Zarabiał wszakże dwa dolary tygodniowo; te dwa dolary stanowiły o różnicy między ostrym głodem a niedojadaniem.

Ale gdy skończył dziewięć lat, stracił miłe zajęcie. Powodem tego była odra. Kiedy wyzdrowiał, trafiła mu się praca w hucie szklanej. Wynagrodzenie było tam lepsze, a robota wymagała zręczności. Płacono mu od sztuki; im szybciej się uwijał, tym większy przypadał mu zarobek. To było podnietą, dzięki której stał się świetnym robotnikiem.

Prostą wykonywał czynność: przytwierdzanie szklanych korków do buteleczek. U pasa miał kłębek szpagatu. Trzymał butelkę między kolanami, by mieć obie ręce wolne. Od owego siedzenia z korpusem wciąż zgiętym ku kolanom wąskie jego ramiona garbiły się, a piersi kurczyły co dzień przez dziesięć godzin. Nie sprzyjało to rozwojowi płuc, ale korkował trzysta tuzinów butelek dziennie.

Dyrektor był bardzo dumny i sprowadzał gości, by go oglądali przy pracy. W ciągu dziesięciu godzin trzysta tuzinów butelek przechodziło przez jego ręce. Osiągnął więc sprawność maszyny. Nie wykonywał najmniejszego zbytecznego ruchu. Każde poruszenie jego chudych rąk, każde drgnienie muskułów było szybkie i niezawodne. Pracował w najwyższym napięciu. Skutkiem tego stawał się coraz bardziej nerwowy. W nocy, przez sen, mięśnie jego kurczyły się, w dzień zaś ani chwili nie mógł dać im folgi i wypoczynku. Był wciąż niby nakręcony, a mięśnie drgały same. Pobladł przy tym, a kaszel dokuczał mu coraz dotkliwiej. W końcu w skurczonych piersiach wybuchło zapalenie płuc i Johnny stracił pracę w hucie szkła.

Potem powrócił do fabryki, w której zaczął był karierę przy wirujących szpulkach. Tu czekał go awans. Dobry był z niego robotnik. Miał przejść zrazu do krochmalni, później - do "sali". Potem nie pozostawało nic prócz podnoszenia wydajności.

Maszyny działały obecnie szybciej niż wówczas, gdy po raz pierwszy przybył do fabryki, umysł zaś jego pracował powolniej. Jednak nie miewał już marzeń - choć za młodych lat marzył, tak wiele. Raz nawet kochał się. Było to w owym czasie, gdy pracował przy suknie; zakochał się w córce dyrektora. Była to znacznie od niego starsza, dorosła już panna; widział ją z daleka, chyba ze sześć razy. Lecz co z tego? Na powierzchni sukna spływającego przed nim strugą Johnny widział promienną przyszłość: pokonywał olbrzymie trudności, wynajdywał przedziwne maszyny, by dojść następnie do władzy w fabryce; w końcu brał "ją" w ramiona i skromnie całował w czoło.

Ale to wszystko należało już do przeszłości - zanim stał się zbyt stary i znużony, by kochać. Ona zresztą wyszła za mąż i wyjechała, a umysł Johnny'ego począł zasypiać. Została mu jednak pamięć o owym epizodzie - niby o niezwykłym przeżyciu; nieraz ku niemu powracał myślą - jak to czynią ludzie wspominający czas, kiedy wierzyli w bajki. Johnny nigdy nie wierzył w dobre wróżki ani w świętego Mikołaja; ale wtedy wierzył niezachwianie w uśmiechniętą przyszłość, która w jego wyobraźni żeglowała na strumieniu dymiącego sukna.

Bardzo wcześnie został mężczyzną. Gdy w siódmym roku życia pobrał pierwszy zarobiony grosz - był już młodzieńcem. Wyrastało w nim jakieś poczucie niezależności i zmienił się jego stosunek do matki.

Jako człowiek zarabiający na chleb i spełniający w świecie swą robotę, czuł się w pewnej mierze równy matce. Męskość, dojrzała męskość przyszła wówczas, gdy Johny poszedł na nocną zmianę do fabryki; chodził tam przez sześć miesięcy, a miał wtedy jedenaście lat. Żadne dziecko, które poznało pracę nocną, nie jest już dzieckiem.

Żywot Johnny'ego miał kilka wielkich dat. Jedną z nich był dzień, w którym matka kupiła trochę śliwek kalifornijskich. Inny fakt zdarzył się dwukrotnie: matka piekła ciasto. Były to wielkie przeżycia. Wspominał je tkliwie. W owym też czasie matka opowiadała mu o jakiejś przepysznej słodkiej potrawie, lepszej od ciasta, którą kiedyś miała przyrządzić, a którą nazywała "pływającą wyspą". Całymi latami Johnny oczekiwał chwili, gdy zasiądzie do stołu mając przed sobą ową "pływającą wyspę" - aż wreszcie oddalił tę myśl w krainę niedoścignionych marzeń.

Pewnego razu znalazł na chodniku dwudziestopięciocentową srebrną monetę. Było to również w jego życiu wydarzenie doniosłe, a przy tym - tragiczne. Ledwie spostrzegł pieniądz, zanim jeszcze go podniósł, wiedział co było jego obowiązkiem. W domu, jak zwykle, brakło żywności. Powinien więc był zanieść pieniądz do domu - tak jak oddawał swój zarobek każdego sobotniego wieczora. Sprawa była w tym wypadku jasna i całkiem prosta, ale Johnny nie wydawał nigdy centa ze swych pieniędzy i miał okrutną ochotę na cukierki, których kosztował jedynie przy uroczystych okazjach.

Nie usiłował nawet oszukać samego siebie. Wiedział, że to grzech, i zgrzeszył rozmyślnie, puszczając się na orgię; kupił za piętnaście centów lodowatego cukru. Dziesięć centów schował - na następną hulankę. Lecz że nie był przyzwyczajony do noszenia przy sobie pieniędzy, zgubił te dziesięć centów. Zdarzyło się to właśnie wtedy, gdy cierpiał męki wyrzutów sumienia, i fakt ten wydał mu się karą boską. Grozą przejmowało go uczucie bliskości srogiego, zagniewanego Boga; Bóg widział wszystko i Bóg ukarał go odbierając mu nawet pełnię radości spożycia owoców grzechu.

Ilekroć później wracał pamięcią do tego wypadku - zawsze wydawał mu się jedyną ciężką zbrodnią w jego życiu, na której wspomnienie budziła się w nim na nowo skrucha. Była to jedyna ciemna plama na jego przeszłości. Jednak do tych wyrzutów sumienia dołączał się zawsze pewien żal: Johnny nie był zadowolony z użytku, jaki uczynił z owych dwudziestu pięciu centów. Mógł był lepiej ich użyć; opierając się na późniejszym swym doświadczeniu co do boskiej rychliwości, byłby uprzedził Boga i wydał całe ćwierć dolara za jednym zamachem. Wracając tak wspomnieniami w przeszłość, w wyobraźni wydał owe pieniądze z tysiąc razy - za każdym razem korzystniej.

Jedno jeszcze miał wspomnienie, spłowiałe i przywiędłe, lecz wbite w pamięć raz na zawsze - straszliwymi ojcowskimi nogami. Była to raczej jakaś zmora aniżeli oglądanie pamięcią konkretnego faktu.

Osobliwe to wspomnienie nigdy nie nawiedzało Johnny'ego w biały dzień, gdy był całkiem rozbudzony. Przychodziło nocą do jego wezgłowia - w chwili gdy tracił świadomość zapadając w sen. Budziło go zawsze, zmuszając do trwożnego czuwania, i przez chwilę, przy pierwszym chorobliwym wstrząsie, wydawało się chłopcu, że leży w nogach łóżka. W łóżku zaś znaczyły się niewyraźne postacie rodziców. Johnny nie wiedział, jak wygląda ojciec. Zachował bowiem jedno tylko związane z jego osobą wrażenie: to, że ów ojciec miał okrutne, niemiłosierne stopy.

Wcześniejsze jego wspomnienia więdły wraz z nim samym, późniejszych zaś nie miał. Wszystkie dni były jednakie. Wczoraj było to samo, co przed rokiem, tysiąc lat znaczyło tyleż, co jedna minuta. Nic się nigdy nie działo. Nie było wydarzeń, które by zaznaczały bieg czasu. Czas nie płynął, stał w miejscu. Tylko maszyny wciąż były w ruchu, choć przecie nie dążyły nigdzie, mimo iż wirowały coraz szybciej.

Kiedy Johnny skończył czternaście lat, wzięto go do krochmalni. To było wielkie wydarzenie. Coś się nareszcie stało, co warto było zapamiętać, coś ważniejszego niż nocny spoczynek. To rozpoczynało epokę. Była to fabryczna olimpiada, fakt, od którego liczy się czas. "Kiedy zacząłem pracować w krochmalni" - albo: "Przed moim wstąpieniem do krochmalni" - były to zdania, które Johnny nieraz powtarzał.

Szesnastą rocznicę urodzin uczcił Johnny uroczyście przejściem do sali krosien. Tu miał znowu podnietę w pracy, bo robota była akordowa. Pod tym względem przodował, gdyż fabryka urobiła z niego doskonałą maszynę. Po upływie trzech miesięcy pracował przy dwóch warsztatach, później przy trzech, wreszcie przy czterech.

Pod koniec drugiego roku pracy w warsztatach Johnny produkował znacznie większą liczbę jardów sukna niż którykolwiek z pozostałych tkaczy, a przeszło dwa razy tyle, co mniej zdolni wśród robotników. W domu sprawy zaczęły się poprawiać, w miarę jak dosięgał pełni swej zdolności zarobkowania. Nie tak dalece jednak, by zwiększone dochody przewyższały potrzeby. Dzieci rosły i jadły więcej. Uczęszczały do szkół, a książki są drogie. Tak się jakoś składało, że im szybciej Johnny pracował - tym szybciej szły w górę cyfry wydatków. Nawet komorne zostało podwyższone, chociaż stan domu, już przedtem pożałowania godny, teraz był bliski ruiny.

Johnny wyrósł, lecz przy swym wzroście wydawał się jeszcze mizerniejszy. Był też bardzo nerwowy, skutkiem czego spotęgowała się jego drażliwość i zrzędność. Dzieci, po wielu gorzkich nauczkach, stroniły od niego. Matka szanowała go ze względu na jego zdolność zarobkową, lecz szacunek ten mieszał się z pewnym lękiem.

Życie nie dawało mu żadnych radości. Nie widział nigdy zmian i następstwa dni. Noce przesypiał w nieświadomości. Pozostały czas trawił na robocie, a świadomość jego była świadomością maszyny. Poza tym w głowie miał pustkę. Ideałów nie posiadał, a złudzenie miał tylko jedno: że pija doskonałą kawę. Był wołem roboczym. Nie miał żadnych przeżyć duchowych, a jednak głęboko, gdzieś w zakamarkach jego duszy, była ważona i badana każda godzina znoju, każdy ruch rąk, każdy skurcz mięśni - i dojrzewało to, co miał zrobić i czym miał wprawić w zdumienie siebie samego i cały drobny światek swego otoczenia.

Wiosna zbliżała się już ku końcowi, gdy pewnego wieczora Johnny, przyszedłszy z fabryki, uczuł niezwykłą słabość i znużenie. Zasiadł do stołu i nie zauważył, że obecni są w nastroju jakiegoś naprężonego oczekiwania. Posilał się w ponurym milczeniu, bezwiednie jedząc to, co przed nim postawiono. Dzieci chrząkały i mlaskały smakowicie. Ale Johnny pozostał głuchy na wszystko.

- Johnny, czy ty wiesz, co jesz? - spytała wreszcie z rozpaczą matka.

Spojrzał z roztargnieniem na talerz, potem tak samo na matkę.

- "Pływająca wyspa"! - oznajmiła triumfalnie.

- Aha - mruknął.

- "Pływająca wyspa"! - chórem krzyknęły dzieci.

- Aha - powtórzył i po dwóch czy trzech łyżkach dodał: - Jakoś dzisiaj nie jestem głodny.

Odłożył łyżkę i odsunąwszy krzesło powstał ociężale.

- Chyba pójdę się położyć.

Przeszedł przez kuchnię. Powłóczył nogami jeszcze ciężej niż zwykle. Rozbieranie się było dla niego jakimś tytanicznym, daremnym wysiłkiem; płakał bezsilnie, gramoląc się do łóżka z jedną tylko nogą rozzutą. Zdawało mu się, że coś rośnie, nabrzmiewa mu w czaszce, przesłania i uciska mózg. Czuł, jak gdyby jego cienkie palce stawały się tak wielkie jak przegub ręki, a w ich końcach odczuwał jakieś niewyraźne szarpanie, podobnie jak w mózgu. Ból w krzyżu dolegał mu nieznośnie. Bolały go wszystkie kości. W głowie miał wycie, huk i warkot miliona krosien. Całą przestrzeń zapełniały wirujące czółenka tkackie. Mknęły i przepadały bezładnie, pomieszane z gwiazdami. On zaś tkał na tysiącu krosien sam jeden, warsztaty drgały coraz prędzej, a jego mózg także pracował coraz prędzej, coraz prędzej wysnuwając nić, która się nawijała na tysiąc latających czółenek.

Nazajutrz nie poszedł do roboty. Był nazbyt zajęty kolosalną pracą przy tysiącu krosien huczących w jego czaszce. Matka udała się do swego zajęcia, lecz przedtem sprowadziła lekarza. Ten stwierdził, że Johnny ma silną grypę. Jenny pielęgnowała brata, wypełniając polecenia doktora.

Był to istotnie potężny atak choroby; minął tydzień, zanim Johnny mógł wstać z łóżka i słaniając się przejść przez pokój. Jeszcze tydzień - zapewniał lekarz - a będzie mógł wrócić do pracy. Majster z tkalni przybył odwiedzić go w niedzielę po południu - pierwszego dnia jego rekonwalescencji.

- To nasz najlepszy tkacz - oznajmił majster matce chorego. - Robota na niego poczeka, niech się zgłosi dopiero za tydzień od poniedziałku.

- Czemu nie podziękujesz panu, Johnny? - odezwała się matka z niepokojem. - On tak ciężko chorował, że jeszcze nie przyszedł do siebie - tłumaczyła syna przed gościem.

Johnny siedział przygarbiony i patrzył uporczywie w podłogę. Pozostał w tej pozycji długo po odejściu majstra. Na dworze było ciepło; po południu chory usiadł na progu. Od czasu do czasu poruszał wargami. Był pochłonięty jakimiś zawiłymi obliczeniami.

Następnego ranka, gdy tylko się ociepliło, Johnny znów usiadł na progu, tym razem z ołówkiem i ćwiartką papieru w ręku, i prowadził dalej swoje rachunki, licząc z wysiłkiem i ze zdumieniem.

- Co następuje po milionie? - zagadnął Willa, gdy ten w południe przyszedł ze szkoły. - I jak się to oznacza?

Wieczorem tego dnia Johnny skończył swoje zadanie. Potem co dzień siadywał na progu, lecz bez papieru i ołówka. Ogromnie go zajmowało jedyne drzewo rosnące na przeciwległej stronie ulicy. Obserwował je po kilka godzin bez przerwy, przypatrywał się z zaciekawieniem, jak wiatr porusza gałęziami i targa liście. W ciągu całego tygodnia był głęboko pochłonięty obcowaniem z samym sobą. W niedzielę, siedząc na progu, roześmiał się kilkakrotnie na głos - ku wielkiemu zaniepokojeniu matki, która już od lat nie słyszała jego śmiechu.

Nazajutrz, gdy ranek ledwo szarzał, podeszła do posłania, by go zbudzić. Johnny, wyspany do syta przez cały tydzień, tym razem ocknął się bez trudu. Nie walczył, nie usiłował przytrzymywać kołdry, gdy matka ją ściągała. Leżał spokojnie i spokojnie powiedział:

- To na nic, mamo.

- Spóźnisz się - rzekła sądząc, że jest jeszcze nieprzytomny ze snu.

- Ja nie śpię i powiadam mamie, że to na nic. Lepiej daj mi spokój. Nie wstanę.

- Stracisz robotę! - krzyknęła.

- Nie wstanę - powtórzył jakimś dziwnym, beznamiętnym głosem.

Matka tego dnia sama nie poszła do pracy. Johnny uległ jakiejś nie znanej jej chorobie. Gorączka, majaczenie - to były dla niej rzeczy zrozumiałe. Ale tu był obłęd.

Narzuciła na niego pościel z powrotem i posłała córkę po lekarza.

Gdy przybył ów pan, Johnny spał słodko; spokojnie się też przebudził i pozwolił ująć za puls.

- Nic mu nie jest - stwierdził doktor. - Bardzo tylko osłabiony, skóra i kości.

- Zawsze był taki - zapewniała skwapliwie matka,

- Teraz niech mama pójdzie sobie i pozwoli mi dalej spać.

Johnny przemawiał z łagodnym spokojem; z takim samym łagodnym spokojem obrócił się na bok i zasnął.

Około godziny dziesiątej przebudził się i odział. Wszedł do kuchni i zastał tam matkę z wyrazem przerażenia na twarzy.

- Mamo, ja odchodzę - oznajmił - i chcę się pożegnać. 

Skryła twarz w fartuchu, osunęła się na stołek i zaczęła płakać. Johnny czekał cierpliwie.

- Mógłbyś mi chociaż wytłumaczyć... - szlochała. - Dokąd? - zapytała wreszcie odsłaniając twarz i patrząc na. niego wzrokiem, w którym więcej było przerażenia niż ciekawości.

- Nie wiem... wszystko jedno dokąd.

Gdy to mówił, oczyma duszy ujrzał obraz swego drzewa na drugiej stronie ulicy; obraz zalany oślepiającym blaskiem jak gdyby ważył się tuż pod powiekami - tak iż mógł go zobaczyć, gdyby tylko zechciał.

- A robota? - pytała drżącym głosem matka.

- Nie pójdę już wcale do roboty.

- Na Boga, Johnny, nie mów tego! - krzyknęła z bólem. 

Słowa syna zabrzmiały dla niej jak bluźnierstwo. Jak matka, która słyszy, że jej dziecko zaparło się Boga, tak rodzicielka Johnny'ego była zgorszona słowami syna.

- Co się właściwie z tobą dzieje? - nastawała, nieudolnie siląc się na stanowczość. - Cóż cię opętało?

- Liczby - odpowiedział Johnny. - Po prostu liczby. Mnóstwem liczb zajmowałem się w tym tygodniu; bardzo ciekawe rzeczy.

- Nie rozumiem, o co ci chodzi - rzekła pociągając nosem. 

Johnny uśmiechnął się pobłażliwie; matka aż wstrząsnęła się trwożnie, widząc, że zupełnie opuściła go zwykła drażliwość i szorstkość.

- Ja mamie objaśnię - rzekł Johnny. - Jestem śmiertelnie znużony. Co mnie tak wyczerpało? Ruchy. Od urodzenia ciągle byłem w ruchu. Zmęczyło mnie to, nie będę się więcej ruszał. Pamiętasz, mamo, jak pracowałem w fabryce szkła? Wyrabiałem trzysta tuzinów dziennie. Jak miarkuję, robiłem dziesięć różnych poruszeń przy każdej flaszce. To daje trzydzieści sześć tysięcy ruchów na dzień. Na dziesięć dni wypada trzysta sześćdziesiąt tysięcy ruchów. Miesięcznie - milion osiemdziesiąt tysięcy. Odrzućmy te osiemdziesiąt tysięcy - dodał z łaskawością dobrotliwego filantropa - odrzuć je, mamo; zostanie milion ruchów miesięcznie, a dwanaście milionów ruchów na rok.

Przy krosnach ruszam się co najmniej dwa razy tyle; to daje dwadzieścia pięć milionów ruchów rocznie, a mam uczucie, jak gdybym wykonywał te ruchy w ciągu przeszło miliona lat.

Otóż w zeszłym tygodniu nie ruszałem się wcale. Całe godziny bez jednego poruszenia! Powiadam mamie, to było życie: tak sobie siedzieć godzina za godziną i nic nie robić. Nigdy przedtem nie byłem szczęśliwy; nie miałem czasu. Wciąż byłem w ruchu, a to nie bardzo sprzyja szczęściu. I to już się skończyło. Teraz będę tylko siedział i siedział, odpoczywał i odpoczywał, a potem jeszcze odpoczywał.

- Lecz co będzie z Willem i z dzieciakami? - spytała z rozpaczą matka.

- A właśnie, z Willem i z dzieciakami? - powtórzył.

Ale w głosie jego nie była goryczy. Z dawna wiedział o wysokich ambicjach matki co do przyszłości młodszego brata, ale już go to nie złościło. Nic już nie miało znaczenia, nawet to.

- Wiem, mamo, jakie miałaś zamiary co do Willa, posyłając go do szkoły: miał zostać buchalterem. Ale nic z tego; ja wyprzęgam. Niech idzie do roboty.

- Na tom cię wychowała! - odparła z płaczem, unosząc fartuch, by znowu zakryć twarz, ale dała spokój.

- Wcaleś mnie nie wychowała - zauważył ze smętną łagodnością. - Sam się wychowałem, mamo, i Willa wychowałem również. On jest wyższy ode mnie i więcej waży. Jak byłem mały, pewnie za mało dostawałem jeść. Kiedy on przyszedł na świat i potem, gdy był jeszcze maleńki, ja już pracowałem i zarabiałem na papu także dla niego. Ale to się skończyło. Will może iść do roboty tak samo jak ja; zresztą, niech idzie sobie do piekła, mnie to mało obchodzi. Jestem zmęczony. Odchodzę. Czy nie pożegnasz się ze mną?

Nie odpowiedziała. Nakryła twarz fartuchem i płakała. Johnny zatrzymał się przez chwilę na progu.

- Przecież robiłam, co mogłam - szlochała matka. 

Johnny wyszedł z domu i powędrował ulicą. Blady promyk radości zajaśniał na jego twarzy, kiedy mijał samotne drzewo.

- Teraz już nic nie będę robił - powiedział cicho. Spojrzał tęsknie ku niebu, ale rozjarzone słońce oślepiło go swym blaskiem.

Puszczał się w daleką drogę, kroczył powoli. Wypadło mu przejść obok przędzalni. Przytłumiony huk sali warsztatowej obił się o jego uszy; chłopak uśmiechnął się. Był to uśmiech łagodny, dobroduszny. Johnny do nikogo nie żywił nienawiści, nawet do tych huczących, rozkołatanych maszyn. Nie było w nim goryczy, tylko jedno niepowstrzymane pragnienie wypoczynku.

Domy i fabryki malały stopniowo, a rosły wolne przestrzenie, w miarę jak oddalał się od miasta. Niebawem miał je już za sobą i skręcił w cienistą alejkę obok toru kolejowego. Nie szedł jak człowiek. Nie wyglądał na człowieka. Był karykaturą ludzką. To jakiś skurczony, bezkształtny ochłap życia wlókł się ciężko - niby chora małpa o zwisających ramionach, zgiętych plecach, wąskiej piersi - dziwaczny, groteskowy, straszny.

Minął mały przystanek kolejowy i położył się na trawie pod drzewem. Tak przetrwał całe popołudnie. Chwilami drzemał, a mięśnie kurczyły mu się podczas snu. Kiedy nie spał - leżał bez ruchu, wodząc oczyma za ptakami albo patrząc w niebo poprzez rozpościerające się nad nim gałęzie. Kilkakrotnie zaśmiał się głośno, ale śmiech ten nie miał żadnego związku z tym, co widział lub odczuwał.

O zmierzchu jakiś pociąg towarowy z hałasem wpadł na stację. Kiedy parowóz przetaczał wagony na boczny tor, Johnny przekradł się wzdłuż pociągu. Otworzył drzwiczki pustego wagonu. Mozolnie i niezgrabnie wsunął się do wnętrza. Zatrzasnął drzwi. Parowóz zagwizdał. Johnny leżał wyciągnięty jak długi i uśmiechał się w mroku.

Przełożył Gabriel Karski