Spytałem raz znajomego księdza, który z racji przynależności do zgromadzenia werbistów sporo jeździ po Polsce, gdzie w naszym kraju znajduje się największe zagłębie grzeszników. Zdumiało go postawienie sprawy w ten sposób, niemniej po namyśle wymienił miasto na północy - Płock czy Tczew, nie pamiętam dokładnie. Tam ludzie spowiadali się z dość grubych rzeczy, osądził.

Zapewne pytanie o związek między grzesznymi skłonnościami a miejscem, gdzie występują, znamionuje podejście ciekawostkowe. Nie uważam jednak, żeby wynajdywanie powiązań między elementami świata bardzo odległymi było zajęciem płochym do końca - piernik to ma do wiatraka, że powstał ze zmielonego w nim ziarna. Gdy powiem, że terytorium fantastyki naukowej wydaje się w szczególny sposób sprzyjać naruszaniu reguł obowiązujących dobrą literaturę, wielu się obruszy. Tym razem nie podejmę się obrony tak postawionej tezy, choć mógłbym próbować na przykład tak: tam, gdzie trzeba zbudować cały świat od fundamentów po firmament, nadarza się więcej okazji do pomyłek niż tam, gdzie wystarczy sprawne naśladownictwo.

Science fiction nie wymaga ani od piszących, ani od czytających żadnego szczególnego wtajemniczenia - w tym sensie, że ktoś, kto jej towarzyszy od lat dziesięciu, nie powinien doznawać poczucia przewagi nad tym, co ją polubił zaledwie od lat dwóch. Dość krótki okres wystarczy do zorientowania się w tematyce, pomysłach, preferencjach gatunku; także do tego, by pokusić się o sporządzenie rejestru jego znaczniejszych przewin. Czytuję fantastykę od dwudziestu lat i za cały zysk ze sterty leżących za mną książek mam tylko malejącą z roku na rok ilość złudzeń.

Nie prowadziłem żadnych badań statystycznych, odwołując się do zwykłych czytelniczych wrażeń. Zdaję sobie również sprawę, że jakimkolwiek sposobem sporządzona lista wybijających się grzechów tej literatury pasować będzie równie dobrze do jej wersji francuskiej, czeskiej czy amerykańskiej, nie jest zaś domeną wyłącznie polską. Przykłady, które podaję, są częściowo prawdziwe, a częściowo zostały wymyślone - rozstrzyganie, które są które, niech posłuży zabawie czytelnika. Poza jawnymi przykładami z twórczości Lema, który się nie obrazi, gdyż sam jest zaciekłym krytykiem własnej twórczości, starałem się nie podawać żadnych nazwisk ani konkretnych tytułów - z obawy przed prześladowaniami. Jak już miałem okazję się przekonać, ambicję autorów łatwo urazić, a getto jest małe.

GRZECH I: TYTUŁ

Nie do wiary, jak monotonne i nużące są imiona płodów wyskakujących masowo spod piór kierowanych rękami rodzimych fantastów (nie inaczej wśród rzeczy importowanych, ale to żadne usprawiedliwienie). Jedno-, a w wyjątkowych wypadkach dwuwyrazowe tytuły niemal programowo rezygnują z oryginalności na rzecz skromności, sztampy, cichego kamuflażu, szarzyzny. Najczęściej autor opatruje dzieło jednym rzeczownikiem. Za tytuł cieszący się największym wzięciem w polskiej fantastyce wypada uznać KONTAKT; dalej idą INWAZJA, TEST i MISJA. Dziecko w drodze - jak będziemy je wołać? SEN, PRÓBA, PATROL, ROBOT, ENKLAWA, OAZA, EKSPERYMENT, SPOWIEDŹ, POWITANIE, LOT, POWRÓT - same cisną się na myśl w takich przypadkach, nic też dziwnego, że wielu autorów wpada na swe szczęśliwe tytuły jednocześnie. (Np. zarówno Stanisław Lem, jak Roman Lewandowski wybrali dla swych opowiadań tytuł "Inwazja" - co dziwniejsze, obydwa dokonania są równie godne uwagi).

Żeby więc uniknąć posądzenia o plagiat, dobrze jest rzeczownik opatrzyć przymiotnikiem, najlepiej wyjętym z arsenału etatowych określeń gatunku. PILOT KOSMICZNY, INSTRUKCJA POKŁADOWA, WARIANT AWARYJNY, STREFY ZEROWE, IDEALNE ROZWIĄZANIE - coś w tym rodzaju. Tytuły typu ZEMSTA KOSMOSU, OBSZAR NIECIĄGŁOŚCI, SPOSÓB UMIERANIA, PRACOWNIA PROFESORA TRYXA należy w tej sytuacji uznać za wręcz wymyślne.

Oczywiście jednowyrazowy tytuł nie dyskwalifikuje utworu z góry, ponieważ w wielu przypadkach taki właśnie - zwięzły, niewymyślny - pasuje jak ulał. Stanowi syntezę tekstu, podkreśla jego głęboką humanistyczną wymowę, czasem stanowi autorski komentarz. Między tytułem a zawartością przezeń firmowaną zachodzi niekiedy analogia strukturalna: zgrzebność odpowiada zgrzebności, brak polotu - brakowi polotu itd. W akcie obrania tytułu treściwego i krótkiego jak klaśnięcie policzka manifestuje się bez reszty autorska indywidualność.

Innego rodzaju tandetnym zabiegiem, teraz już rzadziej stosowanym, jest umieszczanie za wszelką cenę w tytule słów demaskujących przynależność utworu do gatunku SF. W literaturze typu kryminalnego takimi słowami są: zbrodnia, morderstwo, inspektor, śledztwo, zabił itd., w grozie - duch, wilkołak, sabat, upiór, widmo itd. Tytuły tego typu są dzisiaj z polskiej fantastyki eliminowane, po części ze względu na jawną nędzę artystyczną, a po części dlatego, że przeżyło się stosowanie dla SF wyróżnika, swoistego stempla na czole, informującego kto zacz. CZŁOWIEK Z MARSA, ZAGUBIONA PRZYSZŁOŚĆ czy RAKIETOWE SZLAKI w czasach mizernego ilościowo rozwoju fantastyki pełniły rolę znaku rozpoznawczego dla czytelnika, amatora takiej literatury. Dziś tę sprawę załatwiają projekty plastyczne okładek, znaki graficzne serii, nazwiska autorów wreszcie. Ostał się natomiast drugi powód - moda, tradycja. OBOJĘTNE PLANETY, KOSMICZNY MELDUNEK, KOSMODROM czy PRZYBYSZE gwarantują od razu odpowiednio szeroką, bo ponadziemską skalę. Nazywanie w ten sposób książki lub opowiadania jest częścią swoistego rytuału, odgrywanego przez twórcę przed czytelnikiem. Trzeba jednak przyznać, że i w obrębie tego paradygmatu trafiają się odkrywcze i frapujące mianowania, np. WIR PAMIĘCI, ŚPIEW KRYSZTAŁU czy choćby WRÓBLE GALAKTYKI.

Pod względem urody tytułów główny nurt bije fantastykę na głowę. Wspaniałe tytuły wymyślał Hemingway: ZA RZEKĘ, W CIEŃ DRZEW; SŁOŃCE TEŻ WSCHODZI; KOMU BIJE DZWON. Nie gorszy był Marek Hłasko: SOWA, CÓRKA PIEKARZA; DRUGIE ZABICIE PSA; WSZYSCY BYLI ODWRÓCENI; PIERWSZY KROK W CHMURACH; GŁUPCY WIERZĄ W PORANEK. Zdaje się, że czasownik użyty w haśle przeznaczonym na tytuł zasadniczo wzmaga jego urodę. Przykłady innych równie dobrych tytułów (nie tylko z fantastyki): WITAJ, SMUTKU; ŻYCIE RAZ JESZCZE; SINDBAD NA RQM57; ZAWRÓCIMY KIJEM WISŁĘ; SERCE TO SAMOTNY MYŚLIWY; FOTEL NA AUTOSTRADZIE; KOSMODRAM MACHU PICCHU, CZYLI HISTORIA OKRUTNA O MIŁOŚCI I ZBRODNI, O ZWYCIĘSTWACH, UPADKACH I ROZTERCE WALECZNEGO TRISTANA 4381 W NAJWSPANIALSZEJ GALAKTYCE WSZECHŚWIATA.

GRZECH II: NAZWY, NAZWISKA

Utarło się jakoś, że astronauci muszą nazywać się krótko ale treściwie, np. Pirx czy Bregg (Alf, Told, Gab, Terlr Broł, Les, Ston, Golt, Alk itd.). Wszelkie podobieństwo do nazwisk czy imion przeszłych bądź teraźniejszych - z góry wykluczone. Toteż karty polskich opowiadań SF zaludniają osobnicy zwący się Urg, Pal, Treg, Soi, Barg, Ciss, Snerg, Per. Jeżeli autor inteligentny, przy sto dziewiętnastym imieniu tego typu, porządnie zmordowany (liczba kombinacji ograniczona) zaczyna podejrzewać, że coś nie tak. Niektóre z jednosylaibowych imion dostają wtedy przedrostek lub końcówkę, takie wszakże, by z góry wykluczyć wszelką zwyczajność i niefantastyczność. Peret, Hobarg, Tregor, Phurg - już lepiej. Ale dusza prawdziwego fantasty wyje jednak do tamtych - Urg da się wyrzucić spomiędzy warg tłamszonych nawet przeciążeniem 14 g w impulsie pikosekundowym.

Stanisław Leni w przypisach do Fantastyki i futurologii twierdzi, że jeśli tylko dramatis personae noszą jednosylabowe imiona lub nazwiska, należy bezwarunkowo lektury zaprzestać. Tego rodzaju radykalizm wykazuje jednak w stosunku do amerykańskiej SF, toteż polscy autorzy mogą tę uwagę zlekceważyć.

Zwolenników kosmosu zaludnionego rodakami denerwuje nadawanie bohaterom imion i nazwisk anglosaskich. Oprzeć się tej tendencji trudno, gdyż Anglosasi zdominowali zarówno fantastykę, jak astronautykę. Z kolei druga skrajność prowadzi do nie zamierzonych efektów komicznych, gdy Zbych, Rom, Orzec, Bański czy Józef Dolniak pysznią się w swych wspaniałych kosmolotach. Niektórzy autorzy są zwolennikami internacjonalizrnu ilościowego wśród uczestników wypraw, toteż w ich utworach Bożydar Popwasiljew ma szansę spotkać się na pokładzie z Martynem Pietkiewiczem. Od czasu Edenu bohaterowie biorą też imiona od pełnionych funkcji, np. Kapitan, Nawigator, Filozof.

Przy dobieraniu nazw planet, statków itp. trudno wyróżnić zdecydowane tendencje. Automaty chrzci się automatycznie, np. AP15. Planety nieznanego układu - Pierwsza, Druga itd. lub wymyślniej - Alfa, Beta itd.

W literaturze, nawet fantastycznej, nie brak przykładów dobrych, oryginalnych nazwań bohaterów. Witkacowski Guybal Wahazar, Lemowski Pgwrrk i Hmrrwggh (czy coś koło tego), a na pewno Teremtak, Aldolicho i Grdysie - czyż to nie lepsze od MMX4?

GRZECH III: BOHATER

Czy zwróciliście uwagę, że słynny astronauta Pirx nie dorobił się rodziny? Nic nie wiadomo o jego żonie czy dzieciach (pewną dziewczynę klepnął w tyłek i uciekł), ale także o ojcu, matce czy rodzeństwie - wypluła go kosmiczna Izba Dziecka czy też został zsyntetyzowany w probówce? Stanisław Lem tłumaczy tę anomalię następująco: "Zamierzałem napisać jedno, najwyżej dwa opowiadania, a tymczasem rzecz niespodziewanie dla mnie samego nagle się rozrosła. Nie było więc już możliwości poszerzenia wspomnianego tła, gdyż skąd nagle na głowę Pirxa miałaby spaść rodzina". W rezultacie o Pirxie powstała cała seria opowieści - lecz jego życie osobiste jak było ubogie, tak pozostało.

Starokawalerstwo wybrał również inny kosmiczny wyga i obieżyświat, Ijon Tichy. Tu sprawa jest prosta - uganianie rakietą od układu planetarnego do układu planetarnego pochłania tyle czasu, że na sprawy osobiste nie pozostaje nic... Ale i całkiem zwyczajny astronauta, szeregowiec kosmicznej wyprawy lub członek patrolu żyje sobie samotnie jak palec. Bardzo rzadko tęskni do kogoś, rosi łzą stare zdjęcia, boć wiadomo z góry, że gdy wróci, nikt na niego czekał nie będzie. Trudno sobie wyobrazić wrzeszczące niemowlaki na pokładzie albo wytworne jednostki kosmicznego zwiadu ciągnące za sobą garkuchnie i sznury z bielizną. Załogi są przeważnie męskie, a gdy się trafi kobieta w kombinezonie, nikt nie śmie jej naciągać na posługi seksualne. Na szczęście ta zgubna dla rodzaju ludzkiego tendencja zaczyna się jakby załamywać.

Wielka ilość spraw w książkowym kosmosie ustaliła się per analogiam do dziedzin żeglarskich - ot, choćby całe nazewnictwo. Może więc i tryb postępowania wilków próżni będzie identyczny jak wilków morskich? Wachty po szesnaście godzin na nogach, gdy służba, ale po powrocie na macierzysty kosmodrom - szmal do kieszeni i w kurs? Oj, myliłby się bardzo, kto chciałby widzieć naszych bladych chłopców o źrenicach zmętniałych od wpatrywania się w instrumenty - w kosmicznych spelunkach, otoczonych wianuszkiem dziwek. Owszem, dobrze gdzieś wyjechać, najlepiej w ustronne miejsce - i samotnie. Alkohol, miłość, śpiew - to rozrywki nie dla chłopców z "Transgalaktiku". Urlopujący astronauta dużo spaceruje, obracając pod kopułką ważkie problemy Wszechświata. Gdy tylko posłyszy krzyk o pomoc, rusza z kopyta ocalając kobiety, dzieci i psy. Własna tężyzna trochę go żenuje, nawet jakby się wstydził sprawności mięśni, refleksu, żelaznej kondycji. Najszczęśliwszy jest sam ze sobą.

Indywiduum, bez którego nie potrafi się obejść żaden autor science fiction, jest profesor. Genialny, sam jak palec, spędza długie godziny w laboratorium. Dokonuje epokowych odkryć. Często miewa obsesje, od których wichruje, zamieniając się w szalonego profesora. Żadne ograniczenia współczesnej nauki - limity finansowe, priorytety, ingerencje polityków - zdają się go nie dotyczyć.

Powoływanie na kartach tuzinami astronautów i profesorów jest wysoce niebezpieczne. Jako tytani umysłu (wiedza współczesnego kosmonauty dorównuje profesorskiej) mogą łatwo ośmieszyć autora, który takim tytanem nie jest. Stąd częste przypadki, że powieściowi profesorowie i astronauci pozostają genialni tylko z nazwy. Autor wymusza na czytelniku wiarę w coś, na co brak pokrycia w tekście. Podobnego kalibru sprzeczność zieje między prezentowanym przez ludzi próżni poziomem umysłowym a supertechnicznym wyposażeniem obiektów pilotowanych. Jakim cudem te statki, o parę klas bijące stopniem komplikacji współczesne samoloty pasażerskie, w ogóle dolatują do celu? I na mocy jakiego zrządzenia tak się szczęści obsługującym je idiotom w życiu i pracy zawodowej? Przecież, jak to ładnie ujmuje Stanisław Lem, "autorowi nie wolno robić bohaterom przyjemności dlatego, bo im sprzyja".

Prawdziwą udręką dla czytelnika jest tzw. bohater pozytywny. Aby jego szlachetność i dobroć mogły zajaśnieć pełnym blaskiem, autor fantasta zmuszony jest każdorazowo umieszczać w utworze pewną ilość wyjątkowych kanalii. Kanalie też są mądre, ale nie tak mądre i przebiegłe jak pozytywny. Ten dwumetrowy superman nie zaśnie, gdy porządnie nie pomyśli o szczęściu ludzkości. Nie imają się go kule ani intrygi - zawsze zwycięża.

GRZECH IV: ZADĘCIE

Według trzytomowego słownika języka polskiego zadęcie to "pretensjonalne podnoszenie wartości, rangi czegoś, pokazywanie siebie lub czegoś takim, jakim się nie jest". A więc rodzaj mistyfikacji, tylko że całkowicie na serio. Czy można czynić gatunkowi zarzut z tego, co - zdawałoby się - jest sednem jego metody i stanowi do pewnego stopnia o jego tożsamości?

Trudno traktować science fiction jak skromnisię, bo wobec czytelnika zachowuje się raczej jak tęga kurtyzana niż jak szara mniszka. Przeważnie też równie mało daje, jak wiele obiecuje. Skromność nigdy nie była jej mocną stroną: pretensje do rozstrzygania spraw całej planety, cywilizacji czy galaktyki są u niej na porządku dziennym.

Dokładając zadęcie do sterty zarzutów mam przede wszystkim na myśli ów nastrój szalonej powagi, jaki nie schodzi z kart wypracowań polskich fantastów. Astronauta rzadko jest w nich osobą prywatną, często natomiast - Przedstawicielem Cywilizacji, Nieustraszonym Odkrywcą, Posłannikiem Ludzkości. Nie pozwala zapomnieć o tym ani sobie, ani czytelnikowi. Jeśli Ambasadorowi Rozumnych zdarzy się oddać młode życie na obcej planecie (trzeba jakoś wzruszyć czytelnika), cóż stoi mu przed oczami w godzinę śmierci? Żona, rodzina, ukochana? Siwy, surowy Bóg? Ulubiony pies czy gatunek koniaku? W takim momencie astronauta marzy o dotyku ziemskich traw, tęskni do zapachu ziemskiego wiatru, dedykuje swe cierpienie i życie zielonym ogrodom Ziemi. Ziemia przesłania mu wzrok jak sztandar, symbol, żarłoczny bożek, któremu ciągle mało ofiar.

W takim wykonaniu fantastyka naukowa bardziej kojarzy się z nabożeństwem, z celebracją niesłychanie poważnego i wzniosłego ceremoniału ku czci - właśnie, czyjej? Molocha gatunku? Kapłanami jakiego bóstwa stają się pracownicy fizyczni w nieskazitelnie czystych skafandrach? Ich twarze jak kute w kamieniu, oczy wbite w ekrany, jakby tam zaraz miał się ukazać wizerunek Tajemnicy. Nie potrafię zapomnieć o załodze "Nostromo" z filmu Ridleya Scotta Obcy, która podczas posiłków spierała się o pieniądze lub o interpretację umowy zawartej z armatorem. Czuło się, że to żywi ludzie, nie posągi. Mechanicy pokładowi trzymali sztamę przeciw jajogłowym z dowództwa statku, zaś zachowanie całej załogi wzorowane było na manierach amerykańskich szoferaków. Co w ten sposób osiągnięto? Drobiazg: prawdziwe, pełnokrwiste postacie (z wyjątkiem Asha, który okazał się robotem).

Ostatnimi, którzy spostrzegają przesztywnienie powieściowego świata, są jego kreatorzy. Zrezygnowanie jednak z Misji, z delegacji wystawionej grupce przez ludzkość, wyposzczoną w oczekiwaniu danych naukowych z innej części kosmosu - jest ponad siły. Cóż się wtedy robi? Ano, podkreśla dystans własny lub bohatera ironicznymi wstawkami typu: "Paragraf 13 instrukcji był tak bezdennie głupi, że zatwierdzić go musiał jakiś debil", albo "Nasza wyprawa miała tyle sensu, że zastanowiłem się, po co w niej uczestniczę". Albo: "Niesiemy gwiazdom posłanie z Ziemi". Proszę, proszę. Metoda ta daje znakomite rezultaty, ponieważ podkreślenie nonsensowności pewnych elementów utworu informuje czytelnika, iż autor doskonale zdaje sobie z tego sprawę, ale z absurdów nie rezygnuje dla jakichś niesłychanie głębokodupnych powodów. Czytelnik może ich dociekać, owszem, ale nie ma szans na przeniknięcie artezyjskich intencji pisarza.

Z dwóch zaprezentowanych tu szkół zadęcia, prostolinijnej i szulerskiej, wolę zdecydowanie pierwszą. Przynajmniej nie maskuje kitem braku finezji.

GRZECH V: SCENERIA

Jednym słowem nowy, wspaniały świat. Nowoczesna technika przeobraziła planetę nie do poznania i odmieniła ludzi. Zniknęły gdzieś dokuczliwe problemy z przeszłości. Każdy ma na życzenie, czego mu potrzeba i nie potrzeba. Chce na Wenus - leci na Wenus, chce na dno Rowu Filipińskiego - zanurza się na dno Rowu Filipińskiego. Zapragnie polatać w powietrzu w samej marynarce - najmniejszych przeciwwskazań; zamarzy o uczcie na dworze króla Artura - a proszę bardzo. Czasolot z podrasowanym silnikiem czeka na pasażera. Ani słowa o tym, skąd się bierze ta nieprzebrana obfitość, czyjej pracy jest konsekwencją.

Jednak, byśmy nie zgnuśnieli całkiem od braku trosk, od czasu do czasu niecny jakiś dewiator, któremu padło na mózg z dobrobytu, czyni na powszechne szczęście zamach. Nieudolny bo nieudolny, ale zawsze na tyle groźny, by paru mniej odpornych spośród zagrożonych zdążyło wykorkować na atak serca (ale reanimacja ich to fraszka, więc nie ma się czym przejmować), zaś paru nieugiętych facetów mogło się wykazać odwagą i męstwem i zyskać miano bohaterów. Dziwnym trafem zagrożenie ma zawsze charakter ogólnoplanetarny. Odnośnie bohaterów patrz wyżej.

Lwia część utworów SF rozgrywa się na statkach kosmicznych. Lśniące korytarze, ludzie w czystych kombinezonach, wszystko błyszczy nowością, jakby wczoraj opuściło fabrykę. Ważne jest uzbrojenie: lasery dziobowe, burtowe, bomby kwarkowe i temporalne, torpedy grawitacyjne i tym podobne świecidełka. Spory zapas antymaterii. Wysokie morale załóg. Zło w defensywie.

Szczególnie denerwuje mnie w SF, nie tylko zresztą krajowej, że cała skomasowana technika albo działa bez zarzutu, w związku z czym jej nie widać, albo na życzenie ulega awarii, po to, by dać bohaterom okazję wypróbowania się w sytuacjach skrajnych. Czyli albo wspaniale, albo nijak. Brak mi całego kontinuum między tymi biegunami: tarcia metalu o metal, wycia sprężarek, chrzęstu gąsienic. Bierze się ten niedostatek moim zdaniem stąd, iż polscy autorzy SF w większości nie mają o technice zielonego pojęcia. Polska nie jest krajem przesadnie stechnicyzowanym i nowoczesnym, ale i tu można obejrzeć łopatkę turbiny, która oderwała się od wirnika, przeszyła korpus i przeleciała parę kilometrów w powietrzu, albo fragment grubościennej rury, rozerwanej przez nadmierne ciśnienie. Takie konkrety bardzo pomagają wyobraźni. Technika polega na zmuszaniu martwych kawałów materii, by złożona z nich całość działała zgodnie z przeznaczeniem i bezawaryjnie. Jaka jest możliwość awarii bardzo skomplikowanego systemu o dublowanych układach, widać najlepiej na przykładzie promów kosmicznych.

Nie wydaje się, aby przyszłość była mniej skomplikowana, niż na to wskazuje teraźniejszość i historia. Także po 2000 roku materia najprawdopodobniej nie przestanie stawiać oporu ludzkim rękom, a fizycy nie odgwizdają końca II zasady termodynamiki. Natomiast ludzie będą zarówno dobrzy, jak źli - jak dzisiaj; mili lub opryskliwi, zależnie od pogody i humoru. Ziemia nie będzie rajem, a od ścian starych domów płatami odpadać będzie tynk. Na antymaterię po prostu zabraknie pieniędzy.

GRZECH VI: OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA

Najczęściej robi się unik: społeczeństwa po prostu nie ma. Po głównym planie utworu pałętają się jakieś jednostki, ale jak urządzony jest większy organizm, do którego należą - o tym sza. Zbudować wiarygodnie wyglądające społeczeństwo jest ogromnie trudno, zgoda; część autorów bardziej jednak obawia się chyba nie trudności, a reperkusji - że pokazując konkretny model głosowaliby nim za bądź przeciw jednemu ze wzorów lansowanych współcześnie. Tymczasem siłą powieści Limes inferior Janusza Zajdla jest między innymi ukazanie bohatera na szerokim społecznym tle. Bo też nie mogło być inaczej: dżunglą Zajdlowego liftera są inni ludzie i toż by dopiero wyszedł dziwoląg, gdyby autor uchylił się od wyrywkowej choćby prezentacji tego lasu.

Nie muszę chyba dowodzić, że zasady urządzenia społeczeństwa wpływają na życie jednostki. Z obserwacji choćby widać, że nie ma dziedziny, na której by się to nie odbiło; nie ma też skutecznych sposobów, by w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, a zasadom tym me podlegać. Takie salto mortale udaje się tylko w fantastyce naukowej.

Czego jednak wymagać od rodzimych mistrzów pióra, skoro klasyk Van Vogt opisując w Misji międzyplanetarnej statek o poetyckim imieniu "Ogar Kosmosu" (galaktyki migają za oknami jak sosny w gęstym lesie), w pewnym miejscu mimochodem zdradza, iż pilotujący go półbogowie dla poskromienia chuci łykają pastylki - zapomnieli o zabraniu z Ziemi odpowiednio licznej gromady nałożnic. Tego typu niekonsekwencje trafiają się nierzadko, a wynikają ze zderzenia monstrualnie rozbudowanej sfery techniki i technologii ze skromniutko się prezentującą sferą spraw życiowych, gdzie wiele najprostszych spraw nie znalazło rozwiązania. Czasem zastosowanie w organizacji społecznej pewnych nowinek odbić powinno potężnymi skutkami, bo to się wydaje logiczne, ale dziwnym trafem nie wpada na to piszący. Klasycznym przykładem podobnego lapsusu jest społeczeństwo betryzowanych w Powrocie z gwiazd Lema, gdzie przez zabieg likwiduje się u ludzi agresję. Łatwo przewidzieć, że co najmniej część populacji mogłaby rozładować tłumione instynkty w jakichś "wyszalniach" (od: wyszaleć się) albo przynajmniej w koszmarnych, ociekających krwią i spermą snach. Krytyka tego akurat przypadku pochodzi od samego autora.

Coś mi się zdaje, że społeczeństwo nigdy nie będzie na tyle jednomyślne, by preferowało wyłącznie kobiety lub wyłącznie problemy trudne do zgryzienia. Znajdą się amatorzy i jednych, i drugich, toteż serwowana w SF unifikacja postaci jest błędem. Zawsze też normalny człowiek wpierw będzie próbował ocalić własną skórę, a potem silił się na gesty filantropii. Prognozując aspekty życia społecznego trzeba pamiętać o podstawowych prawach życia, by niewiarygodności socjologiczne i spiętrzenia niekonsekwencji nie zabiły nie tylko dzieła, ale i czytelnika - śmiechem. Od humorystyki nie zamierzonej jedna jest tylko rzecz gorsza w literaturze - nie zamierzona nuda.

GRZECH VII: CZY KTOŚ WIE, DOKĄD JADĘ

Piosenka, której refrenu użyto w nazwie tego grzechu, zaczyna się tak: "Zaraz ruszam w długą drogę / Moje kufry stoją spakowane / Dokąd mnie uwiezie senny pociąg / Czyje ręce mnie poniosą w dal?" Opowiada, jak nietrudno się zorientować, o umieraniu. Narrator tej piosenki wyraźnie wie, dokąd się wybiera i dokąd zajedzie. Nie wiedzą tego, niestety, całe rzesze pisarzy SF.

Zostaliśmy kiedyś z Wiktorem Żwikiewiczem zaproszeni na pokaz filmowy. Między innymi obejrzeliśmy ni to komedię, ni to horror, ni dramat społeczny, ni metaforę - film Szpital Britannia Lindsaya Andersona. Zrealizowano go sprawnie, aktorzy - w porządku, dekoracje i rekwizyty - OK, nawet momenty dobrego kina - były. Ale całość nie sprawiała zadowolenia. Odnosiło się wrażenie, jakby film poszedł nie w tym kierunku, w którym miał iść, jakby ostrzał artyleryjski dotyczył czego innego niż następujące potem natarcie głównych sił. Próbowaliśmy w dyskusji wyprostować tę serpentynę, w końcu Wiktor podsumował: "Facet po prostu nie wie, dokąd jedzie".

Ten grzech jest najcięższego kalibru: nie wiedzieć, po co się pisze. Co chce się osiągnąć i powiedzieć rozpoczętym, a gorzej - skończonym właśnie utworem? Bywa, oczywiście, że przesłanie ewoluuje w trakcie pisania, a także że go wcale nie ma przed rozpoczęciem, jest tylko pomysł na pewną fascynującą sytuację - jednak na pewnym etapie pracy bezwarunkowo ten nieodłączny element dobrej prozy musi się pojawić. Stanisław Lem w drukowanych przez "Odrę" rozmowach wyznaje, iż przystępując do pisania Solaris absolutnie nie wiedział, jak to się skończy, nie wiedział nawet, czego przestraszył się Kelvin po przybyciu na stację. Od takiego chaosu zaczęła się bodaj czy nie najlepsza powieść w polskiej science fiction.

Błądzenie autora łatwo poznać: miota się po wydarzeniach, nie podaje do nich klucza, utyka po stronach mnóstwo zbędnego ciasta. W końcu decyduje się na coś, co nie jest może i trywialne, ale w każdym razie wymagałoby innej konstrukcji, innego budowania. Nie ma już na to chęci i taki dziwaczny twór oddaje czytelnikom. Widzieliście kiedyś sparaliżowanego, który miałby strzaskany kręgosłup i zwichnięte w stawach kończyny, a w dodatku jego mózg został po większej części usunięty chirurgicznie? Mimo tych ewidentnych braków anatomicznych facet pełznie cudem po chodniku. Niemożliwe? A wśród książek SF trafiają się takie potworki - i wcale nierzadko.

Podobno muzycy, chcąc się dodatkowo zorientować o walorach świeżo skomponowanego utworu np. na orkiestrę, badają jego zapis nutowy - pod kątem wyłącznie estetyki. Nie chodzi o brak na partyturze plam czy oślich uszu; piękna muzyka musi być piękna już na papierze. Jej zapis, traktowany jako system znaków nie przenoszących żadnych informacji o dźwiękach, jako rodzaj grafiki - winien sam w sobie zawierać wartości estetyczne, sprawiać patrzącemu zadowolenie. Nie mnie przesądzać, czy takie kryterium można traktować poważnie; zbyt kurczowe trzymanie się go prowadzi zdaje się do nadużyć. Z kolei wiadomo, jak wielkie znaczenie do estetyki swych wzorów i modeli przywiązują fizycy. O dziwo, "brzydki" model czy hipoteza przeważnie się nie sprawdzają, zupełnie jakby podejrzewanie natury o takie zboczenie było dla niej na swój sposób obraźliwe.

Tendencja do estetyzacji zapisu, a bardziej struktury utworu - poprzez jej wyważenie i zharmonizowanie - jest obecna w literaturze i nikt nie zabroni przepatrywać pod tym kątem także książek fantastyczno-naukowych. Rzecz prosta im bardziej autor zorientowany, czego chce, tym zgrabniejsza postać utworu (przy określonym minimum umiejętności). Im natomiast więcej po drodze poszukiwań, zmian zamiarów, tym bardziej przypomina to pląsanie przetrąconego węża. Za jedną z najbardziej "niezrównoważonych" książek uznaję Wizją lokalną Lema; będę się upierał, że autor dosyć długo nie wiedział, dokąd go prowadzi tok intrygi, stąd znaczny przerost części "bibliotecznej" nad tym, co by się chciało traktować jako prawdziwy temat: wizytą na Encji.

Gdyby ostatnią powieść Lema przetłumaczyć na język rzeźby, otrzymalibyśmy bryłę przechodzącą w inną bryłę, ze znacznie przesuniętym środkiem ciężkości. Nie twierdzę bynajmniej, że zwartość bryły, odpowiadająca zharmonizowaniu struktury, jest cechą tylko najlepszych dzieł, której trzeba koniecznie wymagać, niemniej w rzeczach nieudanych struktura jest prawdziwym pobojowiskiem - bądź nie ma jej w ogóle. O ile jednak pisarz klasy Lema, nawet gdy wystartuje w nieznanym kierunku (bywa to nawet ekscytujące), zawsze gdzieś dojedzie, o tyle pisarz mało doświadczony, który liczy na szczęśliwe trafy po drodze i zbawcze pomysły, ląduje przeważnie na manowcach, ku utrapieniu czytelnika, czasem też wydawcy. Klinicznym przykładem jest pewien wieloksiąg in statu nascendi - ale miało być bez nazwisk.

Łatwo wygarnąć sęki stolarstwu i jego czeladnikom - ale co potem? Potępienie czy jednak próba rehabilitacji? Okażmy jeszcze raz miłosierdzie: piętnować łatwo i nigdy nie jest to czynność nie cierpiąca zwłoki. Pytanie zasadnicze brzmi: czy ten zatwardziały grzesznik zasługuje na wybaczenie, czy rokuje nadzieje na poprawę?

Trzeba sobie zdać sprawę, że piśmiennictwo fantastyczno-naukowe bezustannie wisi nad przepaścią. Pozbawione solidnego wsparcia realnego świata, może jedynie nawiązywać, podczepiać się doń na różne sposoby - a są przecież formy, które obywają się i tez tego. Nic nie stoi oczywiście na przeszkodzie, aby utworom z tego pola nadawać kształty literacko doskonałe - oprócz kwalifikacji autorów. Pytam się jednak, kto to ma czynić, skoro ciążące nad gatunkiem odium wzgardy i lekceważenia powoduje, iż rekrutacja nowych sił autorskich dokonuje się spośród hobbystów pióra, a w najlepszym razie z grona straceńców literackich.

Zapewne spora część zasług za taki stan rzeczy w Polsce spada na science fietion anglosaską, ten Watykan fantastów, którego wzory zostały u nas upowszechnione. Nie jest godny naśladowania zwyczaj, że powstaniu każdego przyzwoitego tekstu towarzyszyć musi niewspółmiernie wielka ilość mułu gatunkowego i gliny, które szybko idą w zapomnienie, a zapychają jedynie kanały wydawnicze i biblioteki. Jeszcze na początku lat siedemdziesiątych mieliśmy szansę uniknąć tego błędu, zabójczego dla ubogich, mogliśmy zmienić na korzystniejsze proporcje rzeczy przyzwoitych i skandalicznych. Teraz widać jak dalece dzięki niefrasobliwości redaktorów, kiepskiemu rozeznaniu tłumaczy, braku koordynacji wysiłków - przyczyny można by mnożyć - ta szansa została roztrwoniona. Znamienne, że nie wpłynęły na poprawę stanu rzeczy instytucjonalizacja fanowskich klubów SF, zwiększenie liczby tytułów na rynku, a wreszcie powstanie specjalistycznego pisma poświęconego tej literaturze. Może to wskazywać, do jakiego stopnia sytuacja stała się nieodwracalna - przecież na forsowanie SF na modłę anglosaską wyraźnie nas nie stać. Wspólnie zaprzepaściliśmy możliwość ukształtowania polskiego modelu fantastyki naukowej, i kto wie, czy to właśnie nie jest najcięższym grzechem.

Fantastyka-naukowa - subiektywny wybór