Fantastyka - marzec 1990 r.

W jednym z programów świątecznych "Głosu Ameryki" nadano rozmowę z Indianinem Arapaho na temat zwyczajów jego plemienia, związanych z podobnymi okazjami jak Boże Narodzenie białych. Było koło północy; słuchałem lewym uchem o Święcie Ziemi czy czymś takim, co u Indian ma podobnie przełomową symbolikę. Czy w domu Indianina w Waszyngtonie kultywuje się tę tradycję? Nie bardzo. Czy jego dwaj synowie wiedzą coś na ten temat? Również nie. Panienka ze studia zaczęła zadawać naprawdę dobre pytania, co dla słuchacza przywykłego do tego, że z radia płynie przeważnie bełkot, i to głównie damski, stanowiło otrzeźwiający szok. Wyszło na to, że ów Arapaho, notabene realizator audycji w "Głosie", kompletnie odżegnał się od życia przodków, ich wielkiej tradycji, chciał jak najszybciej zapomnieć, że jest Indianinem i nawet w języku szczepowym przemówił z zastrzeżeniem, że może coś pomylić, bo nie zna dobrze tej mowy.

Lubię takie zaskoczenia, gdy bezpośrednie świadectwa kładą kres głupactwu obiegowych opinii. Siostra tego Arapaho wybrała życie w rezerwacie, ale on sam zrozumiał, że przyszłość jego i rodziny nie w cepeliadzie, tańcach wokół ognia i umizgach do turystów. Świat się zmienił i należało przystosować się do tej zmiany, jeśli chciało się mieć coś do powiedzenia na temat własnego życia, a nie tylko czekać, co przyniesie. Historia spychania Indian przez białych kolonistów była może i tragiczna, właściwie na pewno, ale przy tym logiczna, zwyciężyła cywilizacja bardziej wydajna, która potem wiele razy udowodniła swą skuteczność na arenie szerszej, bo światowej. Brak sentymentu do przeszłości własnej rasy musi u tego Arapaho zdumiewać i szokować; w jego głosie dało się zresztą wyczuć swego rodzaju zażenowanie. Uświadomiłem sobie, że podobnie jak przepytująca go Polka, i on jest emigrantem, innego wprawdzie rodzaju, wewnętrznoamerykańskim jakby, który stoi jednak wobec tych samych dylematów adaptacji. Zmian w świecie nie da się odwrócić, więc trzeba zmienić siebie, trzeba to pojąć i wygnać z łba szkodliwe sentymenty.

"Mały wielki człowiek" Thomasa Bergera jest właśnie powieścią o Indianach, Czejenach, Arapaho i innych. Jest także powieścią o wielkiej zmianie, o czasach, kiedy na preriach dobiegała kresu era czerwonego człowieka, a wschodziła era bladych twarzy. Podobnie jak przytoczona rozmowa radiowa, powieść Bergera kładzie kres mnóstwu stereotypów. Dlaczego cywilizacja Indian musiała upaść? Z powodu zacofania technicznego, powie trzeźwy realista. Zapewne, przewaga białego człowieka, wyposażonego w brzmiące kije, nie podlegała dyskusji. Indianie mogli im początkowo przeciwstawić jedynie łuki i strzały, do których groty wykonywali z blach i obręczy wykradzionych albo wyhandlowanych od białych. Nie ulega też wątpliwości, że ilościowa przewaga była po stronie białego człowieka: zza Atlantyku nadpływały ciągle okręty pełne emigrantów, zaś za plecami pionierów rozpościerało się coraz bardziej zaawansowane przemysłowe państwo, które po wojnie domowej zostało na trwałe zjednoczone. Biali łowcy wybili bizony dla futer - i to prawda. Nadto Indianie nie ustawali w potyczkach plemiennych, które swoje żniwo zbierały. Przeciw molochowi nowoczesnej cywilizacji działali bez planu, w rozproszeniu, zbyt słabi, niejednomyślni, zbyt słabo orientujący się, co właściwie zachodzi.

Jeśli wierzyć Bergerowi, za jedną z naczelnych przyczyn klęski czerwonoskórych uznać trzeba fakt, że świat, w jakim się obracali, wykazywał znaczną rozbieżność ze światem białych zdobywców. Owszem, stykał się z nim w kilku punktach, gdzie Indianie z reguły brali w skórę albo dawali się ordynarnie oszukiwać. Blade twarze ściągnęły Indian z obłoków, wyrwały ich z jakiegoś rodzaju transu, a Indianie budzili się niechętnie, jakby z niedowierzaniem, i nawet kiedy widmo zagłady zajrzało im w oczy, zdawali się nie ogarniać powagi sytuacji. Całe drugie półwiecze XIX wieku północnej Ameryki to starcie cywilizacji pragmatycznej, żerującej blisko ziemi, z cywilizacją baśniową, magiczną, nie z tego świata. Książka Bergera pokazuje bez litości, jak poezja przegrywa w konfrontacji z mechaniką, jak duchy przodków i Wielki Manitou pierzchają przed krzywą balistyczną.

Sędziwy wódz, Skóra Ze Starego Szałasu, podejmuje w pewnym miejscu kwestię rozróżnienia między Amerykanami a Ludźmi (czyli Czejenami). My, Ludzie, wierzymy, że wszystko żyje, nie tylko ludzie i zwierzęta, lecz także woda, ziemia, kamienie, także umarli i ich części, jak te włosy. Człowiek, do którego należały, chodzi łysy po Tamtej Stronie, bo ja mam teraz jego skalp. Taka jest prawda. Ale biali ludzie wierzą, że wszystko jest martwe: kamienie, ziemia, zwierzęta i ludzie, nawet oni sami. l jeżeli rzeczy mimo wszystko usiłują żyć, biali ludzie je zabijają. Powieść, pisana z punktu widzenia człowieka białego, którego perypetie życiowe rzucają raz na jedną, to znów na drugą ze zwaśnionych stron, siłą rzeczy bazuje na nieustannym kontraście. Filozoficzno-wędrownemu trybowi życia Indian przeciwstawia parcie, rozpychanie się osadników; indiańskiej nędzy - pogoń białych za dobrem doczesnym i szybko rosnące nowobogackie miasta.

Bodaj najciekawsze są jednak magiczne praktyki Czejenów. Wygląda na to, że niektórzy Indianie posiadali dar jasnowidzenia czy przepowiadania przyszłości. Wielka scena polowania na antylopy, które osaczone przez magiczne zabiegi nie potrafią wyrwać się z zaklętego kręgu i w rezultacie zostają wytłuczone do sztuki, została napisana bez krzty ironii. W wigwamie Czejenów obowiązuje poruszanie się po okręgu, wokół centralnie usytuowanego ogniska. Czejenowie w ogóle nie uznawali linii kanciastych (Kwadrat nie ma siły, powiada stary wódz). Nikogo nie dziwią odzywki typu: Zobaczyłem, że to nie jest dzień naszej śmierci albo Myślałem, rozmawiałem, paliłem i jadłem na ten temat. Moja decyzja jest taka... O czytaniu śladów nie ma co wspominać. Bardziej zaawansowani tropiciele po odciskach kopyt potrafią określić wiek konia albo muła.

Bez wątpienia jest to genialna książka (nie widziałem jej w żadnej księgarni). Wyświetlany w Polsce film Arthura Penna pod tym samym tytułem nie zepsuł przyjemności lektury, gdyż po ponad dziesięciu latach spokojnie zdążyło się go zapomnieć. Sceny walk i pogromów opisane są z naturalistyczną wnikliwością i dają pojęcie o rozmiarach eksterminacji, która legła u fundamentów Ameryki. Na pierwszym planie stoi jednak pojedynczy człowiek, jego przeżycie i zdziwienie na widok rozpościerających się przed nim dziwów. Przeżywałem jeden z nielicznych momentów, kiedy czułem: wszystko jest tak, jak być powinno. Miałem wtedy mocne czary, to jest właściwe słowo. Wiedziałem, gdzie jest środek świata. Wspaniałe uczucie, kiedy czas krąży wkoło i ten, kto stoi w środku, ma władzę nad wszystkim, co przybiera formę linii, kąta lub kwadratu. Jak Skóra Ze Starego Szałasu ściągający antylopy do małego kręgu swoich ludzi, wokół których znajdowali się wszyscy Czejenowie z teraźniejszości i przeszłości, żywi i umarli, bo Tajemnica jest czymś wiecznotrwałym.

Telewizja pokazała kiedyś pojedynek węży brazylijskich. Jakieś mocowanie, jakieś oploty, w sumie nic groźnego. Tyle że w pewnym momencie jeden z wężów osłabł, zwiotczał i dał za wygraną. Zwycięzca, czarna żararaka, zaszedł intruza od głowy i po prostu nasunął się na niego jak monstrualna prezerwatywa. Pokonany zaś zamerdał ogonem, gdy dotarło doń, że odcięto mu dopływ tlenu, po czym bez dalszych ceregieli pozwolił się połknąć. Coś podobnego zaszło w opisywanej przez Bergera epoce. Indianie zostali wchłonięci i rozpuszczeni w brzuchu wielkiej cywilizacji amerykańskiej, mimo ostatnich podrygów w postaci bitwy nad rzeką Mały Wielki Róg, 25 czerwca 1876 roku, i klęski zadanej kawalerii generała Custera.

Arapaho z waszyngtońskiego studia miał zapewne rację: zwyciężyła cywilizacja wydajniejsza. Jednak im dłużej myślę o tej sprawie, tym częściej dochodzę do wniosku, że było to zwycięstwo pyrrusowe. Biały człowiek objął świat we władanie, lecz z perspektywy czasu wydaje się, że uczynił to po to, by go zabić: Ku temu zdaje się prowadzić większość jego działań. Czyżby taka była zemsta Opala Się Na Czerwono, Ptaka Niedźwiedzia i Cienia, Który Się Pokazuje?

Thomas Berger: Mały wielki człowiek. Tłumaczył Lech Jęczmyk. Klub Interesującej Książki. PIW, Warszawa 1988.

Fantastyka-naukowa - subiektywny wybór