IWAN TURGIENIEW

PUNIN I BABURIN

- Tak jest - odpowiedział głuchym, i spokojnym głosem. Gdy babka wypowiedziała pierwsze słowo "nazywasz...", brwi jego z lekka drgnęły. Czyżby się spodziewał, że babka będzie mu "panować", że zwróci się do niego przez "pan"?

- Dosyć - powtórnie przerwała mu babka. - Jesteś więc filantropem. Jakub Pietrowicz miał słuszność: jak na człowieka twojego stanu to wielkie dziwactwo. A teraz przejdźmy lepiej do rzeczy. Wytłumaczę ci, na czym będą polegały twoje obowiązki. No i jeszcze co do wynagrodzenia... Que faites-vous ici?*[(fr.) Co ty tu robisz?] - dodała nagle, zwracając ku minie swoją wysuszoną, żółtą twarz. - Allez etudier votre devoir de mythologie*[(fr.) Idź, przygotuj ćwiczenie z mitologii.]

Ale w tej samej chwili rozległ się w ogrodzie za nami głośny, ostry gwizd. Mój rozmówca szybko wstał z ławki.

Mój stosunek do obu tych ludzi - do Punina i do Baburina - ustalił się ostatecznie od tego właśnie dnia. Baburin budził we mnie uczucia wrogie, do których jednakże niebawem dołączyło się coś w rodzaju szacunku. A bałem się go! Ten lęk nie minął nawet wtedy, gdy w jego obejściu ze mną zanikła poprzednia ostra surowość. O tym, że nie bałem się Punina, nie warto nawet wspominać; nawet go nie szanowałem, uważałem go - mówiąc bez ogródek - za błazna, ale polubiłem go serdecznie. Spędzać całe godziny w jego towarzystwie, przebywać z nim sam na sam, słuchać opowiadań - wszystko to stało się dla mnie prawdziwą rozkoszą. Babce bardzo nie podobała się ta intimite *[(fr.) zażyłość] z człowiekiem pochodzenia "prostego", du commun *[(fr.) z gminu], ale ja, gdy tylko udało mi się wymknąć, natychmiast biegłem do mojego zabawnego, drogiego, dziwnego przyjaciela. Nasze spotkania stały się częste, zwłaszcza gdy odeszła mademoiselle Friquet; babka odesłała ją za karę z powrotem do Moskwy, ponieważ mademoiselle przyszło na myśl, by poskarżyć się pewnemu sztabskapitanowi, który zatrzymał się u nas przejazdem, na nudę panującą w naszym domu. Puninowi również nie przykrzyły się długie rozmowy z dwunastoletnim chłopcem, przeciwnie, sam jakby ich szukał. Iluż opowiadań nasłuchałem się siedząc z nim w wonnym cieniu drzew, na suchej, gładkiej trawie, pod strzechą srebrzystych topoli lub w trzcinach nad stawem, na mokrym, piaszczystym, obsuwającym się brzegu, z którego sterczały węźlaste korzenie dziwacznie splecione niby wielkie, czarne żyły, niby węże, niby zjawy z podziemnego królestwa! Punin dokładnie opowiedział mi swoje życie, wszystkie jego szczęśliwe i nieszczęśliwe koleje, z którymi zawsze tak szczerze współczułem. Jego ojciec był diakonem - "niezwykły człowiek, ale gdy sobie podchmielił, był srogi bez opamiętania".

Punin kształcił się w seminarium, ale nie mogąc znieść "wnyków" i nie czując w sobie powołania do stanu duchownego stał się człowiekiem świeckim (wskutek czego przeszedł wszelkiego rodzaju doświadczenia) i na koniec został włóczęgą. "I gdybym nie spotkał mojego dobroczyńcy, Paramona Siemionowicza - dodawał zazwyczaj Punin (inaczej nigdy nie tytułował Baburina) - to ugrzązłbym w bagnie nieszczęść, rozpusty i wad." Punin lubił górnolotne wyrażenia i miał silne skłonności nie tyle do kłamstwa, co do przesady i opowiadania rzeczy zmyślonych; wszystko go dziwiło, wszystko zachwycało. I ja, naśladując go, również zacząłem wpadać w egzaltację i przesadzać. "Cóż to? Czy cię zły duch opętał? Przeżegnaj się!" - mawiała do mnie stara niania. Opowiadania Punina zajmowały mnie niezwykle, ale jeszcze bardziej lubiłem, gdy Punin czytał na głos. Nie można po prostu opisać tego, co odczuwałem, gdy w odpowiedniej chwili Punin, niby pustelnik z bajki lub dobry duch, zjawiał się nagle przede mną z grubą księgą pod pachą i ukradkiem kiwając długim, zakrzywionym palcem i tajemniczo mrugając oczyma wskazywał ruchem głowy, brwi, ramion i całego ciała na ogrodową gęstwinę, gdzie nikt nie był w stanie dotrzeć i gdzie nie można było nas odszukać. Wreszcie udawało się nam wymknąć niepostrzeżenie, wreszcie docieraliśmy do jednego z naszych ukrytych zakątków, wreszcie sadowiliśmy się obok siebie, już i książka rozchylała się powoli, wydając ostry, niezrozumiale wówczas dla mnie przyjemny zapach starości i pleśni! Z jakim drżeniem serca, z jakim niepokojem niemego oczekiwania patrzę na twarz, na wargi Punina, na te wargi, z których lada chwila popłynie mowa pełna słodyczy! Wreszcie rozlegają się pierwsze słowa lektury! Wszystko wokół znika... nie, nie znika, lecz staje się dalekie, zasnuwa się mgiełką, pozostawiając po sobie tylko wrażenie czegoś przyjaznego i opiekuńczego! Te drzewa, te zielone liście, te wysokie trawy zasłaniają, skrywają nas przed całym światem, nikt nie wie, gdzie jesteśmy, co robimy, a z nami jest poezja, przenika nas, upaja... Dzieje się w nas jakaś ważna, wielka, tajemnicza sprawa. Punin trzymał się głównie dźwięcznych, patetycznych wierszy: za nie gotów był oddać duszę! Nie czytał, lecz wykrzykiwał je triumfalnie, zachłystywał się nimi jak pijany, jak oszalały, jak Pytia! I miał jeszcze jeden zwyczaj: najpierw buczał sobie wiersz cicho, półgłosem, jakby mamrocząc. Nazywał to czytaniem "na brudno", potem już głośno deklamował ten sam wiersz "na czysto" i nagle zrywał się, wznosił ręce ku górze, na poły modlitewnym, na poły rozkazującym gestem. W ten sposób przeczytaliśmy nie tylko Łomonosowa, Sumarokowa i Kantemira (im wiersze były starsze, tym bardziej odpowiadały smakowi Punina), ale także Rossjadę Cheraskowa *[Turgieniew wymienia tu klasyków literatury rosyjskiej (XVIII w.). Wspomnienie o lekturze Rossjady Cheraskowa jest autobiograficzne.]. I mówiąc prawdę, ta właśnie Rossjada szczególnie mnie zachwyciła. W tym poemacie między innymi występuje pewna dzielna Tatarka, olbrzymka-bohaterka; teraz zapomniałem już nawet jej imienia, a wtedy na sam jego dźwięk chłód przenikał moje ręce i nogi. "Tak - mawiał niekiedy Punin, znacząco kiwając głową - Cheraskow, ten wytchnąć nie pozwala! Czasem taki ci wierszyk pokaże, że po prostu dech zapiera! Trzymaj się! Chcesz go doścignąć, a ten już, o, gdzie! i trąbi, i trąbi, niczym jerychońska trąba! Za to też i nazwisko mu dano! Jedno tylko słowo: Cherrraskow!" Łomonosowa Punin ganił za zbyt prosty i swobodny styl, a do Dzierżawina odnosił się niemal wrogo, mówiąc, że to raczej dworak niż poeta. W naszym domu nie tylko nie interesowano się literaturą ani poezją, ale nawet uważano wiersze, zwłaszcza zaś wiersze rosyjskie, za coś nieprzyzwoitego i trywialnego, babka nie nazywała ich nawet wierszami, lecz kantyczkami, każdy autor kantyczek był w jej mniemaniu albo zatraconym pijanicą, albo zupełnym głupcem. Wychowany na tego rodzaju pojęciach, powinienem był z obrzydzeniem odwrócić się od Punina, który w dodatku był niechlujny i niezgrabny, co także godziło w moje pańskie przyzwyczajenia, albo też, oczarowany i pokonany przez niego, powinienem był go naśladować, zarazić się jego opętańczą miłością do wierszy. Tak też się stało. Zacząłem również czytać wiersze albo jak wyrażała się babka, śpiewać kantyczki, a nawet sam próbowałem coś stworzyć: był to mianowicie opis katarynki, z którego pamiętam takie dwie linijki:

Już się kręci gruba oś,

Coś tam szczęka, piszczy coś...

Punin pochwalił w tym opisie pewnego rodzaju naśladowanie dźwięków, ale sam przedmiot opisu osądził jako niski i niegodny, by go opiewała lira.

Niestety! Te wszystkie poczynania, niepokoje, zachwyty, nasze samotne lektury, nasze wspólne życie, nasza poezja - wszystko skończyło się w jednej chwili. Jak grom z jasnego nieba spadło na nas nieszczęście. Babka we wszystkim lubiła czystość i porządek, niczym ówcześni pedantyczni generałowie; w czystości i w porządku winien był również być utrzymywany nasz ogród. W tym celu co pewien czas do ogrodu "spędzano" nie podlegających pańszczyźnie chłopów, którzy żyli bez rodzin, oraz dworskich wypadłych z łaski pańskiej lub też nie mających określonej funkcji i kazano im czyścić ścieżki, plewić grządki, przesiewać i spulchniać ziemię na klombach itp. I oto pewnego razu, właśnie gdy ów "spęd" osiągnął swój punkt szczytowy, babka wybrała się do ogrodu i wzięła mnie z sobą. Wszędzie, między drzewami, na polanach, migały białe, czerwone, szare koszule, wszędzie słychać było zgrzyt łopat i głuchy stuk grudek ziemi padającej na ukośnie ustawione sita. Mijając chłopów babka swoim orlim wzrokiem zauważyła natychmiast, że jeden z nich pracuje mniej gorliwie od pozostałych i że pokłonił się jakby z ociąganiem. Był to jeszcze młody chłopak z twarzą pijaka i z zapadniętymi, matowymi oczyma. Nankinowy kaftan, cały w dziurach i w łatach, ledwie się trzymał na jego wąskich ramionach.

- Kto to? - spytała babka Filipycza, który postępował za nią na palcach.

- Wielmożna pani... raczy... o kogo? - mamrotał Fiiipycz.

- O, ty głupcze! O tego pytam, co wilkiem na mnie spojrzał! O, stoi, nie pracuje.

- Ten! Tak... E... e... to Jermił, nieboszczyka Pawła Afanasjewa synek.

Ów Paweł Afanasjew był przed dziesięciu laty majordomusem u babki i cieszył się jej szczególną życzliwością, ale popadłszy nagle w niełaskę stał się tak samo nagle pastuchem; nie utrzymał się zresztą na tym stanowisku, stoczył się niżej, aż wreszcie, mając pud mąki na miesiąc, umarł sparaliżowany w odległej wsi, w kurnej chacie, pozostawiając rodzinę w skrajnej nędzy.

- Aha! - rzekła babka. - Widać jabłko niedaleko pada od jabłoni. No cóż, trzeba będzie i w jego sprawie coś postanowić. Mnie takich, co patrzą spode łba, nie trzeba.

Babka wróciła do domu i wydała zarządzenie. W trzy godziny później przyprowadzono pod okno jej gabinetu całkowicie "wyekwipowanego" Jermiła. Nieszczęsny chłopiec został wysłany na "osiedlenie"; za parkanem, o kilka kroków od niego, stał chłopski wózek naładowany jego nędzną chudobą. Takie to były wtedy czasy! Jermił stał bez czapki, ze zwieszoną głową, bosy, z zarzuconymi na plecy, sznurkiem związanymi butami. Jego twarz zwrócona w stronę pańskiego dworu nie wyrażała ani rozpaczy, ani smutku, ani nawet zdumienia. Tępy uśmiech zastygł na bezbarwnych wargach, oczy suche i nieruchome spoglądały uparcie w ziemię. Służący zameldował, że Jermił stoi pod oknem. Babka wstała z sofy szeleszcząc cichutko jedwabną suknią, podeszła do okna gabinetu i przyłożywszy do oczu podwójne złote lorgnon popatrzyła na nowego zesłańca. W gabinecie oprócz niej były cztery osoby: ochmistrz, Baburin, dyżurny hajduczek i ja. Babka skinęła głową.

- Wielmożna pani - rozległ się nagle ochrypły, prawie zduszony głos. Obejrzałem się. Twarz Baburina poczerwieniała, poczerwieniała tak, że stała się ciemna. Pod ściągniętymi brwiami zjawiły się malutkie, jasne, ostre punkciki. Nie było wątpliwości, to on, to Baburin rzekł: "Wielmożna pani."

Babka również się obejrzała i przesunęła swoje lorgnon z Jermiła na Baburina.

- Kto tu... mówi? - wyrzekła powoli, przez nos. Baburin postąpił nieco.

- Wielmożna pani - zaczął - to ja... zdecydowałem się... Sądziłem... Ośmielam się oświadczyć, że pani nie powinna postępować tak... jak pani teraz raczyła postąpić.

- To znaczy? - rzekła babka tym samym tonem i nie opuszczając lorgnon.

- Mam zaszczyt... - ciągnął Baburin wyraźnie, choć z widocznym wysiłkiem wymawiając każde słowo - wypowiadam się w sprawie tego chłopca, który został zesłany na osiedlenie... bez jakiejkolwiek winy z jego strony. Ośmielę się oświadczyć, że takie postanowienia wywołują jedynie niezadowolenie... i inne złe - niech Bóg zachowa - skutki i są po prostu nadużyciem nadanej ziemiaństwu władzy.

- Gdzieś ty się uczył? - zapytała babka po chwili milczenia i opuściła lorgnon.

Baburin zdumiał się.

- O co pani raczy pytać?

- Pytam się ciebie, gdzieś się uczył. Takich mądrych używasz słów...

- Ja... moje wykształcenie... - zaczął Baburin. Babka pogardliwie wzruszyła ramionami.

- A więc - przerwała mu - tobie nie podobają się moje zarządzenia. To zupełnie dla mnie obojętne, mam pełną władzę nad moimi poddanymi i przed nikim nie jestem za nich odpowiedzialna, ale nie jestem przyzwyczajona, żeby w mojej obecności mędrkowano i żeby ktoś wtrącał się do nie swoich spraw. Uczeni filantropowie mieszczańskiego stanu są mi niepotrzebni; potrzebna mi tylko służba, która spełnia bez szemrania wszystkie moje polecenia. Tak żyłam, zanim tyś tu nastał, tak będę żyła, kiedy stąd odejdziesz. Nie nadajesz się dla mnie, zwalniam cię. Mikołaju - zwróciła się do ochmistrza - wypłać temu człowiekowi, co mu się należy, i żeby dziś do obiadu już go tu nie było. Słyszysz? Nie przyprawiaj mnie o gniew. Aha... i tego drugiego, tego głupca, co żyje na jego utrzymaniu, też z nim odprawić. Na co czeka Jermiłka? - dodała, znów spojrzawszy w okno. - Już go obejrzałam. No, co tam jeszcze?

Babka machnęła chustką w kierunku okna, jakby przepędzała natrętną muchę. Potem siadła w fotelu i zwróciwszy się ku nam rzekła ponurym głosem:

- Wszyscy ludzie niech stąd odejdą! 

Wszyscyśmy odeszli, wszyscy oprócz dyżurnego hajduczka, do którego słowa babki się nie odnosiły, ponieważ on nie był "człowiekiem".

Polecenie babki zostało ściśle spełnione. Przed obiadem Baburin i mój przyjaciel Punin wyjechali ze dworu. Nie potrafię opisać mojego żalu, mojej szczerej, po prostu dziecinnej rozpaczy. Była tak silna, że zagłuszała nawet owo uczucie pełnego szacunku zdumienia, jakim przejął mnie odważny postępek Baburina, zwolennika zasad republikańskich. Po rozmowie z babką Baburin natychmiast poszedł do swojego pokoju i zaczął się pakować. Mnie nie zaszczycił słowem ani spojrzeniem, chociaż przez cały czas kręciłem się wokół niego, a właściwie wokół Punina. Ten zupełnie stracił głowę i też nic nie mówił, za to nieustannie na mnie spoglądał, a w jego oczach widać było łzy... nic, tylko łzy, które nie spływały i nie wysychały. Punin nie śmiał krytykować swojego "dobroczyńcy". Paramon Siemionycz nie mógł się w niczym pomylić, ale Punimowi było ciężko na duszy i smutno. Na pożegnanie spróbowaliśmy razem przeczytać coś z Rossjady, w tym celu zamknęliśmy się nawet w alkierzu - o tym, by iść do ogrodu, nie mogło być nawet mowy - ale już przy pierwszym wierszu obaj przerwaliśmy, a ja rozbeczałem się jak cielę, chociaż miałem dwanaście lat i pretensje, by uchodzić za dorosłego. Siedząc już w tarantasie Baburin zwrócił się wreszcie do mnie i złagodziwszy nieco zwykłą surowość swoich rysów rzekł:

- Oto lekcja, mój młody panie, niech pan pamięta o tym wydarzeniu, kiedy pan dorośnie, niech się pan postara, by już nie było takich niesprawiedliwości. Serce ma pan dobre, charakter jeszcze nie zepsuty. Niech pan uważa, niech się pan pilnuje! Tak przecież postępować nie wolno!

Przez łzy, obficie spływające mi po nosie, po wargach i podbródku, wyszeptałem, że będę... będę pamiętał, że obiecuję... zrobię... na pewno... na pewno... Ale w tej chwili, choć przedtem uściskaliśmy się może już ze dwadzieścia razy (skóra na moich policzkach była pokłuta do czerwoności jego nie ogoloną brodą, a moja odzież przeszła jego zapachem), Punina ogarnęło szaleństwo. Wskoczył na poduszki tarantasu, wzniósł obie ręce ku górze i grzmiącym głosem zaczął deklamować znany przekład psalmu Dawida dokonany przez Dzierżawina, tym razem poetę, nie dworaka.

Powstań, wszechmocny Boże prawy! 

Sądź ziemskich bogów w czynach ich! 

Jak długo, jakże długo wam 

Szczędzić okrutnych, podłych, złych? 

Wasz obowiązek - strzec ustawy...

- Siadaj! - rzekł Baburin. Punin usiadł, ale deklamował dalej:

Rzecz wasza - stać za niewinnymi. 

Nieszczęsnym podać mocną dłoń, 

Bezsilnych bronić przed silnymi..

Wymawiając słowo "silnymi", Punin wskazał palcem na dwór, potem dotknął pleców siedzącego na koźle stangreta.

Uwolnić z jarzma biednych skroń! 

Nie słyszą! Widzą i nie wiedzą...

Mikołaj Antonow, który nadbiegł właśnie od strony dworu, krzyknął co tchu w piersiach do stangreta:

- Ruszaj! Ruszaj, gapiu! Na co czekasz! - i tarantas ruszył. Tylko z oddali słychać było jeszcze:

Zmartwychwstań, Boże, Boże prawy! 

O, przyjdź i sądź, i karz obłudnych, 

Sam tylko królem ziemi bądź!

- To ci pajac! - zauważył Mikołaj Antonow.

- Za mało bili go w młodości - oświadczył diakon, który pojawił się na ganku. Przyszedł, żeby się dowiedzieć, na którą godzinę dziedziczka raczy wyznaczyć wieczorne nabożeństwo.

Tego samego dnia, dowiedziawszy się, że Jermił znajduje się jeszcze we wsi i że dopiero następnego ranka zostanie odprowadzony do miasta dla załatwienia pewnych formalności; które mając na celu ograniczenie samowoli dziedziców służyły jedynie za źródło dodatkowych dochodów dla władz przetrzymujących delikwenta, tego samego dnia odszukałem go, a ponieważ nie miałem własnych pieniędzy, wręczyłem mu węzełek, w który zawinąłem dwie chustki do nosa, parę zniszczonych trzewików, grzebyk, starą nocną koszulę i zupełnie nowy jedwabny halsztuk. Jermił, którego musiałem obudzić, leżał na podwórzu, za chatą, obok wozu, na wiązce słomy. Dość obojętnie, a nawet z pewnym wahaniem przyjął mój dar, nie podziękował mi, natychmiast wetknął głowę w słomę i znowu zasnął. Odszedłem nieco rozczarowany. Wyobrażałem sobie, że Jermił będzie zdumiony i ucieszy się z moich odwiedzin, że ujrzy w nich zalążek moich przyszłych wspaniałomyślnych zamiarów, a tu tymczasem...

"Ci ludzie, cokolwiek by się mówiło, nie mają uczuć" - myślałem w powrotnej drodze.

Babka, która owego pamiętnego dnia jakoś zostawiła mnie w spokoju, przyjrzała mi się podejrzliwie, kiedy po kolacji zacząłem się z nią żegnać na dobranoc.

- Oczy masz czerwone - zwróciła się do mnie po francusku - i czuć od ciebie chłopską chatą. Nie zamierzam wnikać w twoje uczucia, w to, co robisz, nie chciałabym być zmuszona cię karać, ale mam nadzieję, że porzucisz te wszystkie głupstwa i że będziesz się znowu prowadził tak, jak przystoi dobrze urodzonemu chłopcu. Zresztą niedługo wrócimy do Moskwy i przyjmę do ciebie guwernera, bo widzę, że potrzebujesz męskiej ręki. No, idź już!

Niebawem rzeczywiście wróciliśmy do Moskwy.

II

(1837)

Minęło siedem lat. Jak dawniej mieszkaliśmy w Moskwie, ale ja byłem już studentem na drugim kursie i autorytet babki, która postarzała się wyraźnie w ostatnich latach, przestał nade mną ciążyć. Ze wszystkich moich kolegów najbardziej zbliżyłem się z niejakim Tarchowem, chłopcem wesołym i dobrodusznym. Nasze nawyki i upodobania były zgodne. Tarchow był wielkim miłośnikiem poezji, zresztą sam pisywał wierszyki, we mnie też nie obumarły ziarna posiane przez Punina. Jak to bywa między młodymi ludźmi, którzy się blisko zaprzyjaźnili, nie mieliśmy przed sobą żadnych tajemnic. Ale wtem zacząłem dostrzegać, że Tarchow jest jakiś dziwnie ożywiony i pełen niepokoju. Przepadał gdzieś na całe godziny, a ja nie wiedziałem, gdzie się podziewa, co się przedtem nigdy nie zdarzało. Zamierzałem właśnie w imię przyjaźni zażądać od niego, by się przede mną wyspowiadał, gdy Tarchow sam to uczynił.

Pewnego razu siedziałem w jego pokoju.

- Pietia - rzekł nagle, rumieniąc się z radości i patrząc mi prosto w oczy - muszę cię zaznajomić z moją Muzą.

- Z twoją muzą! Jak ty się dziwnie wyrażasz! Zupełnie jak klasyk! (Wtedy, w roku 1837, romantyzm był w pełnym rozkwicie.) A czy ja już nie znam od dawna twojej muzy? Pewnie napisałeś jakiś nowy wiersz?

- Nie rozumiesz mnie - odparł Tarchow nie przestając się uśmiechać i rumienić. - Zaznajomię cię z żywą Muzą.

- Ach tak. Ale czemuż to ona jest twoja?

- Dlatego, że... Ale czekaj, zdaje się, że właśnie nadchodzi.

Rozległ się leciutki stuk obcasików, drzwi się rozwarły i na progu stanęła dziewczyna może osiemnastoletnia, w barwnej płóciennej spódniczce, w czarnej sukiennej mantyli na ramionach, w czarnym słomianym kapeluszu na jasnych, nieco ku górze zaczesanych włosach. Na mój widok przestraszyła się, ogarnął ją wstyd, chciała się cofnąć, ale Tarchow w tej samej chwili wybiegł na jej spotkanie.

- Proszę, proszę, Muzo Pawłowno, niechże pani wejdzie, to mój serdeczny przyjaciel, najlepszy i najspokojniejszy człowiek na świecie, nie ma się go pani co lękać. Pietia - zwrócił się do mnie - przedstawiam ci moją Muzę, Muzę Winogradow, moją dobrą znajomą.

Skłoniłem się.

- Jak to... Muzę?... - zacząłem. Tarchow roześmiał się.

- A czy ty nie wiesz, że w kalendarzu jest takie imię? I ja, mój drogi, nie wiedziałem, zanim, widzisz, nie spotkałem tej miłej panienki. Muza! Jakie urocze imię. I jak dobrane.

Powtórnie skłoniłem się dobrej znajomej mojego przyjaciela. Odeszła na dwa kroki od drzwi i zatrzymała się znowu. Wyglądała bardzo mile, ale nie mogłem się pogodzić z opinią Tarchowa i nawet pomyślałem sobie: "No i jakaż z niej muza?"

Rysy jej krągłej, różowej twarzy były delikatne i drobne, świeża, radosna młodość promieniowała z jej miniaturowej, harmonijnej postaci, ale muzę, wcielenie muzy wyobrażałem sobie w owym czasie - i to nie tylko ja, ale my wszyscy, młodzi - zupełnie inaczej. Przede wszystkim muza bezwarunkowo powinna być blada i czarnowłosa. Pogardliwie dumny wyraz twarzy, gorzki uśmieszek, natchnione spojrzenie i jeszcze to, "coś", tajemnicze, demoniczne, fatalne - oto bez czego nie potrafiliśmy sobie wyobrazić muzy, muzy Byrona, ówczesnego władcy ludzkich myśli. Nic podobnego nie było widać na twarzy dziewczyny, która weszła do pokoju Tarchowa. Gdybym był wtedy trochę starszy i bardziej doświadczony, zapewne zwróciłbym więcej uwagi na jej oczy, małe, głęboko osadzone, z obrzmiałymi powiekami, lecz czarne jak agaty, żywe i pełne światła, co rzadko trafia się u jasnowłosych. Odkryłbym wtedy w ich bystrym, jak gdyby ślizgającym się spojrzeniu nie tyle poetyczne skłonności, co raczej świadectwo namiętnej, do ostateczności namiętnej duszy. Ale wtedy byłem jeszcze bardzo młody.

Wyciągnąłem do Muzy Pawłowny rękę - nie podała mi swojej, nie dostrzegła mojego gestu; usiadła na przysuniętym przez Tarchowa krześle, ale nie zdjęła ani kapelusza, ani mantyli.

- Ja do pana tylko na chwilkę, Włodzimierzu Nikołajewiczu - zaczęła. Głos jej był cichy, piersiowy; w jej purpurowych, prawie dziecinnych ustach brzmiał nieco dziwnie. - Ale nasza madame w żaden sposób nie chciała mnie zwolnić na dłużej niż pół godziny. Przedwczoraj czuł się pan źle, więc pomyślałam...

Zająknęła się, pochyliła głowę. Ocienione gęstymi, niskimi brwiami ciemne oczy biegały nieustannie - to tu, to tam. W gorące lato między źdźbłami wyschniętych ziół trafiają się takie właśnie ciemne, zwinne i błyszczące żuczki.

- Ach, jaka pani miła, Muzo! - zawołał Tarchow. - Ale niechże pani z nami posiedzi choć troszkę. Zaraz nastawimy samowar.

- Ach, nie, Włodzimierzu Nikołajewiczu. To niemożliwe. Za chwilę muszę odejść.

- Niech pani troszeczkę odpocznie. Zdyszała się pani, zmęczyła...

- Nie, nie jestem zmęczona. To... nie z tego... Tylko wie pan... niech mi pan da inną książkę, tę już przeczytałam - wydobyła z kieszeni postrzępiony, szary tomik moskiewskiego wydania.

- Ależ proszę, proszę. No co, spodobała się pani ta książka? Rosławlew - dodał zwracając się do mnie Tarchow.

- Tak. Ale zdaje mi się, że Jurij Miłosławski *[Mowa o dwóch znanych ówcześnie powieściach Michała Zagoskina (1789-1852) Jurij Miłosławski, czyli Rosjanie w r. 1612 oraz Rosławlew, czyli Rosjanie w r. 1812. Pierwsza z nich była prototypem rosyjskiego romansu historycznego.] jest o wiele lepszy. Nasza madame jest bardzo surowa, gdy chodzi o książki. Mówi, że przeszkadzają w pracy. Toteż według niej...

- Ale przecież nawet Jurij Miłosławski nie może się równać z Cyganami Puszkina? Co? Jak pani myśli, Muzo Pawłowno? - z uśmiechem przerwał jej Tarchow.

- Pewnie. Cyganie... - wyrzekła powoli, z namysłem. - Ach tak, prawda, Włodzimierzu Nikołajewiczu, niech, pan jutro nie przychodzi tam, gdzie pan wie...

- Dlaczego?

- Nie można.

- Ale dlaczego?

Dziewczyna wzruszyła ramionami i natychmiast, jakby coś ją poderwało, wstała z krzesła.

- Dokąd to, Muzo, miła Muzo?! - żałośnie wykrzyknął Tarchow. - Niech pani jeszcze trochę posiedzi.

- Nie, nie, nie mogę. - Szybko podeszła do drzwi schwyciła klamkę.

- No więc, niechże pani przynajmniej weźmie książkę.

- Innym razem.

Tarchow podbiegł do dziewczyny, ale ona błyskawicznie wymknęła się z pokoju. Omal nie uderzył nosem o drzwi.

- A to ci dopiero! Istna jaszczurka - rzekł nie bez gniewu, a potem się zamyślił.

Zostałem u Tarchowa. Trzeba się było dowiedzieć, co to wszystko znaczy. Tarchow nic przede mną nie ukrywał. Opowiedział mi, że ta dziewczyna jest mieszczanką, szwaczką, że przed trzema tygodniami ujrzał ją po raz pierwszy w modnym magazynie, do którego wstąpił, by zamówić kapelusz na polecenie swojej siostry mieszkającej na prowincji, że zakochał się od pierwszego wejrzenia, że następnego dnia udało mu się przemówić do niej na ulicy i że on, zdaje się, nie jest jej obojętny.

- Tylko nie myśl nic, proszę cię - dodał z zapałem - nie wyobrażaj sobie nic złego. Przynajmniej do tej chwili nic między nami nie zaszło takiego...

- Złego - podchwyciłem. - Nie wątpię; nie wątpię także, że szczerze tego żałujesz, mój stary! Bądź cierpliwy, wszystko się ułoży.

- Mam nadzieję! - rzekł Tarchow ze śmiechem, choć był to śmiech trochę wymuszony. - Ale doprawdy, mój drogi, ta dziewczyna... Powiem ci, wiesz, to typ nowoczesnej dziewczyny! Nie zdążyłeś się jej dobrze przyjrzeć. To dzikie zwierzątko! Oho! I jak dzikie! A w dodatku ma narowy! I to jeszcze jakie! Zresztą właśnie ta dzikość mi się w niej podoba. To oznaka samodzielności! Po prostu, mój drogi, zakochałem się w niej po uszy!

Tarchow zaczął rozprawiać o "przedmiocie swojej miłości", a nawet odczytał mi początek wiersza zatytułowanego Moja Muza. Jego sentymentalne zwierzenia wcale mi nie poszły w smak. Skrycie mu zazdrościłem. Niebawem wróciłem do domu.

W kilka dni później zdarzyło się, że przechodziłem obok kramów na Bazarze. Była sobota, kupujących zebrało się mnóstwo, zewsząd wśród tłoku i zamieszania rozlegały się okrzyki przekupniów zachwalających swój towar. Kupiłem, co mi było trzeba, i myślałem już tylko o tym, by jak najszybciej pozbyć się ich natręctwa, gdy nagle zatrzymałem się mimo woli: w jednym z kramów, gdzie sprzedawano owoce, ujrzałem znajomą mojego przyjaciela, Muzę, Muzę Pawłownę! Stała odwrócona do mnie bokiem i zdawało się, że na coś czeka. Po chwili wahania postanowiłem do niej podejść i zacząć rozmowę. Ale nie zdążyłem przestąpić progu i zdjąć czapki, gdy Muza z przerażeniem odsunęła się i szybko odwróciwszy się do odzianego w fryzową kapotę staruszka, któremu sklepikarz odważył funt rodzynków, schwyciła go za rękę, jakby szukała u niego obrony. Staruszek z kolei odwrócił się ku niej twarzą i wyobraźcie sobie moje zdumienie! Kogo w nim poznaję? Punina!

Tak, to był on, to były jego zaczerwienione oczka, jego obrzmiałe wargi, jego obwisły, miękki nos. Nawet niewiele się zmienił przez te siedem lat, może tylko trochę przybyło mu zmarszczek.

- Nikandrze Wawiłyczu! - wykrzyknąłem. - Pan mnie nie poznaje? - Punin wzdrygnął się, otworzył usta, wlepił we mnie wzrok.

- Nie mam zaszczytu... - zaczął i wtem zapiszczał: - Troicki panicz! (Majątek mojej babki nosił nazwę Troickie.) To chyba niemożliwe? - Funt rodzynków wypadł mu z rąk.

- Ależ tak, tak! - odparłem i podniósłszy z podłogi paczkę Punina zacząłem się z nim całować.

Dech mu zapierało z radości, z podniecenia, omal się nie rozpłakał, zdjął czapkę - mogłem się przy tym przekonać, że ostatnie ślady włosów znikły z jego głowy w kształcie "jaja" - wydobył z dna czapki chustkę, otarł nos, zatknął czapkę za pazuchę wraz z rodzynkami, znowu ją włożył na głowę, znowu upuścił rodzynki... Nie wiem, jak przez cały ten czas zachowywała się Muza: starałem się na nią nie patrzeć. Nie przypuszczałem, by podniecenie Punina wynikało ze zbytniego przywiązania do mojej osoby, po prostu jego natura nie była odporna na żadne nieoczekiwane bodźce. Nerwowość ludzi biednych!

- Chodź do nas, gołąbku, chodź do nas - wybełkotał wreszcie. - Przecież pan nie pogardzi odwiedzinami w naszym skromnym gniazdku? Pan, jak widzę, jest studentem...

- Ależ przeciwnie, bardzo się będę cieszył...

- Ma pan teraz czas?

- Ależ owszem!

- To znakomicie! Jak Paramon Siemionycz się ucieszy! Dzisiaj on także wraca do domu wcześniej niż zwykle i ją także madame zwalnia w soboty. Ach tak, chwileczkę, niech mi pan wybaczy, zupełnie zbiłem się z pantałyku. Pan przecież nie zna mojej siostrzenicy?

Pośpieszyłem z zapewnieniem, że nie miałem jeszcze zaszczytu...

- Oczywiście, oczywiście! Gdzieżby mógł ją pan spotkać? Muza... Niech pan łaskawie zwróci uwagę: tę panienkę zwą Muzą - i to nie przezwisko, lecz jej prawdziwe imię. Cóż za określenie! Prawda? Muzo, przedstawiam cię panu... panu...

- B...owi - podpowiedziałem.

- B...owi - powtórzył Punin. - Muzo! Uważaj! Widzisz przed sobą najszlachetniejszego, najmilszego młodzieńca. Los chciał, żeśmy się spotkali, kiedy był jeszcze małym chłopcem! Powinnaś go lubić i szanować.

Złożyłem niski ukłon. Muza, czerwona jak mak, ukradkiem rzuciła na mnie spojrzenie i natychmiast opuściła głowę.

"Aha! - pomyślałem. - Ty jesteś z tych, co to w trudnych sytuacjach nie bledną, tylko się rumienią: trzeba to wziąć pod uwagę."

- Niech pan nie bierze za złe, że nasza Muza jest tak skromnie ubrana - zauważył Punin i wyszedł ze sklepu na ulicę, ja i Muza ruszyliśmy za nim.

Dom, w którym kwaterował Punin, stał dość daleko od Bazaru, a mianowicie na ulicy Sadowej. Po drodze mój były mentor w dziedzinie poezji zdążył mi zakomunikować niemało szczegółów o swoim życiu i o tym, jak mu się powodzi. Od czasu naszego rozstania i on i Baburin wędrowali po świętej Rusi i dopiero niedawno przed półtora rokiem, znaleźli stałą przystań w Moskwie. Baburinowi udało się otrzymać posadę głównego kancelisty w kantorze bogatego kupca-fabrykanta.

- Posadka nie bardzo dochodowa - zauważył z westchnieniem Punin - pracy dużo, korzyści mało No, ale cóż? Chwała Bogu i za to! Ja także staram się coś niecoś zarobić przepisywaniem i lekcjami, tylko że moje wysiłki do tej chwili nie dały żadnych owoców Mój charakter pisma, jak pan sobie może przypomina jest staroświecki, nie odpowiada obecnej modzie; co zaś się tyczy lekcji, to bardzo mi w tym przeszkadza brak przyzwoitej odzieży, a na domiar lękam się, że w dziedzinie nauczania - nauczania literatury rosyjskiej - jestem wedle dzisiejszych gustów niemodny: dlatego właśnie siedzę głodny. (Punin zaśmiał się swoim urywanym śmiechem. Zachował dawną, nieco górnolotną składnię i dziwną skłonność do rymowania.) A może i pan starych bogów nie szanuje, nowym wierności dochowuje?

- A pan, Nikandrze Wawiłyczu, czyżby pan wciąż jeszcze wielbił Cheraskowa?

Punin zatrzymał się i wzniósł obie ręce.

- Jak najbardziej, mój łaskawy panie! Jak najbardziej.

- I nie czyta pan Puszkina? Nie podoba się panu Puszkin?

Punin znowu wzniósł ręce ponad głowę.

- Puszkin? Puszkin to ukryta wśród zielonych gałęzi żmija, której dano głos słowiczy!

Gdy w ten sposób wiedliśmy rozmowę, Muza - ostrożnie stąpając po nierównych ceglanych chodnikach "białokamiennej" Moskwy, tej Moskwy, w której nie ma ani jednego kamienia i która wcale nie jest biała - w milczeniu szła wraz z nami, u boku Punina. Mówiąc z Puninem, wyraziłem się o niej: "pańska siostrzenica". Punin milczał chwilę, podrapał się w ciemię i oznajmił mi półgłosem, że tak tylko ją nazywa, że nie jest z nim wcale spokrewniona, że jest sierotą, którą Baburin znalazł i przygarnął w Woroneżu, ale że on, Punin, mógłby właściwie nazywać ją córką, ponieważ kocha ją nie mniej, niż gdyby naprawdę była jego córką. Nie wątpiłem, że choć Punin umyślnie zniżył głos, Muza doskonale słyszała wszystko, co mówił. Widać było, że jest zagniewana, onieśmielona, zawstydzona; mieniła się na twarzy, z lekka drgały jej powieki i brwi, i wargi, i wąziutkie nozdrza. Wyglądało to bardzo miło, zabawnie i dziwnie.

Wreszcie dotarliśmy do "skromnego gniazdka". I rzeczywiście bardzo skromne było to gniazdko. Składało się z niewielkiego, prawie wrośniętego w ziemię parterowego domku z pokrzywionym drewnianym dachem i czterema matowymi okienkami od frontu. Urządzenie pokojów było biedne, a nawet niezupełnie schludne. Między oknami i na ścianach wisiało około tuzina małych drewnianych klatek ze skowronkami, kanarkami, szczygłami, czyżami.

- To moi poddani! - uroczyście rzekł Punin wskazując palcem ptaki.

Nie zdążyliśmy wejść i rozejrzeć się wokół, nie zdążył Punin posłać Muzy, by nastawiła samowar, gdy zjawił się sam Baburin. Wydało mi się, że postarzał się o wiele bardziej niż Punin, choć krok jak dawniej miał pewny i ogólny wyraz jego twarzy w niczym się nie zmienił. Ale Paramon Siemionycz schudł, zgarbił się, policzki miał zapadnięte, jego czarną, gęstą czuprynę "siwy przetkał włos". Mnie nie poznał i nie okazał osobliwego zadowolenia, kiedy Punin wypowiedział moje nazwisko. W jego oczach nie pokazał się nawet cień radości; kiwnął mi ledwie głową, zapytał - bardzo niedbale i sucho - czy żyje moja babka, i to było wszystko. Miało to znaczyć: "Mnie wizyta szlachcica nie imponuje i wcale mi nie pochlebia." Republikanin pozostał republikaninem. Do pokoju weszła Muza; zgrzybiała staruszeczka wniosła tuż za nią źle wyczyszczony samowar. Punin zaczął się krzątać i zapraszać mnie na herbatę. Baburin usiadł za stołem podparłszy obiema rękami głowę i powiódł wokół znużonym spojrzeniem. Przy herbacie stał się jednak bardziej rozmowny. Nie był zadowolony ze swojej sytuacji.

- To kułak, nie człowiek - mówił o swoim chlebodawcy. - Ludzie mu podlegli to dla niego nic nie znaczące śmieci, a sam przecież niedawno jeszcze chodził w siermiędze. Nic, tylko okrucieństwo i chciwość. Gorzej niż w służbie rządowej. Zresztą cały tutejszy handel samym tylko oszustwem stoi!

Słuchając takich niewesołych przemówień, Punin wzdychał ze skruchą, potakiwał, kiwał głową, to znowu nią kręcił. Muza uporczywie milczała. Dręczyła ją widocznie myśl, czy jestem człowiekiem dyskretnym, czy też gadułą? A jeśli staram się być dyskretnym, to czy przypadkiem nie czynię tego z rozmysłem? Jej czarne, bystre, niespokojne oczy błyskały wciąż spod półprzymkniętych powiek. Tylko raz jeden spojrzała na minie i to tak przenikliwie, niemal złowrogo, aż się wzdrygnąłem. Baburin prawie się do niej nie odzywał, ale za każdym razem, gdy się do niej zwracał, w jego głosie brzmiała smutna, bynajmniej nie ojcowska pieszczota.

Inaczej Punin; ten co chwila rozpoczynał rozmowę z Muzą, ale ona odpowiadała mu niechętnie. Punin nazywał ją śnieżką, śnieżyczką.

- Dlaczego pan tak nazywa Muzę Pawłownę? - zapytałem.

Punin roześmiał się.

- A dlatego, że taka chłodna.

- Raczej rozsądna - podchwycił Baburin - jak przystoi młodej panience.

- Możemy ją także tytułować gosposią! - wykrzyknął Punin. - Prawda, Paramonie Siemionyczu?

Baburin się nachmurzył, Muza odwróciła głowę. Nie zrozumiałem wówczas tej aluzji Punina.

Tak minęły dwie godziny, nie bardzo ożywione, choć Punin starał się, jak mógł, "zabawić zacną drużynę". Między innymi przykucnął przed klatką jednego ze swoich kanarków, otworzył drzwiczki i zakomenderował:

- Na  k o m p u ł ę ! Daj no koncert!

Kanarek natychmiast wyfrunął, siadł na  k o m p u l e, czyli na nagiej czaszce Punina, i przestępując z nóżki na nóżkę, machając skrzydełkami, zaśpiewał, jak mógł najgłośniej. W ciągu całego koncertu Punin nie ruszał się z miejsca, z lekka tylko dyrygował palcem i mrużył oczy. Nie mogłem się powstrzymać od śmiechu... ale ani Baburin, ani Muza się nie śmiali.

Gdy już zabierałem się do odejścia, Baburin zadziwił mnie nieoczekiwanym pytaniem. Zapragnął mianowicie dowiedzieć się ode mnie, jako od człowieka, który studiuje na uniwersytecie, kim był właściwie Zenon i co ja o nim myślę.

- Jaki Zenon? - spytałem ze zdumieniem.

- Zenon, starożytny mędrzec. Czyżby nie był panu znany?

Jak przez mgłę majaczyło mi imię Zenona jako założyciela szkoły stoików, zresztą poza tym nie wiedziałem o nim nic.

- Tak, był filozofem - rzekłem wreszcie.

- Zenon - ciągnął z namysłem Baburin - był tym właśnie mędrcem, który uczył, że cierpienie nie jest złem, ponieważ wytrwałość potrafi przemóc wszystko, dobro zaś na tym świecie jest tylko jedno: sprawiedliwość. Sprawiedliwość jest również najwyższą cnotą.

Punin z pokorą nadstawił ucha.

- Tę sentencję powtórzył mi pewien obywatel tutejszy, który ma u siebie mnóstwo starych ksiąg - ciągnął Baburin. - To zdanie bardzo mi się spodobało. Ale, jak widzę, pana tego rodzaju sprawy nie zajmują.

Baburin powiedział prawdę. Te sprawy istotnie mnie nie zajmowały. Od chwili gdy wstąpiłem na uniwersytet, stałem się republikaninem nie gorszym niż sam Baburin. O Mirabeau i o Robespierze pomówiłbym z rozkoszą. Co tam zresztą Robespierre! Nad moim biurkiem wisiały litografowane portrety Fouquier-Tinville'a i Chaliera. Ale Zenon? Skąd się tu wziął Zenon?

Żegnając się ze mną Punin bardzo nalegał, żebym odwiedził ich następnego dnia, w niedzielę. Baburin w ogóle mnie nie zapraszał i nawet zauważył półgębkiem, że rozmowa z ludźmi prostymi, z mieszczuchami, nie może mi sprawić wielkiego zadowolenia, że zapewne mojej babce będzie nieprzyjemnie... W tym miejscu przerwałem jednak i dałem mu do zrozumienia, że babka nie jest już dla mnie autorytetem.

- A w posiadanie majątku jeszcze pan nie wszedł? - spytał Baburin.

- Nie, nie wszedłem - odparłem.

- No więc... - Baburin nie dopowiedział zaczętego zdania, ale ja dokończyłem za niego:

- Więc jest pan jeszcze małym chłopcem. Do widzenia! - powiedziałem głośno i wyszedłem.

Wychodziłem już z podwórza na ulicę... Nagle z domu wybiegła Muza i wetknąwszy mi w rękę zmięty kawałek papieru, natychmiast znikła. Pod pierwszą latarnią rozwinąłem ten papierek. Był to liścik. Z trudem odcyfrowałem blade, skreślone ołówkiem zdania. "Na miłość boską - pisała Muza - niech Pan przyjdzie jutro po nabożeństwie do Ogrodu Aleksandrowskiego obok baszty Kutafi będę na Pana czekała niech mi Pan nie odmówi niech mnie Pan nie unieszczęśliwia muszę koniecznie pana widzieć." Błędów ortograficznych nie było, ale nie było także znaków przestankowych. Wróciłem do domu, nie wiedząc, co mam o tym wszystkim sądzić.

Gdy następnego dnia kwadrans przed oznaczoną godziną zbliżałem się do baszty Kutafi (rzecz działa się w początku kwietnia, pąki na drzewach nabrzmiewały, zieleniła się trawa, wróble hałaśliwie ćwierkały i biły się ze sobą wśród nagich gałęzi bzów), ku niemałemu zdziwieniu ujrzałem Muzę stojącą z boku, niedaleko parkanu. Przyszła przede mną. Ruszyłem w jej stronę, ale i ona szła już naprzeciw mnie.

- Pójdziemy w stronę kremlowskiego muru - szepnęła zdyszanym głosem, obrzucając niespokojnym spojrzeniem ziemię - tu pełno ludzi.

Zaczęliśmy iść ścieżką pod górę.

- Muzo Pawłowno - zacząłem. Ale ona natychmiast mi przerwała.

- Proszę - rzekła tym samym porywczym i cichym głosem - niech mnie pan źle nie sądzi, niech pan nie myśli o mnie nic złego. Napisałam do pana, wyznaczyłam panu spotkanie dlatego... że bałam się... Wczoraj wydało mi się, że pan ze minie drwi. Niech pan posłucha - dodała z nagłym wysiłkiem; zamilkła i zwróciła się ku mnie twarzą - niech pan słucha, jeśli pan powie, z kim... jeśli pan powie nazwisko tego, u kogośmy się spotkali, skoczę do rzeki, utopię się, popełnię samobójstwo!

Mówiąc to, po raz pierwszy spojrzała na mnie znajomym mi już, ostrym i przenikliwym wzrokiem.

"Ona rzeczywiście może coś takiego zrobić" - pomyślałem.

- Ależ, Muzo Pawłowno - rzekłem pośpiesznie - jak może pani tak źle o mnie myśleć? Czyżbym był zdolny zdradzić przyjaciela i pani zaszkodzić? A zresztą, w waszej znajomości, o ile mi wiadomo, nie ma nic godnego nagany... Na miłość boską, niech się pani uspokoi!

Muza wysłuchała mnie nie ruszając się z miejsca i już nie patrząc na mnie.

- Muszę panu jeszcze coś powiedzieć - zaczęła, znowu ruszając naprzód - bo inaczej może pan pomyśleć o mnie: a to ci szalona! Muszę panu powiedzieć, że ten staruszek chce się ze mną ożenić!

- Jaki staruszek? Łysy? Punin?

- Nie, nie ten... drugi... Paramon Siemionycz.

- Baburin?

- Właśnie on.

- Niemożliwe! Czy się pani oświadczył?

- Tak.

- No, a pani oczywiście się nie zgodziła?

- Nie, zgodziłam się... dlatego, że wówczas nic nie rozumiałam. Teraz to co innego.

Załamałem ręce.

- Baburin - i pani! Przecież on ma prawie pięćdziesiątkę!

- Mówi, że czterdzieści trzy. Ale to obojętne. Choćby miał dwadzieścia pięć lat i tak za niego nie pójdę. Cóż to za przyjemność? Cały tydzień minie, a on nawet ani razu się nie uśmiechnie! Paramon Siemionycz jest moim dobroczyńcą, mam wobec niego dług wdzięczności, przygarnął mnie, wychował, zginęłabym bez niego, powinnam go czcić jak ojca... Ale być jego żoną? Lepsza śmierć! Lepiej od razu umrzeć!

- Dlaczego pani wciąż wspomina o śmierci? 

Muza przystanęła.

- A czy to życie takie znowu piękne? Pańskiego znajomego, Włodzimierza Nikołaicza, też właściwie pokochałam ze smutku i z rozpaczy. A tu Paramon Siemionycz ze swoimi oświadczynami... Punin, ten przynajmniej dokucza tylko wierszami, ale chociaż nie straszy. Nie zmusza mnie do czytania Karamzina wieczorami, kiedy ze zmęczenia walę się z nóg! I po co mi ci staruszkowie? W dodatku mówią o mnie, że jestem dla nich chłodna! Z nimi miałabym być gorąca? Jeśli zaczną mnie zmuszać - odejdę. Paramon Siemionycz sam przecie zawsze powtarza: "Wolność, wolność!" Więc i mnie właśnie zachciało się wolności. No, bo jak to? Wszyscy mają być wolni, a ja mam siedzieć w więzieniu? Sama mu to powiem! A jeśli pan mnie wyda albo choć słówkiem napomknie, to niech pan pamięta: już mnie pan więcej nie ujrzy!

Muza stała na środku drogi.

- Już mnie pan więcej nie ujrzy! - powtórzyła twardo. I tym razem nie patrzyła na mnie. Jak gdyby wiedziała, że sama się zdradzi, że pokaże, co ma w sercu, jeśli ktokolwiek spojrzy jej w oczy. I właśnie dlatego podnosiła wzrok tylko wtedy, gdy wpadła w gniew lub oburzenie, wtedy patrzyła już prosto w oczy swojemu rozmówcy. Ale z jej drobnej, różowej, ładniutkiej twarzyczki biła niezachwiana stanowczość.

"No - przemknęło mi przez myśl - Tarchow ma rację. Ta dziewczyna to nowy typ."

- Mnie nie ma pani powodu się obawiać - powiedziałem wreszcie.

- Doprawdy? Nawet jeśli... Pan powiedział coś o naszym wzajemnym stosunku... Więc nawet jeśli... - umilkła.

- Nawet wtedy nie ma pani powodu się mnie obawiać, Muzo Pawłowno. Nie jestem pani sędzią. A tajemnica pani została pogrzebana tu - wskazałem swoją pierś. - Niech pani uwierzy, że potrafię ocenić...

- Czy ma pan przy sobie mój list? - zapytała nagle Muza.

- Mam.

- Gdzie?

- W kieszeni.

- Niech mi go pan odda... Prędzej, prędzej! 

Wydobyłem otrzymaną poprzedniego dnia kartkę.

Muza schwyciła ją swoją twardą rączką, zatrzymała się przede mną, jakby zamierzała mi podziękować, nagle wzdrygnęła się, obejrzała wokół i nawet nie pożegnawszy się ze mną, szybko zbiegła ze wzgórza. Spojrzałem w stronę, dokąd szła. Niedaleko baszty widać było postać owiniętą w almawiwę (almawiwy były wówczas bardzo modne). W postaci tej natychmiast rozpoznałem Tarchowa.

"Więc to tak, bratku? Widać musiano cię zawiadomić o spotkaniu, jeśli tak jej pilnujesz."

I pogwizdując z cicha, ruszyłem do domu.

Następnego dnia rano, ledwie zdążyłem wypić herbatę, zjawił się u mnie Punin. Wszedł do pokoju dość zakłopotany, zaczął się kłaniać i witać bardzo ceremonialnie rozglądał się i przepraszał za najście. Jako człowiek naiwny, wyobraziłem sobie, że Punin przyszedł z zamiarem pożyczenia pieniędzy. Ale on ograniczył się do tego, że poprosił o szklaneczkę herbatki z kropelką rumu; na szczęście, samowar nie był jeszcze sprzątnięty ze stołu.

- Nie bez lęku i zamierania serca szedłem do pana - rzekł Punin odgryzając kawałeczek cukru. - Pana się nie lękam, ale boję się pańskiej czcigodnej babki. Onieśmiela mnie także moja odzież, jak to już panu mówiłem. - Punin dotknął palcem poły swojego znoszonego surduta. - W domu jeszcze jakoś uchodzi i na ulicy też niewielkie nieszczęście, ale jak człowiek znajdzie się w złoconych komnatach, wtedy uświadamia sobie swoje ubóstwo i ogarnia go konfuzja.

Zajmowałem dwa niewielkie mansardowe pokoiki i oczywiście nikomu by nie przyszło na myśl nazwać ich złoconymi komnatami, ale Punin mówił widocznie o całym domu babcinym, który zresztą także nie odznaczał się zbytkiem. Punin czynił mi wyrzuty, że nie odwiedziłem ich poprzedniego dnia.

- Paramon Siemionycz - mówił - oczekiwał pana, choć jednocześnie zapewniał, że pan na pewno nie przyjdzie. I Muza też na pana czekała.

- Jak to? I Muza Pawłowna? - spytałem.

- A tak! No co, miłą mamy pannę w domu, prawda? Niechże pan sam powie.

- Przemiłą! - potwierdziłem.

Punin z niezwykłą szybkością potarł swoją nagą czaszkę.

- To piękność, łaskawy panie, perła albo nawet brylant, mówię szczerze. - Pochylił się tuż nad moim uchem. - Także szlachecka krew - szepnął - tylko, pan rozumie, z nieprawego łoża: spożyto owoc zakazany. No cóż, rodzice umarli, krewni się odsunęli i rzucili ją na pastwę losu, czyli rozpacz, śmierć głodowa! Ale wtem zjawia się Paramon Siemionycz, słynny, znany od dawna zbawca! Przygarnął, odział, ogrzał, wyhodował pisklę. I rozkwitła nasza radość. Mówię panu, to człowiek rzadkich zalet.

Punin rozparł się w fotelu, wyrzucił ręce ku górze, po czym znowu pochylił się do przodu i znowu zaczął szeptać, ale tym razem jeszcze bardziej tajemniczo:

- Przecież sam Paramon Siemionycz, wie pan, też pochodzi ze świetnego rodu, także z nieprawego łoża. Powiadają, że ojciec jego był panującym księciem gruzińskim z rodu króla Dawida. Rozumie pan? Kilka słów zaledwie, a ile powiedziano! Krew króla Dawida! Niezwykłe, co? A według innych wiadomości przodkiem Paramona Siemionycza był pewien szach hinduski, Babur Biała Kość! I to niezłe, prawda?

- Czy Baburina także porzucono na pastwę losu? - spytałem.

Punin znowu potarł ciemię.

- Oczywiście! I to nawet okrutniej niż naszą królewnę. Od wczesnego dzieciństwa - nic, tylko walka! Muszę się przyznać, że biorąc natchnienie z Rubana ułożyłem z tej okazji czterowiersz pod portret Paramona Siemionycza. Zaraz... Jak to było? Tak!

Już od kołyski samej okrutny, twardy los 

Na skronie Baburina za ciosem miotał cios! 

Lecz ogień mgłę, a promień noc rozświetla klęski 

I patrz! Skroń Baburina laur wieńczy zwycięski.

Punin wypowiedział te wiersze miarowym, śpiewnym głosem, akcentując je tak, jak należy.

- Ach, więc to dlatego Baburin jest republikaninem! - wykrzyknąłem.

- Nie, nie dlatego - prostodusznie odparł Punin. - Już dawno wybaczył ojcu. Ale niesprawiedliwości znieść w żaden sposób nie może. Boli go cudza krzywda!

Zamierzałem skierować rozmowę na temat poruszony poprzedniego dnia przez Muzę, a mianowicie na zaloty Baburina, ale nie wiedziałem, jak przystąpić do rzeczy. W rozwiązaniu tych trudności pomógł mi sam Punin.

- Czy pan nic nie zauważył? - zapytał mnie nagle, przymrużając chytrze oczka. - Wtedy gdy pan był u nas? Czy nie spostrzegł pan nic szczególnego?

- A czy było coś szczególnego? - spytałem z kolei.

Punin obejrzał się ukradkiem, jakby chciał się upewnić, że nikt nas nie podsłuchuje.

- Nasza śliczna Muza niebawem zostanie zamężną damą.

- Jak to?

- Zostanie panią Baburin - z naciskiem rzekł Punin i kilkakrotnie uderzywszy się dłońmi po kolanach, zaczął kiwać głową niby porcelanowy Chińczyk.

- Nie może być! - wykrzyknąłem udając zdumienie.

Głowa Punina natychmiast się zatrzymała, a ręce jego zamarły.

- A dlaczego to właściwie? Bardzo jestem ciekawy.

- Dlatego, że Paramon Siemionycz mógłby być ojcem waszej panny, dlatego, że taka różnica wieku z góry wyłącza wszelką możliwość miłości ze strony narzeczonej.

- Wyłącza wszelką możliwość! - podchwycił Punin. - A gdzież wdzięczność? A czystość duszy? A delikatność uczuć? Wyłącza! Niechby pan nad tym zechciał się zastanowić, że choć Muza jest istotnie piękną panną, ale zasłużyć sobie na sympatię Paramona Siemionycza, stać się jego radością, podporą, wreszcie małżonką - czyż nie jest to największe szczęście, nawet dla takiej panny? I ona to rozumie! Niech się pan przyjrzy, niech się pan przyjrzy uważnie! Muza wobec Paramona Siemionycza jest wcieleniem uwielbienia, zachwytu i lękliwego posłuszeństwa.

- Na tym właśnie polega całe nieszczęście, Nikandrze Wawiłyczu, że Muza, jak pan sam mówi, jest uosobieniem lękliwego posłuszeństwa. Nie boimy się tego, kogo kochamy.

- Z tym się również nie mogę zgodzić! Na przykład ja: zdaje się, że nikt bardziej niż ja nie może kochać Paramona Siemionycza, a ja... ja czuję wobec niego lęk.

- Pan to zupełnie co innego.

- Dlaczego co innego? Dlaczego? - przerwał mi Punin. Po prostu nie mogłem go poznać: irytował się, mówił poważnie, omal się na mnie nie gniewał i nie dobierał rymów. - Nie - mówił - widzę, że nie ma pan bystrego oka! Nie, nie jesteś pan znawcą serc ludzkich.

Przestałem mu się sprzeciwiać i chcąc skierować rozmowę na inne tory, zaproponowałem, by zgodnie z dawną tradycją zająć się głośną lekturą.

Punin chwilę milczał.

- Dawnych autorów? Prawdziwych? - zapytał wreszcie.

- Nie, nowych.

- Nowych? - powtórzył z niedowierzaniem.

- Będziemy czytali Puszkina - odpowiedziałem. Nagle przyszli mi na myśl Cyganie, o których niedawno wspominał Tarchow. W Cyganach jest zresztą taka piosenka o starym mężu. Punin wzbraniał się trochę, ale posadziłem go na sofie, żeby mu było wygodniej słuchać, i zabrałem się do czytania Puszkinowskiego poematu. Doszedłem do tego miejsca, gdzie mowa o "starym mężu, groźnym mężu". Punin wysłuchał piosenki do końca i nagle zerwał się z miejsca.

- Nie mogę - oświadczył z głębokim wzburzeniem, które mnie zastanowiło. - Niech mi pan wybaczy, ale nie mogę dłużej słuchać tego wierszopisa. To niemoralny paszkwilant, to kłamca. Oburza mnie! Nie mogę! Pozwoli pan, że przerwę moje dzisiejsze odwiedziny.

Zacząłem namawiać Punina, by został, ale obstawał przy swoim z jakimś tępym, lękliwym uporem; powtórzył kilkakrotnie, że jest oburzony i pragnie się orzeźwić na powietrzu. Gdy to mówił, wargi mu z lekka drżały, a wzrok unikał mojego wzroku, jak gdybym go obraził. Dłużej więc nie nalegałem i Punin odszedł.

Niebawem również wyszedłem z domu i udałem się do Tarchowa.

Nie pytając nikogo, zgodnie ze zwykłą studencką bezceremonialnością, poszedłem wprost do jego mieszkania. W pierwszym pokoju nie było nikogo. Zawołałem Tarchowa po imieniu i nie otrzymawszy odpowiedzi zamierzałem odejść, ale wtem, otworzyły się drzwi sąsiedniego pokoju i stanął w nich mój przyjaciel. Spojrzał na mnie jakoś dziwnie i w milczeniu uścisnął mi dłoń. Przyszedłem do niego po to, by opowiedzieć mu o wszystkim, czego dowiedziałem się od Punina, i choć od razu poczułem, że odwiedzam Tarchowa nie w porę, jednak, porozmawiawszy z nim chwilę o sprawach obojętnych, zawiadomiłem go o zamiarach Baburina względem Muzy. Ta wiadomość, jak zauważyłem, nie bardzo go zdziwiła: powoli podszedł do stołu i badawczo mi się przyglądał nie przerywając milczenia i przybierając taki wyraz twarzy, jak gdyby chciał powiedzieć: "No i co mi jeszcze masz do powiedzenia? No, wypowiedzże swoje myśli." Przyjrzałem mu się uważniej. Wyraz jego twarzy wydał mi się ożywiony, nieco ironiczny, nawet trochę bezczelny. Ale to nie przeszkodziło mi "wypowiedzieć swoich myśli". Przeciwnie: "Jeśli ty udajesz takiego ważnego - pomyślałem - to i ja ciebie też nie będę oszczędzał." I od razu, z miejsca zacząłem rozprawiać o szkodliwym wpływie gwałtownych namiętności i pasji, o tym, że każdy człowiek ma obowiązek szanować wolność i osobowość innego, słowem, zacząłem wygłaszać pożyteczne i praktyczne sentencje. Rozgadawszy się w ten sposób, zacząłem dla większej swobody przechadzać się po pokoju. Tarchow nie przerywał mi i siedział bez ruchu w swoim fotelu, przebierając tylko palcami po podbródku.

- Wiem... - mówiłem (prawdę mówiąc, sam nie wiedziałem dokładnie, co mnie skłaniało do tej przemowy; sądzę, że najpewniej zazdrość, bynajmniej jednak nie chęć służenia moralności). - Wiem, że to wcale nie łatwa sprawa. Jestem przekonany, że kochasz Muzę. i że Muza kocha ciebie, że to z twojej strony nie jest wcale przelotna żądza. Ale wyobraźmy sobie (w tym miejscu skrzyżowałem ręce na piersiach)... Wyobraźmy sobie, zaspokoiłeś swoją namiętność, cóż dalej? Przecież się z nią nie ożenisz? A tymczasem burzysz szczęście dobrego, porządnego człowieka, jej dobroczyńcy, i - kto wie? (w tej chwili moja twarz wyrażała jednocześnie przenikliwość i smutek) - może nawet i jej własne szczęście... itd., itd., itd.!!!

Moje przemówienie ciągnęło się blisko kwadrans. Tarchow wciąż milczał. To milczenie zaczynało stawać się dla mnie kłopotliwe. Z rzadka spoglądałem na Tarchowa, nie po to nawet, by przekonać się o wrażeniu, jakie wywierały moje słowa, ale raczej, by zrozumieć, dlaczego ani nie oponuje, ani nie wyraża swojej zgody, lecz siedzi zupełnie jak głuchoniemy. Wreszcie wydało mi się, że w jego twarzy odbywa się - tak, właśnie odbywa się - jakaś zmiana. Twarz Tarchowa zaczęła przybierać wyraz niepokoju, lęku, dręczącego lęku. Ale rzecz dziwna! To ożywienie, ta radość, która uderzyła mnie w chwili, gdy pierwszy raz mu się przyjrzałem, nie ustąpiła mimo wszystko z jego zatrwożonej, smutnej twarzy. Nie wiedziałem jeszcze, czy mam sobie winszować powodzenia, jakie odniosło moje kazanie, gdy nagle Tarchow wstał i uścisnąwszy mi obie dłonie rzekł pośpiesznie:

- Dziękuję ci, dziękuję. Oczywiście, masz słuszność... chociaż, z drugiej strony, można powiedzieć, że... Przecież kimże jest w końcu ten wychwalany przez ciebie Baburin? Szlachetny głupiec - więcej nic! Ty go nazywasz republikaninem, a to po prostu jakiś odludek! I tyle! Cały jego republikanizm polega na tym, że nigdzie nie może sobie znaleźć miejsca.

- Ach tak! Tak uważasz! Odludek! Nie może sobie nigdzie miejsca znaleźć! A wiesz - mówiłem dalej z nagłym zapałem - a wiesz, szanowny Włodzimierzu Nikołajewiczu, że jeśli w naszej epoce człowiek nie może sobie znaleźć miejsca, to świadczy raczej o jego szlachetnej naturze! Tylko ludzie puści, głupi ludzie wszędzie sobie mogą znaleźć miejsce i ze wszystkim, się godzą! Mówisz, że Baburin to uczciwy głupiec. A czy ty myślisz, że lepiej być nieuczciwym mędrkiem?

- Przekręcasz moje słowa! - wykrzyknął Tarchow. - Chciałem ci tylko wyjaśnić, co myślę o tym panu. Czy sądzisz, że to taki biały kruk? Skądże znowu! Spotykałem już w życiu podobnych do niego. Siedzi sobie taki niby to ważny, milczy, zacina się w uporze, nadyma się... Oho-ho! Widać, że to niby u niego tam wewnątrz nie byle co! A wewnątrz nie ma nic, ani jednej myśli nawet nie znajdziesz w jego głowie, nic prócz poczucia własnej godności.

- Już to choćby należy szanować - przerwałem mu. - Ale pozwól, że cię zapytam: gdzieś ty tak zdążył go dobrze poznać? Przecież go nie znasz? A może opisujesz go... według słów Muzy? 

Tarchow wzruszył ramionami.

- Z Muzą... rozmawialiśmy nie o nim. Słuchaj - dodał z gestem zniecierpliwienia - słuchaj: jeśli Baburin rzeczywiście ma tak szlachetną, uczciwą naturę, to jak może nie wiedzieć, że Muza nie jest dla niego odpowiednia? Jedno z dwojga: albo rozumie, że dokonuje wobec niej czegoś w rodzaju przemocy, niby to w imię wdzięczności czy jak tam... a wtedy gdzież jego uczciwość? Albo tego nie rozumie, a wtedy jakże nie nazwać go głupcem?

Chciałem się sprzeciwić, ale Tarchow znów pochwycił moje dłonie i znów rzekł pośpiesznie:

- Zresztą... oczywiście przyznaję, że masz słuszność, po tysiąc razy masz słuszność. Jesteś moim prawdziwym przyjacielem... ale teraz zostaw mnie, proszę!

- Jesteś tak podniecony... - zacząłem.

- Podniecony? Ja? - Tarchow roześmiał się, ale natychmiast spoważniał znowu. - Tak, oczywiście. Jakżeby mogło być inaczej? Sam przecież mówisz, że to nie żarty. Tak, trzeba to dobrze przemyśleć... w samotności. - Nie przestawał ściskać moich dłoni. - Do widzenia, mój drogi, do widzenia!

- Do widzenia! - powtórzyłem. - Do widzenia, przyjacielu! - Wychodząc rzuciłem ostatnie spojrzenie na Tarchowa. Wydawał się zadowolony. Z czego? Czy z tego, że jako wierny druh i kolega ukazałem mu niebezpieczeństwo tej drogi, na którą wstąpił, czy też z tego, że odchodziłem? Najprzeróżniejsze myśli krążyły mi w głowie przez cały dzień aż do wieczora, do chwili, kiedy przestąpiłem próg domu, gdzie mieszkali Punin i Baburin; poszedłem bowiem do nich jeszcze tego samego dnia. Muszę się przyznać, że niektóre zdania Tarchowa głęboko wryły się w moją pamięć... dzwoniły mi w uszach. No, rzeczywiście, czyżby w końcu ten Baburin doprawdy nie rozumiał, że to nie jest dla niego para?

Jak to być może: Baburin, odważny Baburin jest szlachetnym głupcem?!

Punin powiedział mi podczas swojej wizyty, że spodziewali się mnie poprzedniego dnia. To możliwe; ale obecnie nikt absolutnie mnie nie oczekiwał. Zastałem wszystkich w domu, lecz kiedy się zjawiłem, wszyscy byli zdziwieni. Baburin i Punin tego dnia źle się czuli; Punina bolała głowa, leżał na tapczanie zwinięty w kłębek, z głową owiązaną kolorową chustką i z połową ogórka na każdej skroni. Baburin cierpiał na żółtaczkę, był zupełnie żółty, niemal brunatny, nie ogolony, wokół oczu miał ciemne kręgi, czoło zmarszczone - nie bardzo był podobny w tym stanie do szczęśliwego narzeczonego. Chciałem odejść. Jednakże nie puszczono mnie i nawet poczęstowano herbatą. Niewesoły spędziłem wieczór. Muza co prawda była zupełnie zdrowa, nawet stroniła ode mnie mniej niż zazwyczaj, ale widać było, że się dąsa, że jest czegoś zła. Wreszcie nie wytrzymała i podając mi filiżankę herbaty wyszeptała pośpiesznie:

- Choćby pan tam nie wiem co mówił i nie wiem jak się starał i tak to nic nie pomoże... Tak, tak!

Spojrzałem na nią zdumiony i znalazłszy stosowną chwilkę zapytałem również półgłosem:

- Co mają znaczyć właściwie pani słowa?

- A to - odparła, a czarne jej oczy, złowrogo błysnąwszy spod nasuniętych brwi, przez ułamek chwili wpatrywały się we minie, po czym spojrzenie Muzy skierowało się w inną stronę. - A to, że wszystko słyszałam, co pan tam dziś mówił. Nawet nie mam panu za co dziękować, zresztą i tak nic się nie stanie według pańskich planów.

- Pani tam była? - wyrwało mi się mimo woli. Ale w tej chwili wyraz twarzy Baburina stał się czujny, a jego wzrok spoczął na nas - Muza odeszła.

Po dziesięciu minutach znowu udało jej się do mnie zbliżyć. Zdawałoby się, że rozmowa ze mną na tematy śmiałe i niebezpieczne, w dodatku prowadzona tuż pod okiem opiekuna, w jego obecności, sprawiała jej szczególną przyjemność. Nie kryła się z tym bardziej, niż było to potrzebne, by nie wzbudzić podejrzeń Baburina. Wiadomo - chodzenie po samym skraju przepaści to ulubione zajęcie kobiet.

- Tak, byłam - szeptała Muza nie zmieniając wyrazu twarzy, tylko nozdrza jej z lekka drgały i widać było lekkie skrzywienie warg. - Tak, a jeżeli Paramon Siemionycz zapyta mnie, o czym teraz z panem tutaj szepczę, to od razu mu powiem. A co mi tam!

- Niechże pani będzie ostrożniejsza - przekonywałem ją - doprawdy zdaje mi się, że oni już coś spostrzegli.

- Mówię panu przecież, że jestem gotowa powiedzieć wszystko! Zresztą, który z nich może coś zauważyć? Jeden leży na tapczanie i wyciąga szyję niby chore kaczątko, i nic nie słyszy, a drugi rozmyśla o filozofii. Niech się pan nie boi! - Głos Muzy stał się donośniejszy, a jej policzki okryły się jakimś chorobliwym, ciemnym rumieńcem. Wyglądała prześlicznie, nigdy jeszcze nie była tak ładna. Chodziła szybkim krokiem po pokoju sprzątając ze stołu, ustawiając filiżanki i spodki na swoim miejscu. W jej niedbałym, lekkim kroku było coś wyzywającego. "Myślcie tam sobie o mnie, co chcecie, a ja będę postępowała według własnej woli i wcale się was nie boję." Nie mogę ukryć, że tego właśnie wieczora Muza wydała mi się zachwycająca. "Tak - myślałem - ta złośnica to nowy typ... Cóż za urok! Te ręce mogą nawet uderzyć. No cóż! Trudno!"

- Paramonie Siemionyczu! - wykrzyknęła nagle Muza. - Republika to takie państwo, gdzie każdy robi to, co mu się podoba, prawda?!

- Republika nie jest państwem - odparł Baburin podnosząc głowę i marszcząc brwi - jest to taki... ustrój, w którym wszystko jest oparte na prawie i na sprawiedliwości.

- To znaczy - ciągnęła Muza - że w republice nikt nikogo nie może do niczego zmuszać!

- Nikt!

- I każdy może swobodnie sobą rozporządzać?

- Każdy.

- Ach tak, to właśnie chciałam wiedzieć.

- A po cóż ci to?

- A tak, potrzebne. Chciałam, żeby mi pan to powiedział.

- Nasza panna jest żądna wiedzy - zauważył leżący na tapczanie Punin.

Kiedy wyszedłem do przedpokoju, Muza odprowadziła mnie, oczywiście nie dlatego, by mi okazać uprzejmość, lecz po to, by nadal wywierać na mnie swoją złość.

Na pożegnanie zapytałem:

- Czy pani naprawdę go tak bardzo kocha?

- Kocham czy nie kocham, to moja sprawa - odparła. - Co się ma stać, to się nie odstanie.

- Niechże pani nie igra z ogniem... spłonie pani.

- Lepiej spłonąć niż zmarznąć. A pan... z pańskimi radami! Skąd pan wreszcie wie, że on się ze mną nie ożeni? Skąd pan wie, że ja koniecznie chcę wyjść za mąż? Dajmy na to, że zginę... dobrze... ale cóż to pana obchodzi?

Zatrzasnęła za mną drzwi.

Pamiętam, że w powrotnej drodze sprawiła mi przyjemność myśl, że mojemu przyjacielowi może się słono - oj, oj, oj, i to jak jeszcze słono! - dostać od "nowego typu". Ale przecie Tarchow musi czymś zapłacić za swoje szczęście!

O tym, że będzie szczęśliwy, niestety, nie mogłem wątpić.

Minęły trzy dni. Siedziałem w moim pokoju przy biurku i nie tyle pracowałem, co właśnie zabierałem się do śniadania, gdy nagle usłyszałem szelest, podniosłem głowę i osłupiałem. Przede mną stało nieruchome, straszne, białe jak kreda widziadło... stał Punin. Spod miarowo wznoszących się i opadających powiek spoglądały na mnie jego maleńkie oczka wyrażające bezmyślny, zajęczy strach, a ręce zwisały jak dwie łodygi.

- Nikandrze Wawiłyczu! Co się stało? W jaki sposób pan tu wszedł? Czy nikt pana nie widział? Co się stało? Niechże pan mówi!

- Uciekła - powiedział Punin ledwo dosłyszalnym, ochrypłym głosem.

- Co pan mówi?

- Uciekła - powtórzył.

- Kto?

- Muza. Wyszła w nocy i zostawiła kartkę.

- Kartkę?

- Tak. Kartkę. A na niej było napisane: "Dziękuję, ale już nie wrócę. Nie szukajcie mnie." Biegniemy tu, tam. Pytamy kucharki, ta nic nie wie. Niech mi pan wybaczy, ale nie mogę głośno mówić. Głos sobie zerwałem.

- Muza Pawłowna was porzuciła! - wykrzyknąłem. - Pan Baburin pewnie w rozpaczy. Cóż teraz zamierza uczynić?

- Nic nie zamierza. Chciałem biec do generał-gubernatora - zabronił. Chciałem zgłosić do policji - zabronił, a nawet się rozgniewał. "Taka jej wola - powiada. - Nie chcę - mówi - nikogo zmuszać." Nawet poszedł do pracy, do swojego kantoru. Tylko oczywiście stracił ludzki wygląd. Strasznie ją kochał... Och, och, jak myśmy ją obaj kochali!

Punin po raz pierwszy pokazał, że nie jest rarogiem, lecz żywym człowiekiem: podniósł obie pięści ku górze i opuścił je na ciemię połyskujące jak kość słoniowa.

- Niewdzięczna! - wyjęczał. - Kto cię karmił, poił, ratował, obuwał, wychowywał, kto się o ciebie troszczył, kto całe życie, całą duszę... A tyś zapomniała o wszystkim? Mnie porzucić to oczywiście nie sztuka, ale Paramona Siemionycza, Paramona...

Poprosiłem, by na chwilę usiadł, odpoczął. Punin odmownie pokręcił głową.

- Nie, nie trzeba. Przyszedłem do pana... sam nie wiem, po co. Jestem jak oszalały, zostać w domu samemu - okropność, nie mam się gdzie podziać. Staję pośrodku pokoju, oczy zamykam i wołam: "Muzo! Kochanie!" Można zwariować. Ach nie, kłamię! Wiem, po co do pana przyszedłem. Pan mi w tych dniach czytał tę przeklętą piosenkę, pamięta pan, tę, w której mowa o starym mężu? Po co pan to zrobił? Czy pan już wtedy wiedział... A może się pan domyślał? - Punin spojrzał na mnie. - Piotrze Pietrowiczu, mój drogi! - wykrzyknął nagle, drżąc cały. - Może pan wie, gdzie ona?! Mój złoty, do kogo ona uciekła?

Zmieszałem się i mimo woli opuściłem oczy.

- A czy w tej kartce nie napisała, że... - zacząłem.

- Napisała, że odchodzi od nas dlatego, że pokochała innego. Mój złoty, mój drogi, pan na pewno wie, gdzie ona! Niech ją pan ratuje, chodźmy do niej, namówimy ją, żeby wróciła. Na miłość boską, niech pan się tylko zastanowi, kogo ona doprowadziła do rozpaczy? - Punin nagle zaczerwienił się, krew uderzyła mu do głowy, ciężko runął na kolana. - Mój drogi, niech pan pomoże, chodźmy do niej!

W progu ukazał się mój służący. Zatrzymał się zdumiony. Niemało trudu kosztowało mnie, by podnieść Punina z klęczek i wytłumaczyć mu, że jeśli nawet coś podejrzewam, to i tak nie może działać prosto z mostu, zwłaszcza we dwóch, że w ten sposób możemy tylko wszystko zepsuć, że jestem gotów spróbować, ale że za nic nie ręczę. Punin nie sprzeciwiał mi się, ale też mnie nie słuchał i tylko z rzadka powtarzał naderwanym głosem:

- Niech pan ją uratuje, niech pan uratuje ją i Paramona Siemionycza. - Wreszcie zapłakał. - Niech pan przynajmniej powie tylko jedno - rzekł - czy on... jest przystojny, młody?

- Młody - odparłem.

- Młody - powtórzył Punin rozmazując łzy po policzkach. - I ona młoda... Ach, jaka szkoda!

Ten rym złożył się przypadkowo: biedny Punin ani myślał teraz o poezji. Dużo bym dał, żeby znowu usłyszeć jego zawiłe, górnolotne zdania lub chociażby jego niemal bezdźwięczny śmiech. Niestety! Te zdania znikły na zawsze, nie usłyszałem już więcej jego śmiechu.

Przyrzekłem, że go odwiedzę, gdy tylko dowiem się czegoś istotnego. Nie wymieniłem jednak nazwiska Tarchowa. Punin przybrał nagle wygląd człowieka znużonego.

- Dobrze, dobrze, dziękuję - rzekł żałosnym, pokornym głosem, jakiego przedtem nigdy nie słyszałem. - Tylko, wie pan, niech pan o niczym nie wspomina Paramonowi Siemionyczowi... bo się będzie gniewał! Zabronił, wie pan! Do widzenia!

Gdy wychodził odwrócony do mnie plecami, wydał mi się tak żałosny, że aż się zdziwiłem; kulał na obie nogi i co krok przysiadał.

"O, niedobrze! Finis *[Koniec] co się zowie!" - pomyślałem.

Chociaż obiecałem Puninowi, że będę się dowiadywał o Muzę, jednak idąc tego dnia do Tarchowa ani przez chwilę nie miałem nadziei, że się czegokolwiek dowiem, ponieważ byłem pewien, że albo nie zastanę go w domu, albo też nie zechce ze mną mówić. Moje przypuszczenia okazały się mylne: Tarchow był w domu, przyjął mnie, a nawet dowiedziałem się wszystkiego, co chciałem wiedzieć, ale nie przyniosło to żadnego pożytku. Tarchow, gdy tylko przekroczyłem próg jego pokoju, podszedł do mnie stanowczym, szybkim krokiem i z błyszczącymi oczyma w rozjaśnionej i piękniejszej niż dawniej twarzy rzekł:

- Słuchaj, drogi Pietia! Domyślam się, po coś przyszedł, o czym zamierzasz ze mną mówić, ale uprzedzam cię, że jeśli bodaj słówkiem wspomnisz o niej albo o jej postępku, albo o tym, co według ciebie nakazuje mi czynić rozsądek, wtedy nasza przyjaźń, a nawet znajomość skończona i będę cię prosił, żebyś mnie traktował jak człowieka zupełnie obcego.

Spojrzałem na Tarchowa: widać było, że cały drży jak napięta struna, że ledwo powstrzymuje porywy młodej, burzącej się krwi; potężne, radosne szczęście wtargnęło do jego duszy i owładnęło nim - i on owładnął szczęściem.

. - Czy to twoje niezłomne postanowienie? - spytałem smutnie.

- Tak, drogi Pietia, niezłomne.

- W takim razie nie pozostaje mi nic innego, tylko powiedzieć ci: żegnaj!

Tarchow z lekka zmrużył oczy. Czuł się doskonale.

- Żegnaj, drogi Pietia! - rzekł trochę niewyraźnie, ze szczerym uśmiechem, wesoło błysnąwszy wszystkimi białymi zębami.

Cóż miałem czynić? Pozostawiłem go z jego "szczęściem".

Kiedy zatrzasnąłem drzwi, inne drzwi w pokoju trzasnęły również; słyszałem to wyraźnie.

Nielekko było mi na sercu i następnego dnia, gdy powlokłem się do moich nieszczęsnych przyjaciół. W skrytości ducha spodziewałem się - taka to już słabość ludzka! - że ich nie zastanę, i znowu się omyliłem. Obaj byli w domu. Przemiana, jaka w nich nastąpiła w ciągu tych trzech dni, uderzyłaby każdego. Twarz Punina zbielała i obrzękła. Gdzież się podziała jego gadatliwość? Mówił mało słabym, wciąż jeszcze ochrypłym głosem i miał wygląd człowieka zdumionego i zaskoczonego. Baburin, przeciwnie, skurczył się i sczerniał, niezbyt rozrzutny w słowach już dawniej, teraz ledwo wydawał z siebie jakieś oderwane dźwięki: wyraz kamiennej surowości zastygł na jego twarzy.

Czułem, że nie mogę milczeć, ale cóż miałem powiedzieć? Ograniczyłem się do tego, że szepnąłem Puninowi:

- Niczego się nie dowiedziałem i radzę nie żywić żadnych nadziei.

Punin spojrzał na mnie obrzękłymi, zaczerwienionymi oczkami - tyle tylko czerwieni zostało w jego twarzy - wymamrotał coś, czego nie zrozumiałem, i kuśtykając odszedł. Baburin zapewne domyślił się, o czym rozmawiałem z Puninem, i rozchyliwszy zaciśnięte, jakby sklejone wargi powiedział zwolna:

- Łaskawy panie! Od chwili gdy odwiedził nas pan po raz ostatni, zdarzyła się pewna przykrość. Nasza wychowanka, Muza Pawłowna Winogradowa, uważając, że dalsze mieszkanie z nami jest dla niej niewygodne, postanowiła nas porzucić, o czym też zawiadomiła nas listownie. Nie uważając się za uprawnionych, by jej w tym przeszkodzić, pozwoliliśmy jej postąpić tak, jak uważała za słuszne. Pragniemy, aby jej było dobrze - dodał nie bez wysiłku - a pana prosimy pokornie, by nie wspominał pan o tej sprawie, ponieważ rozmowy tego rodzaju są bezużyteczne, a nawet przykre.

"I ten, jak Tarchow, zabrania mi mówić o Muzie" - pomyślałem i nie mogłem się wewnętrznie nie zdziwić. Nie na próżno więc Baburin tak cenił Zenona! Zamierzałem właśnie powiedzieć mu coś o tym mędrcu, ale język uwiązł mi w gardle - i dobrze się stało.

Niebawem pożegnałem się i wróciłem do domu. Rozstając się ze mną ani Punin, ani Baburin nie powiedzieli mi: "Do widzenia!" Obaj chórem rzekli:

- Żegnamy pana! 

Punin zwrócił mi nawet przyniesiony przeze mnie tom "Telegrafu" *["Moskowskij Tieliegraf" ("Telegraf Moskiewski") - czasopismo ukazujące się w Moskwie w latach 1825-1834, dwa razy w miesiącu. Wydawcą był Mikołaj Polewoj. Pismo było organem postępowej myśli literackiej. Zawieszone w r. 1834.], jak gdyby mówiąc: "Teraz mi to niepotrzebne.

W tydzień później miałem dziwne spotkanie. Nastąpiła wczesna, gwałtowna wiosna, w południe upał dochodził do osiemnastu stopni. Wszystko zieleniło się i kiełkowało w spulchnionej, wilgotnej ziemi. Nająłem w maneżu wierzchowca i pojechałem za miasto, na Wróble Wzgórza. Po drodze spotkałem powozik zaprzężony w parę rączych, po same uszy zbryzganych błotem, wiackich koni, z zaplecionymi ogonami i czerwonymi wstęgami w grzywach. Uprząż koni była junacka, z miedzianymi blaszkami i z frędzlami, powoził młody, dziarski woźnica w niebieskim kaftanie bez rękawów, w żółtej koszuli z surowego jedwabiu, w niskim pilśniowym kapeluszu, okręconym pawim piórem. Obok niego siedziała dziewczyna stanu mieszczańskiego czy kupieckiego, w brokatowej mantylce, w dużej niebieskiej chustce na głowie, i zanosiła się od śmiechu. Woźnica również śmiał się. Skierowałem konia na skraj drogi, a zresztą nie zwróciłbym szczególnej uwagi na wesołą parą, która szybko przemknęła przede mną, gdyby nagle chłopiec nie zakrzyknął na konie. Przecie to głos Tarchowa!

Obejrzałem się. Tak, to na pewno on, oczywiście, to on przebrany za woźnicę, a obok niego czyż to nie Muza?

Ale w tej chwili dzielne koniki ruszyły z kopyta - i tyle ich widziałem. Zamierzałem już puścić mojego konia galopem za nimi, ale był to stary wierzchowiec z ujeżdżalni, o kołyszącym się, tak zwanym generalskim chodzie; galopem szedł jeszcze wolniej niż kłusa.

- Bawcie się dobrze, mi mili! - warknąłem przez zęby. Muszę tu dodać, że przez cały tydzień nie widziałem Tarchowa, choć trzykrotnie do niego wstępowałem. Nie było go nigdy w domu. Baburina i Punina również nie widziałem. Nie odwiedzałem ich.

W czasie przejażdżki zaziębiłem się; chociaż było bardzo gorąco, ale dął przejmujący wiatr. Rozchorowałem się niebezpiecznie; gdy wyzdrowiałem, za radą doktora pojechałem wraz z babką na wieś, "na forsowne odżywianie". Do Moskwy więcej nie przyjeżdżałem, a w jesieni wstąpiłem na uniwersytet petersburski.

III

(1849)

Minęło już nie siedem, lecz całe dwanaście lat i stuknął mi trzeci krzyżyk. Babka dawno umarła; mieszkałem w Petersburgu jako urzędnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Tarchowa straciłem z oczu: wstąpił do armii i prawie stale przebywał na prowincji. Spotkaliśmy się może ze dwa razy, jak przyjaciele. Ale w naszych rozmowach nie wspominaliśmy o przeszłości. W epoce naszego powtórnego spotkania Tarchow, o ile pamiętam, był już żonaty. Pewnego razu w upalny letni dzień, przeklinając zarówno obowiązki urzędowe, które zatrzymywały mnie w Petersburgu, jak i miejski żar, zaduch i kurz, szedłem ulicą Grochową. Drogę przeciął mi kondukt pogrzebowy. Cały orszak składał się z jednego jedynego karawanu, czyli właściwie mówiąc, z roztrzęsionego wozu, na którym brutalnie podrzucana wskutek nierówności wyboistej jezdni kołysała się uboga drewniana trumna, do połowy przykryta wytartym, czarnym suknem. Za wozem szedł - sam jeden - stary człowiek z siwą głową.

Przyjrzałem mu się. Twarz była mi znajoma. Starzec również obrzucił mnie spojrzeniem. Boże! Przecie to Baburin!

Zdjąłem kapelusz, zbliżyłem się do Baburina, powiedziałem swoje nazwisko i poszedłem za trumną, tuż obok niego.

- Kogo pan grzebie? - spytałem

- Nikandra Wawiłycza Punina - odparł. Przeczuwałem już, wiedziałem, że Baburin wymieni to nazwisko, a jednak drgnęło mi serce. Ogarnął mnie smutek - i byłem zadowolony, że przypadek pozwolił mu oddać ostatnią posługę mojemu wychowawcy. - Czy mogę iść z panem, Paramonie Siemionyczu?

- Może pan. Odprowadzałem go sam, teraz będzie nas dwóch.

Szliśmy dłużej niż godzinę. Mój towarzysz kroczył nie podnosząc głowy, z zaciśniętymi wargami. Całkiem się zestarzał od czasu, gdy go widziałem po raz ostatni: pokryta zmarszczkami twarz o barwie miedzi ostro odcinała się od siwych włosów. Ślady pracowitego, trudnego życia i ustawicznej walki widniały w całej postaci Baburina: zagryzła go troska i bieda. Kiedy wszystko już było skończone, gdy to, co było Puninem, znikło na wieki w głuchej, naprawdę głuchej mogile na Smoleńskim cmentarzu, Baburin, postawszy dwie minuty z pochyloną głową przed nowowyrosłym wzgórkiem piaszczystej gliny, zwrócił ku mnie swoją znużoną, jakby skamieniałą z gniewu twarz, swoje suche, zapadłe oczy, podziękował mi ponuro i zamierzał się oddalić, ale zatrzymałem go pytając:

- Gdzie pan mieszka, Paramonie Siemionyczu? Chciałbym pana odwiedzić. Nie wiedziałem wcale, że przebywa pan w Petersburgu. Przypomnielibyśmy sobie przeszłość, porozmawialibyśmy o naszym zmarłym przyjacielu.

Baburin odpowiedział mi po chwili wahania.

- Już trzeci rok jestem w Petersburgu - rzekł wreszcie - mieszkam na krańcu miasta. Zresztą, jeśli pan naprawdę chce mnie odwiedzić, to niech pan przyjdzie wieczorem, wieczorem zawsze jesteśmy w domu oboje.

- Oboje?

- Jestem żonaty. Moja żona nie czuje się dziś dobrze, dlatego nie była na pogrzebie. A zresztą dość, by jeden człowiek wypełnił tę pustą formalność, ten obrzęd. Któż w to wszystko wierzy?

Zdziwiły mnie nieco ostatnie słowa Baburina, jednakże nic nie powiedziałem, nająłem dorożkę i zaproponowałem Baburinowi, że go odwiozę do domu, ale odmówił.

Wybrałem się do niego tego samego dnia wieczorem. W drodze wciąż myślałem o Puninie. Przypomniałem sobie pierwsze z nim spotkanie: jaki był wtedy uroczysty i zabawny! Potem w Moskwie - jak przycichł, zwłaszcza kiedyśmy się widzieli po raz ostatni; a teraz - ostateczny rozrachunek z życiem; widać, że ono nie żartuje! Baburin mieszkał na Stronie Wyborskiej, w domku, który mi przypominał jego moskiewskie gniazdko. Petersburskie było jak gdyby troszeczkę uboższe. Kiedy wszedłem do pokoju, Baburin siedział na krześle, ręce spoczywały na kolanach. Do połowy wypalona łojówka niewyraźnie oświetlała jego pochyloną, białą głowę. Usłyszał odgłos moich kroków, ocknął się i powitał mnie życzliwiej, niż się spodziewałem. Po kilku chwilach zjawiła się jego żona: natychmiast poznałem Muzę - i dopiero wtedy pojąłem, dlaczego Baburin mnie do siebie zaprosił. Chciał mi pokazać, że przecie osiągnął to, czego pragnął.

Muza zmieniła się bardzo - zmieniły się rysy jej twarzy, głos i ruchy, ale najbardziej widać było tę zmianę w oczach. Dawniej te złe, te piękne oczy biegały żywo jak skry, czasem płonęły przez ułamek chwili, ale za to płonęły jasnym blaskiem. Ich spojrzenie kłuło jak szpilka. Teraz spoglądały prosto, spokojnie, wnikliwie, uważnie; czarne źrenice zmatowiały. "Jestem rozbita, jestem pokorna, jestem dobra" - zdawał się mówić spokojny, otępiały wzrok Muzy. To samo mówił pokorny uśmiech, który nie schodził z jej warg. Suknię też nosiła skromniejszą, brunatną w maleńkie groszki. Podeszła do mnie pierwsza i zapytała, czy ją poznaję. Widać było, że nie czuje zmieszania, i to nie dlatego, że straciła wstyd lub pamięć, lecz po prostu dlatego, że opuściła ją pycha. Muza długo mówiła o zmarłym Puninie, głos jej był miarowy, chłodniejszy niż dawniej. Dowiedziałem się, że Punin w ostatnich latach zupełnie już zniedołężniał, niemal zdziecinniał - do tego stopnia, że tęsknił do zabawek. Co prawda upewniano go, że je szyje ze szmat na sprzedaż, ale sam się nimi bawił. Nie wygasła w nim jednak namiętność do poezji, a pamięć jego przechowywała już tylko wiersze: na kilka dni przed śmiercią Punin deklamował jeszcze wyjątki z Rossjady, za to Puszkina bał się tak, jak dzieci boją się stracha na wróble. Jego przywiązanie do Baburina również nie osłabło: nadal okazywał mu pokorną wdzięczność i zastygając już w mroku i chłodzie śmierci, wciąż jeszcze bełkotał kostniejącym językiem: "Do-broczyńca!" Dowiedziałem się również od Muzy, że niebawem po wydarzeniu moskiewskim Baburinowi znowu wypadło objechać całą Rosję, koczując po kolejnych prywatnych posadach, że do Petersburga przybył również na prywatną posadę, którą zresztą musiał porzucić przed kilkoma dniami z powodu zajścia, jakie miał z chlebodawcą. Baburin postanowił ująć się za robotnikami.

Nie schodzący z warg Muzy uśmiech, który towarzyszył wszystkim jej słowom, nasuwał mi smutne myśli. Muza potwierdzała wrażenie, jakie wywarł na mnie wygląd jej męża. Oboje z trudem zdobywali chleb powszedni - co do tego nie było wątpliwości. Baburin sam z rzadka tylko wtrącał kilka słów do naszej rozmowy; wydawał się bardziej zatroskany niż zmartwiony. Widać było, że coś go trapi.

- Paramonie Siemionyczu, niech pan pozwoli - powiedziała kucharka stając nagle w progu.

- Co takiego? Co się stało? - z niepokojem zapytał Baburin.

- Niech no pan pozwoli - znacząco i dobitnie powtórzyła kucharka. Baburin zapiął surdut i wyszedł.

Kiedy zostaliśmy we dwoje, Muza popatrzyła na minie trochę zmienionym wzrokiem i wyrzekła głosem również zmienionym, już bez uśmiechu:

- Nie wiem, co pan teraz o mnie myśli, Piotrze Pietrowiczu, ale przypuszczam, że pan pamięta, jaka byłam dawniej. Pewna siebie, wesoła... i niedobra. Chciałam ułożyć sobie życie według własnego widzimisię. Wie pan, co panu teraz powiem? Kiedy mnie porzucono, kiedy poczułam się już zupełnie zgubiona i czekałam tylko, że albo Bóg mnie weźmie do siebie, albo że sama będę dość odważna, by z sobą skończyć, wtedy w Woroneżu znowu spotkałam Paramona Siemionycza i on znowu minie ocalił. Nie usłyszałam od niego ani jednego złego słowa, ani jednego wyrzutu, niczego ode mnie nie żądał - nie byłam tego warta, a jednak kochał mnie... i zostałam jego żoną. Cóż miałam począć? Śmierć nie nadeszła w porę, życie też mi się nie ułożyło tak, jak chciałam. Gdzież miałam się podziać! I to nawet - łaska. Ot, i wszystko!

Umilkła, na chwilę odwróciła głowę. Poprzedni pokorny uśmiech znowu zjawił się na jej wargach. Wydało mi się, że w tym uśmiechu czytam: "Ach, nie pytaj nawet, czy mi lekko żyć." Rozmowa potoczyła się o sprawach zwykłych. Muza opowiedziała mi, że Punin zostawił kotkę, którą bardzo kochał, ale że kotka od chwili jego śmierci wyniosła się na strych i tam wciąż siedzi i miauczy, jakby kogoś wzywała. Sąsiedzi bardzo się boją i wyobrażają sobie, że to dusza Punina przeszła w kotkę.

- Paramon Siemionycz jest czymś zaniepokojony - rzekłem wreszcie.

- A i pan to zauważył? - Muza westchnęła. - Nie może się nie niepokoić. Nie potrzebuję chyba panu mówić, że Paramon Siemionycz został wierny swoim przekonaniom. Obecny porządek rzeczy mógł je tylko w nim umocnić. (Muza mówiła teraz zupełnie inaczej niż niegdyś, w Moskwie; jej sposób wyrażania się stał się bardziej literacki.) Zresztą nie wiem, czy mogę mieć do pana zaufanie, ani też nie wiem, jak pan przyjmie...

- Dlaczego pani sądzi, że nie można mi zaufać?

- Przecież jest pan na służbie państwowej, jest pan urzędnikiem...

- No więc, co z tego?

- Jest więc pan oddany rządowi.

W głębi duszy zdziwiłem się, że Muza jest taka młoda i naiwna.

- O moim stosunku do rządu, który nie podejrzewa nawet mojego istnienia, nie będę się szeroko rozwodził - rzekłem - ale może być pani spokojna. Nie zawiodę pani zaufania. Poglądom pani małżonka sprzyjam bardziej, niż się pani spodziewa.

Muza pokręciła głową.

- Tak, tak, oczywiście - zaczęła, z lekka się zacinając - ale widzi pan: może się zdarzyć, że Paramon Siemionycz będzie musiał swe przekonania poprzeć czynem. Dłużej nie można ich ukrywać. Są towarzysze, których nie można teraz porzucić.

Muza nagle umilkła, zupełnie jakby się ugryzła w język. Jej ostatnie słowa zdumiały mnie i trochę przestraszyły. Zapewne odbiło się to w wyrazie mojej twarzy i Muza to spostrzegła.

Powiedziałem już, że nasze spotkanie odbyło się w roku 1849. Wielu pamięta jeszcze, jak trudne i burzliwe były to czasy *[Aluzja do aresztowań przez władze carskie działaczy kółek rewolucyjnych (22/23 kwietnia 1849). Były to przeważnie skupiska inteligencji, grupujące się od roku 1845 wokół Butaszewicza-Pietraszewskiego, Kaszkina i in. Członkowie tych zgrupowań pragnęli przede wszystkim zniesienia poddaństwa, cenzury, wprowadzenia jawności sądu oraz innych atrybutów wolności politycznej. W procesie Butaszewicza-Pietraszewskiego skazano na śmierć dwudziestu jeden oskarżonych, m. in. Dostojewskiego. Kary śmierci zostały jednak zmienione na katorgę. Pietraszewski został zwolniony z katorgi za panowania Aleksandra III i przeniesiony na osiedlenie.], jakimi wydarzeniami upamiętniły się w Sankt-Petersburgu. Już przedtem zadziwiły mnie pewne szczegóły w zachowaniu Baburina, w jego sposobie bycia. Baburin dwukrotnie z tak ostrą goryczą i nienawiścią, z takim obrzydzeniem odezwał się o rozporządzeniach rządowych, o wysoko postawionych osobach, że poczułem się zakłopotany.

- No, jak tam? - zapytał mnie nagle. - Czy uwolnił pan już swoich chłopów?

Musiałem się przyznać, że ich nie uwolniłem.

- A zdaje się, że babka umarła? 

I to musiałem przyznać.

- A właśnie, właśnie, panowie szlachta - mruknął przez zęby Baburin. - Cudzymi rękami... wybierać kasztany... to wy lubicie!

W jego pokoju na najbardziej widocznym miejscu wisiała znana litografia przedstawiająca Bielińskiego, na stole leżał tomik starej, bestużewowskiej "Gwiazdy Polarnej" *[Zarówno portret Bielińskiego, jak i tom "Gwiazdy Polarnej" mają tu znaczenie symboliczne. W ten sposób Turgieniew charakteryzuje postać Baburina w owym okresie. "Gwiazda Polarna" był to almanach, który ukazywał się w r. 1823, 1824 i 1825 pod redakcją dwóch przyszłych działaczy powstania dekabrystowskiego, Bestużewa i Rylejewa.].

Baburin długo nie wracał. Muza kilkakrotnie rzuciła niespokojne spojrzenie w kierunku drzwi, przez które wyszedł jej mąż, gdy go wezwała kucharka. Wreszcie nie wytrzymała, wstała, przeprosiła mnie i również wyszła tymi samymi drzwiami. Po kwadransie wróciła wraz z mężem. Twarze obojga - tak mi się przynajmniej wydawało - wyrażały oburzenie. Nagle na twarzy Baburina pojawiła się niemal dzika wściekłość.

- Kiedy wreszcie nadejdzie kres? - tocząc wokół dzikim wzrokiem przemówił nagle urywanym, zdyszanym głosem, jakiego nigdy z jego ust nie słyszałem. - Człowiek żyje, żyje, spodziewa się, że może będzie lepiej, że lżej będzie oddychać, a zamiast tego wszystko układa się coraz gorzej. Całkiem już przycisnęli ludzi do muru! W młodości nacierpiałem się niemało... mnie... może... nawet bili... tak - dodał odwróciwszy się gwałtownie na obcasach, jakby chciał się na mnie rzucić - tak, już jako pełnoletni człowiek otrzymywałem kary cielesne, tak... nie będę już wspominał o innych niesprawiedliwościach... Ale czyżbyśmy mieli powrócić do tych dawnych czasów? Co teraz wyprawiają z młodzieżą! Przecież wszelka cierpliwość może się skończyć! I skończy się! Zobaczy pan!

Nigdy nie widziałem Baburina w podobnym stanie. Muza aż zbladła. Baburin zaniósł się nagle gwałtownym kaszlem i opadł na ławkę. Nie chcąc krępować swoją obecnością ani jego, ani Muzy, postanowiłem odejść i już się z nimi żegnałem, gdy nagle otworzyły się te same drzwi z sąsiedniego pokoju i ukazała się w nich głowa. Ale nie głowa kucharki, tylko przestraszona, zmierzwiona głowa młodzieńca.

- Nieszczęście, Baburin, nieszczęście! - wyszeptał pośpiesznie, ale ukrył się natychmiast na widok nie znanej mu mojej postaci.

Baburin rzucił się do drzwi. Mocno uścisnąłem dłoń Muzy i odszedłem ze złymi przeczuciami w duszy.

- Niech pan wstąpi do nas jutro - szepnęła Muza niespokojnie.

- Przyjdę na pewno - odparłem.

Następnego dnia leżałem jeszcze w łóżku, gdy mój służący podał mi list od Muzy.

"Łaskawy Piotrze Pietrowiczu! - pisała Muza, - Dziś w nocy żandarmi aresztowali Paramona Siemionycza i zawieźli go do twierdzy albo też gdzie indziej, nie wiem dokąd, bo mi nie powiedzieli. Poprzewracali wszystkie nasze papiery, wiele opieczętowali i zabrali ze sobą. Tak samo książki i czasopisma. Mówią, że w mieście aresztowano mnóstwo ludzi. Może Pan sobie wyobrazić, w jakim, jestem stanie. Dobrze przynajmniej, że Nikander Wawiłycz tego nie dożył! W porę zszedł z tego świata. Niech mi Pan poradzi, co mam czynić. O siebie się nie lękam - z głodu nie umrę - ale myśl o Paramonie Siemionyczu nie daje mi spokoju. Niech Pan przyjdzie, proszę, jeśli tylko nie lęka się Pan odwiedzać ludzi w naszej sytuacji. Gotowa do usług

Muza Baburin"

Nie minęło pół godziny, gdy byłem już u niej w domu. Ujrzawszy mnie wyciągnęła do mnie dłoń i choć nie powiedziała ani słowa, wyraz wdzięczności błysnął na jej twarzy. Miała na sobie tę samą suknię, co poprzedniego dnia: wszystko świadczyło, że się nie kładła i że nie spała całą noc. Oczy miała zaczerwienione, ale z bezsenności, nie z płaczu. Nie płakała. Nie myślała o płaczu. Pragnęła działać, chciała walczyć z nieszczęściem, które na nią spadło. Zmartwychwstała w niej dawna, energiczna, samowolna Muza. Nie miała nawet czasu się oburzać, choć oburzenie ściskało jej gardło. Jak pomóc Baburinowi, do kogo się zwrócić, żeby złagodzić jego położenie - oto były jedyne sprawy, o jakich myślała. Chciała niezwłocznie iść... prosić... żądać... Ale dokąd iść? Kogo prosić? Czego żądać? Oto, czego chciała się ode mnie dowiedzieć, w czym; chciała zasięgnąć mojej rady.

Zacząłem od tego, że poradziłem jej... cierpliwość. W pierwszej chwili nie można było nic innego uczynić, tylko czekać i w miarę możności zbierać informacje. Przedsięwziąć cokolwiek zdecydowanego teraz, gdy sprawa ledwie się zaczęła, ledwie się rozpaliła - to było po prostu nie do pomyślenia, było nierozsądnie. Nierozsądnie było również spodziewać się powodzenia, nawet gdybym miał większe znaczenie i wpływy. Ale cóż mogłem uczynić ja, skromny urzędniczyna? Muza sama nie miała żadnej protekcji. Niełatwo było jej to wszystko wytłumaczyć. Wreszcie jednak zrozumiała moje wywody, zrozumiała także, że dowodząc bezcelowości wszelkich usiłowań nie kierowałem się bynajmniej egoizmem.

- Niechże mi pani powie, Muzo Pawłowno - zacząłem, gdy wreszcie usiadła na krześle (do tej chwili stała, jak gdyby gotowa natychmiast ruszyć na pomoc Baburinowi), w jaki sposób Paramon Siemionycz, w jego wieku, zaplątał się w taką historię? Jestem pewien, że są w to wmieszani tylko ludzie młodzi, jak ten, który wczoraj wieczorem przyszedł, by was ostrzec.

- Ci młodzi ludzie są naszymi przyjaciółmi! - wykrzyknęła Muza, a oczy jej zabłysły i zaczęły biegać jak dawniej. Zdawało się, że coś silnego i niepowstrzymanego zbudziło się w jej duszy, i nagle przypomniałem sobie określenie "nowy typ", które dał jej niegdyś Tarchow. - Lata nie mają żadnego znaczenia, gdy chodzi o przekonania polityczne! - Muza położyła szczególny nacisk na te dwa ostatnie słowa. Można było pomyśleć, że mimo całej rozpaczy nie było jej nieprzyjemnie pokazać mi się w tej nowej, niespodziewanej postaci: jako wykształcona i dojrzała kobieta, godna małżonka republikanina! - Niektórzy starcy są młodsi od pewnych młodych ludzi - ciągnęła - zdolniejsi do poświęceń... Ale nie o to chodzi.

- Wydaje mi się, Muzo Pawłowno - zauważyłem - że pani trochę przesadza. Znając charakter Paramona Siemionycza byłem już dawniej pewien, że będzie współczuł wszelkim... szlachetnym porywom, ale, z drugiej strony, uważałem go zawsze za człowieka rozsądnego. Czyż Paramon Siemionycz nie pojmuje, że spiski u nas w Rosji są zupełnie niemożliwe, absurdalne w jego sytuacji, z jego rangą społeczną...

- Oczywiście - z goryczą w głosie przerwała mi Muza - Paramon Siemionycz jest mieszczaninem, a w Rosji spiskować wolno tylko szlachcie, jak na przykład czternastego grudnia *[Aluzja do powstania dekabrystów w r. 1825.]. Pan to chciał powiedzieć, prawda?

"W takim razie czemu się pani uskarża" - omal nie wyrwało mi się z ust, jednak powstrzymałem się.

- Czy pani uważa, że wynik czternastego grudnia był tego rodzaju, iż powinien zachęcać innych? - powiedziałem głośno.

Muza nachmurzyła się. "Z tobą nie ma co o tym mówić" - wyczytałem na jej posępnej twarzy.

- Czy Paramon Siemionycz jest bardzo skompromitowany? - zdecydowałem się wreszcie zapytać.

Muza nie odpowiadała. Ze strychu rozległo się dzikie miauczenie głodnego kota. Muza drgnęła.

- Ach, jak to dobrze, że Nikander Wawiłycz tego wszystkiego nie widział! - wyjęczała niemal z rozpaczą. - Nie widział, jak w nocy schwytano przemocą Paramona Siemionycza, dobroczyńcę, naszego dobroczyńcę, najlepszego i najuczciwszego człowieka pod słońcem, nie widział, jak się zachowywali wobec czcigodnego starca, jak mówili do niego "ty", jak mu grozili - i czym grozili!... tylko dlatego, że jest mieszczaninem. Ten młody oficer to pewnie też jeden z tych ludzi bez duszy i bez sumienia, z jakimi nieraz się już w życiu...

Nagle zamilkła. Drżała jak liść. Długo powstrzymywane oburzenie zerwało wreszcie tamy. Dawne wspomnienia wybuchły nagle z całą gwałtownością, wywołane niepokojem i lękiem. Ale w tej właśnie chwili przekonałem się, że "nowy typ" pozostał nadal sobą, że jego namiętna, łatwo dająca się porwać natura w niczym się nie zmieniła. Tylko że Muza nie dawała się już porwać temu, co porywało ją niegdyś, w latach młodości. To, co w czasie moich pierwszych odwiedzin wydało mi się rezygnacją, co rzekomo świadczyło o pogodzeniu się z losom i co rzeczywiście tym było - ów spokojny, zagasły wzrok, ów obojętny głos, owa równowaga i prostota - wszystko to odnosiło się jedynie do minionej, niepowrotnej przeszłości.

Obecnie przemówiła teraźniejszość.

Starałem się uspokoić Muzę, starałem się skierować naszą rozmowę na tor bardziej praktyczny. Należało poczynić pewne niezbędne kroki, dowiedzieć się, gdzie właściwie znajduje się Baburin, a potem zdobyć dla niego i dla Muzy jakieś środki do życia. Wszystko to nastręczało wiele trudności. Wypadało szukać nie pieniędzy, lecz pracy, co, jak wiadomo, jest zadaniem o wiele trudniejszym.

Gdy wyszedłem od Muzy, w głowie mojej kłębiło się mnóstwo myśli.

Niebawem dowiedziałem się, że Baburin siedzi w twierdzy.

Sprawa rozpoczęła się... zaczęła się przeciągać... każdego tygodnia kilkakrotnie widywałem się z Muzą. Ona również miała kilka widzeń z mężem. Ale właśnie w chwili, gdy cała ta smutna historia miała się rozstrzygnąć, nie było mnie w Petersburgu. Nieprzewidziane sprawy zmusiły mnie do wyjazdu na południe Rosji. W czasie mojej nieobecności dowiedziałem się, że sąd uniewinnił Baburina. Cała jego wina - jak się okazało - polegała tylko na tym, że u niego, jako u człowieka, który nie może wzbudzać żadnych podejrzeń, zbierali się, czasem młodzi ludzie, a on bywał obecny przy ich rozmowach; jednakże zesłano go w trybie administracyjnym do jednej z zachodnich guberni Sybiru. Muza pojechała wraz z nim.

"...Paramon Siemionycz nie życzył sobie, żebym z nim jechała - pisała mi Muza - dlatego, że według jego przekonań nikt nie ma prawa poświęcać się dla innego człowieka, tylko dla sprawy; ale odpowiedziałam mu, że z mojej strony nie ma w tym żadnej ofiary. Kiedy powiedziałam mu w Moskwie, że będę jego żoną, to sobie pomyślałam - nierozerwalnie i na wieki! Toteż nierozerwalne winno pozostać to małżeństwo aż do końca dni naszych..."

IV

(1861)

Minęło jeszcze dwanaście lat. Wszyscy w Rosji pamiętają i wiecznie będą pamiętać, co się dokonało między 1849 i 1861 rokiem *[Mowa o zniesieniu poddaństwa chłopów w r. 1861 i poprzedzającej je przez lat kilka akcji przygotowawczej.]. I w moim osobistym życiu wydarzyło się niejedno, ale nad tym nie ma się co rozwodzić. Pojawiły się nowe zainteresowania, nowe troski... Stadło Baburinów z początku zeszło na plan dalszy, a potem znikło zupełnie z mojej pamięci. Prowadziłem jednak nadal, choć co prawda rzadko, korespondencję z Muzą; niekiedy mijał przeszło rok bez jakichkolwiek wiadomości o niej i o jej mężu. Dowiedziałem się, że niedługo po roku pięćdziesiątym piątym Baburinowi zezwolono na powrót do Rosji, ale że on sam chciał pozostać w tym niewielkim syberyjskim miasteczku, dokąd rzucił go los i gdzie widocznie uwił sobie gniazdo, znalazł przytułek, pole działania.

I nagle w końcu marca 1861 roku otrzymuję od Muzy list następującej treści:

"Już tak dawno do Pana nie pisałam, szanowny P.P., że nie wiem nawet, czy Pan żyje, a jeśli nawet Pan żyje, to czy pamięta Pan o naszym istnieniu? Ale wszystko jedno: nie mogę nie pisać dziś do Pana. U nas dotychczas wszystko szło po dawnemu. Paramon Siemionycz i ja byliśmy zajęci w naszych szkołach, które zwolna stają się coraz lepsze. Poza tym Paramon Siemionycz zajmował się lekturą i korespondencją, a także ulubionymi dyskusjami ze starowiercami, osobami duchownymi i zasłanymi Polakami. Był zupełnie zdrów. Ja tak samo. I nagle wczoraj otrzymaliśmy tekst matu z 19 lutego *[Dzień ogłoszenia manifestu cara Aleksandra II, znoszącego poddaństwo.]. Dawno wyczekiwaliśmy, od dawna krążyły wieści o tym, co tam dzieje się w Petersburgu, ale nie jestem w stanie opisać Panu, co to było! Pan dobrze zna mojego męża: nieszczęście ani trochę go nie zmieniło. Przeciwnie, Paramon Siemionycz stał się silniejszy i bardziej energiczny. (Nie mogę ukryć, że Muza napisała: enirgiczny.) Siłę woli ma żelazną, ale gdy przyszedł manifest - nie wytrzymał! Ręce mu się trzęsły, kiedy czytał. Potem trzykrotnie mnie uścisnął i trzykrotnie ucałował, chciał coś powiedzieć - ale nie, nie mógł. Skończyło się na tym, że się rozpłakał, co było niezwykłe, i nagle krzyknął: «Hura! Hura! Boże, zbaw cesarza!» Tak, Piotrze Pietrowiczu, powiedział te właśnie słowa. Potem dodał: «Teraz odpuszczamy...» i jeszcze: «To pierwszy krok, za nim muszą nastąpić inne.» I jak stał, bez czapki, pobiegł, by o tej wielkiej nowinie zawiadomić naszych przyjaciół. Mróz był trzaskający i nawet zaczynała się ostra zadymka; chciałam go zatrzymać w domu, ale mnie nie posłuchał. A kiedy wrócił, cały był okryty śniegiem: twarz, włosy i broda - nosi teraz brodę aż do pasa - i nawet łzy na policzkach mu zamarzły! Ale bardzo był ożywiony i wesoły, kazał mi odkorkować butelkę cymlańskiego wina i razem ze swoimi przyjaciółmi, których przyprowadził, pił za zdrowie cara i Rosji, i wszystkich wolnych Rosjan. Wziąwszy kielich i opuściwszy wzrok ku ziemi, powiedział: «Nikandrze, Nikandrze, czy mnie słyszysz? Nie ma już na Rusi niewolników! Ciesz się choć w grobie, stary przyjacielu!» I wiele jeszcze mówił w tym sensie, że «ziściły się jego nadzieje». Mówił także i o tym, że teraz już nie można cofnąć się z obranej drogi, że to w swoim rodzaju rękojmia czy też obietnica. Wszystkiego nie zapamiętałam, ale od dawna nie widziałam go tak szczęśliwym. I postanowiłam napisać Panu, żeby i Pan wiedział, jak cieszyliśmy się i radowali w dalekiej syberyjskiej pustyni, żeby i Pan cieszył się razem z nami..."

Ten list otrzymałem w końcu marca, a na początku maja nadszedł inny, krótki list od Muzy. Zawiadamiała mnie, że jej mąż, Paramon Siemionycz Baburin, zaziębiwszy się tego dnia, gdy otrzymano tekst manifestu, zmarł 12 kwietnia na zapalenie płuc, w wieku lat 67. Muza dodała, że zamierza zostać tam, gdzie złożono jego ciało, i prowadzić nadal pozostawioną jej przez niego pracę dlatego, że taka była ostatnia wola Paramona Siemionycza, a dla niej inne prawa nie istnieją.

Od tej chwili nigdy już więcej nie słyszałem o Muzie.

1874 

Tłumaczył Paweł Hertz

Nowele i opowiadania - subiektywny wybór