Po raz pierwszy od wielu lat generał Denikin znalazł się wśród zwyczajnych Rosjan, siedząc w wagonie kolejowym trzeciej klasy, przebrany za polskiego arystokratę, w drodze do okręgu dońskiego:

"Byłem teraz po prostu 'burżujem', popychanym i przeklinanym, czasem ze złością, czasem mimowolnie, ale na szczęście nikt nie zwracał na mnie najmniejszej uwagi. Teraz ujrzałem wyraźniej prawdziwe życie i byłem przerażony. Zobaczyłem bezgraniczną nienawiść wobec idei i ludzi, wszystkiego, co przewyższało ludzką masę pod względem społecznym bądź intelektualnym, wszystkiego, co nosiło choćby ślady dostatku, nawet wobec martwych przedmiotów, które znamionowały jakąś kulturę nieznaną masom i dla nich niedostępną. Uczucie to wyrażało nienawiść gromadzoną przez stulecia, gorycz trzech lat wojny oraz histerię wywoływaną przez rewolucyjnych przywódców".

Przyszły przywódca armii białych nie był jedynym uchodźcą z bolszewickiej Rosji, który odczuł gniew tłumu podczas tamtej straszliwej zimy przełomu lat 1917/1918. Literatura wspomnieniowa obfituje w podobne relacje książąt, hrabin, artystów, pisarzy i przedsiębiorców z traumatycznych podróży, w które byli zmuszeni się udać, przemierzając ziemie ogarniętej rewolucją Rosji, ażeby uciec przed bolszewickim reżimem. Wszyscy opowiadali o tym samym szoku, jakiego doznali w zetknięciu z gburowatoscią i wrogością zwykłych ludzi: czyż nie byli oni braćmi i siostrami ich niań i służących, ich kucharzy i lokajów, którzy jeszcze wczoraj wydawali się tak uprzejmi i pełni szacunku? Jak gdyby klasa służących przez cały czas nosiła maskę dobrej woli, którą zdarła rewolucja, obnażając skryte pod nią prawdziwe oblicze nienawiści.

Dla ogromnej większości Rosjan zerwanie ze wszystkimi przywilejami społecznymi było podstawową zasadą rewolucji. Rosjanie mieli długą tradycję równości społecznej, sięgającą czasów chłopskich wspólnot. Wyrażała się ona w ludowych pojęciach sprawiedliwości społecznej, które legły u podstaw rewolucji 1917 roku. Powszechny pogląd rosyjskiego ludu, że nadmierne bogactwo jest niemoralne, że własność jest równoznaczna z kradzieżą, a praca fizyczna to jedyne rzeczywiste źródło wartości, zawdzięczał dużo mniej doktrynom Marksa niż egalitarnym zwyczajom wiejskiej wspólnoty. Idee sprawiedliwości społecznej stały się również częścią owej osobliwej odmiany chrześcijaństwa, którą przywłaszczyli sobie rosyjscy chłopi. W mniemaniu rosyjskiego wieśniaka w ubóstwie wyrażały się chrześcijańskie cnoty *[Zachodnim umysłom może wydawać się dziwne, że bolszewicy postanowili zatytułować główną chłopską gazetę "Chłopska Biedota" ("Kriestianskaja biednota"). W istocie był to jednak błyskotliwy przykład ich propagandy. Rosyjski chłop poczytywał siebie za biedaka i w przeciwieństwie do chłopów z protestanckiego Zachodu nie widział w ubóstwie nic wstydliwego.]. "Pokorni odziedziczą ziemię!". Właśnie to nadało rewolucji ów quasi-religijny status w ludowej świadomości: wojnę wydaną bogactwu uważano za czyściec w drodze do bram raju na ziemi.

Jeśli w 1917 roku bolszewicy cieszyli się popularnością wśród mas ludowych, to właśnie za sprawą obietnicy zerwania z wszelkimi przywilejami i zastąpienia niesprawiedliwego porządku społecznego republiką równych. Utopijna wizja powszechnego państwa socjalistycznego była fundamentem ludowego idealizmu rewolucji. Na przykład pewien chłoporobotnik napisał do Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad delegatów chłopskich w maju 1917 roku: "Wszyscy ludzie, czy to bogaci, czy biedni, powinni być zabezpieczeni; każdy człowiek powinien otrzymywać równy i należny mu przydział z komitetu, żeby wystarczyło dla wszystkich. Komitety powinny dzielić równo nie tylko żywność, ale i pracę oraz przestrzeń życiową; wszystko powinno być ogłoszone własnością publiczną". Odrzucenie wszelkich nadrzędnych form władzy (sędziów, urzędników, duchownych, dziedziców, pracodawców itd.) było główną siłą napędową rewolucji społecznej. Nadając formę instytucjonalną tej wojnie z przywilejami, bolszewicy mogli czerpać rewolucyjną energię od tych licznych ubogich, którzy odczuwali przyjemność, widząc możnych i bogatych w ruinie, bez względu na to, czy poprawiało to w jakikolwiek sposób ich własny los. Skoro władza rad nie była w stanie zdziałać zbyt wiele dla ulżenia niedoli biednych, mogła przynajmniej uczynić życie zamożnych nędzniejszym od ich własnego - co sprawiało im niemałą satysfakcję. Po roku 1918, gdy ideały rewolucji zostały zszargane, a lud ubożał coraz bardziej, reżim bolszewicki coraz silniej skłaniał się ku opieraniu swej popularności niemal wyłącznie na wzbudzaniu prymitywnej satysfakcji z odwetu. We wstępniaku na początek 1919 roku "Prawda" z dumą obwieszczała:

W przekonaniu zwykłych ludzi, którzy nie czytali nigdy Marksa, podziały klasowe opierały się znacznie bardziej na emocjach niż obiektywnych kryteriach społecznych. Popularny termin "burżuj" nie miał na przykład ustalonych konotacji klasowych, poza oczywistą derywacją od słowa "burżuazyjny". Używano go jako ogólnej formy znieważania pracodawców, urzędników, właścicieli ziemskich, duchownych, kupców, Żydów, studentów, profesjonalistów albo każdej osoby dobrze ubranej, wyglądającej na obcokrajowca lub z pozoru zamożnej. Głodni robotnicy potępiali chłopów jako "burżujów", ponieważ posądzano ich o gromadzenie zapasów żywności; natomiast chłopi - którzy często mylili to słowo ze słowem barżuj (właściciel barki) i birżyje (od słowa oznaczającego giełdę, birża) - piętnowali z kolei robotników oraz ogólnie wszystkich mieszkańców miast, ponieważ panowała opinia, że magazynują oni artykuły przemysłowe. Innymi słowy, "burżuje" stanowili nie tyle klasę, ile zbiór kozłów ofiarnych bądź wrogów wewnętrznych, na których można było niemal na zawołanie zrzucić odpowiedzialność za załamanie rynku, trudy wojny i ogólny brak równości w społeczeństwie. Wieśniacy często opisywali "burżuja" jako "ukrytego" i "chytrego" wroga chłopów, który ponosi winę za wszystkie ich problemy: mógł być mieszkańcem miasta, kupcem czy urzędnikiem. W miejskich kolejkach po żywność, gdzie nieustannie snuto teorie sabotażu mające wyjaśnić braki chleba, słowa "burżuj", "spekulant", "Niemiec" i "Żyd" były praktycznie synonimami. Społeczeństwo toczyło wojnę samo ze sobą - tyle że wszyscy myśleli, że walczą z "burżujem".

Prasa socjalistyczna umacniała takie popularne nastawienie, przedstawiając "burżujów" jako "wrogów ludu". Niezwykle popularny pamflet z 1917 roku - który bardziej niż jakakolwiek inna publikacja przyczynił się do ukształtowania politycznej i klasowej świadomości mas zwykłych ludzi - nosił tytuł Pająki i muchy i był dziełem Wilhelma (nie mylić z Karlem) Liebknechta. Sprzedał się w kilku milionach egzemplarzy w ponad dwudziestu różnych wydaniach sponsorowanych przez wszystkie główne partie socjalistyczne. Pająki i muchy podzieliły Rosję na dwa walczące ze sobą gatunki:

Bolszewicy podżegali do wojny z przywilejami - a wręcz uczynili ją swą własną powszechną raison d'etre. Lenin zawsze opowiadał się za użyciem masowego terroru przeciw wrogom rewolucji. W tekście Jak zorganizować współzawodnictwo?, napisanym w grudniu 1917 roku, wzywał do "wojny na śmierć i życie przeciwko bogaczom, próżniakom i pasożytom". Każda wieś i miasto powinny mieć swobodę wypracowania własnych sposobów: "oczyszczenia rosyjskiej ziemi ze wszelkiego plugastwa, pcheł łajdactwa, pluskiew bogactwa i tak dalej. W jednym miejscu wsadzą do więzienia tuzin bogaczy, tuzin drani, pół tuzina robotników, którzy wymigują się od pracy... Gdzie indziej przydzielą ich do czyszczenia latryn. W jeszcze innym miejscu po odsiadce w więzieniu dostaną żółte papiery [takie, jakie dawano prostytutkom], żeby każdy wiedział, że mogą wyrządzić szkodę i trzeba mieć ich na oku. W kolejnym jeden na dziesięciu próżniaków zostanie rozstrzelany. Im większa różnorodność, tym lepiej... tylko praktyka może bowiem wskazać najskuteczniejsze metody walki". Wielokrotnie podkreślał, że "proletariackie państwo" jest "systemem zorganizowanej przemocy" przeciwko burżuazji: tak rozumiał zawsze pojęcie "dyktatury proletariatu". Zezwalanie na rabunki i akty odwetowe było integralnym elementem tego systemu, sposobem "zastraszenia burżuazji", aby zmusić ją do poddania się państwu proletariatu. Stąd wziął się czerwony terror.

Lenin zawsze twierdził z uporem, że system prawny powinien być wykorzystywany jako broń masowego terroru przeciwko burżuazji. System samosądów, który rozwinął się w sądy ludowe, dał mu oręż terroru. Podobnie jak trybunały rewolucyjne wzorowane na jakobińskich, od których zaczerpnęły nazwę i które zajmowały się całym nowym zakresem "zbrodni przeciw państwu". W lutym 1918 roku, w czasie niemieckiej inwazji na Rosję, Lenin wydał dekret - Socjalistyczna Ojczyzna w niebezpieczeństwie! - nakazujący trybunałom rewolucyjnym rozstrzeliwać "na miejscu" wszystkich "wrogich agentów, spekulantów, rabusiów, chuliganów i kontrrewolucyjnych agitatorów". Ku jego rozczarowaniu trybunały rewolucyjne okazały się wysoce nieskutecznymi instrumentami bolszewickiego terroru: zbyt wielu sędziów można było bez trudu przekupić, co nie jest szczególnie zaskakujące, zważywszy na fakt, że większość z nich trafiła na swoje stanowiska prosto z fabrycznej hali. Był to jednak dopiero początek nowej państwowej machiny masowego terroru, a pracę trybunałów przejmowały stopniowo lokalne oddziały Czeki, którym nie brakowało rewolucyjnego zapału. Lacis, jeden z przywódców Czeki, instruował funkcjonariuszy: "nie szukać dowodów na to, że oskarżony działał lub wypowiadał się przeciwko radom. Najpierw musicie zapytać go, do jakiej klasy należy, jakie ma pochodzenie społeczne, wykształcenie i zawód. Te pytania muszą przesądzić o losie oskarżonego. Taki jest sens czerwonego terroru".

"Milion 'wolnych obywateli' może faktycznie zginąć w naszym kraju. Może zginąć ich nawet więcej. Dlaczego by ich nie pozabijać? Jest w Rosji wielu ludzi i mnóstwo morderców, kiedy jednak dochodzi do sądowego ścigania przestępców, reżim komisarzy ludowych napotyka pewne tajemnicze przeszkody, jak najwyraźniej miało to miejsce podczas dochodzenia w sprawie ohydnych morderstw Szyngariowa i Kokoszkina *[Przywódcy kadetów, Szyngariow i Kokoszkin, zostali aresztowani przez bolszewików i uwięzieni w Twierdzy Pietropawłowskiej po demonstracjach 28 listopada w obronie Zgromadzenia Konstytucyjnego. 6 stycznia, gdy byli poważnie chorzy, przewieziono ich do szpitala Maryjskiego, gdzie kolejnej nocy zostali brutalnie zamordowani przez grupę bałtyckich marynarzy, którzy wdarli się do szpitala. Ministerstwo Sprawiedliwości ujawniło potem, że morderstw dokonano za cichym przyzwoleniem bolszewickiej Czerwonej Gwardii oraz komendanta szpitala, Stefana Basowa, który usprawiedliwiał morderstwo, argumentując, że będzie "o dwie burżuazyjne gęby mniej do wyżywienia". Basowa postawiono przed sądem i skazano, lecz żadnego z morderców nigdy nie złapano, a bolszewiccy przywódcy, którzy początkowo potępili morderstwa, starali się je później tłumaczyć aktem politycznego terroru.]. Masowa eksterminacja tych, którzy myślą inaczej, jest starą i sprawdzoną metodą rosyjskich rządów, od Iwana Groźnego do Mikołaja II... dlaczego zatem Włodzimierz Lenin miałby się wyrzec tak prostej metody?"

Steinberg, komisarz sprawiedliwości z lewicowego odłamu SR, był kolejnym krytykiem terroru już u jego zarania, choć wszystkie czynione przez niego wysiłki podporządkowania Czeki sądom okazały się daremne. Kiedy w lutym Steinberg po raz pierwszy ujrzał dekret o Socjalistycznej Ojczyźnie w niebezpieczeństwie!, zawierający rozkaz rozstrzeliwania "na miejscu" wszystkich "spekulantów, chuliganów i kontrrewolucjonistów", natychmiast udał się do Lenina i zaprotestował: "W takim razie dlaczego w ogóle zawracamy sobie głowę Komisariatem Sprawiedliwości? Nazwijmy go uczciwie 'Komisariatem Społecznej Eksterminacji' i miejmy problem z głowy!". Twarz Lenina rozjaśniła się, po czym odparł: "Trafnie ujęte, dokładnie tym powinien być; ale tego powiedzieć otwarcie nie możemy".

W 1918 roku na ulicach Piotrogrodu było przynajmniej 30 000 prostytutek, w większości nastoletnich dziewcząt. Wiele z nich pochodziło z szacownych rodzin. Badania przeprowadzone we wczesnych latach dwudziestych wykazały, że 42 procent prostytutek w Moskwie wywodziło się z rodzin arystokratycznych lub burżuazyjnych, zrujnowanych przez rewolucję. Emma Goldman zastała Newski Prospekt obstawiony ładnymi, młodymi dziewczętami "sprzedającymi się za bochenek chleba, kawałek mydła lub czekolady".

Dla tzw. dawnych ludzi, pozbawionych zatrudnienia lub racji żywnościowych, codzienne poszukiwanie pożywienia było zabójcze. Niegdysiejsi możni potomkowie arystokracji zostali zmuszeni do wyprzedawania na ulicach ostatnich cennych przedmiotów. Klasy "tłuste" stały się "chude". Gdy pytano ludzi, jak się miewają, odpowiadali żartobliwie: "Mogłoby być gorzej. Przynajmniej udaje mi się stracić trochę na wadze".

"Bitwa o zboże", bolszewicka wojna przeciwko wsi, była zakorzeniona w fundamentalnej nieufności - graniczącej z nienawiścią - do chłopstwa. Jako marksiści bolszewicy zawsze patrzyli na chłopów z uczuciem zbliżonym do pogardy. "Anarchistyczni", "zacofani", "kontrrewolucyjni" - takie terminy znajdowały się w ich wiejskim leksykonie. Chłopi zbyt słabo opanowali umiejętność czytania i pisania oraz byli zbyt przesądni, zbyt blisko związani z dawną Rosją, by odegrać jakąkolwiek rolę w budowaniu nowego społeczeństwa. Byli zbyt "drobnomieszczańscy" (och, najbardziej haniebny ze wszystkich marksistowskich grzechów!), zbyt mocno nasiąknięci zasadami własności prywatnej i wolnego handlu, by nadawać się na towarzyszy. Owa pogarda dla chłopów często uwidaczniała się szczególnie jaskrawo wśród tych bolszewickich robotników chłopskiego pochodzenia - partyjnych Kanatczikowów - którzy jako młodzi ludzie uciekli przed przygniatającym ubóstwem i nudą wsi, przed dominacją popów i gwałtownością swych tęgo pijących ojców, i błąkali się po miastach w poszukiwaniu pracy. Dla nich miasto było światem możliwości i postępu symbolizowanych przez szkolnictwo i przemysł, natomiast wieś reprezentowała to wszystko - zacofanie, nędzę i głupie przesądy - co pragnęli zmieść z powierzchni ziemi. "Nie jestem wieśniakiem", to był pierwszy przejaw przyjętej przez nich tożsamości klasy robotniczej. I przez proletariacką kulturę miast, która powiodła ich ku bolszewizmowi, chcieli wyprzeć swą chłopską przeszłość.

Wyraźną oznakę tego antychłopskiego nastawienia - tak istotnego w budowie sowieckiego reżimu - można odnaleźć w życiorysach, które musieli napisać wszyscy bolszewicy wstępujący na urząd. Jedna czwarta wywodziła się ze wsi, lecz tylko nieliczni wyrażali się o swojej przeszłości pozytywnie. "Począwszy od najmłodszych lat - wspominał pewien bolszewik z Wołogdy - edukacja była moją jedyną szansą ucieczki od nędznego i idiotycznego życia na wsi. Chciałem dać stamtąd nogę, dokądkolwiek, możliwie jak najdalej".

Marksizm dał tej nienawiści do chłopstwa pseudonaukowe uzasadnienie. "Prawa" rozwoju historycznego "dowodziły", że chłopstwo skazane jest na zagładę. Przeniknięcie na wieś rynku i stosunków kapitalistycznych nieuchronnie spowoduje podział klasowy chłopstwa. Lenin wykazał, że wieś dzieli się na dwie wrogie klasy - ubogich chłopów, którzy uchodzili za sprzymierzeńców proletariatu, oraz kułaków czy "kapitalistycznych farmerów", którzy uchodzili za jego wrogów - i schemat ten stał się podstawową zasadą bolszewickiej polityki na wsi. W rzeczywistości taka analiza była wyssana z palca: wiejskich kapitalistów było doprawdy niewielu - z pewnością zbyt mało, by stworzyć klasę. Nawet liczba gospodarstw chłopskich zatrudniających na stałe najemną siłę roboczą wynosiła przed rewolucją niespełna 2 procent i spadła znacząco w 1917 roku. W przeważającej większości wsi wszystko, co odróżniało chłopów najbogatszych od najbiedniejszych, to posiadanie dodatkowego konia lub krowy, albo domu z cegły zamiast drewnianego, z podniesioną podłogą zamiast desek położonych bezpośrednio na klepisku.

"Kułacy są zaciekłymi wrogami radzieckiego rządu... Te pijawki wzbogaciły się na głodzie ludu... Te pająki *[Bez wątpienia odniesienie do Pająków i much, doskonale sprzedającego się pamfletu z 1917 r., który uczynił tak wiele dla ukształtowania popularnego mitu "burżuja".] obrosły sadłem kosztem zrujnowanych przez wojnę chłopów, kosztem robotników. Ci krwiopijcy wysysali krew ludu pracującego i nabijali kabzy, gdy robotnicy w miastach i fabrykach głodowali... Bezwzględna wojna kułakom! Śmierć im wszystkim".

"Czasem - pisał Ciurupa, komisarz ludowy do spraw aprowizacji - oddziały rekwizycyjne naśladowały metody carskiej policji". Nierzadko okupowały one wieś i torturowały chłopów w brutalny sposób, póki nie przekazali im wymaganej ilości artykułów żywnościowych oraz mienia. "Sposoby wymuszania przywodzą na myśl średniowieczną inkwizycję - donosił pewien urzędnik z Jelca - każą chłopom rozbierać się i klękać na podłodze, biczują ich albo biją, czasem na śmierć". Pojawienie się oddziału aprowizacyjnego wystarczało, by chłopi umykali w panice. Pewien zszokowany komisarz z guberni ufijskiej zrelacjonował następujący incydent. Wszedł do chaty chłopki, która, jak się zdawało, nie zdążyła uciec, gdy jego niewielki pluton, który wzięła za oddział aprowizacyjny, przybył do wsi. Zaczęła krzyczeć, zagarnęła małego synka. "Powalcie mnie i zabijcie, ale nie zabierajcie mojego dziecka", płakała. Komisarz próbował ją uspokoić, mówiąc, że jest bezpieczna, na co kobieta rzekła: "Myślałam, że macie zamiar mnie zabić. Nie miałam pojęcia, że istnieją bolszewicy, którzy nie mordują chłopów. Wszyscy ci, których widzieliśmy, to opriczniki [znienawidzeni poplecznicy Iwana Groźnego]". W borysoglebskim powiecie guberni tambowskiej - przyszłego bastionu powstania Antonowa - działał barbarzyński przywódca oddziału o nazwisku Margolin, który okradał chłopów, jak popadnie, gwałcił ich kobiety i zabierał konie, gdy nie mogli zapłacić daniny. Wielu chłopów było zmuszonych skupować zboże z sąsiedniej guberni woroneskiej albo rozstawać się z ostatnimi niezbędnymi zapasami żywności i nasion, by usatysfakcjonować Margolina. Inny lokalny tyran, przywódca oddziału o nazwisku Czeriemuchin, zamienił południowe wsie Bałaszowa, tuż za czerwonym frontem walki z Denikinem, w swoje prywatne skorumpowane lenno. Rekwirowano chłopom żywność i własność z brutalną siłą, często pozostawiając rolników bez jedzenia lub ziarna pod zasiewy, wiejskie kobiety zaś bez skrupułów gwałcono. Przywódca pobliskiego oddziału rekwizycyjnego pozostawił opis chłopskich nastrojów, które zaobserwował, gdy przejeżdżał przez "wsie Czeriemuchina": "Chłopi wzięli nas za pomocników Czeriemuchina, wszyscy padli na kolana i ukłonili się przed nami. Czuło się, że duch rewolucji wśród mieszkańców tej wsi został całkowicie stłumiony. Na ich obliczach znów malowało się wyraźnie niewolnictwo caratu. Wywarło to na nas przygnębiające wrażenie".

Rozniecenie "wojny klasowej" przez kombiedy zakończyło się całkowitą klęską. To tam marksistowski dogmat załamał się pod ciężarem chłopskiej rzeczywistości. Lwia część wsi uważała się za rolnicze społeczności równorzędnych członków połączonych więzami pokrewieństwa: często określali siebie mianem "chłopskiej rodziny". Taka była zasadnicza idea (jeśli nie realia) wiejskiej wspólnoty. W tej sytuacji wieś wrogo ustosunkowywała się do sugestii zakładania odrębnego ciała dla wiejskiej biedoty. Czyż nie mieli rady? Większość wiejskich wspólnot albo nie zdołała wybrać kombiedu, pozostawiając to zadanie agitatorom z zewnątrz, albo zakładała kombied, do którego wstępował każdy wieśniak z tego powodu, że - jak często mówiono - wszyscy chłopi są tak samo ubodzy. W takim wypadku kombiedu nie sposób było odróżnić od rady. Chłopi z Kisielewa-Czemizowki w okręgu atkarskim uznali, że kombied jest niepotrzebny, "ponieważ chłopi są sobie niemal równi, a ci ubodzy są już w radzie. Organizacja odrębnego kombiedu prowadziłaby jedynie do niepotrzebnych napięć między obywatelami tej samej wspólnoty". Bolszewiccy agitatorzy zupełnie nie byli w stanie wprowadzić na wsi podziałów klasowych. Biedni chłopi nie uważali siebie za "proletariuszy". Nie myśleli też o swych zamożniejszych sąsiadach jako o "burżuazji". Wszyscy uważali się za współmieszkańców wsi i spoglądali na wysiłki bolszewików zmierzające do rozbicia ich jedności z podejrzliwością i wrogością.

W rezultacie w wielu miejscach kombiedy zostały utworzone przez elementy spoza wiejskiej wspólnoty. Nie byli to ubodzy rolnicy, lecz napływowa ludność miejska i żołnierze, bezrolni rzemieślnicy i robotnicy wykluczeni ze wspólnoty. Badania nad 800 kombiedami z guberni tambowskiej wykazały, że niespełna połowa ich członków na szczeblu wołosti kiedykolwiek gospodarowała na roli; 30 procent stanowili w nich żołnierze. W na wpół przemysłowych wsiach północy takie typy społeczne mogłyby równie dobrze zostać uznane za "swojaków", ale na rolniczym południu byli obcy dla rdzenia wsi. Oderwani od chłopskiej wspólnoty, na której opierała się cała wiejska władza, nie byli w stanie wykonywać swoich zadań bez uciekania się do przemocy. Rekwirowali własność prywatną, dokonywali bezprawnych aresztowań, dewastowali cerkwie i generalnie terroryzowali chłopów. Przypominali bardziej lokalną mafię niż organ radzieckiego państwa. W pewnej wołosti saratowskiej kombiedem rządzili bracia Drużajewowie we współpracy z szefem regionalnej policji, towarzyszem Warłamowem. Objeżdżali wsie, wymuszając na przerażonych chłopach pieniądze, broń i wódkę. Konfiskowali także żywy inwentarz i przekazywali swoim poplecznikom spośród "wiejskiej biedoty". Pewnego chłopa, który nie był w stanie zapłacić haraczu, zmusili do patrzenia, jak gwałcą jego żonę. To państwo terroru działało przez sześć miesięcy. Wieśniacy wystosowali petycję do "towarzysza Lenina" w nadziei położenia temu kresu. Jak powiedział jeden z nich: "Ludzie zaczynają gadać, że za cara żyło się lepiej".

Na VI Zjeździe Rad w listopadzie Lenin wezwał do obalenia kombiedów. Był to początek nowej polityki - zatwierdzonej następnie w marcu przez VIII Zjazd Partii - poprawiania relacji z umiarkowanym chłopstwem. Oznaczało to przyznanie, że kombiedy toczyły, jak wyraził się Lenin, "niebezpieczną wojnę spustoszeń godzącą w interesy chłopów". Cała próba podzielenia wsi na dwie wrogie klasy została, jak sam stwierdził, zrozumiana opacznie i należało jej zaniechać. Jednak na naprawienie stosunków z chłopstwem było z pewnością już za późno.

Choć może wydawać się to dziwne, nazwisko i postać Lenina stały się powszechnie znane w Rosji dopiero we wrześniu 1918 roku - i to tylko dlatego, że o mały włos nie stracił życia. Podczas pierwszych dziesięciu miesięcy bolszewickich rządów rzadko widywano go publicznie. Strzały oddane w stronę jego samochodu w Nowy Rok przepełniły wodza światowej rewolucji lękiem o własne życie; potem rzadko odważał się opuszczać swe pilnie strzeżone kwatery w Smolnym czy na Kremlu. "Nikt nie znał nawet twarzy Lenina - pisała Krupska o tamtych pierwszych tygodniach. - Wieczorami często przechadzał się wokół Smolnego i nikt go nigdy nie rozpoznał, ponieważ nie było wówczas jeszcze żadnych jego portretów" *[Pierwszy oficjalny portret Lenina pojawił się dopiero w styczniu 1918 r.].

Wszystko to uległo zmianie 30 sierpnia. Lenin udał się do fabryki Michelsona na południowych przedmieściach Moskwy wygłosić przed robotnikami standardowe kazanie o potrzebie bronienia rewolucji, jak bolszewiccy przywódcy mieli w zwyczaju czynić w piątkowe popołudnia. Wcześniej dotarły do niego wieści, że Uricki, bolszewicki szef piotrogrodzkiej Czeki, zginął z rąk eserowskiego zamachowca Leonida Kannegissera. Rodzina Lenina błagała go o odwołanie tej wizyty; ale tym razem Lenin postanowił nie dać za wygraną. Kiedy opuścił fabrykę, przecisnęła się do niego przez tłum kobieta o nazwisku Fanny Kapłan i oddała do niego trzy strzały. Lenin upadł na ziemię, jego ochrona zaś rzuciła się w pościg za zamachowczynią. Gdy Lenina przewieziono z powrotem na Kreml, wydawał się na granicy śmierci. Jedna z kul utkwiła mu w szyi, obficie krwawił. Krew dostała się do jednego z płuc. (Nie powstrzymało go to przed upewnieniem się, że jego lekarze są bolszewikami). Przez następne kilka dni jego życie wisiało na włosku. Potem jednak zaczął dochodzić do siebie i przed 25 września uznano, że stan jego zdrowia pozwala mu wyjechać wraz z Krupską na rekonwalescencję do podmoskiewskiej wsi Gorki, gdzie zarekwirowano wiejską posiadłość do jego prywatnego użytku.

Szybki powrót Lenina do zdrowia bolszewicka prasa uznała za cud. Obwołano go postacią na miarę Chrystusa, obdarzoną nadprzyrodzonymi mocami, która nie lęka się poświęcić własnego życia dla dobra ludu. Bucharin, redaktor "Prawdy", wyssał z palca opowieść, że po postrzałach Lenin odmówił pomocy i że "z wciąż krwawiącym, przebitym płucem" powrócił natychmiast do pracy, by mieć pewność, że "lokomotywa" rewolucji się nie zatrzyma. W specjalnej broszurze przeznaczonej do masowej dystrybucji Zinowjew wychwalał Lenina jako chłopskiego syna, który "stworzył rewolucję": "On jest tym jedynym, wybranym z milionów. On jest przywódcą za sprawą bożej łaski. Taki wódz rodzi się w historii ludzkości raz na pięćset lat". W kolejnych tygodniach po zamachu w prasie pojawiały się dziesiątki podobnych peanów. Robotnicy martwili się rzekomo tylko o jedno: by "ich przywódca" powrócił do zdrowia. Na ulicach zaczęły pojawiać się plakaty z podobizną Lenina. On sam pokazał się po raz pierwszy w filmie dokumentalnym Kremlowska przechadzka Włodzimierza Iljicza, wyświetlanym jesienią w całej Moskwie, by przerwać wzbierającą falę plotek o jego śmierci. Tak rodził się kult Lenina - kult wymyślony przez bolszewików wyraźnie wbrew woli samego Lenina *[Według Boncza-Brujewicza Lenin nie pochwalał tego kultu (ideologia marksistowska negowała znaczenie jakiejkolwiek jednostki w historii) i ukrócił go po powrocie do zdrowia (W. Boncz-Brujewicz, Wspomnienia o Leninie).], reklamujący go jako "cara ludu".

Kult ten pod pewnymi względami przywodził na myśl pradawny kult świętego cara. Sięgał średniowiecznego zwyczaju kanonizowania książąt, którzy przedwcześnie zginęli, służąc Rosji. Jednak kult Lenina był czymś nowym w tym sensie, że czerpał również z istniejących w tradycji ludowej mitów przywódców ludu buntujących się przeciwko carowi, takich jak Stieńka Razin czy Jemielian Pugaczow, obdarzonych magicznymi mocami na wzór Chrystusa. Oto mieszanina chłopskiego chrześcijaństwa i pogańskiego mitu, które w ludowej świadomości długo łączyły rewolucję z poszukiwaniem prawdy i sprawiedliwości. Aranżerowie kultu Lenina świadomie wykorzystali ten motyw. "Lenina nie można zabić - oznajmił jeden z jego hagiografów 1 września - ponieważ Lenin jest jak powstanie uciśnionych. Póki żyje proletariat - żyje Lenin". A więc Lenin jako Chrystus robotników. Inny propagandzista utrzymywał, że to cudowna interwencja "woli proletariatu" odchyliła tor kul Kapłan niczym jakiś krzyż lub guzik na piersi, dzięki czemu nie zadały śmiertelnej rany. Wydawano wiersze opiewające Lenina jako męczennika wysłanego przez Boga, by cierpiał za biedotę:

 

Przybyłeś do nas, by ulżyć

Naszym nieznośnym cierpieniom,

Przybyłeś jako wódz, by zniszczyć

Wrogów robotniczego ruchu.

Nie zapomnimy udręki,

Którą ty, nasz wódz, dla nas zniosłeś.

Tyś jest męczennikiem...

 

Po zamachu wydano naprędce biografię Lenina dla robotników. Opatrzona tytułem, który prędzej mógłby kojarzyć się z kultem Stalina czy Mao, a brzmiącym Wielki wódz robotniczej rewolucji, przedstawiała Lenina jako w najwyższym stopniu mądrą, nadludzką, boską postać, wielbioną przez wszystkich robotników. Podobną broszurę dla chłopów Przywódca wiejskiej biedoty, W.I. Uljanow-Lenin, wydano w 100 000 egzemplarzy. Czytało sieją trochę jak Żywoty świętych, ulubioną lekturę chłopów. Wśród chłopstwa zaczęły krążyć wszelkiego rodzaju mity na temat Lenina, bojownika o prawdę i sprawiedliwość. Jego fotografie pojawiały się po raz pierwszy w odległych wioskach. Umieszczano je często w "czerwonym narożniku", świętym miejscu" we wnętrzu chłopskiej chaty, gdzie tradycyjnie ustawiano ikony i portrety cara.

Niedoszła zabójczyni Lenina, Fanny Kapłan, była młodą Żydówką i dawną członkinią partii anarchistycznej, która przeszła do SR. Oświadczyła Czece, że spisek na życie Lenina był wyłącznie jej dziełem. Mówiła, że Lenin zdradził rewolucję i że "żyjąc dłużej, tylko odwleka ideały socjalizmu na przyszłe dekady". Kapłan osadzono na Łubiance w tej samej celi, co brytyjskiego dyplomatę Bruce'a Lockharta, którego bolszewicy również aresztowali, podejrzewając o udział w spisku. Opisał, jak wchodziła do celi:

"Była odziana w czerń. Miała czarne włosy, oczy zaś nieruchomo utkwione w jednym punkcie, mocno podkrążone i z wielkimi cieniami. Jej twarz była blada. Wyraźnie żydowskie rysy nie prezentowały się atrakcyjnie. Mogła mieć między dwadzieścia a trzydzieści pięć lat. Domyśliliśmy się, że to Kapłan. Bolszewicy mieli bez wątpienia nadzieję, że zdradzi się w jakiś sposób, że nas zna".

Ale tego nie uczyniła. Wkrótce przewieziono ją na Kreml i niemal na pewno torturowano przed wykonaniem egzekucji (jej szczątki zniszczono bez śladu) 3 września. Wedle Angeliki Balabanoff, która wkrótce miała zostać sekretarzem Kominternu, Krupska płakała na myśl, że w osobie Kapłan rewolucyjny rząd zgładził pierwszą rewolucjonistkę. Można jedynie zastanawiać się, czy równie mocno opłakiwała tysiące innych rewolucjonistów, których wkrótce zamordowano w zemście za próbę zamachu na jej męża.

Choć Kapłan zawsze temu zaprzeczała, z miejsca oskarżono ją o pracę dla SR i zachodnich mocarstw [*Okazało się później na procesie SR w 1922 r., że Kapłan została zwerbowana przez organizację bojową SR, podziemną jednostkę terrorystyczną, oficjalnie niezwiązaną z Centralnym Komitetem SR (którego większość przeniosła się do Samary przed sierpniem 1918 r.), ale popieraną przez część jego członków (m.in. Goca), którzy pozostali w Moskwie. Organizacja bojowa zgładziła bolszewickiego komisarza Wołodarskiego 20 czerwca. Usiłowała także zamordować Trockiego w drodze na front wschodni; on jednak udaremnił ten plan, zmieniając w ostatniej chwili pociąg.]. Był to kolejny "dowód" w paranoicznej teorii, że reżim jest otoczony przez pierścień wrogów i że jeśli reżim ma przetrwać, trzeba toczyć z nimi nieustanną wojnę domową. Prasa bolszewicka domagała się zbiorowych odwetów. Po nakręceniu szalonej spirali pochwał dla bolszewickiego przywódcy nie trzeba było wiele, by przekształcić tę pasję w gwałtowną nienawiść do jego wrogów. Wydana 1 września w ogromnym nakładzie "Krasnaja gazieta" nadała ton:

"Będziemy bez litości zabijać naszych wrogów setkami. Niech będą ich tysiące, niech utoną we własnej krwi. Za krew Lenina i Urickiego niech leje się krew burżuazji - strumieniami, jak najszerszymi".

Peters, zastępca szefa Czeki, potępił zamach Kapłan na Lenina jako atak na klasę robotniczą i wezwał robotników do "zmiażdżenia hydry kontrrewolucji" przez zastosowanie masowego terroru. Komisarz spraw wewnętrznych rozkazał radom "natychmiast aresztować wszystkich eserowców" i brać "zakładników" en masse z grona "burżuazji i oficerów": na nich miano dokonywać egzekucji już "przy najmniejszym oporze". Był to sygnał rozpoczęcia czerwonego terroru.

*

"Nonsens, jak można robić rewolucję bez plutonów egzekucyjnych? Chcecie pozbyć się wrogów, wytrącając sobie broń z ręki? Jakie mamy inne środki represji? Kto przywiązuje do tego wagę w trakcie wojny domowej?"

Lenin traktował stosowanie terroru jako środek walki klasowej z "burżuazją". Od początku skłaniał się ku masowemu terrorowi klas niższych wymierzonemu w bogatych i uprzywilejowanych, co zawierało się w haśle "Łupić łupieżców!". "Musimy pobudzać dynamikę i ludową naturę terroru", pisał w czerwcu następnego roku. Masowy terror zapewnił bolszewikom silną bazę emocjonalnego poparcia pośród tych elementów biedoty, które czerpały niejaką satysfakcję z patrzenia, jak upadają bogaci i możni, bez względu na to, czy przynosiło to jakąkolwiek poprawę ich doli. Wczesny system Czeki ukształtowały bezpośrednio lokalne inicjatywy użycia masowego terroru.

Od czasu swego powstania w listopadzie 1917 roku Czeka rozrastała się błyskawicznie. Gdy wprowadzała się do swej pierwszej głównej siedziby w Piotrogrodzie, tworzyło ją skromne grono. Jej szef Dzierżyński nosił wszystkie jej akta we własnej teczce. Lecz pod koniec marca, gdy rząd przeniósł się do Moskwy i Czeka zajęła niesławny budynek Łubianki (w którym mieściło się wcześniej towarzystwo ubezpieczeniowe Lloyda), liczyła sobie już 600 członków, a liczba personelu wzrosła w czerwcu do 1000, nie włączając wojsk bezpieczeństwa wewnętrznego. Oddziały Czeki na prowincji rozwijały się wolniej; niemniej jednak niemal wszystkie gubernie i większość powiatów miały już swoje filie Czeki we wrześniu, gdy przyszedł rozkaz rozpętania czerwonego terroru.

Czeka była państwem w państwie. W zasadzie nie istniały takie aspekty sowieckiego życia, od walki z kontrrewolucją do wydawania zaświadczeń o opłaceniu podatku za psa, którymi by się nie zajmowała. Od początku działała poza ramami prawnymi. Komisariat Sprawiedliwości na próżno walczył o podporządkowanie jej sądom. Pukanie do drzwi w środku nocy, przesłuchania i więzienie bez oskarżenia, tortury i przyspieszone egzekucje - takie były metody Czeki. Jak wyraził się jeden z jej założycieli:

"Czeka nie jest komisją śledczą, sądem ani trybunałem. Jest organem walki na wewnętrznym froncie wojny domowej... Nie sądzi, tylko uderza. Nie przeprasza, lecz niszczy wszystkich, których przyłapie po drugiej stronie barykady".

Podczas pierwszych miesięcy bolszewickiej władzy Czeka nie była tak zbrodnicza, jaka stanie się później. Pewne źródło naliczyło 884 egzekucje odnotowane w prasie między grudniem a lipcem. Obecność lewicowych eserowców - którzy wstąpili do Czeki w styczniu i pozostali w niej nawet po wystąpieniu w marcu z Sownarkomu - wywierała hamujący wpływ. Podobnie jak protesty publiczne, zwłaszcza ze strony robotników, którzy niemal zawsze potępiali terror w swych strajkowych rezolucjach. Czas, kiedy społeczeństwo żyło w strachu przed Czeka, jeszcze nie nadszedł. Weźmy na przykład słynny incydent w moskiewskim cyrku. Wyzuci z poczucia humoru czekiści poczuli się urażeni antysowieckimi żartami klauna Bim-Boma i w samym środku jego numeru wtargnęli na arenę, żeby go aresztować. Początkowo publiczność sądziła, że jest to część występu, ale Bim-Bom zaczął uciekać, a czekiści strzelili mu w plecy. Ludzie zaczęli krzyczeć, wybuchła panika. Rozeszła się wieść o strzale, dając początek publicznym potępieniom terroru Czeki. Setki osób przybyły na pogrzeb klauna, który przekształcił się w demonstrację.

W tej wczesnej fazie terroru aresztowania często bywały przypadkowe. Wynikało to z chaotycznego charakteru nowo powstałego państwa policyjnego: praktycznie każdy mógł zostać aresztowany za sprawą denuncjacji przez wroga albo kaprysu lokalnego szefa Czeki. W pierwszych miesiącach więzienia Czeki zapełniały się ludźmi wszelkiego autoramentu. Książę Lwów, aresztowany przez Czekę w Jekaterynburgu, opisał w lutym swych współwięźniów jako "niezwykle różnorodną grupkę", od książąt i księżnych po zwykłych wieśniaków. Nawet kuzyn Lenina, Wiktor Ardaszew, został aresztowany i rozstrzelany przez jekaterynburską Czekę w styczniu 1918 roku. Bolszewicki przywódca dowiedział się o tym dopiero kilka miesięcy później, kiedy nakazał urzędnikowi przekazać Ardaszewowi pozdrowienia i usłyszał, że ów został zabity. Wydaje się, że bardzo lubił kuzyna. Ale uczucie nie było odwzajemniane. Ardaszew był czołowym kadetem w Jekaterynburgu i organizował strajk urzędników administracji państwowej przeciwko rządowi Lenina.

W rozwoju terroru wyróżniają się dwa punkty zwrotne: rewolta lewicowej SR oraz wymordowanie carskiej rodziny.

Rebelia lewicowej SR była jednym z najbardziej farsowych epizodów w historii rewolucji. Ucieleśniała naiwność lewicowych eserowców. Jest rzeczą niezwykłą, że w decydującym momencie lewicowi eserowcy mogli obalić bolszewicki reżim; wydaje się jednak, że sukces nie był częścią ich planu. Był to nie tyle coup d'etat, ile - podobnie jak lipcowe powstanie bolszewików w 1917 roku - samobójczy akt protestu publicznego mający pobudzić masy do stawienia oporu reżimowi. Lewicowi eserowcy w żadnym momencie nawet nie rozważali przejęcia władzy. Oni tylko bawili się w rewolucję.

Idee, które w grudniu przyciągnęły lewicowych eserowców do Sownarkomu, w lutym roku następnego wydawały się wszystkie bez wyjątku mocno zagrożone. Dyktatura zdławiła wolność rad. Monopol zbożowy oraz kombiedy zdeptały interesy chłopstwa. Wolności obywatelskie odeszły precz wraz z naiwnym poglądem lewicowych eserowców, że przez przyłączenie się do bolszewików w rządzie zdołają ograniczyć nadużycia władzy. Największym wszak rozczarowaniem był traktat brzeski. Podobnie jak lewicowi komuniści, tak i lewicowi eserowcy uważali, że pokój przekształcił Rosję w wasala cesarstwa niemieckiego i że pogrzebał jedyną nadzieję na rozszerzenie socjalizmu na zachód za sprawą rewolucyjnej wojny z imperialistami. Po podpisaniu pokoju lewica SR potępiła bolszewików jako zdrajców rewolucji i wystąpiła z Sownarkomu, mimo że pozostała w komitecie wykonawczym Rady oraz, jak na ironię, w strukturach Czeki. Hrabia Mirbach, niemiecki ambasador, który przybył w drugiej połowie kwietnia, by wznowić stosunki dyplomatyczne między Berlinem a Moskwą *[Sowiecka Rosja swoją pierwszą ambasadę zagraniczną otworzyła w owym czasie w Berlinie.], stał się celem terrorystycznych pogróżek ze strony lewicowych eserowców, którzy zdecydowanie chcieli zerwać pokój.

Ich kampania głośnego sprzeciwu osiągnęła szczyt na V Zjeździe Rad, który został otwarty w Teatrze Wielkim 4 lipca. Zważywszy na wiosenny odwrót od bolszewików w radach, lewicowi eserowcy mieli delegację liczną, choć nie aż tak, jak się spodziewali, podejrzewano zatem, że bolszewicy skaptowali na zjazd swoich popleczników. Lewica SR twierdziła, że reprezentuje masy, które poparły "sowiecką rewolucję", lecz poczuły się zdradzone przez bolszewików. Dwoje głównych liderów partii, Kamkow i Spiridonowa, ostro skrytykowało politykę bolszewików. Na czele ich listy zarzutów figurował "haniebny pokój", który, jak mówili, zaprzedał ukraińskich robotników i chłopów niemieckim imperialistom. Poprzysięgli wznowić wojnę rewolucyjną i wymachiwali pięściami w stronę carskiej loży, gdzie zasiadał hrabia Mirbach.

W późniejszych godzinach popołudniowych Dzierżyński udał się do koszar Pokrowskich i zażądał wydania Blumkina oraz Andriejewa w celu ich aresztowania. Tymczasem bojowy oddział Czeki aresztował jego samego i zadeklarował lojalność wobec rebelii. Buntownicy zajęli następnie główną kwaterę Czeki na Łubiance i pojmali Lacisa, uczynionego naprędce zastępcą Dzierżyńskiego. Nie była to uliczna rewolta, lecz rewolucja pałacowa w łonie Czeki: zawdzięczała wszystko nietypowemu dla bolszewików niedopatrzeniu. Lewicowym eserowcom pozwolono zająć siedem z dwudziestu miejsc w kolegium Czeki. Dzierżyński mianował lewicowego eserowca Aleksandrowicza swoim zastępcą i pozwolił mu zbudować oddział bojowy złożony wyłącznie z członków lewicowej SR. Wieczorem 6 lipca Aleksandrowicz - który według Spiridonowej nie wiedział nic o spisku na życie Mirbacha i dołączył do rewolty lewicowego odłamu SR właśnie 6 lipca - objął dowództwo nad zbuntowanym oddziałem.

W tym momencie praktycznie nic nie stało na przeszkodzie przejęciu władzy przez lewicę SR. Dysponowali 2000 dobrze uzbrojonych żołnierzy w stolicy w porównaniu z 700 wiernych reżimowi. Większość Strzelców Łotewskich, jedynych wyborowych wojsk w stolicy, na których mogli polegać bolszewicy, świętowała dzień św. Jana na polach Chodynki - miejscu masakry towarzyszącej koronacji ostatniego cara w 1896 roku - na przedmieściach stolicy. Łotysze nie mogli wrócić do Moskwy z powodu mgły, ulewnych deszczy i burz. Lenin był w stanie najwyższej paniki: podobnie jak Kiereński w październiku, nie miał wojsk do obrony swego reżimu. Vacietis, łotewski dowódca odpowiedzialny za obronę rządu, wspominał, jak został wezwany po północy na Kreml, gdzie "atmosfera przypomina linię frontu w teatrze wojny". Pierwsze pytanie Lenina brzmiało: "Towarzyszu, czy zdołamy wytrwać do rana?".

Tymczasem lewicowi eserowcy nie wykazywali żadnych chęci do wykorzystania swej wojskowej przewagi. Byli znacznie mniej zainteresowani przejęciem władzy niż wezwaniem do powszechnego powstania, by zmusić bolszewików do zmiany polityki. Lewicowi eserowcy nie mieli pojęcia, czym zakończy się takie powstanie: zdawali się na "rewolucyjną inwencję mas". Byli "poetami rewolucji" i, tak jak wszyscy poeci, w głębi serca anarchistami. W każdej fazie relacji z bolszewikami byli przez nich przechytrzani; i nawet teraz, gdy bolszewicy byli zdani na ich łaskę, lewicowi eserowcy wkrótce utracili przewagę. Zamiast pomaszerować na Kreml, liderzy lewicy SR udali się do Teatru Wielkiego, gdzie obradował Zjazd Rad. Spiridonowa wygłosiła długie i, jak zwykle, histeryczne przemówienie, potępiające bolszewicki reżim. Kiedy przemawiała, strażnicy odpowiedzialni za bezpieczeństwo na zjeździe otoczyli budynek i zablokowali wszystkie wyjścia. Delegatów bolszewickich wypuszczono, wszystkich innych zaś aresztowano. Lewica SR wpadła w pułapkę.

Jeszcze tego samego wieczoru bolszewicy odbili Łubiankę. We wczesnych godzinach porannych siły Vacietisa pokonały oddział bojowy w koszarach Pokrowskich. Wdzięczni bolszewicy nagrodzili Vacietisa kwotą 10 000 rubli oraz dowództwem frontu wschodniego: we wrześniu otrzymał dowództwo całej Armii Czerwonej. Mimo to lewicowi eserowcy zostali pokonani nie tyle przez Vacietisa, ile przez samych siebie. Jak ujął to ich partyjny towarzysz Steinberg, doznali porażki "nie dlatego, że ich przywódcom brakowało odwagi, lecz dlatego, że ich celem nie było bynajmniej obalenie rządu".

Aresztowano kilkuset buntowników. Na Aleksandrowiczu oraz dwunastu innych przywódcach oddziału bojowego wykonano 7 lipca przyspieszoną egzekucję. Większość pozostałych przywódców lewicowego odłamu SR uwięziono i osądzono w listopadzie - wziąwszy pod uwagę ówczesny klimat polityczny, dostali wyjątkowo łagodne wyroki (niektórzy bolszewicy nie chcieli ich w ogóle karać), a później zostali amnestionowani. Spiridonowa skazano na rok więzienia, a następnie amnestionowano, lecz w lutym 1919 roku aresztowano ponownie, uznano za obłąkaną i osadzono w areszcie na Kremlu. Wkrótce stamtąd zbiegła, zaskarbiwszy sobie sympatię strażników. Blumkin również zdołał uciec i przyłączył się później do bolszewików. Po nieudanym powstaniu lipcowym lewicowy odłam SR był jako partia skończony. Jego działaczy usunięto z rad i zmuszono do zejścia do podziemia. Setki uwięziono lub stracono78. Inni - którzy przeciwstawiali się lipcowemu powstaniu - odłączyli się i utworzyli nową Partię Rewolucyjnych Komunistów. Wraz z usunięciem lewicowych eserowców, którzy jako jedyni pełnili funkcję hamulca wobec bezprawia Czeki, rozpoczęła się nowa fala terroru. Jak na ironię, zważywszy na ich powiązania z Czeka, lewicowi eserowcy padli jej pierwszymi ofiarami.

Mikołaj nie zdradzał żadnych oznak tęsknoty za władzą. Z jego dzienników można wywnioskować, że przeżył wtedy jedne z najszczęśliwszych dni w całym swoim życiu. Uwolniony od brzemienia urzędu, które dźwigał zawsze z bólem serca, mógł swobodnie pędzić prywatne życie burżuazji, którego zawsze łaknął. Kiereński, który kilkakrotnie odwiedzał byłego cara w Carskim Siole (caryca uparcie nazywała go Kiedryńskim), pisał później, że "wszyscy ci, którzy obserwowali go w tamtej niewoli, twierdzili jednogłośnie, że Mikołaj II wydawał się ogólnie bardzo zrównoważony i sprawiał wrażenie zadowolonego z nowego stylu życia. Zdawało się, jak gdyby spadł mu z ramion wielki ciężar i doznał ogromnej ulgi". Mikołaj wypełniał spokojne dni w otoczeniu rodziny grą w domino, głośnym czytaniem Hrabiego Monte Christo, pracą w ogrodzie, wiosłowaniem, grą w tenisa i modlitwą. Nigdy wcześniej tak dobrze nie sypiał.

Pierwszy etap niewoli dobiegł końca w połowie sierpnia, kiedy to carską rodzinę ewakuowano do syberyjskiego miasta Tobolsk. Kiereński obawiał się o ich bezpieczeństwo osobiste. Od zawsze istniała bardzo realna groźba, że rozjuszony motłoch wtargnie do pałacu i dokona okrutnej zemsty na byłym carze: do jednej takiej próby podjętej przez żołnierzy z Piotrogrodu doszło już w marcu. Po wydarzeniach lipcowych ryzyko zdawało się wzrastać. Pierwotnie planowano wysłać cara i jego rodzinę do Anglii, dokąd Jerzy V, kuzyn Mikołaja, zapraszał go w marcu. Ale Rada Piotrogrodzka kategorycznie sprzeciwiła się temu pomysłowi, nalegając, by byłego cara uwięzić w Twierdzy Pietropawłowskiej. Ponadto Jerzy V cofnął swoje zaproszenie z obawy przed zrażeniem Partii Pracy, choć ów fakt był dość długo ukrywany przez zawstydzonych Windsorów *[Może się wydawać, że podtrzymywana przez następne siedemdziesiąt pięć lat odmowa brytyjskiej rodziny królewskiej do złożenia wizyty w Rosji z powodu zamordowania Romanowów zawiera dużą dozę typowej brytyjskiej hipokryzji.]. Postanowiono zatem wywieźć ich do Tobolska, prowincjonalnego zaścianka z dala od wpływów rewolucji, gdzie zamieszkali w dość komfortowym domu dawnego gubernatora. Oprócz licznych dam i dżentelmenów z carskiej świty rodzinie cara towarzyszyli dwaj pokojowi, sześć pokojówek, dziesięciu lokajów, trzech kucharzy, czterech pomocników kucharzy, kamerdyner, sommelier, pielęgniarka, sekretarz, fryzjer oraz dwa spaniele81.

Gołoszczokin błagał Swierdłowa o przekazanie mu cara, twierdząc, że w Tobolsku istnieje większe ryzyko jego ucieczki. Krążyły pogłoski o rozmaitych monarchistycznych spiskach - po części prawdziwe, po części domniemane, po części wyssane z palca - oswobodzenia carskiej rodziny. Swierdłow nie odmówił - z uralskimi bolszewikami się nie zadzierało - ale w rzeczywistości istniał tajny plan zlecony przez Komitet Centralny, by sprowadzić cara z powrotem do Moskwy, gdzie Trocki szykował wielki pokazowy proces w stylu procesu Ludwika XVI, ze sobą w roli głównego oskarżyciela. Trocki proponował "jawną rozprawę, która odsłoniłaby pełny obraz rządów (politykę chłopską, robotniczą, narodowościową, kulturalną, dwie wojny itd.). Przebieg postępowania radio transmitowałoby dla całego narodu; we wsiach codziennie odczytywano by i komentowano bieżące relacje z toku rozprawy".

Z myślą o tym Swierdłow rozkazał na początku kwietnia komisarzowi Wasilijowi Jakowlewowi sprowadzić do Moskwy Mikołaja oraz, jeśli to możliwe, resztę jego rodziny, żywych *[Jeszcze do niedawna rola Jakowlewa była owiana pewną tajemnicą. Dowodzono, że zarówno pracował dla bolszewików, jak i że był tajnym agentem białych, planującym ocalić carską rodzinę. Nowe dowody bezdyskusyjnie sytuują go w roli agenta Moskwy, choć prawdą jest, że w lipcu, gdy dowodził 2. Armią Czerwoną na froncie wschodnim, przeszedł na stronę białych.]. Jakowlewowi nakazano podróżować przez Jekaterynburg, by nie wzbudzać podejrzeń tamtejszych bolszewików, którzy porwaliby i zgładzili byłego cara, gdyby tylko poznali prawdziwy charakter misji Jakowlewa. I rzeczywiście, Rada regionu uralskiego przyjęła w kwietniu rezolucję potwierdzającą te obawy; Zasławski, jeden z jekaterynburskich komisarzy, przygotował zasadzkę, by uprowadzić cara. "Nie powinniśmy trwonić naszego czasu na Romanowów - powiedział Zasławski do Jakowlewa, gdy ów przybył do Tobolska - powinniśmy z nimi skończyć".

Podróż z Tobolska do Jekaterynburga miała obfitować w niebezpieczeństwa. Zaczynały się wiosenne roztopy zalewające drogi; carewicz, u którego stwierdzono ostatnimi czasy nawrót hemofilii, był zbyt chory, by ruszać w drogę. Jakowlew otrzymał z Moskwy polecenie, by zostawić resztę rodziny i zabrać tylko byłego cara. Lecz Aleksandra nie dopuściła do rozdzielenia jej z Mikołajem *[Carska para obawiała się, że Mikołaja zawiozą do Moskwy i zmuszą do podpisania pokoju brzeskiego. Fakt, że wierzyli, iż bolszewicy potrzebują czy też chcą jego podpisu, świadczy w znamienny sposób o ich całkowitym oderwaniu od politycznych realiów.], i w rezultacie para wyruszyła razem bez czworga dzieci (które dojechały później) odkrytymi wozami w stronę Tiumeni, najbliższej stacji węzłowej odległej o 270 kilometrów. Po drodze mijali Pokrowskoje, rodzinną wieś Rasputina. Aleksandra zanotowała w dzienniku: "Staliśmy długo przed domem naszego przyjaciela, widzieliśmy, jak jego rodzina i przyjaciele patrzą na nas, wyglądając przez okna".

Gdy już wsiedli w Tiumeni do pociągu, Jakowlew nabrał podejrzeń wobec lokalnych bolszewików. Doszły go słuchy, że oddział kawalerii planuje napaść na pociąg w drodze do Jekaterynburga i uprowadzić jego carskich podopiecznych - "ładunek", jak nazywano ich w szyfrowanych wiadomościach przesyłanych do Moskwy. Wybrał więc okrężną trasę na wschód przez Omsk. Wzmogło to podejrzenia jekaterynburskich bolszewików, że Jakowlew zamierza ocalić cara, być może wywieźć go do Japonii. Rozpętała się walka na telegramy, słane i przez Jakowlewa, i przez Gołoszczokina, nakłaniające Swierdłowa w Moskwie do przydzielenia każdemu z nich wyłącznej kontroli nad byłym carem. Tym razem Swierdłow powierzył ją Gołoszczokinowi, rozkazując Jakowlewowi zawrócić i udać się do Jekaterynburga. Wydaje się, że zapewnienia Gołoszczokina, że carskiej parze nie spadnie włos z głowy, przekonały Swierdłowa, który pozwolił wreszcie temu potężnemu przywódcy partii dopiąć swego. "Doszedłem do porozumienia z Uralcami - depeszował Swierdłow do Jakowlewa. - Podjęli kroki i dali gwarancje". Jakowlew nie protestował, ostrzegł jednak proroczo, że jeśli były car trafi do Jekaterynburga, prawdopodobnie nie wyjedzie stamtąd żywy. Swierdłow nie odpowiedział.

Decyzja o egzekucji przetrzymywanych Romanowów zapadła w pierwszym tygodniu lipca. Aż do swego ostatecznego upadku sowiecki reżim uparcie trwał na stanowisku, że morderstwa dokonano z wyłącznej inicjatywy bolszewików z Jekaterynburga. Lecz dowody archiwalne, jakie od tamtego czasu ujrzały światło dzienne, wskazują ponad wszelką wątpliwość, że rozkaz nadszedł od kierownictwa partii w Moskwie. Zachód dowiedział się o tym z zapisu w dzienniku Trockiego z 1935 roku, w którym wspominał rozmowę ze Swierdłowem, przeprowadzoną krótko przed morderstwem:

"Rozmawiając ze Swierdłowem, spytałem mimochodem: 'No tak, a gdzie car?' 'Już po nim', odparł. 'Zastrzelony'. 'A gdzie rodzina?' 'Rodzina razem z nim'. 'Cała?', spytałem, najwyraźniej z nutą zaskoczenia. 'Cała', potwierdził Swierdłow. 'Dlaczego?' Czekał na moją reakcję. Nie odezwałem się. 'A kto o tym zdecydował?', dociekałem. 'My podjęliśmy tutaj decyzję. Iljicz [Lenin] uważał, że nie powinniśmy zostawiać białym żywego sztandaru, zwłaszcza w obecnych trudnych okolicznościach...' Nie zadawałem więcej pytań i uznałem sprawę za zamkniętą".

Nowe dowody archiwalne jedynie uzupełniają szczegóły. Gołoszczokin przybył do Moskwy pod koniec czerwca na V Zjazd Rad. Jego poglądy, że Romanowów należy zgładzić, były powszechnie znane. Odbyła się narada z Leninem i pomysł w zasadzie zatwierdzono, nie ustalając konkretnej daty. Powróciwszy do Jekaterynburga, Gołoszczokin wysłał 16 lipca zaszyfrowany telegram do Swierdłowa i Lenina przez Zinowjewa, informując, że "z uwagi na okoliczności wojskowe" trzeba przeprowadzić egzekucję bez dalszej zwłoki. Miasto otoczył Korpus Czechosłowacki, a mając do dyspozycji zaledwie kilkuset czerwonogwardzistów, lokalni bolszewicy nie widzieli szans na bezpieczną ewakuację carskiej rodziny. W godzinach późniejszych tego samego dnia Moskwa potwierdziła, że egzekucja ma się odbyć natychmiast. Potwierdzenie równie dobrze mogło przyjść od samego Lenina.

Dlaczego bolszewicy zmienili zdanie i dokonali mordu, uchylając wcześniejszą decyzję o postawieniu Mikołaja w Moskwie przed sądem? Względy militarne były z pewnością jak najbardziej realne, wbrew opiniom wielu historyków. Czesi zdobyli Jekaterynburg 25 lipca, osiem dni po morderstwie, ale z łatwością mogli to uczynić kilka dni wcześniej, ponieważ miasto było otoczone i dysponowali znacznie większymi siłami niż czerwoni. Wątpliwe jednak, by oni lub biali pragnęli uczynić taką żałosną i skompromitowaną postać jak Mikołaj swoim "żywym sztandarem". Car jako ofiara męczeńskiej śmierci byłby dla nich bardziej przydatny niż żywy władca, który poniósł polityczną śmierć. Zarówno Denikin, jak i Kołczak mieli wystarczająco dużo inteligencji, by zdawać sobie sprawę, że wskrzeszenie monarchii po 1917 roku nie wchodzi w rachubę, choć obydwaj mieli w gronie swych doradców monarchistów. Być może bolszewicy tego nie rozumieli. Być może padli ofiarą własnej propagandy, że wszyscy biali bez wyjątku są monarchistami.

4 lipca lokalna Czeka przejęła odpowiedzialność za pilnowanie Romanowów w domu Ipatjewa. Jakow Jurowski, lokalny szef Czeki, który dowodził plutonem egzekucyjnym, należał do najbardziej zaufanych pomocników Lenina - bezwzględny, uczciwy, inteligentny i okrutny. Jego brat powiedział, że "lubił gnębić ludzi". Morderca cara był także Żydem - za co Żydom przyjdzie w przyszłości zapłacić. W noc mordu, z 16 na 17 lipca, około wpół do drugiej Jurowski zbudził carskiego lekarza i rozkazał mu obudzić resztę więźniów. O godzinie drugiej wszystkich jedenaścioro sprowadzono po schodach do piwnicy. Mikołaj niósł carewicza, za nim szła caryca z córkami, carski lekarz oraz reszta świty. Anastazja niosła spaniela wabiącego się Jemmy. Na ich żądanie przyniesiono dwa krzesła dla carycy i Aleksego, który dochodził do siebie po ostatnim krwotoku. Żadna z osób nie wydawała się świadoma tego, co ma nastąpić: powiedziano im, że w mieście doszło do strzelaniny i bezpieczniej będzie w piwnicy. Po kilku minutach do piwnicy wkroczył Jurowski z plutonem egzekucyjnym - złożonym z sześciu Węgrów, zwykle przedstawianych jako "Łotysze", oraz pięciu Rosjan. Każdemu przydzielono zastrzelenie konkretnej ofiary, kiedy jednak weszli do pomieszczenia, okazało się, że nie stoją przed właściwymi osobami, w dodatku pomieszczenie jest tak ciasne, że mordercy i ich ofiary praktycznie depczą sobie po palcach, zatem wprowadzenie pewnych zmian okazało się koniecznością: i właśnie to wywołało zamieszanie. Jurowski odczytał rozkaz rozstrzelania Romanowów. Mikołaj prosił o powtórzenie: jego ostatnie słowa brzmiały "Co? Co?". Następnie zaczęły padać strzały. Jurowski zastrzelił Mikołaja z bliska, z colta. Caryca także zginęła natychmiast. Kule odbijały się rykoszetem od ścian pomieszczenia, które wypełniło się dymem. Gdy po kilku minutach strzały ucichły, Aleksy leżał żywy w kałuży krwi: Jurowski dobił go dwoma strzałami w głowę. Anastazję, która także zdradzała oznaki życia, ugodzono kilkakrotnie bagnetem.

Wziąwszy pod uwagę wszystkie wyciągnięte na światło dzienne dowody, jest nie do pomyślenia, by którykolwiek z Romanowów przetrwał tę próbę ogniową *[Na pewno ocalał jedynie spaniel.]. Po morderstwie ciała wywieziono na ciężarówce i wrzucono do kilku pobliskich szybów kopalnianych. Okazały się zbyt płytkie, by ukryć zwłoki, toteż następnego dnia zostały stamtąd usunięte. Lecz w drodze do głębszych szybów ciężarówka ugrzęzła w błocie, postanowiono więc pogrzebać ciała w ziemi. Twarze oblano kwasem siarkowym, by ukryć tożsamość rozstrzelanych na wypadek, gdyby zostały odnalezione. Okazało się to niepotrzebne - i nieskuteczne. Groby odkryto dopiero po upadku sowieckiego reżimu. Wtedy analiza DNA kości sprowadzonych w 1992 roku do Wielkiej Brytanii wystarczyła, by ustalić poza wszelką wątpliwość, że należą do Romanowów.

Wieść o egzekucji dotarła do Lenina następnego dnia podczas posiedzenia Sownarkomu. Komisarze ludowi byli pochłonięci szczegółową dyskusją nad projektem dekretu o ochronie zdrowia, gdy Swierdłow wszedł z nowiną. Krótki komunikat o śmierci cara przyjęto ogólnym milczeniem. Potem Lenin rzekł: "Teraz przystąpimy do odczytania projektu artykuł po artykule".

Oficjalne zawiadomienie pojawiło się w "Izwiestiach" 19 lipca. Wzmiankowało jedynie o śmierci byłego cara i stwierdzało, że "żona oraz syn Mikołaja Romanowa zostali odesłani w bezpieczne miejsce". Wydawało się, że bolszewicy bali się przyznać do zamordowania dzieci i służby - niewinnych wszak ludzi - żeby nie stracić przez to publicznej sympatii. W rzeczywistości reakcja społeczna była niesłychanie powściągliwa. "Ludność Moskwy przyjęła wiadomość ze zdumiewającą obojętnością", odnotował Lockhart. Pogłoski, że zamordowano także pozostałych członków rodziny, wywołały pewne emocje. Wzburzeni byli tylko monarchiści. Brusiłow, w sercu monarchista, republikanin tylko w sferze intelektu, nie chciał dać wiary plotkom i każdego wieczora modlił się o "zaginionych Romanowów". Kłamstwo podtrzymywano aż do 1926 roku, kiedy to wydana w Paryżu książka N.A. Sokołowa Ubijstwo carskoj siemi, oparta na wnioskach powołanej przez Kołczaka komisji, nie pozwoliła dłużej przy nim trwać. Tymczasem jednak narodziła się legenda, że być może nie wszyscy Romanowowie zginęli. Ta legenda żyje do dziś, pomimo ogromnego ciężaru dowodów świadczących przeciwko niej. A wszystko to pokazuje jedynie, że fikcja jest bardziej popularna - oraz bardziej opłacalna - niż historia.

Dlaczego zamordowanie Romanowów nabrało takiego znaczenia w historii rewolucji? Można by rzec, że to tylko garstka osób, podczas gdy rewolucja dotyczy milionów. Taki argument przytaczają marksistowscy historycy, skłaniający się do traktowania tego wydarzenia jako mało istotnego epizodu towarzyszącego głównym wypadkom. Edward H. Carr poświęcił mu na przykład tylko jedno zdanie w trzytomowej historii rewolucji. W ten sposób pomija się jednak głębsze znaczenie morderstwa. Stanowiło ono deklarację terroru. Oświadczenie, że od tej pory jednostki nie będą się liczyć w wojnie domowej ani trochę. Trocki oznajmił niegdyś: "Musimy raz na zawsze położyć kres całemu temu papistowsko-kwakrowskiemu bełkotowi o świętości ludzkiego życia". I to właśnie uczyniła Czeka. Wkrótce po morderstwie Dzierżyński powiedział prasie:

"Czeka stoi na straży rewolucji, tak jak Armia Czerwona; tak jak w wojnie domowej Armia Czerwona nie może zatrzymać się, by spytać, czy mogłaby wyrządzić krzywdę konkretnym jednostkom, bo musi zważać tylko na jedną rzecz, zwycięstwo rewolucji nad burżuazją, tak Czeka musi bronić rewolucji i pokonywać wroga, nawet jeśli jej miecz miałby spadać od czasu do czasu na głowy niewinnych".

Po egzekucji byłego cara bolszewicy wymordowali pozostałych Romanowów *[Wielki książę Michał, brat Mikołaja, został stracony w czerwcu.]. Sześciu członków dawnej dynastii zamordowano następnej nocy w Ałapajewsku na północnym Uralu. W pewnym sensie ich śmierć była jedynie okruchem czerwonego terroru.

Jednym z najbardziej zatrważających aspektów terroru była jego przypadkowość. Pukanie do drzwi w środku nocy mogło obudzić niemal każdego. Bolszewicy usprawiedliwiali terror jako wojnę domową przeciwko kontrrewolucji. Jednak nigdy jasno nie określili, kim owi "kontrrewolucjoniści" byli. W istocie, ponieważ motorem terroru był paranoiczny lęk reżimu, że otaczają go wrogowie współdziałający ze sobą w celu jego obalenia - wedle tego poglądu spisku Kapłan nie można było oddzielić od opozycji mienszewików i eserowców, reakcji białogwardzistów, interwencji sojuszników, powstania Sawinkowa w Jarosławiu *[Boris Sawinkow, wiceminister wojny w rządzie Kiereńskiego z okresu afery Korniłowa, stanął 6 lipca na czele powstania oficerów w mieście Jarosław na północ od Moskwy. Rewolta zyskała poparcie miejscowych robotników i chłopów i rozszerzyła się chwilowo na sąsiednie miasta Murom i Rybińsk. Sowieckie wojska odzyskały Jarosław 21 lipca. Zastrzeliły 350 oficerów i cywili w odwecie za rewoltę, która była rzekomo wspólnym dziełem eserowców, białogwardzistów, Czechów i sojuszników. Podziemna organizacja Sawinkowa, Związek Obrony Ojczyzny i Wolności, miała powiązania z Centrum Narodowym w Moskwie, które wspierało Armię Ochotniczą. Otrzymywała pieniądze także od Czechów i aliantów, którzy łudzili się, że jedynym celem Sawinkowa jest zebranie nowej rosyjskiej armii w celu wznowienia wojny przeciwko mocarstwom centralnym. Nie ma dowodów łączących sojuszników z przygotowanym przez Sawinkowa spiskiem obalenia bolszewików.], chłopskich powstań i strajków robotniczych - za "kontrrewolucjonistę" mógł uchodzić praktycznie każdy. W tym sensie terror był wojną reżimu przeciwko ogółowi społeczeństwa - środkiem wymuszenia na nim posłuszeństwa. "Terror - pisał Engels - to niepotrzebne okrucieństwa popełniane przez przerażonych ludzi".

Objazd po więzieniach Czeki ujawniłby ogromną różnorodność przetrzymywanych tam osób. Jeden z byłych więźniów moskiewskiej Butyrki wspominał, że widywał tam polityków, byłych sędziów, kupców, handlowców, urzędników, prostytutki, dzieci *[Rządowa kontrola moskiewskich więzień z marca 1920 r. wykazała, że dzieci w wieku do siedemnastu lat stanowiły 5 procent więźniów ("Izwiestia gosudarstwiennowo kontrola", 4, 1920: 7-10).], duchownych, profesorów, studentów, poetów, dysydenckich robotników i chłopów - krótko mówiąc, cały przekrój społeczeństwa. Piotrogrodzka poetka Gippius pisała, że "nie było dosłownie rodziny, w której ktoś nie siedziałby w więzieniu, nie został wywieziony bądź nie zniknął bez śladu" w wyniku działań czerwonego terroru, a w kręgach, w których się obracała, z pewnością była to prawda.

Ofiarami Czeki padło wielu "burżuazyjnych zakładników" zgarniętych bez postawienia jakichkolwiek zarzutów, których w każdej chwili mogła czekać przyspieszona egzekucja, rzekomo za popełnienie jakiegoś czynu kontrrewolucyjnego. Oczywiście większość z nich nawet nie należała do burżuazji. Obławy były na to zbyt pospieszne, czasem polegały po prostu na przypadkowych aresztowaniach ludzi na odcinku ulicy zablokowanym z obu końców przez straż Czeki. Ludzi aresztowano za sam fakt przebywania w pobliżu sceny "burżuazyjnej prowokacji" (np. strzelaniny lub przestępstwa); albo za to, że byli krewnymi i znajomymi "burżuazyjnych" podejrzanych. Pewnego starszego mężczyznę aresztowano, ponieważ podczas ogólnego nalotu Czeka znalazła przy nim fotografię mężczyzny w dworskim mundurze: było to zdjęcie zmarłego krewnego zrobione w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Wiele osób wtrącano do więzień, ponieważ ktoś (jeden ktoś wystarczał) zadenuncjował ich jako "burżuazyjnych kontrrewolucjonistów". Takie denuncjacje wynikały często z drobnych porachunków albo zemsty. Na przykład Jakowa Choelsona, inspektora wojskowego, aresztowano w listopadzie, gdy dwaj ludzie wcisnęli się przed niego w kolejce do moskiewskiej opery. Krzyknęli "prowokacja!" i poskarżyli się odźwiernemu, że Choelson i dwaj inni wepchnęli się do kolejki. Wezwano Czekę i aresztowano Choelsona. Nikołaj Koczargin, drobny urzędnik, został aresztowany w tym samym miesiącu po kłótni z kolegą z pracy, który oddał mu dług w fałszywych bonach. Koczargin poszedł na skargę do Czeki - a już następnego dnia został aresztowany, ponieważ jego dłużnik zadenuncjował go jako handlarza sfałszowanymi bonami.

Do arbitralnych aresztowań dochodziło często zwłaszcza na prowincji, gdzie miejscowi szefowie Czeki byli "panami na włościach" toczącymi własne domowe wojny terroru. Zalecana przez Lenina zasada - że lepiej aresztować setkę niewinnych osób, niż ryzykować pozostawienie na wolności jednego wroga reżimu - zagwarantowała, że masowe i ślepe aresztowania stały się częścią systemu. Pieszechonow, więziony na Łubiance minister aprowizacji w rządzie Kiereńskiego, wspominał rozmowę ze współwięźniem, związkowcem z Włodzimierza, który nie mógł pojąć, dlaczego go aresztowano. Jedyne, co zrobił, to przyjechał do Moskwy i zameldował się w hotelu. "Jak się nazywasz" - spytał inny więzień. "Smirnow" - odparł, a jest to jedno z najpopularniejszych rosyjskich nazwisk. "W takim razie przyczyną aresztowania było twoje nazwisko - rzekł mężczyzna, podchodząc do nas. - Pozwólcie, że się przedstawię. Ja też nazywam się Smirnow i jestem z Kaługi. Na Tagance było nas siedmiu Smirnowów, a mówili, że w Butyrce jest dużo więcej... Na Tagance dowiedzieli się jakimś cudem, że pewien Smirnow, bolszewik z Kazania, znikł z dużą sumą pieniędzy. Powiadomiono Moskwę, wydano milicji rozkaz aresztowania wszystkich przybywających do Moskwy Smirnowów i wysyłania ich do Czeki. Usiłują złapać Smirnowa z Kazania". "Ale ja nigdy nie byłem w Kazaniu" - zaprotestował Władimir Smirnow. "Ani ja - odparł ten z Kaługi. - Nie jestem nawet bolszewikiem, i nie mam zamiaru nim zostać. Ale siedzę".

Lektura listów pisanych przez rodziny ofiar reżimu do Dzierżyńskiego pozwala lepiej pojąć ludzki dramat kryjący się za każdym aresztowaniem. Jelena Moszkina napisała taki list 5 listopada. Jej męża Wołodię, lat dwadzieścia siedem, inżyniera w moskiewskiej Radzie, uwięziono w Butyrce jako "burżuazyjnego zakładnika", twierdzono bowiem, że należy do Związku Właścicieli Domów. Moszkin wstąpił do Związku w imieniu swojej matki, lecz jej dom został sprzedany w 1911 roku, on sam zaś ze Związku wystąpił. Jelena błagała o możliwość zamienienia się z nim na odsiadkę, ponieważ mieli na utrzymaniu dwoje małych dzieci i tylko jedną pensję Wołodii na życie. Nie byli w stanie zapłacić 5000 rubli okupu żądanego przez miejscowego szefa Czeki, który przyznał, że nie ma żadnych dowodów obciążających jej męża i że jest on po prostu "zakładnikiem bogaczy". List Moszkiny nie zdał się na nic: opatrzono go skreśloną czerwonym ołówkiem adnotacją "do archiwum".

Lubow Kuropatkina napisała do Dzierżyńskiego 18 listopada. Jej męża Pawła uwięziono w Pskowie jako "burżuazyjnego zakładnika". Żołnierze jego pułku dwukrotnie wybierali go na swego oficera, raz po lutym i raz po październiku, mimo jego carskiego stopnia kaprala i niemłodego wieku (sześćdziesiąt osiem lat). Po przejęciu przez bolszewików władzy poprowadził pułk na Wzgórza Pułkowskie przeciw wojskom Kiereńskiego. Za to żołnierze pozwolili mu zachować oszczędności, 50 000 rubli, które ofiarował następnie Radzie w Krasnym Siole. W kwietniu 1918 roku Kuropatkin zapadł na malarię i małżonkowie wyjechali na wieś w pobliżu Pskowa, by uprawiać tam niewielki skrawek ziemi z przydziału. Kuropatkina aresztowano przed pierwszymi zbiorami, a jego żona, zdana na samą siebie, musiała wyżywić siedmioro dzieci oraz ojca w mocno podeszłym wieku. Miała dwóch dorosłych synów w Armii Czerwonej oraz trzeciego, który zaginął na Węgrzech jako jeniec wojenny. "Sama jestem od zawsze wątłego zdrowia, nie mogę wykonywać pracy fizycznej, a ciągła troska o bezpieczeństwo męża jeszcze bardziej nadszarpnęła moje siły. Nie mogę jeździć sześćdziesiąt wiorst do więzienia w Chełmie, by go odwiedzać". Jej list także oznaczono adnotacją "do archiwum".

Nadieżda Brusiłowa to kolejna autorka listów do Dzierżyńskiego. Brusiłowa aresztowano 13 sierpnia chwilę po północy i uwięziono na Łubiance. Jego mieszkanie musiało być obserwowane, ponieważ wcześniej tego samego wieczoru podeszło do niego dwóch agentów Komuczu, którzy oferowali mu dużą sumę pieniędzy, by pojechał z nimi do Samary i pomógł w dowodzeniu nowo powstałą Armią Ludową. Brusiłow odmówił; ale to nie uchroniło go przed aresztowaniem (a agentów Komuczu przed rozstrzelaniem). Podczas nalotu czekiści skonfiskowali wszystkie medale Brusiłowa: musiał przeżywać katusze, tracąc te ostatnie cząstki swojej przeszłości. Brusiłowowi nie postawiono nigdy zarzutów. Nadieżdzie powiedziano, że nie został nawet aresztowany, a jedynie "wsadzony do więzienia", by nie wpadł w ręce przeciwników reżimu. "Jego nazwisko jest zbyt popularne", rzekł pewien czekista do Nadieżdy. Dzierżyński osobiście wyjaśniał Brusiłowowi, że został zatrzymany, ponieważ mają "dowód", że Lockhart planuje dokonać w Moskwie zamachu stanu i ogłosić generała "dyktatorem". Brusiłow odparł, że nie spotkał się nigdy z brytyjskim agentem, na co Dzierżyński przyznał szczerze: "Wszystko jedno, nie możemy ryzykować, ludzie poszliby za waszym nazwiskiem" *[Brat Brusiłowa, Boris, został podówczas również aresztowany, wraz z trzema innymi członkami rodziny. Byli "zakładnikami" i mieli zostać rozstrzelani, gdyby Brusiłow przyłączył się do antybolszewików. Boris był wtedy chory na grypę, zabrano go dosłownie prosto z łóżka. Zmarł w więzieniu kilka dni po aresztowaniu, nie otrzymawszy żadnej pomocy lekarskiej.]. Kiedy Brusiłow zapytał, co mógłby zrobić, by przyspieszyć swoje uwolnienie, otrzymał od przywódcy Czeki równie szczerą odpowiedź, jak uprzednio: "Napisać wspomnienia o dawnej armii i zelżyć stary reżim". Starego generała wypuszczono w październiku i umieszczono w areszcie domowym. Miarą cierpienia, jakiego musiał zaznać, pozbawiony wszelkich medykamentów do leczenia rannej nogi, jest fakt, że nawet ów wielki patriota błagał, by pozwolono mu wyemigrować z rodziną z Rosji i osiąść w "jakimś neutralnym kraju".

Warunki w więzieniach Czeki były zasadniczo znacznie gorsze niż w jakimkolwiek carskim więzieniu. Rządowa inspekcja przeprowadzona w moskiewskim więzieniu na Tagance w październiku 1918 roku ujawniła na przykład przeludnione cele, brak wody, rażąco skąpe racje żywnościowe i niedostateczne ogrzewanie oraz ścieki zrzucane wprost na podwórze. Niemal połowa z 1500 więźniów cierpiała na przewlekłe choroby, w tym 10 procent na tyfus. W celach natrafiano na zwłoki. Twierdza Pietropawłowska, wielki symbol carskiego państwa więziennego, stała się teraz miejscem jeszcze bardziej złowrogim. Mienszewik Dan, którego więziono tam w 1896 roku, znalazł się kolejny raz za kratami twierdzy w 1921 roku. Podczas gdy dawniej w celi przebywał jeden więzień, teraz było ich dwóch lub trzech; po raz pierwszy więziono również kobiety. Dan był wraz z setkami współwięźniów przetrzymywany w piwnicy, zajmowanej poprzednio przez magazyny żywności. Każdą maleńką celę dzieliły ze sobą cztery osoby. Ściany "ociekały wilgocią", nie było światła, a więźniów karmionych tylko raz dziennie nigdy nie wypuszczano, by mogli zażyć ruchu. W porównaniu ze stanem obecnym dawny więzienny reżim w twierdzy wydawał się wakacyjnym obozem. Przed rokiem 1917 większości więźniów pozwalano na otrzymywanie od rodzin jedzenia i papierosów, ubrań, książek i listów.

Wiele spośród cieszących się fatalną sławą metod Czeka zapożyczyła od carskiej policji. Wykorzystywanie prowokatorów, kapusiów, stosowanie tortur w celu wymuszenia zeznań oraz denuncjacje - wszystko to było żywcem wzięte z podręczników ochrany *[W latach osiemdziesiątych XX wieku KGB nadal szkoliło swych rekrutów na podręcznikach ochrany]. Trudno się temu dziwić - i nie tylko dlatego, że, jak powiedział Flaubert, "w każdym rewolucjoniście drzemie żandarm". Bolszewicy siedzieli w carskich więzieniach latami. Poznali system od podszewki. Teraz zaś stosowali go z zemsty. Dzierżyński spędził w carskich więzieniach i obozach pracy połowę dorosłego życia, zanim stanął na czele Czeki. Nie jest zaskoczeniem, że postanowił poddawać swe ofiary tym samym okrucieństwom, jakich zaznał w tamtych latach. Nienawiść i zobojętnienie na ludzkie cierpienie były w różnym stopniu zakorzenione w umysłach wszystkich bolszewickich przywódców - to zaś bez wątpienia było spuścizną ich więziennych lat.

Pomysłowości stosowanych przez Czekę metod torturowania mogła dorównać jedynie hiszpańska inkwizycja. Każdy lokalny oddział Czeki miał własną specjalność. W Charkowie upodobano sobie "numer z rękawiczką" - parzono dłonie ofiar wrzątkiem, aż pokryta pęcherzami skóra dawała się zdjąć: ofiarom pozostawały obdarte do żywego mięsa, krwawiące dłonie, a torturującym "rękawiczki z ludzkiej skóry". Czeka w Carycynie przepiłowywała ofiarom kości. W Woroneżu umieszczano nagie ofiary w nabijanych gwoździami beczkach, które potem toczono. W Armawirze miażdżono czaszki, zaciskając wokół głowy ofiary skórzany pas z żelaznym sworzniem. W Kijowie przymocowywano do tułowia ofiary klatkę ze szczurami i ją podgrzewano, tak że rozjuszone zwierzęta wgryzały się w jelita, szukając drogi ucieczki. W Odessie przykuwano ofiary łańcuchami do desek i powoli wsuwano do pieca albo zbiornika z wrzątkiem. Ulubioną zimową torturą było oblewanie wodą nagich ofiar dopóty, dopóki nie zamieniły się one w żywe lodowe posągi. Wielu funkcjonariuszy Czeki preferowało tortury psychologiczne. Jeden z nich kazał prowadzić ofiary rzekomo na egzekucję, po czym strzelano do nich ślepymi nabojami. Inny kazał grzebać ofiary żywcem albo wkładać do trumny z cudzymi zwłokami. Niektórzy zmuszali do patrzenia, jak się torturuje, gwałci lub zabija bliskie ofiarom osoby.

Nie trzeba dodawać, że wśród personelu Czeki było wielu sadystów. Traktowali tortury jako rodzaj rozrywki, rywalizując ze sobą o to, kto dopuści się najdalej posuniętej przemocy. Niektóre ofiary wspominały, jak stojący dokoła czekiści śmiali się z zadawanych tortur. Urządzano nawet "polowania na ludzi". Większość sadystów była młodymi, jeszcze nastoletnimi mężczyznami, odczłowieczonymi przez wojnę i rewolucję. Wielu koniecznie chciało dowieść swojej "twardości". Istnieją także dowody sugerujące, że dość liczni spośród nich nie byli Rosjanami - lecz Polakami, Łotyszami, Ormianami i Żydami - i to oni stanowili wysoki odsetek w strukturach Czeki. Lenin z pewnością preferował zatrudnianie ich w Czece, twierdząc, że Rosjanie są "nazbyt miękcy", by wprowadzać "surowe środki" terroru. Niemniej jednak wiele metod torturowania stosowanych przez Czekę przywodziło na myśl brutalne formy zabijania znane wśród rosyjskich chłopów. Płeć nie zwalniała od dokonywania aktów sadystycznej przemocy. Na przykład w Odessie Wiera Griebiennikowa w ciągu dwóch miesięcy zamordowała ponoć ponad 700 osób, w tym wiele gołymi rękami. Rebeka Platinina-Maisel zabiła w Archangielsku ponad setkę, w tym całą rodzinę swego byłego męża, którą ukrzyżowała w akcie okrutnej zemsty.

Ta nieustająca przemoc znieprawiała do tego stopnia, że dla wcale niemałej liczby czekistow kończyło się to chorobą psychiczną. Bucharin twierdził, że zaburzenia psychopatyczne stanowiły ryzyko zawodowe czekistow. Wielu czekistow uodparniało się na mord, pijąc na umór albo zażywając narkotyki. Na przykład notoryczny sadysta Sajenko, charkowski mistrz "numeru z rękawiczkami", był kokainistą. By zdystansować się od okrucieństw, czekiści stworzyli na wzór slangu gangsterów eufemizmy czasownika "zabijać": mówili o "strzelaniu do kuropatwy", "pieczętowaniu" ofiary i inne.

Egzekucje były produktem końcowym tej machiny terroru. W latach wojny domowej wykonano dziesiątki tysięcy przyspieszonych egzekucji na podwórzach i w piwnicach lub na pustych polach na obrzeżach miast. Czeka "opróżniała" całe więzienia, nim miasto poddawano białym. Nocą mieszkańcy miast próbowali spać przy odgłosach rozstrzeliwania ludzi. Natomiast samym bolszewikom mord nie spędzał snu z powiek. W 1919 roku podczas obrad Sownarkomu Lenin napisał liścik i podał go Dzierżyńskiemu. "Ilu niebezpiecznych kontrrewolucjonistów mamy w więzieniach?" Dzierżyński nagryzmolił: "Około 1500" i oddał karteczkę Leninowi. Ten spojrzał na nią, postawił krzyżyk przy podanej liczbie i ponownie przekazał ją szefowi Czeki. Tamtej nocy z rozkazu Dzierżyńskiego rozstrzelano w Moskwie 1500 więźniów. Okazało się to straszliwą pomyłką. Lenin wcale nie nakazał egzekucji: zawsze stawiał krzyżyk przy wszystkim, co przeczytał, by zaznaczyć, że zapoznał się z treścią i ją rozważył. W wyniku prostego błędu Dzierżyńskiego 1500 osób straciło życie.

Niektóre z protestów Gorkiego trafiały bezpośrednio do Lenina. Przywódca bolszewików odnosił się pobłażliwie do wysiłków swego ulubionego pisarza, zmierzających do ocalenia ludzkich dusz przed stosem rewolucji. W kilku sprawach interweniował nawet osobiście. Na przykład pisarz Iwan Wolny zawdzięcza swe zwolnienie z więzienia Czeki w mieście Orzeł wspólnym staraniom Gorkiego i Lenina. Jednak Lenin nie chciał słyszeć o generalnej krytyce terroru, jakiej dokonywał Gorki. Odpowiadając na przykład w sprawie aresztowania Tonkowa, Lenin przyznał w liście do Gorkiego, iż "doszło do pewnych pomyłek", lecz w kolejnych wersach usprawiedliwiał ogólną politykę aresztowań osób takich jak Tonkow, których podejrzewano o "bliskie związki z kadetami", ze względów prewencyjnych. W owym liście Lenin ujawnił różnice między sobą a Gorkim. Były to zarazem podstawowe różnice - i środków, i celów - między bolszewikami a demokratycznymi socjalistami:

"Czytając waszą szczerą opinię w tej sprawie, przypominam sobie waszą uwagę [z dawnych czasów]: 'My, artyści, jesteśmy ludźmi nieodpowiedzialnymi'. Otóż to! Wypowiadacie niesłychanie gniewne słowa - o czym? O kilkudziesięciu (a może nawet kilkuset) osobach z grona kadeckiej lub bliskiej kadeckim kręgom szlachty spędzających w więzieniu raptem kilka dni, ażeby zapobiec spiskom... które zagrażają życiu dziesiątków tysięcy robotników i chłopów. Doprawdy katastrofa! Cóż za niesprawiedliwość. Kilka dni, czy nawet kilka tygodni więzienia dla intelektualistów dla zapobieżenia masakrze dziesiątków tysięcy robotników i chłopów! Artyści faktycznie są ludźmi nieodpowiedzialnymi".

W łonie samej partii również zdarzali się krytycy - nie tyle samego terroru, ile jego ekscesów. Kamieniew, Bucharin i Olminski przypuścili atak na czekistowskie nadużycia władzy. W gruncie rzeczy podjęli przerwane w lipcu działania lewicowego odłamu SR w Komisariacie Sprawiedliwości, będące próbą podporządkowania Czeki państwu. Ich kampania osiągnęła kulminację w listopadzie, gdy zażądano zlikwidowania Czeki i zastąpienia jej nowym organem terroru bezpośrednio podlegającym kontroli Komitetu Wykonawczego Rady. Lecz "twardzi ludzie" partii - Lenin, Stalin i Trocki - stanowczo obstawali za Czeka. Późniejsze próby powściągnięcia Czeki, takie jak ustawa lutowa z 1919 roku, na niewiele się zdały. Mimo że Czeka podlegała Komisariatowi Sprawiedliwości, funkcjonowała dalej - jako państwo w państwie - wymykając się jego kontroli. Jedynie bolszewicki Komitet Centralny, a od 1919 roku Politbiuro, sprawował rzeczywistą kontrolę nad Czeka. Lenin osobiście interesował się wnikliwie jej działalnością i chronił ją przed krytyką i reformą.

W początkowej fazie ruchu białych na południu antysemityzm odgrywał stosunkowo marginalną rolę. Żydzi byli nawet w Armii Ochotniczej, a niektórzy zostali bohaterami marszu lodowego. Biuro Informacyjno-Agitacyjne OSWAG, organ propagandowy Denikina, zatrudniało wielu Żydów. Ale gdy biali weszli na terytorium Ukrainy, gdzie znajdowało się większe skupisko ludności żydowskiej niż w rejonie Donu, szeregowych żołnierzy ogarnęła mściwa nienawiść do Żydów. Inicjatywa wyszła od Kozaków i ich pułkowych dowódców, aczkolwiek Denikin, bierny antysemita, uczynił niewiele, by stawić jej opór, a kilku jego generałów wręcz ją podsycało. Żydów wyparto z armii Denikina i administracji. Propaganda białych przedstawiała reżim bolszewicki jako żydowski spisek i rozsiewała mit, że wszyscy główni przywódcy bolszewiccy są Żydami, z wyjątkiem Lenina *[Ów mit zyskał popularność w kręgach zachodnich. Na przykład generał Holman, szef brytyjskiego poselstwa do Denikina, powiedział żydowskiej delegacji, że z trzydziestu sześciu komisarzy w Moskwie, tylko Lenin nie jest Żydem.]. Jako szefa Armii Czerwonej Trockiego (inaczej Bronsztejna, jak wspominała mimochodem prasa białych) uznano za potwora, "żydowskiego masowego mordercę" rosyjskiego narodu. Żydów winiono za zamordowanie cara, prześladowanie Cerkwi prawosławnej oraz za czerwony terror. Prawdą jest, że Żydzi wiedli prym w strukturach Czeki w Kijowie oraz innych miastach. Ale faktu tego użyto jako pretekstu do wzięcia krwawego odwetu na ludności żydowskiej jako całości. Jak rzekł niegdyś główny rabin Moskwy, Troccy wywołali rewolucję, lecz rachunek zapłacili Bronsztejnowie. Większość przywódców białych, z Denikinem włącznie, wyznawało pogląd, że Żydzi sami sprowadzili na siebie pogromy przez swoje "poparcie" dla reżimu bolszewików. Cały ruch białych przenikała idea, że prześladowania Żydów są w pewien sposób usprawiedliwione jako narzędzia kontrrewolucji. Rosyjski prawicowiec Szulgin, główny głosiciel zbiorowej winy Żydów, przyznał później, że pogromy były zemstą białych za czerwony terror. "Potraktowaliśmy 'Żydków' dokładnie tak, jak bolszewicy potraktowali 'burżujów'. Oni krzyczeli 'śmierć burżujom!' Więc my odpowiedzieliśmy 'śmierć Żydkom!' ".

Pierwszego poważnego pogromu dopuściły się bandy ukraińskich nacjonalistów Petlury zimą 1918/1919 roku. Partyzanci Machny i Grigorjewa także dokonywali pogromów, podobnie jak Polacy w 1920 roku, a także niektóre jednostki Armii Czerwonej. We wszystkich pogromach, z wyjątkiem mordów popełnianych przez Polaków (kierujących się motywem rasowym), antyżydowska agresja wiązała się z rabowaniem i niszczeniem żydowskiego mienia. Wywodzący się z chłopstwa żołnierze ukraińscy nienawidzili Żydów głównie dlatego, że byli kupcami, właścicielami gospód, a także lichwiarzami, w skrócie "burżuazją" z "obcych" miast, która zawsze wyzyskiwała "prostych wieśniaków" i skazywała ich na życie w biedzie. Rzeczą powszechną wśród przywódców owych pogromów było nakładanie na Żydów horrendalnie wysokiego podatku rewolucyjnego - w przekonaniu, że są bajecznie bogaci - i zabijanie branych spośród nich zakładników, gdy podatki nie zostały zapłacone. Bolszewicy posługiwali się takimi samymi metodami w okresie czerwonego terroru. Równie często przywódcy pogromów uprawniali swoich żołnierzy do plądrowania żydowskich sklepów i domów, a przy okazji mordowania i gwałcenia Żydów oraz zezwalali lokalnej ludności rosyjskiej na udział w łupach pod pretekstem, że Żydzi wzbogacili się na spekulacjach w kryzysie gospodarczym i że ich majątek powinien zostać zwrócony ludziom. Bolszewicy zwali to łupieniem łupieżców.

Ten sam prymitywny instynkt rabowania, gwałcenia i mordowania ludności żydowskiej, którą uważano za zamożną, obcą i słabą, napędzał pogromy przeprowadzane przez wojska Denikina. Lecz tym razem znacznie bardziej wyraźny niż w wypadku wcześniejszych pogromów stał się motyw nienawiści rasowej do Żydów oraz, jak wyraził się pewien oficer białych, nienawiści do Żydów jako "wybranego narodu bolszewików". Palono i niszczono całe żydowskie miasteczka pod pretekstem popierania przez nie czerwonych (czyż można się temu dziwić?). Na synagogach malowano czerwone gwiazdy. Żydów brano jako zakładników i rozstrzeliwano w odwecie za czerwony terror. Zwłoki wystawiano na ulicach z tabliczką "Zdrajcy" lub wyciętą na skórze czerwoną gwiazdą.

Po odebraniu czerwonym jakiegoś miasteczka biali oficerowie powszechnie zezwalali żołnierzom na rabowanie i mordowanie Żydów wedle upodobania przez dwa lub trzy dni. Traktowano to jako nagrodę dla żołnierzy i sprawiedliwą karę za rolę odegraną przez Żydów we wspieraniu czerwonych. Nie ma żadnych odnotowanych wypadków powstrzymania pogromu przez oficera białych, jest natomiast kilka takich, kiedy to nawet starsi generałowie, tacy jak Mamontow czy Maj-Majewski, wydawali rozkaz atakowania Żydów. Do jednego z najstraszliwszych pogromów doszło w Kijowie, tuż pod nosem władz białych. Od 1 do 5 października kozaccy żołnierze krążyli po mieście, włamując się do żydowskich domów, żądając pieniędzy, gwałcąc i mordując. Oficerowie i miejscowi duchowni zachęcali ich do tego mowami i kazaniami, w których przekonywali, że "Żydki zabijają naszych i popierają bolszewików". Nawet Szulgin, zagorzały antysemita, był zaniepokojony klimatem "średniowiecznego terroru" na ulicach oraz "rozdzierającym wyciem Żydków" w nocy, "od którego serce się kraje". Mimo to rządzący miastem generał Dragomirow nie rozkazał przerwania pogromu aż do 6 października, kiedy to mordercza orgia wreszcie przygasła samoistnie.

Wielu pogromom towarzyszyły makabryczne tortury dorównujące tym, które stosował czerwony terror. W mieście Fastów Kozacy wieszali swoje ofiary pod sufitem, odcinając je ze stryczka tuż przed śmiertelnym uduszeniem się; jeśli krewni, którzy przyglądali się temu z przerażeniem, nie byli w stanie zapłacić żądanej kwoty, Kozacy powtarzali całą operację. Odcinali szablami kończyny i nosy, wyrywali nienarodzone dzieci z łon matek. Podpalali żydowskie domy i zmuszali tych, którzy usiłowali uciekać, do powrotu w płomienie. W niektórych miejscach, na przykład w Czarnobylu, Żydów stłoczono w synagodze, a następnie spalono ich żywcem. Gdzie indziej, jak choćby w Czerkasach, dokonywano zbiorowych gwałtów na jedenasto-i dwunastoletnich dziewczynkach. Wiele ofiar znajdowano później z ranami od noża i miecza na dziecięcych genitaliach. Jeden z najbardziej przerażających pogromów miał miejsce w niewielkim podolskim miasteczku Kriwoje Oziero podczas końcowej fazy odwrotu białych pod koniec grudnia. Na tym etapie wojska białych przestały już przejmować się światową opinią i całkowicie zapomniały o rozsądku. Twerscy Kozacy poddali torturom i okaleczyli setki Żydów, w tym wiele kobiet i małych dzieci. Setki ciał porzucono w śniegu na pożarcie świniom i psom. Pośród tej makabry kozaccy oficerowie urządzili surrealistyczny bal w budynku miejscowej poczty, z wieczorowymi strojami i orkiestrą, na który zaprosili miejscowy magistrat oraz grupę prostytutek sprowadzonych z Chersonia. Podczas gdy żołnierze zabijali Żydów dla rozrywki, oficerowie oraz ich beau monde raczyli się szampanem i tańczyli do białego rana.

Dzięki otwartym niedawno archiwom mamy teraz pełniejsze wyobrażenie o tym, jak wielu Żydów zginęło podczas pogromów wojny domowej. Dokładnej liczby nie poznamy nigdy. Nawet pogromy dokonywane przez białych, najlepiej udokumentowane, nastręczają wszelkiego rodzaju problemów statystycznych, a przecież nie należały do jedynych; ofiar innych pogromów (których dopuszczali się ukraińscy nacjonaliści, partyzanci Machny, szturmujące wojska polskie oraz czerwoni) nigdy nie policzono. Można jednak rzec z niejaką pewnością, że całkowita liczba ofiar musiała przekraczać 31 071 oficjalnie odnotowanych pochówków, a nawet 50 000-60 000 osób, którą to liczbę na podstawie szacunkowych danych podawali badacze w przeszłości. Najważniejszy dokument, jaki wyłonił się z rosyjskich archiwów ostatnimi laty, raport dochodzenia prowadzonego przez organizacje żydowskie w Rosji radzieckiej z 1920 roku, mówi o "ponad 150 000 odnotowanych śmierci" oraz nawet 300 000 ofiar, łącznie z rannymi i zamordowanymi.

Triumf nowego reżimu

Bolszewicy nie przypominali żadnej partii zachodniej. Byli raczej klasą rządzącą, podobną pod wieloma względami do arystokracji, z którą sam Lenin często ją porównywał. "Skoro 10 000 arystokratów mogło rządzić całą Rosją - dlaczego nie my?", powiedział kiedyś. Towarzysze rzeczywiście zajmowali miejsca arystokracji. Wstąpienie do partii po 1917 roku przypominało dołączenie do grona arystokracji. Przynosiło awans na posady w biurokracji, status i przywileje elity oraz osobisty udział w państwie partyjnym. Etos partii rządził każdym aspektem życia publicznego w sowieckiej Rosji, tak jak etos arystokracji rządził życiem publicznym w carskiej Rosji. Być może korupcja była nieunikniona w partii takiej jak bolszewicka, która budowała państwo w czasie wojny domowej, opierając się na masowej rekrutacji klas niższych. W tego rodzaju rewolucji społecznej jednym z głównych motywów wstąpienia do partii musiała być perspektywa awansu. Problem pogłębiał jednak fakt, że bolszewicy sprawujący władzę działali poza jakąkolwiek kontrolą. Stworzyli w efekcie system kumoterstwa z potężnymi klikami i lokalnymi sieciami protekcji oraz władzy wymykający się kontroli jakiegokolwiek organu partii w stolicy. W tamtych czasach bolszewicy zachowywali się bardziej jak lokalna mafia niż partia rządząca największego kraju świata.

Podczas wojny domowej bolszewiccy przywódcy przymykali oczy na tego rodzaju korupcję. Był to czas, kiedy towarzyszy wzywano do wielkich poświęceń dla rewolucji - wielu z nich pracowało dwadzieścia cztery godziny na dobę i okazywało fanatyczne oddanie partii - a okazjonalne słabości wydawały się przy tym niewielką ceną. Na początku 1918 roku sam Lenin poparł plan zorganizowania w Piotrogrodzie specjalnej zamkniętej restauracji dla bolszewików, argumentując, że trudno oczekiwać, by przewodzili rewolucji z pustymi żołądkami. "Robotnicy zrozumieją tę konieczność". Od tego momentu zasadę tę stopniowo rozszerzano, tak że pod koniec wojny domowej uznawano już, że członkowie partii potrzebują również wyższych pensji i specjalnych przydziałów, dotowanego zakwaterowania w mieszkaniach i hotelach, dostępu do ekskluzywnych sklepów i szpitali, prywatnych daczy, samochodów z szoferem, przejazdów kolejowych pierwszą klasą i zagranicznych wakacji, nie wspominając o niezliczonej ilości innych przywilejów zarezerwowanych ongiś dla carskich elit.

Pięć tysięcy bolszewików zamieszkało wraz z rodzinami na Kremlu i w specjalnych hotelach partyjnych, takich jak Narodowy i Metropol w centrum Moskwy. W mieszkalnej części Kremla zatrudniano ponad 2000 służby, były tam kompleks usługowo-handlowy, z fryzjerem i sauną, szpital i żłobek oraz trzy przestronne restauracje ze szkolonymi we Francji kucharzami. Kiedy ogłoszono, że wszystkie wymienione świadczenia są bezpłatne, budżet tej enklawy w 1920 roku był wyższy niż wydatki na opiekę społeczną dla całej Moskwy. W Piotrogrodzie najwyżsi szefowie partii mieszkali w hotelu Astoria, któremu przywrócono minioną świetność po zniszczeniach rewolucji jako pierwszej siedzibie rad. Ze swych apartamentów mogli wezwać "towarzyszy kelnerów", którym przykazano stukać obcasami i zwracać się do nich per "panie towarzyszu". Dawno zapomniane luksusy, takie jak szampan i kawior, perfumy i szczoteczki do zębów, zapewniano w obfitości. Hotel był niedostępny dla ogółu i pilnowany przez ekipę krzepkich strażników w czarnych skórzanych kurtkach. Wieczorami rządowe limuzyny parkowały rządkiem przy wejściu, oczekując na mieszkającą tam elitę, aby odwieźć ją do opery lub na bankiet do Smolnego. "Griszka" Zinowjew, "szef Piotrogrodu, często przybywał i odjeżdżał w towarzystwie swych ochroniarzy z Czeki oraz wianuszka prostytutek.

Czołowi przywódcy partii mieli własne majątki ziemskie zarekwirowane carskiej elicie. Lenin zajmował posiadłość generała Morozowa w Górkach, tuż pod Moskwą. Trocki zamieszkiwał jeden z najbardziej olśniewających majątków w kraju, który należał ongiś do Jusupowów. Stalin osiadł w wiejskiej rezydencji dawnego magnata naftowego. Wokół stolicy były rozrzucone dziesiątki majątków, które Komitet Wykonawczy Rady oddał przywódcom partii do prywatnego użytku. Każdy miał pokaźną świtę służących, jak w dawnych czasach.

W niższych szeregach partii nagrody wynikające z faktu sprawowania urzędu nie były aż tak okazałe, niemniej jednak zauważało się takie same korupcyjne postawy. Oczywiście byli też towarzysze, którzy kierowali się szczytnymi ideami, żyli skromnie i praktykowali egalitaryzm głoszony przez kierownictwo partii. Na Kremlu Lenin mieszkał w trzech niewielkich pokojach, a korzyści materialne nie stanowiły nigdy motywu jego działań. Bywali jednak, co nieuniknione, i tacy, dla których ideały ograniczały się do sfery retoryki i którzy kierowali się bardziej przyziemnymi motywami. Przyjmowanie łapówek, kradzieże i sprzedaż mienia publicznego należały w partii do zjawisk powszechnych. Od skorumpowanych urzędników można było kupić niemal wszystko: artykuły żywnościowe, tytoń, alkohol, opał, mieszkania, broń i wszelkiego rodzaju zezwolenia. Żony i kochanki szefów partii paradowały, jak wyraził się Zinowjew, "obwieszone wystawami sklepów jubilerskich". Ich domy wypełniały cenne przedmioty otrzymane w charakterze łapówek. Pewien urzędnik z Ministerstwa Spraw Zagranicznych miał dwa wazony z sewrskiej porcelany oraz srebrny muszkiet, które należały niegdyś do Piotra Wielkiego. Jak można było przypuszczać, najbardziej przekupni towarzysze znajdowali się zwykle w szeregach Czeki. Ich zadaniem było wszak "przyciśnięcie burżuazji". Rabkrin (Inspekcja Robotniczo-Chłopska) odnotował setki przypadków nadużycia władzy przez czekistów w celu wyłudzenia od swych ofiar pieniędzy i kosztowności. Często uwalniano więźniów w zamian za łapówki. Nawet Łubianka, główna kwatera Czeki w Moskwie, była przeżarta korupcją. Butelki koniaku oraz inne cenne przedmioty ginęły w jakiś tajemniczy sposób, gdy tymczasem często widywano, jak wystrojone prostytutki wychodzą z tajnych budynków, gdzie magazynowano owe dobra.

Lenin lubił tłumaczyć problem korupcji twierdzeniem, że gdy aparat sowiecki rozrastał się podczas wojny domowej, wkradły się doń skażone elementy drobnomieszczańskie. Prawdą jest, że na niższych szczeblach aparatu państwowego spotykało się wiele osób spoza proletariatu, których zaangażowanie w bolszewizm niejednokrotnie wynikało głównie z chęci odniesienia korzyści osobistych. Ale problem korupcji nie ograniczał się do tej grupy. Obejmował partię w całości, łącznie z tymi, którzy służyli jej najdłużej i którzy zajmowali w niej czołowe pozycje. Krótko mówiąc, korupcja była rezultatem nieograniczonej władzy.

Nie chodziło jedynie o bolszewicki monopol władzy w radach. Ten zdobyto w większości miast przed latem 1918 roku - na długo nim korupcja stała się powszechna. Była to również kwestia przekształcenia się rad z ciał rewolucyjnych, ze zgromadzeniem jako najwyższą władzą kontrolującą pracę kierownictwa, w biurokratyczne organy państwa partyjnego, gdzie cała rzeczywista władza spoczywała w rękach bolszewików z kierownictwa, a zgromadzenie nie miało nad nimi żadnej kontroli. Korupcja wynikała tyleż z biurokratyzacji, co z monopolizacji władzy.

Ten dwoisty proces wiązał się z wieloma równoczesnymi działaniami w obrębie państwa partyjnego. Nie istniał plan generalny. Gdy bolszewicy doszli do władzy, nie mieli żadnej ustalonej koncepcji - oprócz ogólnego dążenia do kontroli i centralizacji - co do sposobu zbudowania instytucjonalnych związków między partią a radami. Związki te powstały samorzutnie z ogólnych warunków rewolucji. Lokalne rady i organy partyjne były mocno zdecentralizowane i miały charakter prowizoryczny w pierwszych miesiącach 1918 roku. Wiele z nich ogłaszało własne lokalne "republiki" i "dyktatury", które bezrefleksyjnie ignorowały dyrektywy Moskwy. W istocie rzeczy w wiejskich radach darcie dekretów rządu centralnego na papier do skrętów stało się zjawiskiem tak powszechnym, że kiedy Lenin dawał swym agitatorom dekret o ziemi z poleceniem dostarczenia go na wieś, jednocześnie wręczył im do rozdania stare kalendarze w nadziei, że być może to one zostaną użyte w charakterze bibułek zamiast dekretu.

Za sprawę priorytetową uznano zdobycie kontroli nad radami oraz innymi ważnymi organami, takimi jak związki zawodowe. Mienszewicy i eserowcy nadal byli w tych ciałach obecni, aczkolwiek w charakterze delegatów "niepartyjnych", w lecie 1918 roku bowiem ich partie zdelegalizowano *[Od 1918 do 1922 r. uchylano od czasu do czasu zakaz nałożony na mienszewików i eserowców. Ale nawet wtedy bolszewicy prześladowali działaczy tych partii.]. Wszystkie komunistyczne taktyki wyborcze stosowane w XX stuleciu w celu osłabienia sił demokratycznych narodziły się w trakcie rosyjskiej wojny domowej. Bolszewicy powszechnie fałszowali wyniki głosowania oraz zastraszali opozycję. Głosowanie na zjazdach rad i związków zawodowych odbywało się niemal zawsze przez jawne podniesienie rąk, tak więc oddanie głosu przeciwko bolszewikom oznaczało narażanie się na prześladowania Czeki, której obecność za każdym razem dawała się mocno odczuć na spotkaniach wyborczych. "Rady bez komunistów!" - z takim hasłem coraz częściej występowali robotnicy i chłopi. W wypadku tajnego głosowania bolszewicy nie wygraliby zbyt wielu wyborów. Dlatego znieśli ową "konwencję burżuazyjnej demokracji", argumentując, że tajne głosowanie jest zbędne w "wyższej formie wolności", którą rzekomo cieszy się naród radziecki. Stosując system jawnego głosowania - tradycyjny dla rosyjskiej wspólnoty wiejskiej - mogli przegrać tylko w nielicznych wyborach. Nawet artyści z Teatru Maryjskiego, nie-będącego przecież wcale ostoją komunizmu, głosowali jednomyślnie za bolszewikami w wyborach do rad w 1919 roku.

Wprowadzenie w życie systemu głosowania na listy partyjne również zadziałało na korzyść bolszewików. Jako jedyna legalna partia w radach tylko oni mogli spotkać się na zamkniętym zebraniu ścisłego kierownictwa i uzgodnić strategię, podczas gdy inne partie i frakcje były podzielone na sali obrad. Oznaczało to, że nawet jako skromna mniejszość bolszewicy mogli często wygrać wybory do lokalnych rad, przedstawiając siebie jako jedyną partię zdolną do wzięcia na siebie odpowiedzialności za działania rządu centralnego. Mając przewagę, kandydaci z listy bolszewickiej tworzyli często w całości ciało wykonawcze rady zamiast przydzielania miejsc wedle liczebności poszczególnych frakcji. Słowem, zwycięzca brał wszystko.

W coraz większym stopniu pracą rad kierował aparat partyjny. Partia rozszerzała swoją kontrolę zarówno nad administracyjną, jak i polityczną sferą państwa. Do 1919 roku partia jako taka nieomal zniknęła, gdy jej siły weszły do rad. Komitet Centralny istniał w formie szczątkowej - Lenin i Swierdłow wykonywali z grubsza większość jego prac - i miał bardzo wątłe związki z lokalnymi komórkami partyjnymi. Część bolszewików sugerowała nawet, że partia odegrała swoją rolę i może być zlikwidowana, skoro zdobyła już kontrolę nad radami. Wielu bolszewikom wydawało się, że komórki partyjne są, jak powiedział Nikołaj Kriestinski, niczym więcej jak "wydziałami agitacji lokalnych rad". Wszystko to zmieniło się wiosną 1919 roku. Po pierwsze, nagła śmierć Swierdłowa, który stał na czele zarówno partii, jak i aparatu biurokratycznego rady, wskazała na potrzebę oddzielenia tych dwóch struktur. Po drugie, bolszewikom zmagającym się z chaotycznym radzieckim aparatem w wojnie domowej zaczęło się wydawać, że można wykorzystać strukturę partii do wprowadzenia bardziej scentralizowanych form kontroli rad.

W następstwie marcowego VIII Zjazdu Partii w ramach przygotowań do przejęcia kontroli nad radami rozbudowano centralny aparat partyjny. Powołano pięcioosobowe Politbiuro (Lenin, Trocki, Stalin, Kamieniew i Krestinski), które miało decydować o polityce partii. W ciągu kolejnego roku pięciokrotnie powiększono skład Komitetu Centralnego, tworząc dziewięć wydziałów rozszerzonych o rozmaite biura, mających opracowywać strategie w różnych obszarach, wraz z Sekretariatem Partii i specjalnym Biurem Organizacyjnym (Orgbiurem) do rozdzielania sił partii na terenie całego kraju. Lokalnym komórkom partyjnym narzucono ścisły centralizm: ich członkom przykazano wykonywać rozkazy wyższych organów partii, a nie rad. Ponieważ przewodniczącymi lokalnych rad byli nieodmiennie członkowie partii - a często przewodniczący miejscowej komórki partyjnej - cały aparat rad był skutecznie podporządkowany partii. Bolszewicy zaczęli mówić o radach oraz innych ciałach publicznych, takich jak związki zawodowe, jako o "pasach transmisyjnych" nakazów partii. Sformułowanie to rozsławi później Stalin.

Jak należało się spodziewać po państwie partyjnym, które dążyło do kontrolowania całego społeczeństwa, radziecka biurokracja rozdęła się spektakularnie w pierwszych latach rządów bolszewików. O ile państwo carskie pozostawiało wiele w rękach instytucji publicznych i prywatnych, takich jak ziemstwa i organizacje dobroczynne, o tyle reżim sowiecki zniósł je wszystkie i wziął na siebie bezpośrednią odpowiedzialność za przeprowadzane działania. Rezultatem była biurokratyzacja praktycznie każdego aspektu życia w Rosji, od bankowości i przemysłu po edukację. Od 1917 do 1921 roku liczba pracowników rządowych zwiększyła się czterokrotnie, z 576 000 do 2,4 miliona. Do 1921 roku w Rosji było już dwa razy tyle biurokratów co robotników. Stanowili oni społeczną bazę reżimu. Nie była to dyktatura proletariatu, lecz dyktatura biurokracji. Moskwa, jak rzekł Lenin, "spuchła od urzędników": mieszkało ich tam niemal ćwierć miliona, co odpowiadało jednej trzeciej całkowitej siły roboczej w mieście pod koniec 1920 roku. Centrum Moskwy stało się jednym rozległym biurowcem, komitety piętrzyły się bowiem nad radami, a wydziały nad komisjami.

Bodaj jedną trzecią biurokracji zatrudniano do nadzoru gospodarki planowej. Sytuacja była absurdalna: gospodarka przeżywała zastój, a biurokracja kwitła. Kraj cierpiał na drastyczne braki opału i paliw, a tymczasem armia biurokratów regulowała ich niemal nieistniejącą dystrybucję. W sklepach brakowało papieru, a całe jego stosy piętrzyły się w biurach rad (90 procent papieru wyprodukowanego w Rosji w ciągu pierwszych czterech lat radzieckich rządów zużyto na potrzeby biurokracji). Do nielicznych faktycznie pracujących pełną parą fabryk należała Moskiewska Fabryka Telefonów. Zapotrzebowanie urzędników na telefony było tak wielkie, że na liście oczekujących znajdowało się 12 000 zamówień.

Lenin twierdził z upodobaniem, że problem biurokratyzmu jest spuścizną po epoce carskiej. Prawdą jest, że radziecka biurokracja przejęła w spadku kulturę biurokracji carskiej. Ale w 1921 roku była dziesięciokrotnie większa niż w państwie carskim. Zachowała się pewna ciągłość personelu, zwłaszcza w centralnych organach państwa. W sierpniu 1918 roku ponad połowa biurokratów zatrudnionych w moskiewskich komisariatach pracowała w administracji również przed październikiem 1917 roku. Wiele organów centralnych zatrudniało także całe zastępy młodych dam pochodzących z burżuazji, z których większość nigdy dotąd nie pracowała, do wykonywania drobnej roboty papierkowej. Pewien naoczny świadek wspominał, jak setki młodych kobiet brnęły co rano przez śnieg z moskiewskich przedmieść do centrum miasta. Pracowały cały dzień w nieogrzewanych biurach, ich mokre buty i ubrania nie zdążały wyschnąć przed powrotem na przedmieścia, gdzie pomagały nakarmić głodne rodziny. Jednak im niższy szczebel aparatu, tym mocniej był zdominowany przez klasy niższe wkraczające w sferę biurokracji po raz pierwszy. Większość tych urzędników, zwłaszcza w miastach prowincjonalnych, pochodziła z niższych klas średnich - marksiści nazywali ich drobnomieszczaństwem. Byli to księgowi, ekspedienci sklepowi i drobni urzędnicy, sklepikarze i rzemieślnicy, działacze spółdzielni, mechanicy, technicy, monterzy i urzędnicy fabryczni oraz wszyscy ci, którzy być może pracowali niegdyś w ziemstwach i organach municypalnych. Co do robotników, w których imieniu został ustanowiony reżim, stanowili oni bardzo niewielki odsetek osób zasilających szeregi radzieckiej biurokracji: z pewnością nie wyższy niż 10 procent (głównie pracowników fizycznych, którzy wykonywali swoją pracę jeszcze przed 1917 rokiem). Nawet w zarządzaniu przemysłem robotnicy stanowili niespełna jedną trzecią urzędników. Można wnioskować, że większość osób z niższych warstw średnich przyciągnęły do sowieckiego reżimu nie tyle rewolucyjne ideały, ile stosunkowo wysokie płace i krótkie godziny pracy. Była to z pewnością bardziej atrakcyjna perspektywa niż ziąb i głód, które czekały tych spośród starszej burżuazji, którzy postanowili odwrócić się do reżimu plecami. Typowy dzień radzieckiego urzędnika upływał na plotkach w korytarzach, paleniu papierosów i piciu kawy albo na staniu w kolejkach po specjalne racje przysługujące wyłącznie sowieckiej elicie.

Wieść głosi, że w październiku 1919 roku Lenin złożył potajemnie wizytę w laboratorium słynnego fizjologa Iwana P. Pawłowa, by dowiedzieć się, czy badania uczonego nad odruchami warunkowymi mogłyby pomóc bolszewikom kontrolować ludzkie zachowania. "Chcę, aby rosyjskie masy naśladowały komunistyczny wzorzec reagowania i myślenia - wyjaśnił Lenin. - W przeszłości Rosji było zbyt dużo indywidualizmu. Komunizm nie toleruje indywidualistycznych tendencji. Są szkodliwe. Kolidują z naszymi planami. Musimy wyeliminować indywidualizm". Pawłów osłupiał. Wydawało się, że Lenin oczekuje od niego uczynienia z ludźmi tego, co uczynił dotychczas z psami. "Chodzi o to, że chcielibyście ujednolicić ludność Rosji? Sprawić, by wszyscy zachowywali się w ten sam sposób? - zapytał. "Właśnie tak - odparł Lenin. - Człowieka można poprawić. Można ukształtować go tak, jak się nam podoba".

Czy zdarzenie miało faktycznie miejsce, czy nie, historia ta ilustruje ogólną prawdę: najwyższym celem systemu komunistycznego była transformacja ludzkiej natury. Cel ten był wspólny dla innych tzw. reżimów totalitarnych okresu międzywojnia. Była to wszak epoka utopijnego optymizmu, wiary w zdolność nauki do odmienienia ludzkiego życia, a zarazem, paradoksalnie, epoka głębokiego zwątpienia i niepewności co do wartości ludzkiego życia w następstwie spustoszeń I wojny światowej. Jak rzekł w 1920 roku jeden z pionierów eugeniki w nazistowskich Niemczech, "mogło się niemal wydawać, że jesteśmy świadkami przemiany w koncepcie ludzkości... Straszny kryzys wojny zmusił nas do przypisywania życiu jednostki innej niż przedtem wartości". Zaznaczała się jednak istotna różnica między komunistycznym programem tworzenia człowieka a ludzką inżynierią Trzeciej Rzeszy. Program bolszewików opierał się na ideach oświecenia - wywodził się w takim samym stopniu od Kanta, co Marksa - co skłania zachodnich liberałów, również w dzisiejszej dobie postmodernizmu, do sympatyzowania z nim, a przynajmniej obliguje nas do próby jego zrozumienia, nawet jeśli nie podzielamy jego celów politycznych; natomiast wysiłki nazistów zmierzające do "udoskonalenia ludzkości", czy to za sprawą eugeniki, czy ludobójstwa, pluły oświeceniu w twarz i mogą napawać nas jedynie odrazą. Koncepcja stworzenia nowego rodzaju człowieka poprzez oświecenie mas była od zawsze mesjańską misją dziewiętnastowiecznej rosyjskiej inteligencji, z której wyłonili się bolszewicy. Filozofia marksistowska tak samo uczyła, że natura ludzka jest wytworem historycznego rozwoju, a zatem rewolucja może ją odmienić. Naukowy materializm Darwina i Huxleya, który miał status religii w gronie rosyjskiej inteligencji w okresie młodości Lenina, również przyczyniał się do poglądu, że człowieka determinuje świat, w którym żyje. To zaś zawiodło bolszewików do konkluzji, że rewolucja z pomocą nauki może stworzyć nowy rodzaj człowieka.

Zarówno Lenin, jak i Pawłow zawdzięczali wiele wpływowi Iwana Sieczenowa (1829-1905), fizjologa, który twierdził, że mózg jest urządzeniem elektromechanicznym reagującym na bodźce zewnętrzne. Jego praca Odruchy mózgowe (1863) wywarła wielki wpływ na Czernyszewskiego, a zatem i na Lenina, była również punktem wyjścia teorii Pawłowa o odruchach warunkowych. W tym miejscu spotykały się ze sobą nauka i socjalizm. Choć Pawłów był jawnym krytykiem rewolucji i często groził emigracją, bolszewicy otaczali go swym patronatem *[Aż korci, by wysnuć wniosek, że Pawłow był celem satyry Bułhakowa Psie serce (1925), przedstawiającej cieszącego się światową sławą badacza, który choć gardzi bolszewikami, akceptuje ich mecenat, przeszczepia człowiekowi mózg oraz narządy płciowe psa.]. Po dwóch latach stosowania zasady kija i marchewki Pawłowa nagrodzono pokaźnym przydziałem oraz przestronnym mieszkaniem w Moskwie. Pomimo chronicznego braku papieru jego wykłady opublikowano w 1921 roku. Lenin wyrażał się o pracy Pawłowa jako "niezwykle istotnej" dla rewolucji. Bucharin nazywał ją "bronią z żelaznego arsenału materializmu". Nawet Trocki, który generalnie trzymał się z daleka od polityki kulturalnej, za to mocno interesował się psychiatrią, z przejęciem mówił o możliwościach zmodyfikowania człowieka:

"Czym jest człowiek? W żadnym wypadku nie jest istotą harmonijną i skończoną. Nie, wciąż pozostaje stworzeniem wysoce niewydarzonym. Człowiek, jako zwierzę, nie ewoluował planowo, lecz spontanicznie i zgromadził w sobie wiele sprzeczności. Kwestia, jak edukować i kształtować, jak udoskonalać i uzupełniać fizyczną i duchową konstrukcję człowieka, to kolosalny problem, który można jedynie pojąć na bazie socjalizmu. Możemy zbudować kolej przez Saharę, możemy zbudować wieżę Eiffla i rozmawiać bezpośrednio z Nowym Jorkiem, lecz z pewnością nie możemy udoskonalić człowieka. Nie, nie możemy! Stworzenie nowej, 'ulepszonej wersji' człowieka - oto przyszłe zadanie komunizmu. Najpierw jednak musimy dowiedzieć się wszystkiego o człowieku, jego anatomii, jego fizjologii oraz tej części fizjologii, która zwie się psychologią. Człowiek musi spojrzeć na siebie i uznać się za surowiec lub w najlepszym wypadku za półprodukt, i rzec: 'Mój drogi homo sapiens, wreszcie się za ciebie zabiorę' ".

Idea wyzwolenia jednostki przez kolektyw była fundamentalna dla rosyjskiej inteligencji rewolucyjnej. "Nie 'ja', lecz 'my' - oto podstawa wyzwolenia jednostki - napisał Gorki w 1908 roku. - Wówczas człowiek poczuje się wreszcie jak ucieleśnienie całego bogactwa świata, całej urody świata, całego doświadczenia ludzkości, a w sferze ducha poczuje się równy wszystkim swoim braciom". Dla Gorkiego obudzenie tego ducha kolektywizmu było zasadniczo zadaniem humanisty: często porównywał je do obywatelskiego ducha oświecenia. Rosję ominęła ta kulturalna rewolucja. Stulecia pańszczyzny i carskich rządów zrodziły w jego opinii "służalczych i niemrawych ludzi", biernych i opornych na wpływy postępu, skłonnych do nagłych wybuchów destrukcyjnej przemocy, niezdolnych zaś, bez państwowego przymusu, do konstruktywnej pracy dla kraju. Krótko mówiąc, Rosjanie byli niekulturnyji, czyli "niecywilizowani": brakowało im kultury, by stać się zaangażowanymi obywatelami. Zadaniem rewolucji kulturalnej, od której zależała rewolucja polityczna i społeczna, było rozwijanie poczucia obywatelstwa. Chodziło, wedle słów Gorkiego, o "zaktywizowanie narodu rosyjskiego wedle wzorców zachodnich" oraz o uwolnienie go od "długiej historii azjatyckiego barbarzyństwa i bierności".

Tak jak w szkołach na Capri i w Bolonii, tak i w Proletkulcie inteligencja demonstrowała czasem pobłażliwy stosunek do robotników, których pragnęła kształcić. Proletkult wychodził z podstawowego założenia, że klasa robotnicza powinna spontanicznie rozwinąć własną kulturę; tymczasem robiła to za nią inteligencja. Co więcej, "proletariacka kultura", którą budowała, miała dużo mniej wspólnego z rzeczywistymi gustami proletariatu - przede wszystkim wódką i wodewilem - którymi intelektualiści zwykle pogardzali jako wulgarnymi, niż z jej własną wyidealizowaną wizją tego, jacy powinni być robotnicy: niezepsuci przez burżuazyjny indywidualizm, kolektywistyczni w sposobie życia i rozumowania, trzeźwi i samodzielnie się doskonalący, zainteresowani nauką i sportem; krótko mówiąc, mieli być pionierami socjalistycznej kultury, jak wyobrażała ją sobie inteligencja.

Rewolucja 1917 roku wydarzyła się w samym środku tzw. srebrnego wieku Rosji, trzech pierwszych dekad stulecia, kiedy we wszystkich dziedzinach sztuki kwitła awangarda. W trakcie wojny domowej oraz po jej zakończeniu wielu najznakomitszych pisarzy i artystów kraju brało udział w kulturalnych przedsięwzięciach Proletkultu oraz innych radzieckich projektach: Bieły, Gumilow, Majakowski i Chodasiewicz prowadzili zajęcia z poezji, Stanisławski, Meyerhold i Eisenstein dokonali "rewolucji październikowej" w teatrze, Tatlin, Rodczenko, El Lisicki i Malewicz wytyczali nowe drogi w sztukach wizualnych, Chagall został nawet komisarzem sztuk pięknych w swym rodzinnym Witebsku, a później uczył malarstwa w kolonii dla sierot pod Moskwą. To przymierze komisarzy i artystów narodziło się po części ze wspólnych założeń: idei, że sztuka ma program społeczny oraz misję dotarcia do mas i modernistycznego odrzucenia dawnej sztuki burżuazyjnej. Ale było to również małżeństwo z rozsądku. Mimo bowiem początkowych zastrzeżeń, głównie co do utraty własnej niezależności, postaci świata kultury wkrótce dostrzegły korzyści płynące z bolszewickiego patronatu nad awangardą, nie mówiąc już o dodatkowych racjach żywnościowych i materiałach do pracy, których tak bardzo potrzebowali w tamtych chudych latach. Gorki był tu postacią centralną - działając jako radziecki mecenas artystów oraz jako przywódca artystów w radach. We wrześniu 1918 roku zgodził się współpracować z komisariatem Łunaczarskiego, pośrednicząc w jego kontaktach ze światem artystycznym i naukowym. Ze swojej strony, pomimo zniecierpliwienia Lenina tak "błahymi sprawami", Łunaczarski robił, co w jego mocy, by wspierać rozmaite przedsięwzięcia Gorkiego zmierzające do "ocalenia rosyjskiej kultury", od oficyny wydawniczej Literatura Światowa, gdzie zatrudniano wielu pozbawionych środków do życia intelektualistów, po Komisję Konserwacji Budynków Historycznych i Pomników. Łunaczarski utyskiwał, że Gorki "okazał się być obiema nogami w obozie inteligencji, trzymając jej stronę w narzekaniu, braku wiary oraz przerażeniu wywołanym perspektywą zniszczenia cennych obiektów pod ciosami rewolucji".

Nihilistyczne skrzydło awangardy czuło szczególny pociąg do bolszewizmu. Upajało się niszczeniem starego świata. Na przykład futurystyczni poeci, tacy jak Majakowski, praktycznie rzucali się bolszewikom do stóp, widząc w nich swoich sprzymierzeńców w walce z "burżuazyjną sztuką". (Włoscy futuryści popierali faszystów generalnie z tego samego powodu). Futuryści podążali drogą skrajnie obrazoburczą w ruchu Proletkultu, co rozwścieczało Lenina (konserwatystę w kwestiach kultury) i wprawiało w zakłopotanie Bogdanowa oraz Łunaczarskiego. "Czas, by kule podziurawiły muzea", pisał Majakowski. Odrzucał klasyków jako "starą estetyczną tandetę" i układał kalambury, że Rastrellego należy postawić pod ścianą (rasstrieliat znaczy po rosyjsku "rozstrzelać"). Kiriłłow, poeta Proletkultu, napisał:

W imię naszego jutra, spalimy Rafaela

Zburzymy muzea, zdepczemy kwiaty Sztuki.

Była to w sumie intelektualna buta, dewastatorska poza drugorzędnych pisarzy, których gotowość do szokowania dalece przewyższała talent.

Stalin nazwał niegdyś pisarza "inżynierem ludzkich dusz". Artyści awangardy mieli stać się wielkimi transformatorami ludzkiej natury podczas pierwszych lat bolszewickiego reżimu. Wielu z nich podzielało socjalistyczną ideę uczynienia ludzkiej natury bardziej kolektywistyczną. Odrzucali indywidualistyczne zainteresowanie dziewiętnastowieczną "sztuką burżuazyjną" i wierzyli, że mogą wytrenować ludzki umysł, by postrzegał świat inaczej za sprawą modernistycznych form artystycznej ekspresji. Uważano na przykład, że montaż, dający efekt kolażu oderwanych, lecz połączonych ze sobą obrazów, wywiera na widza dydaktyczny efekt podprogowy. Eisenstein, który wykorzystywał tę technikę w swych trzech wielkich filmach propagandowych z lat dwudziestych, Strajku, Pancerniku Potiomkinie i Październiku, oparł na niej całą swoją teorię filmową. Narobiono mnóstwo hałasu wokół "psychologicznej rewolucji", którą wywołało ponoć kino, modernistyczna forma sztuki par excellence, która tak jak psychologia współczesnego człowieka opierała się na "liniach prostych i kątach ostrych" oraz "potędze maszyny".

Jako pionierzy tej "psychologicznej rewolucji" awangardyści gonili za rozmaitymi formami eksperymentalnymi. W owym czasie nie istniała cenzura sztuki - bolszewicy mieli bardziej naglące zmartwienia - był to zatem obszar relatywnej swobody. Stąd paradoks artystycznej eksplozji w państwie policyjnym. Spora część tej wczesnej sztuki radzieckiej miała autentyczną i trwałą wartość. Konstruktywiści, szczególnie tacy artyści jak Rodczenko, Malewicz i Tatlin, wywarli potężny wpływ na styl modernistyczny. Nie można powiedzieć tego o sztuce nazistowskiej ani o tym, co uchodziło za sztukę w czasach stalinowskich, to jest o ponurym monumentalnym kiczu socrealizmu. A jednak, zważywszy na młodzieńczą żywiołowość, z jaką awangarda przyjęła ducha nowatorstwa, spora część ich wkładu w sztukę może - co wręcz nieuchronne - wydawać się dziś dość komiczna.

Na przykład w sferze muzyki zdarzały się orkiestry bez dyrygentów (zarówno podczas prób, jak i koncertów), które twierdziły, że torują drogę socjalistycznemu stylowi życia opartemu na równości i ludzkim spełnieniu poprzez swobodną pracę zespołową. Istniał ruch "koncertów w fabryce", wykorzystujący syreny, turbiny oraz klaksony w charakterze instrumentów muzycznych lub tworzący nowe dźwięki środkami elektronicznymi, co zdaniem niektórych miało doprowadzić do powstania nowej estetyki w muzyce, bliższej psychice robotników. Szostakowicz, jak zwykle żartobliwy i ironiczny, przyłączył się do zabawy, dodając odgłos syren fabrycznych w kulminacji swej II symfonii (Październikowej). Równie ekscentryczne było przemianowywanie znanych oper oraz zmienianie librett na "socjalistyczne": i tak Toska została Bitwą dla Komuny, której akcję przeniesiono do Paryża roku 1871; Hugenoci stali się Dekabrystami, a tłem akcji była Rosja; natomiast Życie za cara Glinki przerobiono na Sierp i młot.

Także i sztukę przeniesiono na ulice. Konstruktywiści rozprawiali o wyprowadzeniu sztuki z muzeów do codziennego życia. Wielu z nich, na przykład Rodczenko i Malewicz, skupiało wysiłki na projektowaniu ubrań, mebli, biur i fabryk, kładąc nacisk na to, co zwali "stylem przemysłowym" - nieskomplikowane projekty i barwy podstawowe, geometryczne kształty i linie proste, które miały ich zdaniem wyzwolić ludzi i uczynić ich bardziej racjonalnymi. Mówili, że ich celem jest "zmodyfikowanie nie tylko przedmiotów, lecz również całego domowego stylu życia". Kilku czołowych malarzy i rzeźbiarzy awangardy, na przykład Chagall i Tatlin, przyłożyło rękę do "sztuki agitacyjnej" - dekorując budynki i tramwaje lub projektując plakaty na liczne rewolucyjne uroczystości i święta, takie jak 1 maja czy święto rewolucji, kiedy cały naród miał jednoczyć się w otwartej manifestacji wspólnej radości i uczuć. Miasto dosłownie zamalowano na czerwono (czasem z drzewami włącznie). Stawiając pomniki i statuy, chciano zamienić ulice w muzeum rewolucji, w żywą ikonę potęgi i wspaniałości nowego reżimu, które wywarłoby wielkie wrażenie nawet na analfabetach. W takich aktach państwowego "uświęcania" nie było nic nowego: carski reżim czynił dokładnie to samo. To doprawdy ironia, że obelisk wzniesiony przed Kremlem przez Romanowów dla uczczenia trzechsetlecia dynastii w 1913 roku zachowano na rozkaz Lenina. Carską inskrypcję zastąpiono nazwiskami antenatów "socjalizmu", sięgającymi XVI stulecia. Znalazły się tam nazwiska między innymi Tomasza Morusa, Campanelli oraz Winstanleya.

*

Obok nowych form sztuki "marzyciele" rewolucji próbowali eksperymentować z nowymi formami życia społecznego. Ono także, zakładano, może być wykorzystane do odmieniania ludzkiej natury. A dokładniej, natury kobiecej.

Wyzwolenie kobiet było istotnym aspektem nowego kolektywnego życia, jak wyobrażały je sobie czołowe feministki w partii - Aleksandra Kołłontaj, Inessa Armand, Angelica Balabanoff. Komunalne stołówki, pralnie i przedszkola oraz żłobki miały uwolnić kobiety od mozołu zajęć domowych i umożliwić im odgrywanie czynnej roli w rewolucji. "Kobiety Rosji, wyrzućcie garnki i patelnie!", zachęcał pewien radziecki plakat. Stopniowy rozpad "burżuazyjnej" rodziny wskutek liberalnej reformy praw regulujących kwestie małżeństwa, rozwodu i aborcji miał wyzwolić kobiety, jak przypuszczano, spod tyranii mężów. Wydział Kobiecy Sekretariatu Komitetu Centralnego (Żenotdieł), założony w 1919 roku, postawił sobie zadanie "przemiany kobiet" przez zmobilizowanie ich do lokalnej pracy politycznej i poprzez edukacyjną propagandę. Kołłontaj, która została szefową Żenotdieła po śmierci Armand w 1920 roku, opowiadała się także za rewolucją seksualną, ażeby wyemancypować kobiety. Głosiła wolną miłość oraz erotyczną przyjaźń między mężczyznami i kobietami jako równymi partnerami, uwalniając tym samym kobiety od "małżeńskiej służebności", obie płcie zaś od ciężaru monogamii. Tę filozofię praktykowała osobiście, mając na swym koncie długą listę mężów i kochanków, w tym Dybienkę, bolszewickiego marynarza młodszego od niej o siedemnaście lat, którego poślubiła w 1917 roku, oraz, takie przynajmniej chodziły słuchy, króla Szwecji, którym zainteresowała się jako radziecka (i pierwsza kobieta na tym stanowisku) ambasadorka w Sztokholmie w latach trzydziestych XX wieku.

Jako komisarz opieki społecznej Kołłontaj próbowała stworzyć warunki tej nowej harmonii płci. Podjęto próby walki z prostytucją oraz zwiększenia państwowych świadczeń na rzecz wychowywania dzieci, ale podczas wojny domowej nie można było mieć nadziei na duży postęp w żadnej z tych sfer. Niestety, niektórzy lokalni komisarze nie pojęli wagi działań Kołłontaj. Na przykład w Saratowie miejscowy wydział opieki społecznej wydał Dekret o nacjonalizacji kobiet: znosił on instytucję małżeństwa i przyznawał mężczyznom prawo do zaspokajania swego popędu seksualnego w koncesjonowanych domach publicznych. Podwładni Kołłontaj otworzyli we Włodzimierzu "Biuro Wolnej Miłości" i wydali proklamację zobowiązującą wszystkie niezamężne kobiety w wieku od osiemnastu do pięćdziesięciu lat do zarejestrowania się w biurze w celu doboru partnerów seksualnych. Proklamacja głosiła, że wszystkie kobiety powyżej osiemnastego roku życia są "własnością państwa" i dawała mężczyznom prawo wyboru figurującej w rejestrze kobiety - nawet bez jej zgody - dla spłodzenia potomstwa "w interesie państwa".

Niewiele rozumiano z działalności Kołłontaj. Choć jej wizja seksualnej rewolucji była pod wieloma względami wysoce idealistyczna, to powszechnie uważano, że zachęca do seksualnej rozwiązłości i moralnej anarchii, które przetoczyły się przez Rosję po 1917 roku. Lenin nie miał czasu na tego rodzaju sprawy, zwłaszcza że sam był raczej pruderyjny, i potępił przypisywaną Kołłontaj teorię tzw. szklanki wody w sprawach seksualnych - zgodnie z którą zaspokojenie pożądania w społeczeństwie komunistycznym powinno być równie nieskomplikowane jak wypicie szklanki wody - jako "całkowicie niemarksistowską". "Oczywiście - pisał - pragnienie trzeba ugasić. Ale czy normalna osoba położy się w rynsztoku i będzie piła z kałuży?". Lokalni bolszewicy traktowali "działalność kobiet" z lekceważeniem, przezywając Żenotdieł "babotdiełem". Nawet kobiety odnosiły się podejrzliwie do idei seksualnego wyzwolenia, zwłaszcza na wsi, gdzie patriarchalne postawy były trudne do wykorzenienia. Wiele kobiet obawiało się, że komunalne przedszkola odbiorą im dzieci i uczynią z nich państwowe sieroty. Skarżyły się, że liberalne prawo rozwodowe z 1918 roku jedynie ułatwiło mężczyznom ucieczkę przed odpowiedzialnością wobec własnych żon i dzieci. Statystyki to potwierdzały. Na początku lat dwudziestych liczba rozwodów w Rosji była zdecydowanie najwyższa w Europie - dwudziestosześciokrotnie przekraczała liczbę rozwodów w burżuazyjnej Europie. Kobiety z klasy robotniczej z wielką dezaprobatą odnosiły się do liberalizmu seksualnego głoszonego przez Kołłontaj, widząc w nim (nie bez powodu) przyzwolenie na złe traktowanie kobiet. Przywiązywały większą wagę do staromodnego pojęcia małżeństwa, zakorzenionego w wiejskim gospodarstwie domowym, jako wspólnego gospodarowania z podziałem pracy między płciami dla wychowywania dzieci.

Lenin w owym czasie pisał wiele na temat potrzeby "rewolucji kulturalnej". Nie wystarczy, przekonywał, stworzyć państwo robotnicze; trzeba jeszcze stworzyć warunki kulturalne do stopniowego przechodzenia na socjalizm. W swojej koncepcji rewolucji kulturalnej podkreślał nie tyle proletariacką literaturę i sztukę, ile proletariacką naukę i technologię. Podczas gdy Proletkult patrzył na sztukę jak na sposób wyzwolenia człowieka, Lenin widział w nauce sposób na przeobrażenie człowieka - przemianę ludzi w "tryby" państwa *[Stalin często mówił o ludziach jako o "trybikach" (wintiki) w olbrzymiej maszynerii państwa.]. Pragnął, aby "źli" i "niewykształceni" rosyjscy robotnicy zostali "nauczeni kultury kapitalizmu", ażeby stali się wykwalifikowanymi i zdyscyplinowanymi pracownikami i posyłali swych synów na politechnikę, bo dzięki temu kraj mógłby przezwyciężyć swe zapóźnienie w przejściu do socjalizmu. Bolszewizm był przede wszystkim strategią modernizacji.

Nacisk kładziony przez Lenina na potrzebę wąskiego kształcenia naukowego znalazł odzwierciedlenie w zmianie w polityce edukacyjnej lat 1920-1921. Bolszewicy traktowali edukację jako jeden z głównych kanałów transformacji człowieka: poprzez szkoły i komunistyczne organizacje dla dzieci i młodzieży (pionierów i Komsomoł) wpoją kolejnemu pokoleniu nowy, kolektywny model życia. Jak oznajmiła w 1918 roku na ogólnorosyjskim zjeździe oświatowym Lilina Zinowjewa, pionierka radzieckiej edukacji: "Musimy uczynić z młodego pokolenia pokolenie komunistów. Dzieci, jak miękki wosk, można formować i należy ukształtować z nich dobrych komunistów... Musimy ocalić dzieci przed szkodliwym wpływem rodziny... Musimy je znacjonalizować. Od pierwszych dni swego maleńkiego życia muszą znaleźć się pod dobroczynnym wpływem szkół komunistycznych. Nauczą się abecadła komunizmu... Zobowiązać matkę do powierzenia dziecka radzieckiemu państwu - oto nasze zadanie".

Podstawowym modelem radzieckiej szkoły była jednolita szkoła zawodowa. Utworzona w 1918 roku miała zapewniać wszystkim dzieciom darmową edukację ogólną do czternastego roku życia. Trudności praktyczne wojny domowej sprawiły, że powstało niewiele takich szkół. W 1920 roku spora liczba bolszewików i przywódców związkowych zaczęła domagać się węższego systemu szkolenia zawodowego od młodego wieku. Pozostając pod wpływem planów militaryzacji Trockiego, akcentowali potrzebę podporządkowania systemu oświaty wymogom gospodarki: przemysł Rosji potrzebuje wykwalifikowanych techników, a zadaniem szkoły jest ich dostarczyć. Łunaczarski przeciwstawiał się tym apelom, traktując je jako zachętę do wyrzeczenia się humanistycznych celów rewolucji, których bronił od czasów wpieriodystów. Przejąwszy władzę w imieniu robotników, bolszewicy są zobowiązani, przekonywał, kształcić swoje dzieci, wynieść je do poziomu inteligencji, ażeby stały się "mistrzami przemysłu". Nie wystarczyło po prostu nauczyć je czytać i pisać, a następnie posłać na praktyki. Byłoby to powtórzenie klasowych podziałów kapitalizmu, dawnej kultury panów i podwładnych, których dzieli opanowanie wiedzy i umiejętność korzystania z niej. Dzięki wysiłkom Łunaczarskiego zasady kształcenia politechnicznego z 1918 roku generalnie utrzymano. W praktyce jednak kładziono coraz większy nacisk na szkolenie zawodowe wielu dzieci, zwłaszcza sierot pod opieką państwa, zmuszanych do odbywania praktyk fabrycznych już w wieku dziewięciu i dziesięciu lat.

Poparcie Lenina dla idei Taylora przebiegało równolegle do tego trendu. Lenin od dawna wychwalał teorie "naukowego zarządzania" amerykańskiego inżyniera Fredericka W. Taylora - wykorzystujące badania nad efektywnością pracy, aby rozdzielić i zautomatyzować zadania przemysłowe - jako środek przemodelowania psychiki robotnika, zamienienia go w istotę zdyscyplinowaną, a tym samym zreformowania całego społeczeństwa wedle wzorców mechanistycznych. Lenin propagował kult tayloryzmu, który kwitł w owym czasie w Rosji. Mówiło się, że naukowe metody Taylora i Henry'ego Forda są kluczem do pomyślnej i świetlanej przyszłości. Nawet w zapadłych wioskach znano nazwisko Forda (niektórzy wieśniacy myśleli, że jest on kimś w rodzaju boga kierującego działaniami Lenina i Trockiego). Aleksiej Gastiew (1882-1941), bolszewicki inżynier i poeta, posunął się w zasadach tayloryzmu do skrajności. Jako szef Centralnego Instytutu Pracy, założonego w 1920 roku, przeprowadzał eksperymenty nad szkoleniem robotników, ażeby funkcjonowali oni w końcu jak maszyny. Setki identycznie ubranych robotników maszerowało w kolumnach do swoich stołów montażowych, a polecenia wydawały dzwonki maszyn. Robotnicy uczyli się prawidłowego uderzania młotkiem, trzymając młotek przymocowany do wbijarki i przez nią poruszany, tak by po upływie pół godziny przyswoić sobie jej mechaniczny rytm. Ten sam proces powtarzano przy dłutowaniu, piłowaniu oraz innych podstawowych umiejętnościach. Celem Gastiewa, wedle jego własnych słów, było przekształcenie robotnika w rodzaj ludzkiego robota (słowo nieprzypadkowo wywodzące się od rosyjskiego czasownika rabotat', to jest pracować). Ponieważ Gastiew uważał maszyny za coś lepszego niż istoty ludzkie, sądził, że w ten sposób dokona się postęp ludzkości. Uznawał to w istocie za kolejny logiczny krok w ewolucji człowieka. Gastiew wyobrażał sobie nowy wspaniały świat, w którym ludzi zastępowałyby "jednostki proletariackie" pozbawione do tego stopnia osobowości, że nawet nie będzie potrzeby nadawania im imion. Zamiast imion będą miały przydzielone symbole lub numerki, na przykład "A, B, C albo 325, 075, 0, i tak dalej". Te ludzkie roboty będą jak maszyny, "niezdolne do indywidualnego myślenia" i posłuszne urządzeniom sterującym. "Zmechanizowany kolektywizm zajmie miejsce indywidualnej osobowości w psychologii proletariatu". Nie będzie już potrzeby uczuć, a ludzkiej duszy nie będzie się już mierzyć "krzykiem czy uśmiechem, lecz manometrem ciśnieniowym albo prędkościomierzem". Tę koszmarną utopię wyśmiał Jewgienij Zamiatin w swej powieści My (1924), która zainspirowała Rok 1984 Orwella. Zamiatin przedstawił przyszły świat podobnych do robotów istot, tytułowych "my", znanych z liczb zamiast imion, których życie jest zaprogramowane w najdrobniejszym szczególe. Satyra była do tego stopnia niebezpieczna, że powieść My pozostawała w Związku Radzieckim na indeksie przez ponad sześćdziesiąt lat.

Wizja zmechanizowanego społeczeństwa roztoczona przez Gastiewa wcale nie była czczą fantazją. Wierzył, że nadejdzie tuż-tuż. W ABC komunizmu napisanym przez Bucharina i Prieobrażenskiego w 1919 roku prezentowano pogląd, że "nowy świat" z "nowymi ludźmi i zwyczajami", w którym wszystko jest "dokładnie obliczone", powstanie już wkrótce. Mechanistyczne motywy sztuki Proletkultu miały rozwijać ów nowy świat maszyn. Działał nawet Związek Czasu, który zanim Zamiatin napisał My, liczył już 25 000 członków w 800 lokalnych oddziałach, prowadził "chronokartę", na której zapisywano każdą minutę dnia ("7.00 wstałem z łóżka; 7.01 poszedłem do toalety"), ażeby bardziej efektywnie wykorzystywać czas. Bojownicy tego zmechanizowanego świata nosili na przegubach przesadnie duże zegarki (nawet w dzisiejszej Rosji obserwuje się modę na nie). Jako samozwańcza "policja czasu" obchodzili fabryki i biura, usiłując wyplenić "obłomowszczyznę", na wskroś rosyjski zwyczaj trwonienia czasu. Inny z ich planów oszczędzania czasu polegał na zastępowaniu długich rosyjskich słów i oficjalnych tytułów krótszymi odpowiednikami lub akronimami. Politykom polecano skracać rozwlekłe komentarze, a mówcom na zjazdach wygłaszać zwięzłe przemówienia.

W tej bitwie o ludzkie dusze istotną rolę odgrywała wojna z religią. Bolszewicy uważali religię za oznakę zacofania (opium dla mas), a Kościół za konkurenta dla swej władzy. Przede wszystkim religijność chłopów jawiła im się jako fundamentalna kulturowa przepaść między ich własnymi ideami oświecenia a "ciemnym" wiejskim ludem, którego nie potrafili zrozumieć, ani nie żywili jakiejkolwiek nadziei na nawrócenie go na swoją sprawę. Wojna z religią stanowiła zatem element szerszej kampanii zwalczania "odmienności" chłopstwa.

Do 1921 roku wojnę z religią prowadzono głównie środkami propagandowymi. Bolszewicy podsycali powszechną falę antyklerykalizmu, która zmiotła grunty kościelne w 1917 roku. Dekret o rozdzieleniu Kościoła od państwa ze stycznia 1918 roku miał w założeniu zdać kler na łaskę lokalnej ludności, odbierając mu prawa do posiadania własnego majątku - zabudowania kościelne miały być od tej pory wynajmowane od rad - lub pobierania opłat za posługi religijne. Zakazano również nauczania religii w szkołach. Bolszewicka propaganda karykaturowała kler jako opasłych pasożytów żyjących na koszt chłopstwa i knujących powrót cara. Z reguły prowincjonalne gazety miały stałe rubryki poświęcone "kontrrewolucyjnej" działalności miejscowego duchowieństwa, mimo że w rzeczywistości większość parafialnych duchownych albo zniknęła, albo dała się ponieść chłopskiej rewolucji. Nie trzeba dodawać, że więzienia Czeki pękały w szwach od sług Kościoła.

Celem bolszewickiej propagandy było zastąpienie uwielbienia Boga czcią oddawaną państwu, zamiana ikon religijnych na ikony rewolucji. Komunizm był nową religią, Lenin i Trocki jej nowymi arcykapłanami. Pod tym względem bolszewicka wojna z wiarą posunęła się o krok dalej niż jakobińskie kampanie dechrystianizacyjne: jej celem było nie tylko zdyskredytowanie religii, ale i zawłaszczenie przez państwo jej wpływów.

Z drugiej strony była bolszewicka propaganda, która przedstawiała komunizm jako nową religię. Święta, rytuały i symbole komunistycznego państwa świadomie wzorowano na ich chrześcijańskich odpowiednikach, które miały zastępować. Radzieckie święta wyznaczano w te same dni, co dawne święta religijne: były komsomolska Gwiazdka i Wielkanoc, Dzień Energetyki przypadał w dzień świętego proroka Eliasza, Święto Lasu (powrót do pogańskiej chłopskiej przeszłości) w święto Trójcy Przenajświętszej. Święto pierwszomajowe oraz święto rewolucji były przeładowane symboliką religijną: zbrojny przemarsz obok Kremla, religijnego centrum prawosławnej Rosji, wyraźnie nasuwał skojarzenia z dawną procesją religijną, tyle że z karabinami zamiast krzyży. Kult Lenina, który kwitł w czasie wojny domowej, dawał mu status boga. Sam symbol państwa komunistycznego, czerwona gwiazda, był nasycony znaczeniem religijnym i mesjanistycznym, głęboko zakorzenionym w rosyjskim folklorze.

Począwszy od 1920 roku wojna z wiarą przeszła od słów i ceremonii do zamykania cerkwi i rozstrzeliwania osób duchownych. To Lenin zaprowadził te całkowicie niepotrzebne rządy terroru. Oprócz Akademii Nauk Cerkiew była jedyną instytucją narodową pozostającą poza kontrolą partii. Nie podważyły jej pozycji trzy lata propagandy - pod wieloma względami wojna domowa skłoniła ludzi do silniejszego zwrócenia się ku religii - zatem Lenin postanowił zaatakować ją bezpośrednio. Głód lat 1921-1922 dostarczył mu potrzebnego pretekstu. Mimo że Cerkiew aktywnie włączyła się w akcję pomocy dla ofiar głodu, oferując sprzedaż części swoich niekonsekrowanych kosztowności, by zakupić żywność za granicą, Lenin znalazł strategię, która umożliwiła mu oskarżenie Cerkwi o samolubne odwrócenie się do tragedii plecami. Nakazał Cerkwi przekazać na sprzedaż także konsekrowane precjoza, choć musiał wiedzieć, że nie wolno jej zastosować się do tego rozkazu (wykorzystanie przedmiotów konsekrowanych do celów świeckich było świętokradztwem). Ta prowokacja sprawiła, że Cerkiew jawiła się jako "wróg narodu", o co ją oskarżano. Ażeby zmobilizować przeciwko niej opinię publiczną, prasa histerycznie nawoływała do spieniężenia wszystkich drogocenności Kościoła na rzecz ofiar głodu. "Zamieńcie złoto na chleb!", głosiło hasło budzące silne emocje. W ostatniej desperackiej próbie zapobieżenia rabunkowi kościołów patriarcha Tichon zaproponował zebranie pieniędzy w ilości równoważącej wartość konsekrowanych przedmiotów dzięki dobrowolnym składkom oraz sprzedaży innego majątku; propozycję jednak odrzucono. Lenina nie interesowały pieniądze; zależało mu na pretekście do zaatakowania Cerkwi.

26 lutego 1922 roku rozesłano do lokalnych rad dekret nakazujący zabrać z cerkiew wszystkie wartościowe przedmioty, łącznie z tymi, których używano do obrzędów religijnych. Dekret głosił, że ich sprzedaż jest konieczna, by pomóc ofiarom głodu, tymczasem przekazano na ten cel znikomą część uzyskanych w ten sposób pieniędzy. Uzbrojone bandy przetrząsały świątynie, wynosząc z nich ikony i krzyże, kielichy mszalne i mitry, nawet ikonostasy w kawałkach. W wielu miejscach gniewny tłum chwytał za broń, by uchronić lokalną cerkiew. Gdzieniegdzie ludzi prowadzili miejscowi popi, w innych miejscach skrzykiwano się spontanicznie. W aktach odnotowano 1414 krwawych starć w okresie 1922-1923. Większość konfliktów była całkowicie jednostronna. Żołnierze wyposażeni w karabiny maszynowe walczyli ze starszymi kobietami i mężczyznami uzbrojonymi w widły i zardzewiałe strzelby; zginęło 7100 duchownych, w tym 3500 zakonnic, i zaledwie garstka żołnierzy. Jedno takie starcie we włókienniczym mieście Szuja około 300 km na północny wschód od Moskwy sprowokowało Lenina do wydania tajnego rozkazu eksterminacji kleru. Zajście było dość typowe: w niedzielę 12 marca wierni przepędzili urzędników rady, gdy ci przyszli obrabować miejscową cerkiew; gdy urzędnicy powrócili trzy dni później z wojskiem i karabinami maszynowymi, doszło do walk, kilka osób zabito. Pod nieobecność Lenina Politbiuro postanowiło wstrzymać dalszą konfiskatę cerkiewnego mienia. Lecz Lenin, dowiedziawszy się o wydarzeniach w Szui, podyktował ze swej wiejskiej rezydencji w Gorkach rozkaz dokładnie przeciwny, z surową instrukcją zachowania go w ścisłej tajemnicy. Ta notatka służbowa, po raz pierwszy opublikowana w całości w 1990 roku, ujawnia okrutną stronę natury Lenina. Podważa jego "miękki" wizerunek ze schyłkowych lat życia, forsowany wcześniej przez lewicowych historyków Zachodu, którzy chcieliby, abyśmy uwierzyli, że lata dwudzieste XX wieku były rokującym nadzieje okresem "radzieckiej demokracji", zanim nastała era stalinizmu. Lenin przekonywał, że wydarzenia z Szui należy wykorzystać, by skojarzyć kler z czarną sotnią i zniszczyć Cerkiew "na długie dziesięciolecia" oraz "zapewnić sobie kapitał wart kilkaset milionów rubli w złocie... ogólnie do realizowania prac rządu, a do odbudowy gospodarczej w szczególności". "Tylko teraz", to jest podczas głodu, chłopi będą "albo po naszej stronie, albo przynajmniej neutralni" w tej "zaciekłej" wojnie z Cerkwią; "później się nam nie uda". Z tego powodu, ciągnął Lenin: "doszedłem do jednoznacznej konkluzji, że musimy stoczyć teraz decydującą i bezwzględną walkę z duchowieństwem czarnej sotni i zdławić jego opór z takim okrucieństwem, że nie zapomną o tym przez kolejne dziesięciolecia... Im więcej członków reakcyjnej burżuazji i kleru uda się nam zastrzelić, tym lepiej".

Niedawno oszacowano, że podczas tej brutalnej kampanii stracono 8000 osób w samym tylko 1922 roku. Patriarcha Tichon twierdził, że wie o 10 000 duchownych w więzieniach i na wygnaniu, w tym o około stu biskupach. Dopiero po roku 1925 pod wpływem nacisków zachodnich partnerów handlowych Rosji tymczasowo wstrzymano prześladowania.

Wedle Gorkiego bolszewicy celowo wykorzystywali Żydów w swoich szeregach do przeprowadzania konfiskat majątku kościelnego. Oskarżał ich o umyślne podsycanie antysemityzmu, by odwrócić od siebie gniew chrześcijańskiej społeczności. W kilku miastach, takich jak Smoleńsk czy Wiatka, po konfiskacie mienia kościelnego rzeczywiście doszło do żydowskich pogromów. W tym czasie bolszewicy zamykali synagogi w ramach wojny wypowiedzianej religii. Pierwsze zamknięto w rodzinnym mieście Chagalla, Witebsku, w kwietniu 1921 roku. Władze radzieckie twierdziły, że sześć z osiemdziesięciu synagog miasta trzeba przekształcić w żydowskie szkoły. Żydzi szybko zajęli synagogi przeznaczone do zamknięcia i odbywali w nich spotkania modlitewne. Ale władze usunęły ich z bożnic przy użyciu wojska, które wybijało okna, skandowało "Śmierć Żydkom!", a w trakcie akcji zabiło kilku wiernych. Żadnej z synagog nie zamieniono na szkołę: w jednej otwarto uniwersytet komunistyczny, kilka przerobiono na kluby robotnicze, była i taka, w której powstała fabryka obuwia. Do kolejnych zamknięć doszło w Mińsku, Homlu, Odessie i Charkowie. W sumie między 1921 a 1925 rokiem komuniści zamknęli 800 żydowskich świątyń.

Bolszewickie prześladowania religii uczyniły niewiele dla osłabienia władzy tego "opium" dla ludzkich umysłów. Choć lata dwudzieste były świadkiem podupadania religii, zwłaszcza wśród młodzieży wiejskiej, która uczęszczała do szkół lub wyjechała ze wsi do miast, prawdopodobnie wynikało to w mniejszym stopniu ze starań bolszewików, w większym zaś z tendencji do sekularyzacji współczesnego życia. Proces ów trwał wszak od dziesięcioleci. W rzeczywistości, jeśli represyjne środki bolszewików wywarły jakikolwiek skutek, to dokładnie odwrotny - skupiły wiernych wokół religii. Pomimo oddzielenia Kościoła od państwa lokalne duchowieństwo było nadal wspierane dobrowolnymi datkami od parafian, a także opłatami i cesjami ziemi od wiejskich wspólnot. Jak na ironię, sytuacja nie odbiegała wiele od marzeń dziewiętnastowiecznego liberalnego kleru o zintegrowanej, niezależnej finansowo parafii. Nawet ci, których wiara nie była już tak ślepa jak dawniej, często nie tylko przestrzegali nadal nakazów religii, ale i okazywali silne do nich przywiązanie. "Październikowane" dzieci i czerwone śluby nie zdołały zastąpić swych religijnych odpowiedników (które przy okazji dostarczały dużo lepszej rozrywki). Ludzie nadal grzebali swych zmarłych, zamiast ich kremować, pomimo braku trumien, miejsc pochówku oraz darmowych, zapewnianych przez państwo kremacji, ponieważ, jak rzekł pewien pracownik kostnicy, "Rosjanie wciąż są albo zbyt religijni, albo zbyt przesądni, by zerwać z prawosławnymi tradycjami pogrzebu".

Nikt nie zna całkowitego ludzkiego kosztu rewolucji. Wedle wszelkich szacunków był katastrofalny. Jeśli policzyć tylko ofiary wojny domowej, terroru, głodu i chorób, było ich około 2 milionów. Liczba ta nie uwzględnia jednak emigracji (około 2 milionów osób) oraz demograficznych skutków mocno obniżonego przyrostu naturalnego - nikt nie chciał dzieci w tamtych strasznych czasach - które wedle statystyków dałyby sumę 10 milionów ludzkich istnień *[Nie uwzględnia również skróconej wskutek niedożywienia i chorób średniej długości życia człowieka. Dzieci urodzone i wychowywane w tamtych latach były wyraźnie mniejsze niż starsze roczniki, a 5 procent wszystkich noworodków cierpiało na syfilis.]. Najwyższa śmiertelność dotyczyła grupy dorosłych mężczyzn - w samym tylko Piotrogrodzie w 1920 roku mieszkało 65 000 wdów - ale śmierć była tak wszechobecna, że dotykała niemal każdego. Nie było nikogo, kto by nie utracił podczas rewolucji przyjaciół i krewnych. "Mój Boże, ileż śmierci! - pisał Siergiej Siemionów do starego przyjaciela w styczniu 1921 roku. - Większość starszych mężczyzn - Boborykin, Liniew, Wiengierow, Woroncow itd. - umarła. Zniknął nawet Grigorij Pietrow - jak umarł, tego nie wiadomo, można jedynie rzec, że prawdopodobnie nie z radości na widok rozwoju socjalizmu. Szczególnie boli to, że człowiek nawet nie wie, gdzie są pogrzebani jego przyjaciele". Przykład Tierieszczenkowów znakomicie ilustruje, jak śmierć potrafiła boleśnie dotknąć jedną rodzinę. Nikita Tierieszczenkow, lekarz Armii Czerwonej, stracił zarówno córkę, jak i siostrę wskutek epidemii tyfusu w 1919 roku; jego najstarszy syn oraz brat zginęli w tym samym roku na froncie południowym, walcząc po stronie Armii Czerwonej; jego szwagra zamordowano w tajemniczych okolicznościach. Żona Nikity umierała na gruźlicę, podczas gdy on sam zaraził się tyfusem. Oskarżeni przez lokalną Czekę (podobnie jak liczni inni przedstawiciele wiejskiej inteligencji) jako "wrogowie ludu", stracili dom w Smoleńsku i zamieszkali w 1920 roku w małym gospodarstwie, które prowadzili ich dwaj ocalali synowie - piętnastoletni Wołodia i trzynastoletni Misza.

W tamtych czasach umrzeć było w Rosji łatwo, ale zostać pochowanym niezwykle trudno. Usługi pogrzebowe zostały upaństwowione, dlatego z każdym pochówkiem wiązała się ciągnąca w nieskończoność robota papierkowa. Na domiar złego brakowało drewna na trumny. Niektórzy ludzie owijali swoich bliskich zmarłych matami lub pożyczali dla nich trumny - z adnotacją PROSIMY O ZWROT - żeby tylko donieść ciało do grobu. Zwłoki pewnego sędziwego profesora nie mieściły się w wypożyczonej trumnie, trzeba było wepchnąć je do środka, łamiąc kilka kości. Z jakiegoś niewytłumaczalnego powodu brakowało nawet miejsc pochówku - czyż ktoś uwierzyłby w coś podobnego, gdyby rzecz nie dotyczyła Rosji? - co skazywało zarówno umarłych, jak i żałobników na kilkumiesięczne oczekiwanie. W głównej kostnicy w Moskwie setki rozkładających się w piwnicy ciał czekało na złożenie do grobu. Bolszewicy starali się rozładować problem, propagując darmowe kremacje. W 1919 roku przyrzekli zbudować największe krematorium na świecie. Ale niezmienne przywiązanie Rosjan do prawosławnych obrzędów pogrzebowych położyło kres tej inicjatywie.

Śmierć stała się tak powszechna, że ludzie zaczęli się na nią uodparniać. Widok zwłok na ulicy nie przyciągał już niczyjej uwagi. Do morderstw dochodziło z najbłahszego powodu - kradzieży kilku rubli, wciśnięcia się do kolejki czy po prostu dla dostarczenia rozrywki mordercom. Siedem lat wojny odczłowieczyło ludzi i uczyniło ich niewrażliwymi na ból i cierpienie innych. W 1921 roku Gorki zapytał grupę żołnierzy Armii Czerwonej, czy zabijanie ludzi przychodzi im z trudem. "Ależ skąd. 'On ma broń, ja mam broń, jesteśmy więc równi; co za różnica, jak się nawzajem pozabijamy, będzie więcej miejsca na ziemi' ". Pewien żołnierz, który walczył również w Europie w I wojnie światowej, powiedział wręcz Gorkiemu, że łatwiej jest zabić Rosjanina niż obcokrajowca. "Naszych ludzi jest wielu, nasza gospodarka słaba; jeśli spali się wioskę, jaka strata? I tak spłonęłaby doszczętnie w swoim czasie". Życie stało się tanie, ludzie bagatelizowali wzajemne zabijanie się czy też fakt, że inni mordują miliony w ich imieniu. Pewien chłop spytał członków wyprawy naukowej prowadzącej badania na Uralu w 1921 roku: "Jesteście ludźmi wykształconymi, powiedzcie mi więc, co się ze mną stanie. Baszkir zabił mi krowę, no to ja zabiłem oczywiście Baszkira, a następnie zabrałem krowę jego rodzinie. Powiedzcie mi więc: zostanę ukarany za tę krowę?". Kiedy zapytali, czy nie powinien raczej oczekiwać kary za zamordowanie człowieka, chłop odparł: "To pestka, w dzisiejszych czasach ludzie nie są w cenie".

Przytaczano i inne opowieści - o mężu, który zamordował własną żonę bez wyraźnego powodu. "Miałem jej dość i tyle", padło wyjaśnienie z ust mordercy. Wydawało się, że przemoc minionych kilku lat została odarta z pozorów cywilizacji w stosunkach międzyludzkich i obnażyła prymitywne zwierzęce instynkty człowieka. Ludzie polubili zapach krwi. Rozwinęli w sobie upodobanie do sadystycznych form zabijania - tu Gorki był ekspertem:

"Chłopi na Syberii wykopywali doły i wsadzali do nich jeńców Armii Czerwonej głową w dół, zostawiając nad ziemią nogi powyżej kolan; następnie wypełniali dół ziemią, oceniając na podstawie konwulsyjnych ruchów kończyn, która ofiara jest bardziej żywotna, wytrzymała i która umrze jako ostatnia

W guberni tambowskiej przybijano gwoździami do podkładów kolejowych lewe dłonie i lewe stopy komunistów do pni drzew i przyglądano się męczarniom tych osobliwie ukrzyżowanych ludzi.

Rozpruwano brzuch więźnia, wyjmowano jelito cienkie i przybiwszy je gwoździami do drzewa lub słupa telegraficznego, zadawano ofierze ciosy i patrzono, jak jelito rozwija się z otwartej rany przy każdym ruchu ciała. Rozebrawszy do naga pojmanego oficera, oddzierano mu z ramion paski skóry na kształt pagonów, a w miejsce gwiazdek wbijano gwoździe; zdzierano skórę wzdłuż linii lampasów i rapciów - operację tę nazywano 'zakładaniem munduru'. Wymagała niewątpliwie dużej ilości czasu i znacznych umiejętności".

Kobieta próbuje uspokoić małe dziecko leżące jej na kolanach. Dziecko płacze, prosząc o jedzenie. Przez pewien czas matka kołysze je w ramionach. Nagle wymierza mu cios. Dziecko zaczyna płakać od nowa. Płacz wydaje się doprowadzać kobietę do szału. Zaczyna bić je z wściekłością, jej twarz wykrzywia złość. Okłada je pięściami po małej twarzyczce, po główce, wreszcie rzuca na ziemię i kopie. Dookoła podnosi się szmer przerażenia. Ktoś podnosi dziecko, inni ciskają przekleństwa pod adresem matki, która po napadzie szału opada z sił, staje się znów sobą, całkowicie obojętna na wszystko dookoła. Wzrok ma nieruchomy, wyraźnie niewidzący".

Łatwo orzec, że takie czyny świadczyły zwyczajnie o moralnej deprawacji lub psychozie. Często jednak do ludożerstwa popychało współczucie. Katusze patrzenia na powolną śmierć głodową dzieci mogą pobudzić ludzi do poważenia się niemal na wszystko, a w tak ekstremalnych okolicznościach zwykłe normy dobra i zła mogą wydawać się odległe. Podczas przesłuchań ludożercy sprawiali wrażenie osób całkowicie racjonalnych, często tworzyli nowy kodeks moralny, by usprawiedliwić swoje postępowanie. Wielu spośród nich argumentowało, że spożywanie ludzkiego mięsa nie może być zbrodnią, ponieważ dusza opuściła już ciało, które pozostaje "jedynie pożywieniem dla robaków w ziemi". Co więcej, łaknienie ludzkiego mięsa, mogące łatwo rozwinąć się u tych głodujących osób, które już raz go zakosztowały, nie ograniczało się do jednej klasy społecznej. Głodni lekarze często mu ulegali po długich okresach pracy humanitarnej w głodujących regionach i oni również twierdzili, że najgorsze było owo "niemożliwe do przezwyciężenia i krępujące łaknienie" ludzkiego mięsa, które się w nich wykształciło.

Do lipca 1921 roku rząd radziecki nie uznawał istnienia głodu. Sytuacja była nader kompromitująca. Tak jak podczas klęski głodowej w 1891 roku prasie zakazano choćby używania słowa "głód". Nadal donosiła, że po wprowadzeniu NEP-u wieś ma się dobrze. Rozmyślna polityka niedostrzegania problemu była jeszcze jaskrawiej widoczna na Ukrainie: mimo że jesienią 1921 roku panował tam powszechny głód, Moskwa nie przestawała wysyłać nad Wołgę dużych ilości zboża aż do następnego lata. Oczywiście rzecz polegała na odejmowaniu od ust jednemu głodującemu regionowi i dawaniu innemu, głodującemu jeszcze bardziej. Nie można jednak wykluczyć, jak przekonująco dowodzi Robert Conquest w odniesieniu do głodu z lat 1930-1932, że Moskwa pragnęła ukarać ukraińskich chłopów za ich sprzeciw wobec bolszewickiego reżimu.

Podobnie jak w 1891 roku, zorganizowanie akcji pomocy pozostawiono organizacjom społecznym i zagranicy. Na czele kampanii stanął Gorki. 13 lipca wystosował apel Do wszystkich ludzi dobrej woli, który pojawił się potem w zachodniej prasie:

"Kraj Tołstoja, Dostojewskiego, Mendelejewa, Pawłowa, Musorgskiego, Glinki oraz innych cenionych na świecie ludzi nawiedziła tragedia. Jeśli idee i uczucia humanitarne - w których społeczną wagę zachwiała wiarę haniebna wojna oraz okrucieństwo jej zwycięzców wobec pokonanych -jeśli, powiadam, wiara w siłę stwórczą tych idei i uczuć ma być i może zostać odbudowana, niedola Rosji daje znakomitą okazję do zademonstrowania żywotności humanitaryzmu. Proszę wszystkich uczciwych Europejczyków i Amerykanów o szybką pomoc dla rosyjskiego narodu. Dajcie chleb i lekarstwa. Maksim Gorki".

Wraz z grupą innych postaci publicznych Gorki zaapelował do Lenina o pozwolenie na stworzenie ciała ochotniczego dla niesienia pomocy głodującym. W rezultacie 21 lipca powołano Ogólnorosyjski Społeczny Komitet Pomocy Głodującym, w skrócie Pomgoł, pierwszą i zarazem ostatnią niezależną organizację społeczną ustanowioną pod rządami komunizmu. Lenin zgodził się na jej utworzenie częściowo po to, by zagwarantować pomoc zagraniczną, a częściowo z powodu ustępstwa wobec Gorkiego. Wśród 73 członków Pomgołu znalazły się czołowe postaci kultury (Gorki, Korolenko, Stanisławski), liberalni politycy (Kiszkin, Prokopowicz, Kuskowa), były carski minister (N.N. Kutler) oraz dawna działaczka ruchu narodnickiego (Wiera Figner), słynni agronomowie (Czajanow, Kondratjew) i inżynierowie (P.J. Pałczyński), lekarze oraz Tołstojowie. Znalazło się nawet miejsce dla Aleksandry Tołstoj, córki pisarza, która ostatnie cztery lata spędziła na zmianę w więzieniach Czeki i obozach pracy, przerywane epizodami wolności. Pomgoł dążył do wskrzeszenia ducha społecznego, który ocalił kraj w 1891 roku: apelował do ludzi w kraju i za granicą o włączenie się do kampanii pomocy. Książę Lwow, który uczestniczył w akcji pomocy 30 lat wcześniej, zbierał pieniądze i wysyłał zasoby żywności za pośrednictwem paryskiej organizacji Ziemgor (nawet na emigracji kontynuował pracę społeczną). Żeby mieć pewność, że Pomgoł nie będzie mieszać się do polityki, bolszewicy przydzielili doń "komórkę" 12 czołowych komunistów pod wodzą Kamieniewa. Lenin twardo pilnował, by klęska głodu nie doprowadziła do takiego samego sprzeciwu społecznego jak w 1891 roku.

W reakcji na apel Gorkiego Herbert Hoover zaoferował wysłanie do Rosji American Relief Administration (amerykańskiej misji pomocy humanitarnej). Hoover założył ARA, by dostarczać żywność i lekarstwa do powojennej Europy. Postawił Rosji dwa warunki: że ARA będzie mogła działać niezależnie, bez interwencji komunistycznych urzędników, oraz że wszyscy obywatele Stanów Zjednoczonych zostaną wypuszczeni z radzieckich więzień. Lenin wpadł w furię - "Ktoś musi ukarać Hoovera, ktoś musi publicznie dać mu w twarz, tak żeby ujrzał to cały świat", kipiał ze złości - lecz jak na żebraka przystało, nie mógł kręcić nosem. Gdy Pomgoł zagwarantował amerykańską pomoc, Lenin rozkazał go rozwiązać, mimo ostrych protestów Kamieniewa i Gorkiego. 27 sierpnia wszyscy jego członkowie - z wyjątkiem Gorkiego i Korolenki - zostali aresztowani przez Czekę, oskarżeni o wszelkiego rodzaju "działalność kontrrewolucyjną", a potem zmuszeni do emigracji za granicę lub zesłani w głąb kraju. Lenin wywierał naciski nawet na Gorkiego, by wyjechał za granicę "dla własnego zdrowia".

Latem 1922 roku ARA w szczycie swej działalności żywiła 10 milionów ludzi dziennie. Przysyłała również ogromne zapasy lekarstw, odzieży, narzędzi i ziarna - te ostatnie umożliwiły uzyskanie rekordowych plonów przez dwa kolejne lata, w 1922 i 1923 roku, co pozwoliło wreszcie Rosji otrząsnąć się z klęski głodu. Całkowity koszt operacji ARA wyniósł 61 milionów dolarów. Bolszewicy przyjęli tę pomoc ze zdumiewającym brakiem wdzięczności: nigdy darowanemu tak hojną ręką koniowi nie zaglądano tak bezwstydnie w zęby. Oskarżyli ARA o szpiegostwo, próby zdyskredytowania i obalenia sowieckiego reżimu *[Motywy Hoovera nie były do końca jasne. Głęboko wrogi wobec sowieckiego reżimu mógł w istocie dążyć do wykorzystania pomocy w celu wywarcia na Rosję dyplomatycznych nacisków oraz wpływu politycznego. Nie wyklucza to jednak autentycznej humanitarnej troski ze strony Hoovera. Ani nie zasługuje na oskarżenia bolszewików.] oraz nieustannie mieszali się do jej działań, przeszukując konwoje, wstrzymując pociągi, przechwytując dostawy, a nawet aresztując pracowników misji. Tym samym bolszewicy jawnie zerwali dwa postawione przez Hoovera warunki udzielenia pomocy - wolność od interwencji oraz uwolnienie z więzień wszystkich Amerykanów. Jeszcze większe oburzenie wywołało w Ameryce odkrycie, że w tym samym czasie, gdy rząd radziecki otrzymywał pomoc żywnościową z Zachodu, eksportował za granicę miliony ton własnego zboża. Zapytany o to rząd radziecki twierdził, że eksport był potrzebny do zakupu za granicą urządzeń przemysłowych i sprzętu dla rolnictwa. Skandal uniemożliwił ARA zdobycie dodatkowych amerykańskich funduszy dla Rosji i w czerwcu 1923 roku misja zawiesiła działalność.

Sposób, w jaki rząd radziecki potraktował klęskę głodu, był dla Gorkiego źródłem zażenowania i wstydu. Był jednym z głównych czynników, które przesądziły o jego decyzji wyjazdu z Rosji. Kiedy minął najgorszy kryzys, bolszewicy wysłali krótkie oficjalne podziękowania dla narodu amerykańskiego. Gorki okazał się bardziej wylewny w swych podziękowaniach. 30 lipca 1922 roku wysłał do Hoovera list, w którym wyrażał wiele swych najgłębszych przekonań:

Chyba najsmutniejszym spadkiem po rewolucji była niezwykle liczna grupa osieroconych dzieci wałęsających się po ulicach każdego miasta. W 1922 roku około 7 milionów dzieci mieszkało na dworcach, w zrujnowanych domach, na placach budów, wysypiskach śmieci, w piwnicach, kanałach oraz innych obskurnych norach. Obdarte, bose dzieci, których rodzice albo zmarli, albo je porzucili, były symbolem rozbicia społeczeństwa. Zniszczono nawet rodzinę.

*

Sieroty rewolucji były upiorną karykaturą dzieciństwa, które straciły. Walka o przetrwanie na ulicach zmusiła je do błyskawicznego dojrzewania. Miały własny żargon, grupy społeczne i kodeks moralny. Zaledwie dwunastoletnie dzieci "pobierały się" i płodziły dzieci. Wiele z nich było zaprawionymi w bojach alkoholikami, heroinistami lub kokainistami. Utrzymywały się przy życiu z żebrania, handlu narkotykami, drobnych przestępstw i prostytucji. Na dworcach kolejowych roiły się jak muchy, skwapliwie rzucając się na wszelkie resztki żywności rzucane im z pociągów. Niektórzy mali żebracy okaleczali się lub upokarzali sami siebie przed innymi, by zdobyć marny datek. Pewien chłopiec mieszkający na dworcu w Omsku rozsmarowywał sobie po twarzy własne ekskrementy, jeśli dano mu kilka kopiejek. Świat sierot i świat przestępczy były ze sobą blisko powiązane. Dziecięce gangi okradały stragany, napadały na przechodniów, dokonywały kradzieży kieszonkowych i włamań do domów oraz sklepów. Złapani na gorącym uczynku dostawali zwykle cięgi na ulicy od dorosłych, którzy okazywali sierotom niewiele współczucia, wydawało się jednak, że nawet to ich nie zniechęca. Pewien obserwator był świadkiem następującej sceny na targu: "Widziałem, jak chłopiec mniej więcej dziesięcio- lub dwunastoletni, okładany laską, wyciąga rękę po kawałek chleba pokryty już warstwą brudu i łapczywie wpycha go sobie do ust. Ciosy sypią się mu na plecy, ale chłopak nie przestaje w pośpiechu odgryzać kęs po kęsie, byle tylko nie stracić posiłku. Działo się to na oczach kolejki stojącej po chleb na bazarze. Dorośli - kobiety - zebrali się wokół i krzyczeli: 'Na to właśnie łotr zasługuje: dołóż mu jeszcze! Człowiek nie ma od tych gnid spokoju' ".

Niemal wszystkie osierocone dzieci od czasu do czasu się prostytuowały. Badania przeprowadzone w 1920 roku wykazały, że 88 procent dziewcząt trudniło się w którymś momencie swego życia prostytucją; podobne statystyki dotyczyły chłopców. Niektóre z dziewczynek miały ledwo siedem lat. Większość aktów seksualnych odbywała się na ulicach, na placach targowych, w dworcowych holach i parkach. Dziewczęta miały sutenerów - zwykle zaledwie kilkunastoletnich chłopców - którzy często wykorzystywali je również do okradania klientów. Działały także domy publiczne dla pedofilów prowadzone przez tzw. ciotuchny, które dawały dzieciom strawę oraz kąt w pokoju, zmuszając je w zamian do pracy i utrzymując się z ich zarobków. Miliony dzieci nie zaznały nigdy innej formy matczynej troski.

"Zdarzają się dwunastoletnie dzieci, które mają już na sumieniu trzy morderstwa", pisał Gorki do Lenina w kwietniu 1920 roku. Sam będąc niegdyś uliczną sierotą, Gorki należał do grona pierwszych osób, które opowiadały się za walką z przestępczością nieletnich. Tamtego lata powołał specjalną komisję do zwalczania problemu, która zapewniała dzieciom kolonie i schronienie oraz uczyła je czytać i pisać. Podobne inicjatywy podejmowała Liga Ratowania Dzieci założona w 1919 roku przez Jekatierinę Kuskową i Władimira Korolenkę za aprobatą Sownarkomu. Dysponując jednak tylko pół milionem miejsc we wszystkich placówkach razem wziętych na 7 milionów sierot żyjących na ulicach, można było w ten sposób ledwo dotknąć wierzchołka problemu. Coraz częściej bolszewicy zwracali się ku środkom karnym wbrew własnej zasadzie ogłoszonej w 1918 roku, że nie powinno być "żadnych sądów ani więzień dla dzieci". W więzieniach i obozach pracy przebywały tysiące nieletnich, wiele z nich poniżej czternastego roku życia, to jest wieku odpowiedzialności karnej. Innym sposobem radzenia sobie z problemem było zezwalanie fabrykom na zatrudnianie młodocianych w charakterze wyzyskiwanej siły roboczej. Podczas wojny domowej, gdy zwalniano tysiące dorosłych robotników, nastąpił ogromny wzrost zatrudnienia dzieci nawet sześcioletnich, zwłaszcza w mniejszych fabrykach, gdzie praktyki wyzysku ludzi były trudne do wykorzenienia. Pomimo powszechnych apeli o ograniczenie pracy dzieci do 6 godzin dziennie oraz zapewnienie przez pracodawców dwóch godzin nauki, władze wolały się nie mieszać, twierdząc, że "lepiej, aby dzieci pracowały, niż żyły z przestępczości na ulicy", co w rezultacie skończyło się tym, że wielu nieletnich pracowało każdego dnia po 12 lub 14 godzin.

Dzieci były też znakomitymi żołnierzami. Armia Czerwona miała w swych szeregach wielu nastoletnich chłopców. Spędziwszy całe swe świadome życie wśród przemocy wojennej i rewolucyjnej, wielu z nich bez wątpienia uważało zabijanie ludzi za normę. Ci młodociani żołnierze odznaczali się gotowością do wypełniania poleceń i rozkazów - ich dowódcy często pełnili funkcję zastępczych ojców - a także bezlitosną zdolnością do zabijania wroga, zwłaszcza gdy wmówiono im, że jest to zemsta za śmierć ich rodziców. Mimo wszystko wielu dzieciom lepiej powodziło się w wojsku - które traktowało je jak własne dzieci, ubierało, żywiło i uczyło czytać - niż na ulicy.

Według Niny Berberowej Gorki przybył do Europy nie tylko zagniewany tym, co uczyniono w Rosji, ale i głęboko wstrząśnięty tym, co widział i czego doświadczył. Wspominała rozmowę, jaką odbył z jej mężem, poetą Chodasiewiczem:

"W 1920 r. obydwaj (choć nie w tym samym czasie) odwiedzili dom dziecka, czy może poprawczak dla młodszych nastolatków. Przebywały w nim głównie dziewczęta, syfilityczki, bezdomne, w wieku od dwunastu do piętnastu lat; dziewięć na dziesięć kradło, połowa była w ciąży. Chodasiewicz... wspominał z niejakim współczuciem i odrazą, jak te zawszone dziewczęta w łachmanach uczepiły się go, gotowe rozebrać go już na schodach, jak zadzierały powyżej głów swe postrzępione spódnice, wykrzykując do niego sprośności. Z trudem je od siebie odrywał. Gorki był świadkiem podobnej sceny: kiedy zaczął o tym mówić, na jego obliczu malowało się przerażenie, zacisnął usta i nagle umilkł. Widać było wyraźnie, że ta wizyta głęboko nim wstrząsnęła być może bardziej niż wcześniejszy kontakt z włóczęgami, zgrozą życia na dnie, z których czerpał tematy do swych wczesnych utworów. Niewykluczone, że znalazłszy się w Europie, leczył rany, do których sam bał się przyznać; a czasem... pytał samego siebie, i tylko siebie: czy było warto?".

Gorki również był sierotą rewolucji. Wszystkie jego nadzieje związane z rewolucją - nadzieje, które nadawały sens jego życiu - rozpierzchły się w ostatnich czterech latach. Zamiast stać się konstruktywną siłą kulturową, rewolucja praktycznie zniszczyła całe rosyjskie dziedzictwo; zamiast wyzwolenia człowieka przyniosła jedynie ludzkie zniewolenie; zamiast duchowego rozwoju doprowadziła do upodlenia. Gorki doznał głębokiego rozczarowania. W 1921 roku pisał o sobie, że popadł "w nastrój mizantropijny". Nie potrafił pogodzić swojego humanistycznego i demokratycznego socjalizmu z realiami leninowskiej Rosji. Nie mógł dłużej "być głuchy" na błędy reżimu w nadziei, że później zostanie on zreformowany i uczyni wiele dobrego: wszelkie jego wysiłki na nic się nie zdały. Skoro w Rosji porzucono wszystkie jego ideały, nie pozostało mu nic innego, jak opuścić ojczysty kraj.

Decyzję Gorkiego o emigracji z Rosji poprzedził nasilający się konflikt z bolszewikami. Bezmyślny terror minionych czterech lat, zniszczenie inteligencji, prześladowanie mienszewików i eserowców, rozgromienie buntowników z Kronsztadu oraz bezduszność bolszewików wobec klęski głodu - wszystko to uczyniło z Gorkiego zaciekłego wroga nowego reżimu. Duża część wrogości Gorkiego skupiła się na Zinowjewie, szefie partii w jego ukochanym Piotrogrodzie. Zinowjew nie darzył Gorkiego sympatią, uważał jego dom za "gniazdo kontrrewolucji" i nieustannie go inwigilował: otwierano korespondencję Gorkiego, w jego domu bezustannie przeprowadzano rewizje, bliskim przyjaciołom grożono aresztowaniem. Wszystkie najbardziej gniewne listy potępienia pisane przez Gorkiego w okresie czerwonego terroru były adresowane do Zinowjewa. W jednym z nich twierdził, że ciągłe aresztowania sprawiły, że "ludzie nienawidzą nie tylko radzieckiej władzy, lecz - w szczególności - ciebie osobiście". Wkrótce jednak stało się jasne, że za poczynaniami Zinowjewa stał sam Lenin. Bolszewicki przywódca wyrażał się zjadliwie o ostrej krytyce ze strony Gorkiego. W liście z pogróżkami z lipca 1919 roku konstatował, że "umysł" pisarza "zatruli rozgoryczeni burżuazyjni intelektualiści", którzy "otaczali" go w Piotrogrodzie. "Nie chcę narzucać się ze swoją radą - groził Lenin - ale nie mogę powstrzymać się przed powiedzeniem: zmień radykalnie swoje położenie, swoje środowisko, swoje miejsce zamieszkania, swój zawód - w przeciwnym razie życie może obrzydnąć ci na dobre".

Rozczarowanie Gorkiego Leninem pogłębiło się w 1920 roku. Wódz bolszewików był przeciwny niezależności oficyny wydawniczej Gorkiego, Literatury Światowej, i zagroził wycofaniem dla niej finansowego wsparcia. Gorki skarżył się gorzko Łunaczarskiemu. Słusznie podejrzewał, że Lenin próbuje objąć całą działalność wydawniczą kontrolą państwa - co uważał za klątwę - i twierdził (bądź groził), że jedynym sposobem podtrzymania działalności przedsięwzięcia jest kierowanie nim z zagranicy. Czując jednak na karku oddech surowego Lenina, komisarz nie mógł uczynić zbyt wiele. W sztuce Don Kichot (1922) Łunaczarski odtworzył napiętą trójstronną relację pomiędzy sobą (w roli Don Baltazara), Gorkim (Don Kichot) oraz Leninem (Don Rodrigo). Oto słowa rzucone na odchodnym przez Don Baltazara do Don Kichota. Podsumowują one sprzeczność między Gorkim a Leninem - między ideałami rewolucji a jej ponurymi "przymusami":

"Gdybyśmy nie unicestwili spisków na tyłach, poprowadzilibyśmy nasze wojsko ku zagładzie. Och, Don Kichocie! Nie pragnę pogłębiać twej winy, lecz odegrałeś tu zgubną rolę. Nie będę krył faktu, że srogiemu Rodrigo przyszła do głowy myśl, by dotknąć cię groźną ręką prawa, dać nauczkę wszystkim ludziom o miękkim sercu, wpychającym się ze swoją filantropią w życie, które jest surowe, zawiłe i pełne odpowiedzialności".

O ile Błok zmarł z powodu rozpaczy i zaniedbań, o tyle śmierć Gumilowa zaledwie dwa tygodnie później była dużo bardziej prozaiczna. Został aresztowany przez piotrogrodzką Czekę, więziony przez kilka dni, po czym rozstrzelany bez procesu. Gumilowa oskarżono o udział w spisku monarchistycznym - zarzut ów był niemal na pewno fałszywy, choć poeta miał sentymenty monarchistyczne. Komitet intelektualistów zawiązany na pogrzebie Błoka wniósł petycję o jego uwolnienie. Akademia Nauk zaproponowała, że zagwarantuje jego stawiennictwo przed sądem. Poproszony o interwencję Gorki pospieszył do Moskwy zobaczyć się z Leninem. Zanim jednak zdążył wrócić do Piotrogrodu z rozkazem wypuszczenia Gumilowa, poeta został już stracony. Gorki tak się zdenerwował, że zaczął pluć krwią. Zamiatin mówił, że nigdy nie widział go "tak wzburzonego, jak owego wieczora, gdy rozstrzelano Gumilowa".

Gumilow był pierwszym wybitnym rosyjskim poetą straconym przez bolszewików. Śmierć jego i Błoka symbolizowała zarówno dla Gorkiego, jak i dla całej inteligencji, śmierć rewolucji. Setki osób - "cały ocalały literacki Piotrogród", jak rzekł Zamiatin - zjawił się na pogrzebie Błoka. Nina Berbe-rowa, wówczas jeszcze młoda dziewczyna, wspominała, jak na widok nekrologu Błoka "ogarnęło mnie uczucie, którego nigdy wcześniej nie doznałam, jakbym została nagle i raptownie osierocona... Zbliża się koniec. Zguba dla nas wszystkich". Anna Achmatowa, pierwsza żona Gumilowa, podobnie opłakiwała na pogrzebie Błoka nie tylko samego poetę, lecz także ideały całego pokolenia:

W srebrnej trumnie go nieśliśmy

Aleksandra, czystego łabędzia,

Nasze słońce zgasłe w udręce.

Dwa miesiące później Gorki, także borykający się ze słabym zdrowiem, wyjechał z Rosji, wydawało się, że na zawsze.

Nie tyle sam charakter sowieckiego reżimu, ile jego polityka nieprzyjazna wobec sztuk pięknych, a przyjazna dla chłopów trzymały go na wygnaniu w latach NEP-u. Choć zawsze był przeciwny powstaniu bolszewickiej dyktatury, znalazł również sposób na usprawiedliwienie jej jako niezbędnego antidotum na instynktowny anarchizm chłopstwa. Gorki był pełen sprzeczności. Jego racjonalizacja sowieckiego systemu stała się jeszcze bardziej wyraźna po śmierci Lenina, która wzbudziła w nim wyrzuty sumienia.

W końcu poczciwy staromodny rosyjski nacjonalizm skłonił Gorkiego, tak jak i Brusiłowa, do powrotu do ojczyzny. Przede wszystkim nie mógł zdzierżyć rosyjskich emigrantów - oni zaś nie mogli znieść jego. "Dla nas Rosjan - pisał pewien paryski wygnaniec w 1922 roku - Gorki jest jednym z tych, którzy ponoszą moralną i polityczną odpowiedzialność za wielkie nieszczęścia, jakie bolszewicki reżim sprowadził na nasz kraj. Miną lata, a on nie zostanie nigdy zapomniany". Im bardziej antyradzieccy stawali się emigranci, tym mocniej reagował Gorki, sprzymierzając się z radzieckim reżimem. Co więcej, powstanie i rozkwit faszyzmu w jego przybranej ojczyźnie, Włoszech, skłoniły Gorkiego do odrzucenia wszystkich wcześniejszych idei - idei, które stworzyły podstawy jego opozycji wobec bolszewików - o Europie jako historycznej sile postępu moralnego i cywilizacji. Im bardziej rozczarowywał się do faszystowskiej Europy, tym bardziej wychwalał sowiecką Rosję jako system mający przewagę moralną. Bez wątpienia były to tylko jego pobożne życzenia, lecz w kontekście czasów trudno się temu dziwić.

Gorki pojechał do Rosji w 1928 roku. Po pięciu letnich podróżach osiadł tam na dobre w 1932 roku. Sowiecki reżim obwołał jego powrót wielkim zwycięstwem w propagandowej wojnie z Zachodem. Syna marnotrawnego obsypano zaszczytami: nadano mu Order Lenina, podarowano dom Riabuszynskiego w Moskwie, arcydzieło style moderne, który zapełnił prawdziwymi skarbami na koszt państwa; nakręcono filmową trylogię o jego życiu; ulicę Twerską w Moskwie przemianowano na ulicę Gorkiego. Wszystkie te zaszczyty miały kupić polityczne poparcie Gorkiego. Sowiecki reżim, do którego powrócił, był głęboko podzielony między sprzymierzeńców Stalina a "prawicowców", takich jak Bucharin, Rykow i Tomski, którzy sprzeciwiali się radykalnej polityce Stalina w odniesieniu do kolektywizacji i industrializacji. Po pierwsze Gorki zajmował pozycję pomiędzy tymi dwiema frakcjami, co czyniło go cennym obiektem dla obu. Z jednej strony Gorki uważał strategię Stalina za jedyny sposób na ucieczkę Rosji od zacofanej chłopskiej przeszłości. Z drugiej zaś nie lubił Stalina jako człowieka (był natomiast w zażyłej przyjaźni z Bucharinem i Rykowem) i przeciwstawiał się jego polityce wobec literatury. Między 1928 a 1932 rokiem, o ile można wywnioskować ze skąpych źródeł, Gorki udzielał poparcia Stalinowi, jednocześnie próbując powściągnąć jego ekstremizm. Tę samą rolę odgrywał wobec Lenina w latach 1917-1921. Gorki przyczynił się do wypuszczenia wielu ludzi z obozów pracy i, co wydaje się prawdopodobne, namówił Stalina do napisania słynnego artykułu Zawrót głowy od sukcesów w marcu 1930 roku, w którym wódz potępiał ekscesy lokalnych urzędników w pierwszej zbrodniczej kampanii kolektywizacji.

Dawnym towarzyszom Gorkiego, socjalistom, którzy sprzeciwili się bolszewikom lub całkowicie zerwali z radziecką Rosją, jego powrót do Moskwy wydawał się zdradą. Wiktor Serge, który widział Gorkiego w 1930 roku, wspominał go później jako postać tragiczną, jawnego krytyka reżimu sowieckiego, który w jakiś sposób pozwolił zamknąć sobie usta:

"Cóż działo się w jego wnętrzu? Wiedzieliśmy, że wciąż utyskuje, że jest niespokojny, że pod jego surowością kryją się smutek i protest. Mówiliśmy sobie: 'Któregoś dnia wybuchnie!' I rzeczywiście wybuchł, na krótko przed śmiercią zrywając wreszcie ze Stalinem. Ale wszyscy jego współpracownicy z 'Nowej żyzni' z 1917 roku znikali w więzieniach, a on milczał. Literatura umierała, a on milczał... Tak się złożyło, że mignął mi kiedyś na ulicy. Rozparty samotnie na tylnym siedzeniu dużego lincolna, zdawał się oddalony od ulicy, oddalony od życia Moskwy, zredukowany do algebraicznego szyfru własnej osoby. Nie postarzał się, lecz wychudł i wysechł, koścista, krótko ostrzyżona głowa ginęła pod turecką czapką, wystawały nos i kości policzkowe, oczy miał zapadnięte, jak u kościotrupa".

Prawda była jednak bardziej złożona - i w tym tkwiła ostateczna tragedia Gorkiego. Wkrótce po powrocie do kraju w 1932 roku opadły go myśli, że może popełnia błąd, pozostając w Rosji. Coraz silniej przeciwstawiał się stalinowskiemu reżimowi, lecz jednocześnie nie mógł się mu wymknąć. Stał się radziecką instytucją, wielbiono go wszędzie, gdzie tylko się pojawił, i choć czuł się jak więzień, nie chciał lub nie mógł znowu uciec. Po pierwsze, w Europie spadła sprzedaż jego dzieł i zaczął być finansowo zależny od sowieckiego reżimu. Po drugie, Stalin nie wypuściłby go za granicę.

W ostatnich latach faktycznego uwięzienia w radzieckiej Rosji Gorki stał się solą w oku Stalina. Protestował przeciwko stalinowskiemu kultowi jednostki i po wielu unikach zdobył się wreszcie na odwagę i nie przyjął zamówienia na stworzenie hagiograficznego portretu Stalina, jaki napisał niegdyś dla Lenina. Jeśli czytać pomiędzy wierszami pism publicystycznych Gorkiego, można wyczuć nasilający się cynizm w stosunku do stalinowskiego reżimu - na przykład eseje przeciwko faszyzmowi można odczytać jako potępienie wszelkich form totalitaryzmu, czy to w Europie, czy w ZSRR - natomiast w ocalałych zapiskach prywatnych nie sposób nie zauważyć pogardy dla Stalina. Po śmierci Gorkiego wśród jego rzeczy osobistych znaleziono duży notatnik, w którym porównywał Stalina do "monstrualnej pchły", którą "propaganda i hipnoza strachu powiększyła do niewiarygodnych rozmiarów". Istnieją dowody sugerujące, że przed 1934 roku Gorki był zamieszany w spisek przeciwko Stalinowi wraz z dwoma prawicowcami, Rykowem i Bucharinem, oraz z Jagodą, szefem NKWD, i Kirowem, szefem partii w Leningradzie, na którego przeprowadzono zamach w 1934 roku. To wyjaśniałoby zamordowanie syna Gorkiego, Maksima, dokonane niemal na pewno z rozkazu Stalina, ponieważ Maksim odgrywał rolę posłańca między ojcem a Kirowem. Może także wyjaśniać zamordowanie Kirowa - również najprawdopodobniej z rozkazu Stalina - oraz być może zamordowanie samego Gorkiego.

Gorkiego pochowano z wszystkimi radzieckimi honorami państwowymi, a na czele konduktu żałobnego kroczył sam Stalin. Przemaszerowano obok placu Czerwonego, a prochy pisarza spoczęły w kremlowskim murze za mauzoleum Lenina. W ten sposób Gorki stał się stalinowską instytucją.