- pisał 54-letni Dostojewski do swojej drugiej żony.

Istotną rolę w kształtowaniu artystycznej wrażliwości przyszłego pisarza odegrały powieści pisarki angielskiej Ann Radcliff (1764-1823), niezwykle popularnej w Rosji pierwszej połowy XIX stulecia. Mroczna sceneria średniowiecznych zamków, fantastyka i nastrojowość, sensacyjność intrygi i racjonalizm w rozplątywaniu zagadek fabuły stanowiły dobrą szkołę dla twórcy "realizmu fantastycznego".

Kilkunastoletni Dostojewski odkrywa w sobie namiętne zainteresowania literackie, całe godziny spędza nad książką. Lata trzydzieste są okresem niebywałego rozkwitu literatury rosyjskiej, "złotego wieku" jej poezji. Wasilij Żukowski, Michał Lermontow znajdują się w szczytowym rozwoju twórczym. Największą jednakże i nigdy nie słabnącą fascynacją dla chłopca staje się Aleksander Puszkin. W twórczości autora Eugeniusza Oniegina dojrzy on później nie tylko wielkie artystyczno-literackie zjawisko, ale i oceni jej doniosłe znaczenie dla Rosji i Europy.

Atmosfera Szkoły Inżynierskiej, wojskowa dyscyplina i wykładane przedmioty nie mogły zainteresować przyszłego pisarza. Pasjonowały go wyłącznie wykłady z literatury oraz historia architektury. Uczelnia mieściła się w zamku Michajłowskim upamiętnionym dokonanym tu morderstwem na osobie cara Pawła I w roku 1801. Wspomnienia o tej ponurej historii, fakt, że o planowanym zabójstwie wiedział syn ofiary, przyszły Aleksander I, stawia po raz pierwszy przed Dostojewskim problem intelektualnego ojcobójstwa, który wystąpi w Braciach Karamazow.

Literatura nie wyczerpuje jego zainteresowań, nie mniejszą rolę odgrywają w jego życiu ludzie, niezwykli poszukiwacze prawdy, natury skrajne i niespokojne. Wydarzeniem dla niego było spotkanie z Iwanem Szydłowskim, starszym odeń o pięć lat literatem i romantycznym marzycielem. Pracował on najpierw jako urzędnik, potem zajmował się pracą naukową, później wstąpił do klasztoru. Tu również nie znajduje ukojenia, przenosi się na wieś, gdzie umiera w 1872 roku. "Znajomości z Szydłowskim - napisze Dostojewski - zawdzięczam wiele chwil wspaniałych w życiu".

Również w Szkole Inżynierskiej największą rozkoszą są nocne godziny z Puszkinem, Lermontowem, Gogolem, a z obcych: z W. Scottem, E. T. A. Hoffmanem, G. Sand, Schillerem, Szekspirem. Wówczas to rodzą się pierwsze oryginalne próby, które jednak nie zachowały się: tragedie historyczne Maria Stuart i Borys Godunow.

Śmierć ojca. Tragicznym i ciężko przeżytym wydarzeniem w biografii Dostojewskiego jest śmierć ojca, zamordowanego w 1839 roku przez chłopów wsi Czeremoszna. Była to zemsta na panu za okrucieństwo i samowolę w postępowaniu z wiejskimi kobietami. Istnieje pogląd, podzielany jednak tylko przez część badaczy, a wysunięty przez córkę pisarza Lubow, iż zabity w Czeremoszni Michał Dostojewski posłużył synowi za prototyp odrażającej postaci starego Karamazowa z ostatniej jego powieści.

Jesienią 1841 roku Dostojewski otrzymuje stopień inżyniera polowego, przez dwa lata kontynuuje jeszcze naukę jako ekstern. Mieszka teraz prywatnie, staje się człowiekiem wolnym, co umożliwia poszukiwanie własnego miejsca w życiu. Swych planów inżynier polowy nie łączy jednak nigdy z karierą wojskową.

Brat Michał przebywał w tym czasie w Rewlu (dzisiejszy Tallin), gdzie Fiodor spędził kolejno cztery razy wakacje. 12 sierpnia 1843 roku ukończył studia otrzymując skromną posadę w kreślarni Departamentu Inżynierskiego. Młodego inżyniera porywa wir życia stolicy z jej kontrastami monumentalnych budowli, wspaniałych klasycystycznych pałaców, przepychu i bogactwa z nędzą społecznego marginesu.

Jest w ciągłych kłopotach finansowych i odtąd weksel, pożyczka, dług, procenty staną się zmorą jego życia. Rodzi to również iluzoryczne próby poprawy sytuacji poprzez gry hazardowe - najpierw w bilard, potem w ruletkę.

Zawodowy literat. W 1844 roku Dostojewski rozstaje się z wyuczonym zawodem. Nigdy nie lubił służby wojskowej, a gdy groziło mu oddelegowanie do pracy na prowincji, poprosił o dymisję decydując się na niepewną karierę zawodowego literata. Wiosną następnego roku ukończył pierwszą powieść - Biednych ludzi, która staje się sensacją w literackim środowisku Petersburga. Rękopis przeczytał poeta Mikołaj Niekrasow, następnie wielki krytyk Wissarion Bieliński. Pierwszy zawyrokował o pojawieniu się "nowego Gogola", krytyk był również pod wrażeniem przeczytanego tekstu. Ale oczywiście największą radość przeżył debiutant.

Była to najbardziej zachwycająca chwila w całym moim życiu. Na katordze wspomnienie o niej wystarczyło, by mnie podźwignąć na duchu. Jeszcze dziś ją wspominam, a za każdym razem z zachwytem

- pisał wiele lat później.

Zebrania u Pietraszewskiego autor Biednych ludzi zaczął odwiedzać wiosną 1847 roku. W następnym Europa przeżywa wiele wstrząsów: Wiosna Ludów, zmiana systemu rządów we Francji. Inteligencja rosyjska nie pozostawała na nie obojętna, o wydarzeniach tych dyskutowało się w salonach i samokształceniowych kółkach Petersburga i Moskwy. Ferment ten znalazł wyraz również w radykalizacji niektórych uczestników "piątków" Pietraszewskiego. Dostojewski został członkiem powstałej tu grupy poety Sergiusza Durowa, z której wyłania się z kolei tajne stowarzyszenie Mikołaja Spieszniewa stawiające sobie za cel dokonanie w Rosji zbrojnego przewrotu. Spieszniew to jedna z tych wybitnych postaci, które zostawiły trwały ślad w twórczości Dostojewskiego.

Dla strażników urzędowej prawomyślności dokument ten miał oczywiście charakter wywrotowy, a jego publiczna lektura stała się koronnym dowodem obciążającym Dostojewskiego podczas rozprawy pietraszewców, choć autor Biednych ludzi poglądów Bielińskiego nie podzielał. Bardziej niż zawartość merytoryczna fascynowała go forma literacka listu, żarliwość i szczerość wyrażanych w nim poglądów.

Czyż naprawdę już nigdy nie wezmę pióra do ręki? [...] Ileż postaci, przeżytych, stworzonych przeze mnie na nowo, zginie, zgaśnie w mojej głowie lub jak trucizna w krew moją się wsączy!

- pisze do brata już po ogłoszeniu wyroku.

Wcześniej kieruje do Komisji Śledczej list, w którym odpowiada na postawione mu pytania. Jest to wspaniały wzór godności i odwagi. Niczego nie żałuje, nie kaja się, nie żebrze o złagodzenie kary, nie zrzuca winy na innych. Pisze o swych poglądach, o Bielińskim i wystąpieniach u Pietraszewskiego, broni prawa do samodzielnych poszukiwań prawdy, pyta:

Po co się kształciłem, po co dzięki nauce rozbudzono we mnie ciekawość, jeśli nie mam prawa wypowiadania swego własnego zdania lub negowania jakiejś samej w sobie autorytatywnej opinii?

Po czterech miesiącach śledztwo zakończyło się dla 21 aresztowanych wyrokiem: śmierć przez rozstrzelanie. Był wśród nich również literat Fiodor Dostojewski. 22 grudnia 1849 roku na placu Siemionowskim w Petersburgu skazańcom odczytano sentencję wyroku. Wkrótce egzekucja. Uformowano ich w trójki. Dostojewski był w drugiej trójce. Pierwsi, ubrani w białe całuny, stali już przed lufami plutonu egzekucyjnego. Pozostała mu nie więcej niż minuta życia. Ten makabryczny moment utkwi w jego pamięci na zawsze, odtworzy go później książę Myszkin w Idiocie, a myśli skazańca "czepiającego" się każdego przedmiotu i każdej sekundy na swej ostatniej drodze powtórzą się w wielu epizodach jego utworów. W ostatnim momencie do pomostu, na którym miały rozlec się pierwsze wystrzały, przycwałował konny jeździec przywożąc decyzję cara o zamianie kary śmierci na katorgę. Fiodora Dostojewskiego skazano na cztery lata katorgi, potem czekała go służba wojskowa.

24 grudnia 1849, dokładnie o północy, zakuty w kajdany rusza w otwartych saniach na Syberię. Była Wigilia Bożego Narodzenia, w oknach petersburskich domów płonęły świeczki, błyszczały ozdoby choinkowe.

Nie załamał się, ratunek znalazł w wierze w Boga i prosty lud. Uwierzył, iż lud ten jest wewnątrz inny, kryje w sobie skarb prawdziwy i skarb ten będzie później w swych dziełach odkrywał i propagował. Przez cztery lata wykonuje ciężką pracę fizyczną, wypala cegłę, również w czasie syberyjskich mrozów, gdy rtęć zamarza w termometrze. A oto jak wyglądało miejsce zakwaterowania więźniów, opisane w liście do brata Michała:

Wyobraź sobie starą, zbutwiałą, drewnianą budę, którą dawno już należało rozebrać i całkowicie nie nadającą się już do użytku. Latem panował tam zaduch nieznośny, zimą mróz nie do wytrzymania. Wszystkie podłogi przegniły. Błota na podłodze było co najmniej na werszek *[werszek - stara rosyjska miara długości: 4,4 cm.], łatwo się można było poślizgnąć i upaść. Maleńkie okienka oszronione były do tego stopnia, że prawie przez cały dzień nie można było czytać. Na szybach lodu na werszek. Z pułapu cieknie, bo dach dziurawy na wylot. Upchani jesteśmy jak śledzie w beczce. Wrzucą do pieca sześć polan drzewa, ciepła to nie daje, a dymu tyle, że nie można wytrzymać. I tak przez całą zimę. W tych samych izbach aresztowani piorą swoją bieliznę i całe maleńkie pomieszczenie zachlapią wodą. Nie ma jak się obrócić. Od zmroku do świtu wyjść za potrzebą nie można, koszary bowiem zamykają, a w przedsionku stawiają cebrzyk, co sprawia, że smród jest straszliwy. Wszyscy katorżnicy śmierdzą jak świnie i powiadają, że muszą robić świństwa, są bowiem "żywymi ludźmi". Spaliśmy na gołych pryczach, wolno było mieć jedną poduszkę. Przykrywaliśmy się króciutkimi kożuszkami, nogi więc przez całą noc mieliśmy gołe. Całą noc człowiek dygoce. Pcheł, wszy, karaluchów na korce. W zimie wdziewaliśmy półkożuszki, często najmarniejsze, prawie wcale nie dające ciepła, a na nogi buty z krótkimi cholewkami - spróbuj w tym chodzić na mrozie!

Czegoś podobnego nie przeżył żaden z wielkich pisarzy. Te cztery lata były wypełnione intensywną wewnętrzną pracą. W chwilach załamań Fiodor Michąjłowicz szuka pociechy w Ewangelii. W Omsku po raz pierwszy przekonał się, że lud rosyjski jest najlepszym ludem na ziemi, że on jedyny przechował w sercu prawdziwy obraz Chrystusa.

Na otaczającą go rzeczywistość patrzy zawsze okiem pisarza, widzi tu wspaniały materiał literacki. Pisze do brata:

Mam teraz wiele takich wrażeń i bogatszy jestem o takie marzenia, o jakich nawet nie śniłem. [...]

Ileż poznałem historii włóczęgów i rozbójników i w ogóle całego tego czarnego, nieszczęsnego życia! Na całe tomy mi tego wystarczy. Jeżeli nawet nie poznałem Rosji, to poznałem naród rosyjski dobrze, tak dobrze, że być może niewielu ludzi zna go tak, jak ja.

Ta nowa wiedza spowoduje korektę jego poglądów, jednakże Dostojewski po katordze nie będzie człowiekiem "nawróconym na inną wiarę". Pożegna się z sympatiami do socjalizmu, lecz utwierdzi w swych zainteresowaniach zagadką człowieka.

Wśród nowych znajomych Dostojewskiego był również książę Władimir Mieszczerski, czołowy ideolog rosyjskiego ultrakonserwatyzmu oraz późniejszy oberprokurator Świętego Synodu Konstanty Pobiedonoscew, jego czytelnikiem okazał się być również następca tronu. Od stycznia 1873 do wiosny roku następnego Dostojewski obejmuje redakcję założonego przez Mieszczerskiego miesięcznika «Grażdanin». Na jego łamach po raz pierwszy zamieszcza artykuły pod wspólnym tytułem Dziennik pisarza.

O, Sonieczka [skarży się siostrzenicy], gdyby Pani wiedziała, jak ciężko być pisarzem, to jest znosić tę dolę! Czy Pani wierzy, a ja wiem na pewno, że gdybym miał zapewnione dwa, trzy lata dla tej powieści [chodzi o Biesy], jak Turgieniew, Gonczarow lub Tołstoj, wtedy napisałbym taką rzecz, o której mówiono by po stu latach!

Nie wierzy, że to, co pisze, warte jest przetrwania, przekonany, iż ciągły pośpiech niweczy wszystkie jego plany i zamierzenia.

Na wiadomość o powrocie Dostojewskiego z zagranicy wierzyciele stali się jeszcze bardziej natarczywi i widmo "domu Tarasowa", jak w Petersburgu nazywano więzienie za długi, ciągle go straszy. Że do tego nie doszło, że sytuacja zaczyna się systematycznie poprawiać, to wyłączna zasługa żony. Drażliwego małżonka wyręcza w delikatnych pertraktacjach finansowych, sama zaczyna wydawać jego dzieła. Zdobywa tu spore doświadczenie, interes idzie coraz lepiej i przynosi niemały dochód. Dzięki temu zmora długów przestaje nad nimi ciążyć i na rok przed śmiercią Fiodora Michajłowicza zostały one spłacone.

Nie, nie mogę Ci opisać tego ryku, tego szlochu uniesienia. Ludzie płakali, szlochali. Nieznajomi padali sobie w objęcia.  Z a k l i n a l i  s i ę  n a w z a j e m,  ż e  b ę d ą  l e p s z y m i;  ż e  o d  t e j  c h w i l i  n i e  b ę d ą  s i ę  n i e n a w i d z i ć,  l e c z  k o c h a ć. [...] Na przykład, nagle zatrzymuje mnie dwóch nieznajomych staruszków. "Przez 20 lat byliśmy sobie wrogami i nie rozmawialiśmy ze sobą, a teraz się uściskaliśmy i pogodzili. To pan nas pogodził. Pan jest naszym świętym. Pan jest naszym prorokiem!" W tłumie krzyczano: "Prorok, prorok!" [...] Ratując się, uciekłem za kulisy, ale tam włamał się tłum, głównie kobiety. Całowały mi ręce, zadręczały mnie. Przybiegli studenci. Jeden student cały zapłakany dostał histerii, upadł przede mną na podłogę i zemdlał.

W słynnej mowie Dostojewski jeszcze raz podjął ukochane idee: o ogólnoludzkiej misji Rosjanina jako "wszechczłowieka", o inteligencie-tułaczu, który prawdę powinien znaleźć w prostym ludzie, o konieczności pojednania klas i stanów. Wyraziciel tych ideałów to, według jego przekonania, Aleksander Puszkin - niezwykłe, prorocze zjawisko w dziejach świata. Była to zresztą interpretacja całkowicie dowolna, mówca wmawiał Puszkinowi własne idee, nadzieje i pragnienia.

Reakcja słuchaczy przekonała go, iż oto zbliża się moment spełnienia ogólnonarodowej harmonii i powszechnego zbratania że rodzi się Nowa Rosja, która zadziwi świat.

"Prorocze! wstań i źrzyj, i twórz! 

Niech wola ma się w tobie zbudzi! 

I na obszarach ziem i mórz 

Przepalaj słowem serca ludzi!"

(Tłum. J. Tuwima)

Słowa te oddawały jego wiarę w wielką magiczną siłę oddziaływania literatury i jej doniosłej roli w życiu człowieka. To właśnie jego pragnieniem było "przepalanie" ludzkich serc, porywanie dla idei, służeniu której oddał całe życie.

W nocy z 25 na 26 stycznia 1881 roku dostaje krwotoku. Krwotoki powtarzają się w ciągu następnych dni. Anna Grigorjewna wspomina, iż 28 obudziła się o 7 rano i spotkała wzrok męża.

- Wiesz, Aniu - powiedział Fiodor Michąjłowicz półgłosem - od trzech godzin już nie śpię i cały czas myślę, właśnie w tej chwili uświadomiłem sobie to jasno, że dzisiaj umrę.

"Jan zaś go wstrzymywał, mówiąc: Ja winienem być ochrzczony od ciebie, a Ty przychodzisz do mnie? Jezus zaś odpowiadając, rzekł mu: Zaniechaj tego, albowiem tak się nam godzi wypełnić wszelką sprawiedliwość".

- Słyszysz: "Zaniechaj tego". A więc oznacza to, że umrę - powiedział mąż i zamknął księgę.

Zmarł tego samego dnia po ósmej wieczorem. 1 lutego na cmentarz ławry Aleksandra Newskiego w Petersburgu odprowadzało go ogromne ludzkie morze.

Straszna choroba, na którą cierpiał - padaczka - była dla niego jako pisarza źródłem szczególnych doznań, dzięki niej wzbogacił się chyba o nowe obszary analizy psychologicznej, umożliwiła mu ona lepsze poznanie wnętrza człowieka.

Bywa nazywany "pisarzem Ewangelii", ale jako twórca głęboko chrześcijański nie przestał być nigdy otwarty na inne wartości, lojalnie przekazywał prawdy przeciwne swym osobistym przekonaniom. Dlatego stał się pisarzem "dla wszystkich, niezależnie od orientacji światopoglądowej. W często cytowanym liście do Natalii Fonwizinej pisał:

Powiem Pani o sobie, że jestem dziecięciem wieku, dziecięciem niewiary i zwątpienia po dziś dzień, a nawet (wiem o tym) do grobowej deski. Ileż strasznych mąk kosztowało i kosztuje mnie teraz owo pragnienie wiary, które jest tym silniejsze w duszy mojej, im więcej jest we mnie dowodów przeciwnych.

W listach pisanych pod koniec życia często wspomina o swym rozdwojeniu, podobnie spowiada się ze swego niezrównoważenia i skrajności: "We wszystkim dochodzę do ostateczności, przez całe życie zawsze przekraczałem granice". Tylko taki człowiek mógł tworzyć dzieła przekraczające znane dotychczas granice wiedzy o człowieku, tylko osobowość podobnego formatu i pisarz tej skali talentu mógł w sposób pełny wyrażać epokę kwestionującą wartości tradycyjne, epokę będącą preludium zagrożeń, katastrof, ale również i nadziei oraz poszukiwań naszych czasów.

Ludzie [pisał autor do brata] nie mogą zrozumieć, jak można pisać takim stylem. We wszystkim przywykli widzieć gębę autora: ja swojej nie pokazywałem. Nie mogą zrozumieć, że wypowiada się Dziewuszkin a nie ja i że Dziewuszkin inaczej wypowiadać się nie może.

Ten sposób prowadzenia narracji będzie jednym z wyróżników pisarstwa Dostojewskiego.

Goladkin drugi to kopia Goladkina pierwszego. Z tą różnicą, iż przebiegłość i służalczość Goladkina drugiego to cecha "wykradziona" pierwszemu, który, zdemaskowany i obnażony, ponosi klęskę. Został zwyciężony bronią, którą - gdyby był mniej tchórzliwy - walczyłby sam.

Taki to już był z niego człowiek! [...] Nie upieramy się zresztą, może, gdyby ktoś chciał, gdyby już komuś na przykład bardzo zależało na tym, aby zrobić z pana Goladkina szmatę, toby zrobił z niego szmatę, zrobiłby bez oporu i bezkarnie (pan Goladkin sam niekiedy to czuł) i byłaby z niego szmata, a nie Goladkin - tak, byłaby podła, brudna szmata, byłaby to nie zwyczajna szmata, ale szmata z ambicją, szmata obdarzona duszą i uczuciami, aczkolwiek z pokorną ambicją i z pokornymi uczuciami, i to głęboko ukrytymi w brudnych fałdach tej szmaty, ale bądź co bądź uczuciami...

W Sobowtórze po raz pierwszy wystąpił charakterystyczny motyw prozy Dostojewskiego - obraz Petersburga, tego "najfantastyczniejszego miasta z najfantastyczniejszą historią wśród wszystkich miast kuli ziemskiej". Są to zawsze dwa miasta: jedno konkretne, ukazane w realnym klimacie, topografii i kolorycie społecznym; drugie - to miasto-zjawa, symbol europeizmu i jego dwuznaczności na rosyjskiej glebie.

Utwór łączy wnikliwą analizę psychologiczną z groteskową i tragiczną wizją świata, demonstruje bogatą gamę estetycznych możliwości młodego autora: świetny humor sąsiaduje z tragizmem i patosem. Nowela nie spotkała się z przyjęciem, na jakie zasługiwała. To pierwsze wielkie rozczarowanie autora, który za nowatorstwo musiał zapłacić wysoką cenę nieuznania i niezrozumienia.

Romantycy i marzyciele

"Gospodyni". Powodem ostatecznego zerwania z Bielińskim była nowela Gospodyni, powstała w ostatnich miesiącach 1846 i na początku 1847 roku. Jest ona odejściem od tematyki urzędniczej w stronę tradycji romantycznej, nosi przy tym wyraźne piętno eksperymentu będąc syntezą "fizjologii" z romantyczną tajemniczością.

W tragicznym dla siebie roku 1849 pisarz opublikował niedokończoną powieść Nietoczka Niezwanowa, nad którą pracował trzy lata i do której powracał jeszcze dwukrotnie - w 1860 i 1866 - wnosząc do tekstu liczne korekty, ale jej nie kończąc. Oprócz dramatycznych losów tytułowej bohaterki utwór zawiera liczne wątki autobiograficzne (postać Jefimowa), obfituje też w epizody przypominające znane w Rosji powieści George Sand i Eugene Suego. Wiele miejsca zajmuje tu też popularny w tradycji romantycznej motyw artysty sprzeniewierzającego się swemu posłannictwu.

Dwa utwory semipałatyńskie

Przecież to może ludzie najzdolniejsi, najsilniejsi z całego naszego narodu. Ale na darmo przepadły potężne siły, przepadły nienormalnie, bezprawnie, bezpowrotnie.

Problem przestępstwa i jego źródeł to jedna z najczęściej rozważanych kwestii we Wspomnieniach. Dostojewski odrzuca determinizm środowiskowy, przekonany iż zbrodnia stanowi efekt tajemniczych mechanizmów psychiki, że "zbrodni nie można zrozumieć z danych, gotowych punktów widzenia", choć moralnie odpowiedzialność za nią zawsze obciąża ludzkie sumienie. Dlatego za kilkanaście lat w Dzienniku pisarza tak często będzie polemizował z taktyką obrończą adwokatów, widzących źródła zbrodni w uwarunkowaniach środowiskowych. Często powołuje się na ludowe przeświadczenie, wedle którego zbrodnia jest nieszczęściem, nierzadko wynikiem przedziwnego zbiegu okoliczności lub tajemniczego wewnętrznego przymusu, co wszelako nigdy nie zdejmuje z człowieka odpowiedzialności za popełniony czyn.

Bezpośredni kontakt z kryminalistami, z ludźmi, których czyny przekraczały nieraz wyobrażenia o barierach zła, pozwoliły Dostojewskiemu na dokonanie uogólnień o zachowaniach człowieka w sytuacjach skrajnych i deformacjach, jakim może ulec jego psychika. Szczególnie głębokie są jego spostrzeżenia na temat psychologii kata, deprawującego wpływu władzy, magii munduru, zobojętnienia na krew i okrucieństwo.

Mimo cierpień i poniżeń te cztery lata były dla pisarza wspaniałym laboratoryjnym doświadczeniem nad człowiekiem, okresem obserwacji zjawisk w takim natężeniu i postaci nigdzie indziej nie spotykanych.

Polemiczne ostrze Notatek skierowane jest głównie przeciwko powieści Czernyszewskiego, ale także przeciwko determinizmowi historycznemu, przeświadczeniu o nieuchronności dziejowego rozwoju niezależnie od woli człowieka. Był to jeden z dogmatów światopoglądu inteligenckiego, na powstanie którego tak decydujący wpływ miały lata 40-te.

Bohater ten to indywiduum pełne kompleksów, obolałe od poniżeń, zawiści, samoudręczeń i niewiary w siebie. Odizolował się od świata, zamknął w swym psychicznym "podziemiu", znajdując w tym nawet masochistyczną rozkosz. Ma jednak szersze ambicje, wypowiada uogólnienia i sądy na tematy zasadnicze. Jego natura określa typ tych wypowiedzi: mogą one być tylko przedrzeźnianiem, drwiną, sarkazmem. Przedmiotem szczególnej drwiny jest optymistyczna wiara w błogosławieństwa postępu cywilizacyjnego, jego statystyczne mierniki i sens historii. Na największe szyderstwo, według bohatera Notatek, zasługuje naiwne przekonanie, że ponieważ człowiek kieruje się własną korzyścią i trzeźwą kalkulacją, można na tych podstawach planować szczęście ogółu. Wszystko to - powiada "paradoksalista" - jest nieporozumieniem i przesądem zbudowanym na fałszywym założeniu, nic wspólnego nie mającym z żywym i realnym człowiekiem. Człowiek jest istotą zbyt skomplikowaną, wielowymiarową i nigdy nie będzie postępował według schematu. Nade wszystko ceni sobie własną wolę, nawet kaprys i cierpienie, ignorując uczone wywody i uogólnienia na swój temat. W tym właśnie tkwi owa dziwna "korzyść" człowieka. 

Swoje własne, wolne i niezależne chcenie, swój własny, choćby i najbardziej absurdalny kaprys, swoja fantazja, podrażniona czasem nawet do obłędu - to właśnie jest ta nie uwzględniona korzyść, która nie podlega żadnej klasyfikacji i od której wszystkie systemy i teorie stale rozlatują się w diabły.

Wolna wola nie może być niczym ograniczona, ani prawem, ani nauką, nie obowiązują jej żadne aksjomaty: "Zgadzam się, że dwa razy dwa równa się cztery to rzecz wspaniała; lecz jeśli już chwalić wszystko, to i dwa razy dwa jest pięć - bywa czasem przemiłą rzeczą". Bo człowiek myśli wyłącznie o sobie i swych prywatnych sprawach i stąd owo słynne: "Ponieważ świat ma się zawalić, czy ja mam nie wypić herbaty? Powiem: niech świat się zawali, byłem ja mógł zawsze pić herbatę".

Jest to protest przeciwko "mózgowej" organizacji życia, logice formalnej, intelektualnym spekulacjom, których autorzy uzurpują sobie prawo kształtowania ludzkiego życia bez uwzględniania jego nieprawdopodobnej złożoności i wolnej woli jednostki.

Świnie cenzorzy [z oburzeniem pisał Fiodor Michajłowicz do brata] fragment, gdzie szydziłem ze wszystkiego, a nawet dla pozoru bluźniłem, przepuścili, natomiast tamte, gdzie wykazałem potrzebę wiary w Chrystusie - zdjęli.

Powieść jest plonem wieloletnich przemyśleń, syntezą idei poprzedzających ją utworów. Szczególnie doniosłą rolę odegrały Notatki z podziemia, których lektura pomaga zrozumieć genezę idei Raskolnikowa i jego klęskę. Powieść nawiązuje też - jak zwykle u Dostojewskiego - do problemów żywo nurtujących wiek XIX, wiek kryzysu i negacji tradycyjnych ideałów i poszukiwania nowych. Zbrodnia i kara jest wynikiem intensywnej pracy nad jej ostatecznym kształtem artystycznym, a kolejne warianty wzbogaciły powieść o nowe wątki i szczegóły fabularne. W połowie 1865 roku w listach pisarza pojawia się roboczy tytuł: Pijaniutcy. To pierwsze stadium przyszłej Zbrodni. Pijaniutkich autor proponował wydawcy miesięcznika «Otieczestwiennyje zapiski», Andriejowi Krajewskiemu.

Powieść moja [pisał w liście do Krajewskiego] będzie nazywać się Pijaniutcy i będzie związana z aktualnym problemem pijaństwa. Analizuję nie tylko problem, ale również jego konsekwencje, głównie obrazy z życia rodzinnego, wychowanie dzieci w takich warunkach itd., itp. 

Plan Pijaniutkich nie został zrealizowany. Był chyba mało ambitny, doraźnie publicystyczny, nie stwarzał okazji do głębszych refleksji i filozoficznych dociekań, choć problem niszczycielskich skutków alkoholizmu znalazł swe miejsce w ostatecznej wersji powieści, w dziejach rodziny Marmieładowów. Główna, "napoleońska" idea Zbrodni i kary nurtowała Dostojewskiego już w roku 1863, o czym świadczy zapis w dzienniku Apolinarii Susłowej.

Po zawarciu kontraktu ze Stełłowskim i zdobyciu pieniędzy w lipcu 1865 pisarz wyjechał za granicę, gdzie ukształtował się zasadniczy fabularny zrąb utworu. Po powrocie do kraju rozpoczyna się już intensywna i systematyczna praca. Pierwszy wariant powieści utrzymany był w konwencji narracji pierwszoosobbwej. Miał to być dziennik zabójcy, opowiadającego o dokonanym czynie, swych myślach i odczuciach.

Ta forma podawcza przydaje wprawdzie autentyzmu przeżyciom bohatera, ale ma i oczywiste negatywy: jest "jednogłosowa", redukuje świat przedstawiony do horyzontu subiektywnych doznań jednej postaci, Dostojewskiemu chodziło natomiast zawsze o stworzenie sytuacji obiektywnej umożliwiającej prezentację kilku różnych punktów widzenia oraz ukazanie szerszego kontekstu głównej idei. Ten czynnik zadecydował o wyborze narracji trzecioosobowej.

Do utrudnień, jakie towarzyszyły Dostojewskiemu w tym czasie, doszła jeszcze konieczność wywiązania się ze zobowiązań wobec Stełłowskiego. Praca nad Graczem odwleka dokończenie Zbrodni i kary. Ale to jeszcze nie koniec kłopotów. Do zwykłej państwowej cenzury, której poddawany był w owym czasie każdy drukowany tekst, doszła jeszcze cenzura wewnętrzna wydawcy. Bardziej nawet wymagająca i dotkliwsza niż pierwsza. «Russkij wiestnik» był organem politycznie zachowawczym i redaktorzy pilnie baczyli, by drukowane tu utwory nie zawierały nie tylko nieprawomyślnych, ale i dwuznacznych idei, a tymczasem dzieła Dostojewskiego były nawet już nie dwu- lecz wieloznaczne. Katkow i jego prawa ręka, prof. Mikołaj Lubimow, nie byli w stanie zrozumieć doniosłości przedstawionego im dzieła, szokował ich i niepokoił bunt Raskolnikowa, jego logiczne uzasadnienie i - co chyba najważniejsze - brak jednoznacznej przeciwwagi dla "nihilistycznej" argumentacji buntownika. Zrozumienie tego, że ewangeliczna prawda może być głoszona przez "upadłą kobietę" - Sonię Marmieładową, przekraczało ich możliwości. Był to przykład konfliktu między "homofoniczną" tradycją odbioru literatury a jej, właśnie przez Dostojewskiego realizowaną, dialogową istotą. Dzisiejsi badacze nie szczędzą słów potępienia dla Katkowa i Lubimowa, choć pretensje te brzmią dość ahistorycznie, bo podobne kłopoty w zrozumieniu tego dzieła miało i ma jeszcze dzisiaj wielu czytelników i badaczy.

Wbrew swej woli i niewątpliwie ze szkodą dla całości autor był zmuszony przeredagowywać i skracać niektóre partie tekstu, zacierać w nim ślady "nihilizmu". Również i te poprawki w większości nie zadowoliły redakcji.

Wszystko to, co Pan mówił [pisał Dostojewski do niezwykle pryncypialnego Lubimowa] spełniłem, wszystko jest rozdzielone, odgraniczone i jasne. "Lekturze Ewangelii" przydałem inny koloryt. Jednym słowem, niech mi będzie wolno liczyć na Pana: proszę mieć w opiece mój biedny utwór, dobry Mikołaju Aleksiejewiczu.

Dostojewski pozostawał nieczuły na przyrodę, obojętny na zabytki architektoniczne, interesował się wyłącznie człowiekiem, stąd też akcja jego utworów rozgrywa się tylko w ludzkiej zbiorowości. Taką, naturalną zbiorowością jest miasto, dlatego typ talentu i charakter problematyki predestynowały go do odegrania roli największego z "urbanistów" w literaturze światowej.

Petersburg Zbrodni i kary pozbawiony jest fasadowo-reprezentacyjnych cech stolicy wielkiego imperium, brak tu - poza sporadycznymi wzmiankami - jego monumentalnych pałaców, świątyń czy głównej arterii - słynnego Newskiego prospektu, określających indywidualny koloryt tej opiewanej często w literaturze "Wenecji Północy". Akcja powieści usytuowana została w rejonie placu (właściwie - rynku) Siennego, w dzielnicy rzemieślników, ubogich mieszczan i lumpenproletariatu. Petersburg Zbrodni i kary jest prawie wyłącznie miastem cuchnących knajp, wąskich zaułków, ciasnych poddaszy i brudnych ("kuchennych") schodów.

Ale to tylko jeden wymiar miasta, jest bowiem ono miastem-syntezą, "miastem półwariatów", jak powie jeden z bohaterów, gdzie mieszkańcy poddani są nie tylko presji wspólnych bodźców psychicznych, złączeni fluidami przedziwnych nastrojów i przeczuć. Wyróżnia ich nawet wygląd fizyczny, wspólna "petersburska" cera.

Ówczesna stolica państwa została wzniesiona przez imperatora Piotra Wielkiego na bagiennych terenach w delcie rzeki Newy, jakby wbrew naturze i na przekór rodzimym tradycjom. Projektowali ją cudzoziemcy, jej mosty, monumentalne sobory, okazałe pałace i parki są oparte na zachodnioeuropejskich wzorach. W swym rozmachu Petersburg - przynajmniej w XIX stuleciu - mało miał wspólnego z typowymi "pachnącymi Rusią" grodami, jak Moskwa, Nowogród czy Suzdal, ich klimatem i kolorytem urokliwej swojskości i spokoju.

Petersburg był czymś diametralnie różnym i przez to stał się fenomenem silnie uświadamianym przez rosyjską inteligencję o poglądach słowianofilskich. W ich mniemaniu miasto inauguruje "petersburski" okres historii Rosji, przeciwstawiany przez słowianofilskich intelektualistów - "moskiewskiemu". W tych dwóch stolicach miały się ucieleśniać przeciwne sobie żywioły rosyjskiej duszy. Nic też dziwnego, iż - jak powszechnie sądzono - "europejskie", oderwane od rodzimej gleby teorie i nastroje tylko w Petersburgu mogły znaleźć sprzyjającą atmosferę. Problem Petersburga ma u Dostojewskiego, jak widzimy, dwa wymiary: "filozoficzny" i "fizjologiczny". Miasto nad Newą jest z jednej strony symbolem procesów historycznych doświadczanych przez Rosję, z drugiej - konkretnym środowiskiem, kształtującym przeżycia i reakcje człowieka.

Dostojewski zwraca zawsze wielką uwagę na materialno-środowiskowe uwarunkowania idei. Idea Raskolnikowa tłumaczy się nie tylko półfantastyczną aura miasta-zjawy. Równą doniosłość mają sprawy konkretne, np. to, że bohater mieszka w ciasnej klitce, że tak często włóczy się po rozpalonych lipcowym żarem ulicach i zaułkach, że na każdym kroku widzi nędzę, krzywdę i poniżenie ludzkiej godności, jakby zbierając materiał dowodowy dla swej teorii o naturalnej nierówności ludzi.

Petersburg Zbrodni i kary nie jest tylko symbolem rosyjskiego losu i realistycznym tłem akcji; to równocześnie obraz autentycznego miasta z lipca 1865 roku, kiedy rozgrywają się perypetie fabuły. Autentyczne są prospekty, ulice, zaułki i parki, dzisiejszy czytelnik bez trudu identyfikuje domy, w których "mieszkali" bohaterowie, doliczyć się może owych trzynastu schodów, po których wchodził do swej "trumny" Rodion Raskolnikow, odnajdzie nawet kamień, pod którym schował zrabowane lichwiarce pieniądze i precjoza.

Ten pedantyczny dokumentalizm topograficzny został dopełniony społecznym, bo przedstawione tu zjawiska społecznej patologii, alkoholizmu i prostytucji, są oparte na wiarygodnych obserwacjach ówczesnej publicystyki, autentyczne są też informacje z kroniki kryminalnej: "Wymienione w powieści przestępstwa rzeczywiście zostały dokonane, a pomysł zbrodni Raskolnikowa zrodził się prawdopodobnie pod wpływem relacji prasowych z sierpnia 1865 roku o moskiewskim zabójcy dwóch kobiet. Techniczna strona morderstwa, okoliczności grabieży w obu wypadkach są zbieżne. Z równą skrupulatnością odtworzone zostały w powieści warunki pogodowe lipca 1865 roku. W Petersburgu był on tak samo upalny, duszny i bezwietrzny, jak w Zbrodni i karze.

Mimo tego precyzyjnego osadzenia w konkrecie, sugestywnego odtworzenia kolorytu lokalnego i czasowego Zbrodnia i kara nie należy do literatury faktu, jest dziełem o wymiarze uniwersalnym i ponadczasowym. Jego istotę stanowi dociekanie "przeklętych problemów . Wyrażenia tego użył Dostojewski w słynnej mowie o Puszkinie i od tej pory stało się ono pojęciem-kluczem dla oznaczenia kręgu problematyki występującej w jego twórczości.

Sto, tysiąc dobrych poczynań [mówi student] można wesprzeć i zrealizować za pieniądze tej staruchy, które się zaprzepaszczą w klasztorze! Setki, może tysiące ludzkich istnień dałoby się skierować na właściwą drogę; dziesiątki rodzin ocalić od nędzy, rozkładu, zguby, od rozpusty, od wenerycznych szpitali - i to wszystko za jej pieniądze. Zabij [ją - powiada student do kolegi] i weź jej pieniądze, z tym że następnie z ich pomocą poświęcisz się służbie dla całej ludzkości, dla dobra powszechnego: jak sądzisz, czy tysiące dobrych czynów nie zmażą jednej drobniutkiej zbrodni? Za jedno życie - tysiąc żywotów uratowanych od gnicia i rozkładu. Jedna śmierć w zamian za sto żywotów - przecież to prosty rachunek!

To są właśnie jego, Raskolnikowa, myśli. Nie wszystkie i może nawet nie najważniejsze z tych, które pchnęły go na drogę zbrodni, ale od takiego punktu widzenia - jak w usłyszanej rozmowie - zaczynał budowę swej teorii. Sytuacja jest więc klarowna: dobre i sensowne jest tylko to, co można rozumnie, "matematycznie" udowodnić. To wyklucza imponderabilia, ważny jest generalny cel, jemu przyporządkowane są środki wykonawcze.

Ten wywód jest typowym przykładem racjonalistycznej etyki opartej na przeświadczeniu, iż rozum zniewala do czynienia dobra, albowiem dobro ma charakter pewnej oczywistości, jest normą, zło natomiast stanowi anomalię, zaprzeczenie praw rozumu.

Złe skutki jako efekt złej woli nie są problemem filozoficznym. Pojawia się on, gdy zachodzi kolizja między intencjami a efektami. Dostojewski bada zło będące nie rezultatem zdeklarowanego amoralizmu, ale - znacznie częściej - humanistycznego uwrażliwienia na zło, niesprawiedliwość i ludzką niedolę.

Jako młody człowiek uczestniczył w poszukiwaniach rosyjskiej inteligencji lat 40-tych XIX wieku. Dominowała w nich problematyka etyczna, ona określała charakter ówczesnych dyskusji nad drogami rozwoju Rosji, ona też podyktowała takie a nie inne środki i metody konieczne do zrealizowania ideału sprawiedliwości i powszechnego szczęścia. Jednym z najżarliwszych poszukiwaczy tego szczęścia był Wissarion Bieliński, kluczowa postać tego okresu. Jedynie w Rozumie widzi on drogę do rozstrzygnięcia nurtujących współczesność problemów *[Oto jego wizja przyszłości: "Nie będzie bogaczy, nie będzie kiedyś carów ani poddanych, ale będą bracia, będą ludzie i, według słów apostoła Pawła, Chrystus odda swą władzę Ojcu, a Ojciec-Rozum znów zapanuje, ale już w nowym niebie i nad nową ziemią". Cyt. za: Walerij Kirpotin, Razoczarowanije i kruszenije Rodiona Raskolnikowa, Moskwa 1970, s. 76. Zrealizuje się to, sądzi Bieliński, na drodze rewolucyjnego przewrotu.]. Właśnie w atmosferze lat 40-tych, w kulcie heglizmu ustala się powszechnie później akceptowana zasada priorytetu wartości ogólnych nad jednostkowymi. Rodzi się filozofia "prostego rachunku", być może nie w tak wulgarnej wykładni, jak w przytoczonej rozmowie studenta z oficerem, lecz ciągle operująca matematycznym pojęciem "salda", "ogólnej sumy" interesu zbiorowego w zestawieniu z jednostkowym.

Konsekwencją owego "drugiego" kroku miała być rewizja mitu o równości ludzi. Przemyślenia, obserwacje i zapewne liczne lektury utwierdzają Raskolnikowa w pewności, iż postęp dziejowy to zasługa jednostek wybitnych przynoszących nowe słowo, w imieniu którego mogą przekraczać istniejące prawa i normy aż da rozlewu krwi. Jest to druga, wyższa klasa rodzaju ludzkiego, pierwszą stanowią ludzie-materiał, budulec i nawóz historii.

Pierwsza klasa [tłumaczy Raskolnikow] jest zawsze władczynią teraźniejszości, druga klasa - władczynią przyszłości. Pierwsi zachowują świat i pomnażają go liczebnie; drudzy pchają świat naprzód i kierują go ku oznaczonym celom.

Raskolnikow jest przeświadczony, iż należy do drugiej kategorii i to, w jego mniemaniu, upoważnia go do nieliczenia się z moralnym kodeksem większości.

Rzecz nie dotyczy więc samoświadomości zbrodniarza, lecz raczej dwóch kategorii ludzi, szczególnie tej ważniejszej - osobowości wybitnych, genialnych, zwalniających siebie od respektowania zasad przestrzeganych przez ludzką masę. W ten sposób pojawia się kapitalny problem indywidualizmu i moralnego relatywizmu.

Książka Stirnera jest skrajnym manifestem filozofii egocentryzmu, apologii "Ja" nieredukowalnego do nadrzędnych, nadjednostkowych kategorii, idei i wartości. To "Ja" jest bytem autonomicznym i samotnym, wolnym od ograniczeń narzucanych przez zbiorowość, kulturę i religię. Wszystko to tyrania fikcji, pozorów i urojeń. Obiektywnie i wyłącznie istnieje tylko "Ja". Stirner protestował w ten sposób przeciwko myśleniu w kategoriach systemu, przeciwko kodyfikacji zachowań i podporządkowywania ludzkiego ducha nadrzędnym wartościom i pojęciom. Książka ta jest w historii najbardziej zdeklarowanym konsekwentnym manifestem anarchii.

W dwadzieścia lat później pojawia się książka podobna duchem do tego manifestu: Historia Juliusza Cezara. Ale tylko podobna.

Cóż może być bardziej bezsensownego [pisał autor-cesarz] niż nieprzyznawanie wyższości tym wyjątkowym istotom, które pojawiają się w historii od czasu do czasu i na podobieństwo latarń morskich rozpraszają mrok swej epoki, oświetlają przyszłość.

Oczywiście, "Jedyny" Stirnera nie jest w stanie być "latarnią" i nie marzy o rozświetlaniu komukolwiek drogi. Jest właśnie "jedyny" i samowystarczalny, nie myśli o transcendencji poza siebie. Raskolnikowa takie ambicje jednak nawiedzają. Wielcy i genialni ludzie nie są nimi przez swą "jedyność", ale w stosunku do ludzi małych i pospolitych. Wielkość ich ma charakter, by tak rzec, "relacyjny", a bohatera Stirnera - absolutny. Zbrodnia i kara nie jest polemiczną reakcją na jedną książkę, ale wobec wielu książek i wielu idei, których wspólnym motywem jest akcentowanie wrodzonej nierówności ludzi i zasad uświęcania środków przez wzniosłe cele.

Wynik eksperymentu okazał się negatywny, Raskolnikow ponosi klęskę jako kandydat na nowego Napoleona, ale zwycięża jako człowiek, choć droga do samouświadomienia tego zwycięstwa, że jest ono zwycięstwem właśnie a nie klęską, będzie drogą przez mękę. Alternatywa: "kreatura albo Napoleon" jest fałszywa. Jej konsekwencją musi być wartościowanie człowieka w wymiarze jego historycznej doniosłości i dokonującego się rzekomego "postępu". Celem i wartością najwyższą staje się "postęp", narzędziem i środkiem jego osiągania - konkretny człowiek.

Pytanie Raskolnikowa było źle postawione, jego konkluzją była zbrodnia. Nie okazał się ani "kreaturą" ani Napoleonem, ani "Jedynym", jak rozumiał go Stirner, ani herosem na miarę Juliusza Cezara i jemu podobnych. Motywacja jego czynu jest splotem sprzecznych uwarunkowań. Rezultaty nie potwierdziły jego kalkulacji. Pierwotny zamiar niesienia pomocy "skrzywdzonym i poniżonym" był nie do pogodzenia z myślą o swoim samowystarczalnym napoleonizmie. Zresztą - jak czytelnik powieści się przekona - altruistyczny motyw okazał się niczym innym jak tylko próbą podpierania humanistyczną frazeologią celów nic wspólnego nie mających z humanizmem.

Pierwsza jest prosta i logiczna: dla większego dobra należy podjąć ryzyko mniejszego zła *[W związku z tym motywem postępowania Raskolnikowa Jurij Kariakin cytuje zdanie Hegla: "Bicie serca w imię dobra ludzkości przechodzi w bezgraniczne szaleństwo ambicji". Świadomość Raskolnikowa to - Kariakin w dalszym ciągu posługuje się określeniami niemieckiego filozofa - "nieszczęsna świadomość", która jest "wolnością pozostającą jeszcze wewnątrz niewolnictwa", Jurij Kariakin, Samoobman Raskolnikowa. Roman F. M. Dostojewskogo "Prtestuplenije i nakazanije", Moskwa 1976, s. 58 i 59.]. Ale racja serca, "nieobliczalna" i nie poddająca się matematycznej manipulacji, okazuje się silniejsza i ona decyduje o klęsce przedsięwzięcia. Czytelnik z napięciem śledzi to zmaganie się dwóch judzi w jednym, widzi poszczególne fazy klęski. I zwycięstwa. Już po podjęciu decyzji o zabójstwie Raskolnikow przeżywa okropny sen: widzi jak pijany Mikołka zakatował biedną szkapinę. Sny są częstym chwytem w prozie Dostojewskiego, transformują one wewnętrzny stan bohatera, "zdradzają" go lepiej niż słowa.

- Boże! - zawołał [Raskolnikow po przebudzeniu] - Czyż ja naprawdę, rzeczywiście wezmę siekierę, zacznę walić po głowie, zmiażdżę jej czaszkę... będę się ślizgał w lepkiej, ciepłej krwi, wyłamywał zamek, kradł, dygotał? Czyż będę się ukrywał, cały zalany krwi... z siekierą?... Jezus Maria, czyżby?

Ten okrzyk przerażenia ukazuje samopoczucie przyszłego zbrodniarza, jakże dalekie do tego, jakim winien odznaczać się kandydat na Napoleona. Na każdym kroku widzimy jego rozdwojenie, brak konsekwencji, dramatyczną zmienność nastrojów i myśli. Przypadkowo wplątuje się w historię tragicznej rodziny Marmieładowów, oddaje resztę grosza nieszczęśliwej żonie pijaka, nie może obojętnie przejść obok skrzywdzonej dziewczyny, chociaż się w pewnym momencie "reflektuje" pojmując "nierozsądność" swej interwencji. Bo czyż ktoś, kogo czekają tak doniosłe dokonania, powinien zniżać się do takich "drobiazgów"? Rozprawa sądowa ukaże więcej takich niekonsekwencji: uratowanie z pożaru małych dzieci, opieka nad biednym kolegą i jego starym ojcem.

Wewnętrzna dysharmonia jest źródłem straszliwej udręki, zabójstwo jeszcze ją wzmocni. Przelana krew eliminuje go z ludzkiej społeczności, stawia poza nawiasem "zwykłych" ludzi. Widzi to, gdy boją się go matka, siostra i Sonia. Czuje się coraz bardziej obco w ich towarzystwie, piętno zbrodni nie daje mu spokoju. Jest to właśnie głos serca, choć miał w przeszłości momenty, gdy chłodny intelekt dominował nad jego zachowaniami. Nieprzypadkowo Razumichin "wypalił" do Pulcherii Iwanowny o jej ukochanym synu: "on nikogo nie kocha: może nawet nie pokocha nigdy". Mówił o zmienności nastrojów przyjaciela i właśnie ten nastrój: "nikogo nie pokocha" zapewne towarzyszył rozmyślaniom Raskolnikowa nad nierównością ludzkiego gatunku. Tylko pod wpływem takiego nastroju mógł zrodzić się plan zabójstwa Alony Iwanowny, bo plan taki wyklucza uczucia miłości do kogokolwiek.

Plan został wykonany z nadwyżką, a logiczna nieuchronność takiego rozwoju wydarzeń jest oczywista. Raskolnikow może tłumaczyć się tylko fatalnym zbiegiem okoliczności, albo - gdyby lepiej opanował kunszt dialektycznych wykrętów - szlachetnością intencji, że niby "subiektywnie" chciał jak najlepiej, ale "obiektywnie"... Jeszcze raz okazało się, iż kryterium oceny danej teorii nie mogą być jej deklarowane cele, lecz praktyczne rezultaty. Raskolnikow dostrzega niedorzeczność swej zbrodniczej przygody, do której doprowadziła go wiara w rozum. W ten sposób autorytet rozumu został podważony.

Wyraźnie pojął, że dokonał zbrodni również na sobie samym. Przy pomocy kazuistycznych sofizmatów chciał zabić moralną wrażliwość, której chyba u siebie w takim stopniu nawet sam nie podejrzewał, bowiem imponderabilia nie poddają się rachunkowi sylogistycznych operacji.

Konflikt Raskolnikow - Sonia jest konfliktem dwóch światopoglądów, opozycją rozumu i wiary. W swych pięciu wielkich powieściach Dostojewski realizuje filozoficzne credo wschodniego chrześcijaństwa, wyżej stawiającego objawioną "prawdę Chrystusa" przed prawdą intelektu. Dlatego idąca z Zachodu prawda Kanta, Hegla, Maxa Stirnera, prawda socjalizmu, prawda rozumnego urządzenia świata i nieuchronności historycznego postępu, prymatu spraw ogólnych nad jednostkowymi będzie przez niego konsekwentnie dezawuowana prawdą głoszoną w pismach wielkich świętych prawosławnych; na niej też oparte jest jego przekonanie o odmienności drogi rosyjskiej od europejskiej, wizyta u Soni jest dowodem, iż Raskolnikow zaczyna mieć świadomość pełnej przegranej. U niej właśnie szuka ratunku. Na razie jakby w poczuciu przestępczej solidarności:

Czyżeś nie uczyniła tego samego? Tyś także przekroczyła... Zdołałaś przekroczyć. Podniosłaś rękę na siebie, zaprzepaściłaś życie...

A więc on też swe życie uważa za zaprzepaszczone.

Jest to spotkanie dwóch światów i sprzecznych prawd. Sonia nie może podjąć dyskusji z gościem, podobnie jak nie mógł dyskutować ze starszym bratem bohater ostatniej powieści Dostojewskiego - Alosza Karamazow. Sonia nie jest w stanie "udowodnić" gościowi, że popełnił zbrodnię, bo jest na to "za głupia", zbyt bezradna i niesprawna w szermierce słownej. Jej mądrość jest jednakże wyższa od mądrości intelektu. "Przyjąć cierpienie i odkupić się przez nie" - oto co ma do powiedzenia zabójcy. To nie tylko słowa, bo całe jej życie jest cierpieniem, poniżeniem, ofiarą i wybaczeniem. W pokorze znosi życiowy krzyż, pokorą, współczuciem a nie argumentacją pomaga zagubionemu zbrodniarzowi odnaleźć drogę prawdy. "Głupota" Soni jest niepomiernie mądrzejsza od inteligencji przyzwalającej na krew.

Refleksja i kult myśli odrywa człowieka od natury, wyobcowuje go z ludzkiej społeczności, a w dalszej konsekwencji pozbawia wewnętrznego ładu i moralnej intuicji. To nieuchronnie prowadzi do rozpadu i degradacji osobowości. Podobna konkluzja jest jednym z lejtmotywów światopoglądu Fiodora Dostojewskiego.

Dla Raskolnikowa Swidrygajłow stał się jakby bliźniakiem, wiadomość o jego samobójstwie ("Raskolnikow czuł się tak, jakby coś runęło na niego i przytłoczyło go") jest dlań ostatecznym potwierdzeniem przegranej. Swidrygajłow uwydatnia sobą rozdwojenie Raskolnikowa, zabójcy dwóch kobiet, który jednakże swemu rozmówcy w napastliwym tonie prawi morały o jego "ohydzie", "rozpuście" i "nikczemności". Wstrząśnięty jest faktem podsłuchiwania pod drzwiami.

Skoro zaś jest pan przekonany [replikuje Swidrygajłow] że pode drzwiami podsłuchiwać nie wolno, natomiast wolno grzać staruszki po łbie, czym popadło, ile dusza zapragnie, to niechże pan czym prędzej wyjeżdża gdzieś do Ameryki!

Trudno o trafniejszą konkluzję: nie można przelewać krwi i równocześnie być tak komicznie przewrażliwionym w kwestiach bon tonu. Ta konfrontacja jest jedną z najcięższych porażek doznanych przez Raskolnikowa.

Swidrygajłow popełnił samobójstwo. Śmierć ta jest aktem rozpaczy, przerażenia i odrazy do życia. Opis ostatnich godzin samobójcy należy do najbardziej wstrząsających stron prozy Fiodora Dostojewskiego, dorównując pod tym względem finałowej scenie Idioty. Raskolnikow też rozważał ewentualność dobrowolnego odejścia z życia, jego też - jak Swidrygajłowa - myśl o śmierci napawała obrzydzeniem, ale na krok ten się nie zdecydował. Zwyciężyło "żywe życie". Amoralizm Swidrygajłowa jest martwotą, jego autorefleksja ma charakter zabójczy, dlatego fizyczna śmierć staje się tu czymś oczywistym i koniecznym.

Postać ta jednakże nie może być zredukowana wyłącznie do "usługowych" funkcji wobec głównego bohatera, jest bowiem osobowością żywą w całym skomplikowaniu wewnętrznych motywacji. Swidrygajłow nie jest demonem zła, wykazuje również skłonności do czynów dobrych i bezinteresownych: urządza w przytułku sieroty Marmieładowów, ułatwia Soni wyjazd na Syberię, jego skrucha rehabilituje w oczach Marfy Pietrowny Dunię, co w efekcie przynosi te szczęśliwe trzy tysiące uniezależniające dwie bezbronne kobiety od Łużyna.

Owe "ostateczne wnioski" zaczął wyciągać już sam Raskolnikow wcześniej, wyciąga je Porfiry Pietrowicz, zresztą cała fabuła Zbrodni i kary jest konsekwentnym wyciąganiem wniosków z jednej idei.

To wszystko nie zmniejsza jego odpowiedzialności. Świadom jest swego czynu, sam go przecież teoretycznie przygotował, mimo iż proces wykonawczy przebiegał przy jego ograniczonej świadomości.

O Napoleonie-Nadczłowieku, któremu wszystko wolno, o argumentach uzasadniających podział ludzi na dwie nierówne klasy wiemy wszystko. O tym jednak, jak sam Raskolnikow wyrzeka się swej przestępczej idei, jak stopniowo wali się w gruzy obraz świata, który sobie wymyślił, nie wiemy prawie nic. Proces jego duchowej odnowy jest tajemnicą, bo to zjawisko niewyrażalne w słowach, widoczne pośrednio tylko w gestach, mimice, dramatycznie zmiennych nastrojach bohatera, który sam nie jest w stanie zapanować nad nimi.

Wyrażać i artykułować - zdaje się mówić autor - można racje rozumowe; "żywe życie" i fenomeny moralne egzystują w wymiarze tajemnicy. Przebieg wewnętrznej walki Raskolnikowa, poszczególne fazy odchodzenia od swych przekonań, moralne dojrzewanie pod wpływem Soni, lektury Ewangelii, przeżyć katorgi, obserwacji współtowarzyszy odosobnienia i ich irracjonalnego pędu do życia - wszystko to jest jakby w półcieniu i nawet sam zainteresowany "nie wiedział, jak to się stało". Nie wiedział "jak", ale wiedział "co". Czytelnik też nie ma w tym względzie najmniejszych wątpliwości, choć droga dojścia do owego "co" pozostanie zawsze kwestią indywidualną.

Tekst powieści nie pozostawia wątpliwości, iż ideał Nadczłowieka jest ślepym zaułkiem. Ewentualnym źródłem nieporozumień w tej kwestii może być jedynie obiektywizm w prezentacji filozofii indywidualizmu, którą Raskolnikow się podpiera i okoliczność, iż, jako człowiek dumny i ambitny, do końca nie przyznaje się do porażki wynajdując samousprawiedliwienia i okoliczności łagodzące. Może mówić o swej "małoduszności" czy "nijakości", ale są to wszystko wybiegi zranionej ambicji człowieka beznadziejnie zaplątanego w sieci oszukańczej filozofii. Dla czytelnika ważne są nie wyjaśnienia zainteresowanego, lecz głównie konsekwencje jego czynu, pasmo nieszczęść, jakie sprowokował.

Dostojewski nie daje czytelnikowi przeżutej papki, stawia problemy w ich życiowym autentyzmie, bez propagandowych ujednostronnień i deformacji. To powoduje, iż ingerencja autorska, w ogóle obecność autora, są prawie niezauważalne. Ta okoliczność i brak dydaktycznego moralizmu może czynić wrażenie, iż pisarz zdaje się podzielać stanowisko bohatera, że jest całkowicie na poziomie jego rozterek i wahań. Recepcja taka nie uwzględnia artystycznej specyfiki prozy Dostojewskiego, w której stanowiska spierających się stron referowane są z maksymalną bezstronnością. Powieść polifoniczna nie oznacza wszakże zabawy w pro i contra, rozpadu całości na wzajemnie wykluczające się głosy. Układa się ona przecież w logicznie spójny układ prawd, wynikiem którego jest jedna nadrzędna prawda. W danym przypadku tą prawdą jest osąd zbrodni Raskolnikowa, samo pojęcie zbrodni i kary za nią *[Dla niektórych autorów zasadnicze konkluzje powieści są wrażone w odmienny, pozalogiczny i pozasłowny sposób. "Dokoła przykazania «nie zabijaj» - pisze Stanisław Mackiewicz - powstaje hałas ludzkich argumentów i kontrargumentów, hałas tak wielki, że w ogóle już nic nie słychać, ale oto pojawia się czynnik mistyczny i bez słów, milcząco, lecz potężnie, mocarnie sprawia, że wszyscy rozumiemy, iż morderstwo dla dobrych celów udać się nie może, że to jest nonsens, głupstwo, grzech. Dostojewski nikomu w usta w swej powieści nie wkłada tych pouczeń i to, co najważniejszego chce w swej powieści powiedzieć, wypowiada w sposób nieuchwytny, nastrojowy, sugestywny. To jest książka wielkiej wiary", S. Mackiewicz, op. cit., s. 153.].

Dość rozpowszechniona jest socjologiczna interpretacja postępowania Raskolnikowa, dominująca w pewnym okresie w radzieckiej nauce. Zgodnie z tym stanowiskiem czyn biednego eksstudenta jest desperacją nędzarza. Byłoby to bezkrytyczne przyjęcie "poglądu socjalistów", o którym wspomina Razumichin, polegającego na przekonaniu, iż człowiek jest biernym produktem środowiska, że ono właśnie odpowiada za jego postępki i że "gdyby dać społeczeństwu ustrój normalny, wszystkie zbrodnie znikną od razu, jak zdmuchnął, i wszyscy w mig staną się cnotliwi".

Jest to nieporozumienie, bowiem sam Raskolnikow "wygadał się" do Soni, że nie bieda pchnęła go do zbrodni, że mógłby, gdyby chciał, pracować i poprawić swój byt. Jak Razumichin. Ale się "zeźlił" i postanowił działać radykalnie. Więc nie przymus materialny tu zawinił, lecz założenie, iż jedni, "mądrzy i silni", mogą pluć na prawa i zasady, a inni skazani są na wegetację pokornego stada.

Sytuacja materialna nie jest najmniejszym rozgrzeszeniem dla zabójcy, nawet odwrotnie: fakt, że jest biedny, pogarsza sytuację jego i jego najbliższych. Okoliczności przestępstwa stają się nie świadkami obrony, lecz oskarżenia.

Psychologia Raskolnikowa jest psychologią zbrodniczej świadomości. Oburzenie z powodu ludzkiego cierpienia i dobre intencje są demagogią, jeśli ich konsekwencją jest cierpienie i krew innych. To przykład abstrakcyjnego humanizmu składającego na ołtarzu "powszechnego" (wspólnego) szczęścia dobro "jednostek", dopuszczającego przemoc jako "mniejsze zło" w tworzeniu dobra "większego". Humanizm taki jest abstrakcją, bowiem w imię fikcji poświęca realność - los konkretnego człowieka.

Raskolnikow został zwyciężony przez "żywe życie", wyzbył się teoretyzowania i odzyskał wewnętrzną harmonię: "Zamiast dialektyki przyszło życie i w świadomości musiało się wypracować coś zupełnie innego". Tak zrodził się nowy człowiek. Droga, którą przebył bohater Zbrodni i kary, stanowi szczególne doświadczenie moralne i filozoficzne, którego przypominanie nie traci aktualności wobec współczesnych zagrożeń, kryzysów i zbyt uproszczonych odpowiedzi na wciąż te same "przeklęte pytania".

Dostojewski tworzył swe powieści odwołując się do wielu tradycji. Zbrodnia i kara zbudowana jest, formalnie rzecz biorąc, na klasycznej intrydze kryminalnej, ale pozostały w niej jedynie zewnętrzne atrybuty tego gatunku. Klasyczna powieść kryminalna to intelektualna łamigłówka, której celem jest rozstrzygnięcie zagadki zbrodni, co w oczywisty sposób wyklucza zarówno psychologizm, problematykę etyczną, jak i filozoficzną: zbrodniarz rozmyślający, a tym bardziej przeżywający swój czyn nie może być bohaterem powieści kryminalnej. Moment ujęcia zbrodniarza jest w powieści detektywistycznej finałem fabuły, a detektyw to wyłącznie przemyślny tropiciel zabójcy, nie zaś - jak Porfiry Pietrowicz - jego partner w zasadniczej dyspucie.

Autor Zbrodni i kary w specyficzny sposób kreuje swego głównego bohatera "obudowując" go drugo- i trzecioplanowymi, tworzącymi koncentryczne i gradacyjne stopnie idei. W ten sposób nurtujący Raskolnikowa problem odnowy ludzkości został rozpisany na kilka głosów, on sam i czytelnik otrzymali poglądową ilustrację tego, co wyprodukował w teoretycznych spekulacjach.

Zwraca też uwagę charakterystyczna, jakby rodem z rosyjskiego folkloru, triadyczność zdarzeń i czynności: trzykrotne spotkania Raskolnikowa z Porfirym Pietrowiczem, trzykrotna lektura Ewangelii na temat wskrzeszenia Łazarza. Tworzy to specyficzną rytmiczność, jakby refrenowość tych samych motywów problemowych, uczuć i nastrojów. Charakterystyczny dla powieści Dostojewskiego chwyt skandalu jako element kompozycji (np. w Idiocie, Biesach czy Braciach Karamazow) w Zbrodni jest mniej widoczny, co sprzyja pogłębieniu psychologizmu i wyeksponowaniu elementów poetyki nastroju, grozy i zagadki.

IV. OD "IDIOTY" DO NOWEL FANTASTYCZNYCH

Opowieść o "księciu Chrystusie"

Myśl przewodnia powieści - to przedstawienie człowieka doskonałego. Nie ma nic trudniejszego na świecie, zwłaszcza obecnie. Wszyscy pisarze, nie tylko zresztą nasi, lecz również europejscy, którzy próbowali przedstawić piękno doskonale, zawsze ponosili klęskę ze względu na bezmiar tego zadania. Piękno jest ideałem, a ideał zarówno nasz, jak i cywilizowanej Europy nie został jeszcze wypracowany. Na świecie jest tylko jedna doskonale piękna postać - to Chrystus - i już pojawienie się tej bezmiernie i nieskończenie pięknej postaci samo w sobie jest cudem niepojętym.

Powieścią tą był Idiota, powstały na początku czteroletniego pobytu Dostojewskich za granicą, opublikowany w czasopiśmie «Russkij wiestnik» w 1868 roku.

uważam pana za najuczciwszego i najbardziej prawdomównego człowieka ze wszystkich ludzi uczciwych i prawdomównych i jeżeli ktoś mówi o panu, że pański umysł... to znaczy, że pan jest czasem umysłowo chory, to jest to niesłuszne; [...] główny rozum ma pan lepszy niż oni wszyscy, taki nawet, jaki im się nie śnił, ponieważ są dwa rozumy: główny i niegłówny.

Postać księcia nawiązuje również do charakterystycznego dla Rosji kultu tzw. "jurodiwych" czyli "głupich w Chrystusie", jednostek, które tracąc zwykły ziemski rozum uzyskują wyższy etap wtajemniczenia w prawdę Chrystusową. Posądzenie o idiotyzm, które spotyka księcia, ma również podłoże realne, bo przeszedł w Szwajcarii kurację psychiatryczną. Ale obecnie jest normalny. Dyskwalifikującą etykietą "idioty" posługują się ci, którzy za idiotyzm poczytują altruizm i szlachetność. Jest to więc - w pewnym sensie - akt samoobrony, swego rodzaju autocharakterystyka ujawniająca ich etyczną ułomność wobec ideału, który mają obok siebie.

"Normalne" stosunki międzyludzkie, w które wchodzi książę po powrocie z zagranicy, to walka wilczych namiętności i egoizmu, zawiści i przyziemnej korzyści. To czyni rolę księcia coraz trudniejszą, coraz częściej pod jego adresem pada słowo "idiota".

Opowieść o tragicznym rogaczu

Przypowieść o biesach

Jej program, cele i środki ich realizacji formułował Katechizm rewolucjonisty. Głoszono w nim rezygnację z zasad, za cel podstawowy uznano zwycięstwo "sprawy", tj. zniszczenie istniejącego systemu społeczno-politycznego. Budując nowe społeczeństwo należało zaczynać od zera, unicestwieniu ulec musiały wszystkie wartości i zasady; zabójstwa, rozboje, podstęp uznano za środki nieodzowne.

Moralne dla rewolucjonisty [nauczał Katechizm] powinno być to, co współdziała z rewolucją, niemoralne i przestępcze to, co jej zawadza. Wszelkie roztkliwiające człowieka uczucia: pokrewieństwa, przyjaźni, miłości, wdzięczności, a także honoru, powinny ustąpić. Jedynym marzeniem rewolucjonisty jest niszczenie bez miłosierdzia i litości.

Artystyczną dokumentacją przemyśleń nad sprawą, której nieczajewcy stanowili wprawdzie ostatnią, najbardziej jaskrawą, ale nie jedyną ilustrację, była powieść Biesy powstała w dwóch ostatnich latach zagranicznego czterolecia, opublikowana w miesięczniku Katkowa w latach 1871-1872. Została odczytana przez współczesnych jako publicystyczna wypowiedź na temat aktualnych wydarzeń. Taki był zresztą i pierwotny zamiar autora. "To, co piszę, odznacza się tendencyjnością, pragnąłbym wypowiedzieć się bowiem jak najostrzej" - tak charakteryzował pracę nad Biesami w liście do przyjaciela, Apollona Majkowa. Opinia ta koresponduje z wcześniej jeszcze podjętym zamiarem, który relacjonował Mikołajowi Strachowowi :

Pragnąłbym wypowiedzieć w nim kilka myśli, nawet gdyby było to zgubne dla kształtu artystycznego. Nie daje mi bowiem spokoju to, co nagromadziło się w głowie i sercu. Niechaj wyjdzie nawet pamflet, ale wypowiem się do końca.

systematycznego rozkładu społeczeństwa i zasad moralnych; w tym celu, aby wszyscy potracili głowy, aby powstał chaos i aby potem można było pochwycić w garść społeczeństwo, chore i bezwolne, cyniczne i niewierzące, lecz nieskończenie spragnione jakiejś myśli kierowniczej i samozachowania.

- Zaplątałem się we własnych wywodach [przyznaje] i konkluzja moja pozostaje w całkowitej sprzeczności z pierwotną ideą, która jest u mnie punktem wyjścia. Zaczynam od nieograniczonej wolności, lecz kończę na nieograniczonym despotyzmie. Muszę jednak zaznaczyć [kończy Szygalew] że innego rozstrzygnięcia zagadnień społecznych nie ma i być nie może.

[W zgodzie z tym] ludzkość musi być podzielona na dwie nierówne części. Dziesiąta część otrzymuje wolność osobistą i nieograniczoną władzę nad pozostałymi dziewięcioma dziesiątymi. Tamci zaś zatracają osobowość, stają się stadem i bezgraniczne posłuszeństwo doprowadza ich w drodze przekształceń do niewinności pierwotnej, do jakiegoś raju przedhistorycznego, w którym jednak będą musieli pracować.

Będzie to więc despotyzm totalny, zrealizuje się idea mrowiska i stada, idea równości bezwzględnej dla większości i specjalnych przywilejów dla elity. By stado było posłuszne, dokonać należy uprzednio selekcji negatywnej, wytępić ślady indywidualności i talentu. Wobec tego "Cyceronowi odcina się język, Kopernikowi wykluwa się oczy, Szekspira się kamienuje!".

Tak musiało się skończyć. Jest to jeden z wariantów wolności nieograniczonej, wolności od wszelkich norm i zasad, która nieuchronnie wyradza się w zabójstwo, samobójstwo lub despotyzm.

Starszy Wierchowieński to arcydzieło ironii, parodii i subtelnego humoru. Nie jest to jednak postać jednowymiarowa, bowiem po koniec życia Stiepan Trofimowicz przeżywa wstrząs moralny, stając się w tym momencie wyrazicielem poglądów autora:

Ponad szczęście własne potrzebna jest człowiekowi świadomość i nieustanna wiara, że istnieje gdzieś szczęście całkowite, spokojne, dla wszystkich ludzi i rzeczy... Zasadą bytu ludzkiego jest to, aby człowiek mógł zawsze korzyć się przed nieskończenie wielkim. Jeśli ludzi pozbawić nieskończenie wielkiego, nie zechcą żyć i umrą w rozpaczy.

Szatow. Szatow stał się ofiarą szajki młodszego Wierchowieńskiego. Nieszczęśnika tego Dostojewski uczynił reprezentantem swych myśli, które rozwijał w powieściach i publicystyce: o socjalizmie, katolicyzmie i rosyjskim narodzie-"bogonoścy" mającym do spełnienia wielką misję w dziejach świata.

Stawrogin i Kiriłłow. Te postacie są nosicielami kluczowych idei w systemie antropologii filozoficznej pisarza. Mikołaj Stawrogin rodowód swój wywodzi z tradycji romantycznego buntownika-indywidualisty. To człowiek ogromnej siły, woli, namiętności, ale zniszczony przez etyczny relatywizm; znudzony i przesycony, ciągle poszukujący nowych atrakcji i dreszczy w zmiennych ideach stanowiących dla niego tylko igraszkę i psychologiczny eksperyment. Zmienność ta nie jest dowodem bogactwa, lecz wewnętrznej pustki. Stawrogin to przerażający przykład, jak przerost świadomości i refleksji niszczy moralną intuicję człowieka *[Szeroki kompleks filozoficznej, historiozoficznej i etycznej problematyki widzi w tej postaci R. Przybylski. Zob. jego artykuł Stawrogin, «Teksty» 1972, nr 4. W ostatecznym wydaniu Biesów brakuje IX rozdziału części trzeciej noszącego tytuł Spowiedź Stawrogina. Dostojewski był zmuszony usunąć go wobec obiekcji Michała Katkowa, który za zbyt drastyczny uznał opis gwałtu dokonanego przez Stawrogina na małej dziewczynce.]. Zblazowany i wewnętrznie zużyty popełnia samobójstwo, w znacznym stopniu powtarzając drogę Swidrygajłowa.

Drugim samobójcą, którego obsesja powstaje z inspiracji Stawrogina, jest inżynier Kiriłłow, maniak "człowiekobóstwa". Chce uwolnić człowieka od Boga. "- Jeżeli Bóg jest, to cała wola Jego i wyjść poza tę wolę nie mogę. Jeżeli nie ma, to wola jest moja i mam obowiązek ją wypełnić". Czyli odebrać sobie życie, bo życie człowieka wierzącego jest egzystencją niewolnika.

Ten sylogizm jest efektem trzyletnich dociekań Kiriłłowa, który przeświadczony o bezbłędności swych wywodów - pragnie dokonać historycznego precedensu.

Uświadomić sobie, że nie ma Boga, i nie uświadomić sobie jednocześnie, że się samemu jest bogiem - to nonsens. Inaczej bowiem trzeba koniecznie zabić siebie. Gdy to już będzie uświadomione, samobójstwa staną się niepotrzebne, gdyż zacznie się życie w największej chwale. Lecz ten jeden, ten pierwszy, musi koniecznie zabić siebie. Któż bowiem zacznie? Kto złoży dowód? To ja właśnie zabiję się, zabiję koniecznie, aby zacząć i udowodnić.

Droga wybrana przez Kiriłłowa to samowola, "deifikacja" człowieka, realizacja idei Człowieka-Boga, przeciwstawionego Bogu-Człowiekowi. W ten sposób Dostojewski przeciwstawił się bardzo popularnemu w Rosji Ludwikowi Feuerbachowi. Ideę Człowieka-Boga Kiriłłow doprowadza do ostatecznego końca. W swoim mniemaniu jest altruistą, bo poświęca się za innych, kocha ludzkość. Ale gardzi konkretnym człowiekiem. Ten rodzaj dialektyki przewija się bardzo często w polemicznych wypowiedziach Dostojewskiego.

Logika Kiriłłowa jest myślową pułapką. Zabija się, ale nikt na serio nie bierze jego "misji", bo wszyscy widzą w nim obłąkanego. Jego śmierć została wykorzystana przez Piotra Wierchowieńskiego dla własnych podłych celów. A przecież Kiriłłow marzył o wyzwoleniu człowieka od strachu śmierci. Skończyło się żałosną farsą.

Jednym z motywów powstania tej powieści była dezaprobata autora wobec twórczości Lwa Tołstoja. Pracując nad opowieścią o "przypadkowej rodzinie" Dostojewski polemizował z autorem Wojny i pokoju, z tradycją eposu prezentującego przedstawicieli starych rodów szlacheckich. Przy całym podziwie dla talentu hrabiego Tołstoja uważał, iż rzeczywistość przedstawiona przezeń w trylogii autobiograficznej i Annie Kareninie jest zbyt statyczna, zastygła, a zatem bardziej przynależna do historii aniżeli do współczesności. Jest przekonany, iż właśnie on posiadł sekret współczesności pulsującej rytmem zmienności i sprzecznych tendencji.

Niepotrzebne mi pieniądze, lub lepiej: nie pieniądze są mi potrzebne; nawet nie potęga; potrzebne jest mi tylko to, co osiąga się tylko potęgą i czego nie można zdobyć bez potęgi: to samotna i spokojna świadomość siły.

Plan nie powiódł się, idea rozsypała się pod naporem spontanicznych zdarzeń, bo - jak powiada o sobie narrator -

żadna "idea" nie jest w stanie zawładnąć (przynajmniej mną) do tego stopnia, bym nie cofnął się nagle przed jakimś wstrząsającym faktem i nie poświecił dla niego nieraz tego wszystkiego, co już przez lata zrobiłem dla "idei".

Czyli szczęśliwie powtórzył drogę tych, którzy poddali się błogosławionemu wpływowi "żywego życia", a nie martwym schematom.

Ostatnia powieść

Bracia Karamazow są ostatnią powieścią pisarza, zaplanowaną na dwa tomy. Bohaterem dylogii miał być najmłodszy z braci - Alosza. Zamiar nie został jednak wykonany z powodu śmierci autora. Mimo iż niedokończone, dzieło to stanowi syntezę całej jego twórczości. Powieść ukazała się na łamach czasopisma «Russkij wiestnik» w latach 1879-1880.

Ojciec i synowie. Fiodor Pawłowicz Karamazow, plugawy lubieżnik i błazen, miał z dwiema żonami trzech synów: najstarszego Dymitra - zwanego tu "Mitią", średniego Iwana i najmłodszego Aloszę. Czwartego, lokaja Smierdiakowa, spłodził z niedorozwiniętą Lizawietą Smierdiaszczą.

Wszyscy bracia to zupełnie odmienne typy ludzkie i światopoglądowe. Dymitr jest naturą niepohamowaną, o skrajnych namiętnościach. Iwan to wybitny intelektualista, a Alosza, mnich z miejscowego monasteru, miał być w zamiarze autora kolejnym przykładem "człowieka doskonałego". Ale został nim tylko częściowo. W tomie, który Dostojewski ukończył, Alosza jest postacią dość papierową, bardziej statystuje aniżeli uczestniczy w zachodzących wydarzeniach. Od starca Zosimy otrzymał polecenie opuszczenia monasteru i przebywania w normalnym świecie namiętności, konfliktów i grzechu. Do pewnego stopnia przypomina on księcia Myszkina, a nawet Sonię Marmieładową. Łączy go z nimi moralna czystość, altruizm, umiłowanie dzieci. Podobnie jak bohater Idioty, posiada dar przenikania w ludzkie serca i dusze.

Udręka Iwana wynika z jego miłości do tego niedoskonałego świata, jest to zarazem polemika z tradycyjną teodyceą - filozoficzną próbą wytłumaczenia wszechmogącego i dobrego Boga z istnienia zła w stworzonym przezeń świecie. "Boży świat" dlatego właśnie jest nie do przyjęcia.

A przecież, wyobraź sobie [mówi Iwan do Aloszy] że w ostatecznym rezultacie nie uznaje jednak tego świata Bożego - nie przyjmuję go, chociaż wiem, że istnieje, mimo to nie przyjmuje go wcale. Uważaj - nie Boga nie uznaję, lecz świata przezeń stworzonego, świata Bożego nie uznaję i nie mogę go uznać.

Najbardziej dla "euklidesowego" umysłu Iwana niepojętym fenomenem jest cierpienie dzieci.

Czy rozumiesz teraz te niedorzeczności [pyta swego słuchacza] czy rozumiesz, mój bracie, pokorny i słodki sługo Boży, na co komu i po co potrzebne są i stworzone takie niedorzeczności? Bez nich, powiadają, nie mógłby człowiek żyć na ziemi, bo nie potrafiłby odróżnić dobra od zła. A po co? Po co komu poznanie tego piekielnego dobra i zła, jeżeli ma się je nabywać takim kosztem? [...]

Nie chcę harmonii, nie chcę z miłości do człowieka. Chcę raczej zostać z nie pomszczonymi cierpieniami

- powiada Iwan. Nie może więc wejść do świata zbudowanego na podobnej "harmonii", dlatego zwraca Bogu "bilet", który kosztuje tak drogo.

Zstępuje wtedy na ziemię Chrystus. Czyni cuda, wywołuje poruszenie wśród ludzi, którzy go rozpoznają. Ale Wielki Inkwizytor interweniuje, wtrąca Go do więzienia i grozi spaleniem.

Monolog Inkwizytora, skierowany do milczącego Więźnia, miał być w intencji pisarza potępieniem katolicyzmu, który wyrzekł się prawdy Chrystusowej w imię panowania świeckiego, "Rzymu i miecza", "sztandaru ziemskiego chleba" wzniesionego kosztem chleba duchowego. Cele doczesne jako ostateczny cel chrześcijaństwa to rezygnacja z jego podstawowych prawd. Katolicyzm - według Inkwizytora - wypełnił trzy propozycje złożone Chrystusowi przez szatana w czasie kuszenia na pustyni. Został nie z Chrystusem, lecz z szatanem.

Zaciekła krytyka katolicyzmu przez Dostojewskiego ujawnia ciekawy paradoks jego światopoglądu. Antypatia do rzymskiego chrześcijaństwa jest prostym negatywem jego uwielbienia prawosławia. Katolicyzm potępia on za zdradę Chrystusa, za podporządkowanie tego, co "boskie" temu, co "cesarskie". Nawet ateizm i socjalizm to dla niego nic innego, jak tylko dzieci zdeprawowanego katolicyzmu.

Jest to swoista manipulacja intelektualna, bo przecież nie katolicyzm a prawosławie zostało zdegradowane do roli posłusznego narzędzia w ręku państwa, stając się jedną z jego instytucji. W ten sposób "boskie" przeszło na usługi "cesarskiego". Stało się to nie w katolicyzmie, lecz w prawosławiu, czego Dostojewski nie chciał widzieć.

Sens "Legendy o Wielkim Inkwizytorze" jest dzisiaj znacznie szerszy od nadanego jej przez autora. Sewilski kardynał-inkwizytor jawi się nam jako teoretyk zinstytucjonalizowanej ideologii odbierającej człowiekowi wolność w zamian za komfort zwolnienia go od ciężaru samodzielnego myślenia.

W przekonaniu Inkwizytora człowiek to istota nędzna, wolność jest dla niej luksusem i ciężarem, samodzielne rozstrzyganie problemów moralnych przekracza jej siły. Wdzięczna będzie tym, którzy uwolnią ją od tego przykrego obowiązku. Trzy siły, zdolne ukoić człowieka - cud, tajemnica, autorytet - zajmą miejsce wolnego sumienia i wolnego wyboru. W ten sposób ma się dokonać radykalne "wyzwolenie" człowieka.

"Legenda" przypomina wiecznie aktualne "przeklęte problemy" dręczące człowieka i wciąż ponawiane kuszenie go przez przebiegłych uwodzicieli. Jednym z tych problemów jest ucieczka od wolności. Inkwizytor jest teoretykiem świadomego oszustwa w imię rzekomego dobra człowieka, kłamstwa jako środka pokrzepiania słabych serc, dostarczania zniewolonym umysłom surogatu zakłamanego światopoglądu.

Stosunek lokaja Smierdiakowa do Iwana ilustruje mechanizm, który moglibyśmy nazwać "ideowym podsłuchem". Chodzi o sytuację, gdy wieloznaczna, "wielogłosowa" myśl zostaje sprymityzowana, odczytana jednostronnie i instrumentalnie. W ten sposób zainspirowany został przez Iwana Smierdiakow, jego sobowtór i ideowy pasożyt, zabójca Fiodora Karamazowa. Trzy spotkania Iwana ze Smierdiakowem są w pewnym sensie powtórką trzech spotkań-pojedynków z Porfirym Pietrowiczem z tą wszelaką różnicą, iż w miarę udowadniania rozmówcy jego winy Porfiry nabiera doń coraz większego szacunku, rozumiejąc jego wewnętrzną mękę. Do tego niezdolny jest prymitywny Smierdiakow. "Pan zabił - powiada do Iwana - pan jest głównym zabójcą, a ja tylko pańskim wspólnikiem, wiernym sługą, i zrobiłem to wedle pańskiego słowa". Potem jeszcze dosadniej: "główny zbrodniarz to pan, a ja niegłówny, choć to ja zabiłem. A pan jest właśnie prawny morderca!"

Iwan - jak Raskolnikow - podjął bunt w imię rozumu, usunął Boga i postawił na jego miejscu logikę. Zrozumiał jednak, że jej skutkiem jest zbrodnia, którą sam mimowolnie uzasadnił. Nie mógł znieść strasznych konsekwencji swej filozofii i popadł w obłęd. Ten obłęd jest równocześnie jego rehabilitacją, szansą moralnego zmartwychwstania. "Bóg, w którego nie wierzył, i Jego prawda zdobyły powoli to serce, co jeszcze nie chciało się poddać" - mówi o bracie Alosza.

Nowele fantastyczne

V. DOSTOJEWSKI - PUBLICYSTA

Ogromna pasja i stałe zainteresowanie współczesnością skłaniały go do wypowiedzi bezpośrednich i to czyni Dostojewskiego klasykiem publicystyki rosyjskiej XIX stulecia. Pierwsze miejsce w tym jego dorobku zajmuje Dziennik pisarza ukazujący się w r. 1873 jako miesięczny dodatek tygodnika «Grażdanin», zaś jako samodzielne wydawnictwo - w latach 1876, 1877, 1880 (jeden numer) i 1881 (styczniowy numer wydany już po śmierci autora). Publicystyczną spuściznę Dostojewskiego dopełniają szkice zamieszczone pod wspólnym tytułem Kroniki petersburskie w gazecie «Sankt-Pietierburgskije Wiedomosti» z 1847 i kilka artykułów w czasopiśmie «Wriemia» z roku 1861.

Publicystyka ma istotne znaczenie dla poznania jego twórczości artystycznej, często stanowi jej komentarz, pozwala pewniej ustalić stanowisko autora, co jest sprawą ważną wobec polifonicznej zawartości jego prozy. Publicystyka ukazuje również innego Dostojewskiego - człowieka uwarunkowanego swym czasem, skrajnie nieraz "homofonicznego", stronniczego, dzielącego ze swą epoką jej nadzieje, złudzenia i naiwności.

Jest też grupa zagadnień bezpośrednio sąsiadujących z jego prozą już to przez tematyczne pokrewieństwo, już to przez głębszą dociekliwość problemową. Sądownictwo i reforma, jaką ta instytucja przeżywa w latach 60-tych, najsłynniejsze procesy owego czasu, przewód sądowy jako dramatyczny spektakl - konfrontacja sprzecznych stanowisk, zbrodnia jako psychologiczno-moralna kulminacja konfliktu przyciągają uwagę Dostojewskiego, widzącego tu kapitalny materiał literacki. Jego eseistyka sądownicza nigdy nie przestaje być na styku publicystyki i literatury, ciągle powraca typowo "literacki" problem relacji między środowiskiem a przestępcą, autor nie przestaje przypominąć, iż człowiek jest istotą suwerenną, obdarzoną wolną wolą, dlatego rozważania o środowiskowym determinizmie wydają mu się niebezpiecznym nadużyciem, bowiem zdejmują z jednostki odpowiedzialność za popełniony czyn.

W Zimowych uwagach dominowała tonacja satyryczno-sarkastyczna, widzenie świata w dwóch kolorach: czarnym, zarezerwowanym tylko dla Zachodu i białym - dla Rosji. Obserwacje ujmowane są w kategoriach uogólnień i typologii. Autora nie zadowala to, co zachwycało zawsze przeciętnego turystę z Rosji: panujący na Zachodzie ład, rzetelność i zdyscyplinowanie. Wszystko to jest dla niego martwą stagnacją i "zastojem porządku". Zachód z jego kultem techniki i nauki niszczy moralne wartości, bo ten rodzaj postępu dokonuje się kosztem człowieka. Wszystkie obserwowane zjawiska są dla Dostojewskiego tylko potwierdzeniem jego wyjściowej tezy o rozkwicie Rosji i gniciu Zachodu, który ma już do zaoferowania tylko zwodnicze deklaracje.

Ocena ta współbrzmi z listami pisarza relacjonującego wrażenia z zagranicznych wyjazdów. Pobyt w Genewie w latach 1867-1868 wzmocnił w nim odrazę do tego, z czym się zetknął.

Genewa to nudne, ponure, głupie protestanckie miasto [pisał w styczniu 1868 roku].

Gdyby Pan tylko wiedział [zwracał się do przyjaciela] jak głupi, tępy i nędzny jest tutaj naród! [...] Tutejszy robotnik nie jest wart nawet małego palca naszego robotnika. Śmiech bierze, gdy się na nich patrzy i słucha. Obyczaje jak u dzikusów.

Ale w Szwajcarii ("tej podłej republice") nie jest jeszcze najgorzej, najbardziej negatywnych wrażeń dostarczają Niemcy - kraj i ludzie.

W Niemczech [dowiadujemy się z tego samego listu] najbardziej zdumiewała mnie zawsze głupota prostych ludzi. Są oni bezgranicznie, beznadziejnie głupi. U nas nawet Mikołaj Nikołajewicz Strachow, człowiek niezwykłej mądrości, nie chce zrozumieć tej prawdy i powiada, że "Niemcy wymyślili". Nic wielkiego, życie ich do tego zmusiło! A my w tym czasie stworzyliśmy wielkie państwo, Azję na wieki powstrzymaliśmy od podbojów, znosiliśmy nieskończone cierpienia i potrafiliśmy je znosić, nie zatracając równocześnie rosyjskiej idei, która świat odnowi, wręcz przeciwnie, umocniliśmy ją, wreszcie przetrzymaliśmy Niemców i mimo wszystko nasz lud jest bezgranicznie dostojniejszy, szlachetniejszy, uczciwszy, zdolniejszy i bardziej oddany najwznioślejszej idei chrześcijańskiej. Idei, której Europa wraz ze swym zdechłym katolicyzmem i pełnym głupich sprzeczności luteranizmem nie jest w stanie zrozumieć.

Podobną bezceremonialność można by częściowo tłumaczyć nostalgią za ojczyzną, która z oddalenia wydawała się rajem, udrękami codzienności na obczyźnie, brakiem pieniędzy, o które trzeba było żebrać, wyczerpaniem atakami padaczki, ale mimo przejaskrawienia list ten dobrze oddawał bezgraniczną wiarę autora w "ideę rosyjską", której konsekwencją musiała być negacja Zachodu.

Myślenie o tych sprawach w Rosji XIX wieku wyznaczona było przez dwa konkurencyjne nurty ideowe: słowianofilski i okcydentalistyczny. Ukształtowana pod koniec lat trzydziestych ideologia słowianofilów (Iwan Aksakow, Konstanty Aksakow, Aleksiej Chomiakow, Jurij Samarin) akcentuje odmienność dziejowej drogi Rosji na tle Europy, krytycznie ocenia europeizacje Rosji przez Piotra Wielkiego *[Polska nauka dysponuje najlepszym z dotychczasowych opracowań słowianofilstwa rosyjskiego, książką Andrzeja Walickiego: W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 1964.]. Imperator ten dokonał mechanicznego przeszczepu cywilizacji zachodniej na obcy grunt, wskutek czego zakłócił organiczny rozwój Rosji. Konsekwencją reform Piotra było "odosobnienie" inteligencji od ludu, który jako jedyny dochował wierności staroruskiej tradycji i ideałom prawosławia. Europeizm - według słowianofilów - to dominacja racjonalizmu, społeczna dezintegracja, podczas gdy harmonia jednostki i zbiorowości opiera się tylko na wartościach duchowych i religijnych. Zachód w oczach słowianofilów to atomizacja jednostek połączonych arbitralną więzią państwowego przymusu, w Rosji o więzi tej stanowi harmonia suwerennych osobowości.

Okcydentaliści (ros. zapadniki) nie byli - jak słowianofile - tradycyjnym ugrupowaniem, była to raczej pewna formacja intelektualna. Idee okcydentalistyczne najlepiej wyrażał Bieliński. Solidaryzujący się z nim intelektualiści uznawali jednolitość Rosji i Europy, pozytywnie oceniali dokonania Piotra, krytykowali słowianofilską idealizację rosyjskiego ludu i prawosławia.

Rosjanin w mniemaniu Dostojewskiego miał być człowiekiem jakościowo odmiennym, o mieszanym rosyjsko-europejskim rodowodzie:

Europa jest naszą drugą ojczyzną - ja pierwszy to gorąco wyznaję i zawsze wyznawałem. Europa jest nam wszystkim niemal równie droga jak Rosja.

Lud rosyjski. Podstawowym tematem publicystyki Dostojewskiego lat 70-tych jest, oprócz Rosji oczywiście jako nadrzędnej duchowej substancji, prosty rosyjski lud. Był on, z jednej strony, symbolem spontanicznej bezpośredniości przeciwstawianej spekulatywnemu teoretyzowaniu, z drugiej posiadał tajemniczy i niezwykły charyzmat oraz zdolność "przenikania w ducha innych narodów", dar "wszechrozumienia" i miłości.

W tych dytyrambach na cześć prostego ludu zawsze obecny był, bezpośrednio lub tylko w podtekście, negatyw - obcokrajowiec, pozbawiony tego wszystkiego, w co tak hojnie został wyposażony Rosjanin. Dawało to efekty wręcz humorystyczne.

Każdy Rosjanin [upiera się Dostojewski] może mówić wszystkimi językami i poznać ducha każdego obcego języka z wszystkimi subtelnościami - poznać tak, jak swój własny, rosyjski język. Nie ma tego u narodów europejskich w  s e n s i e  z d o l n o ś c i  p o w s z e c h n e j,  n a r o d o w e j.

Dowody? Oto podczas wojny krymskiej rosyjscy żołnierze świetnie, choć na migi, porozumiewali się z jeńcami francuskimi. Znali tylko kilka słów ich języka i "gdyby znali choćby połowę słów, które mówił Francuz, zrozumieliby go zupełnie". Francuzi - nie. Wskutek wrodzonej tępoty nie byli w stanie zrozumieć cudzoziemca nie poznawszy dogłębnie jego języka. Podobnie Szwajcarzy, Niemcy, Anglicy, Polacy.

Czy jednak rosyjski lud jest już ideałem moralnej czystości? Nie, przeczą temu oczywiste fakty, które oponenci Dostojewskiego przytaczali. Ale zawsze miał dla nich jedną odpowiedź: znam ten lud lepiej od was, spędziłem z nim kilka lat katorgi i nawet błądząc, żyjąc w rozpuście, popełniając zbrodnie ma on świadomość zła. Stąd apel do sceptyków:

sądźcie lud rosyjski nie na podstawie tych okropności, które tak często popełnia, lecz na podstawie tych wielkich i wzniosłych rzeczy do których z głębi swego upadku stale wzdycha.

Wierzyć więc należy w "wielkie i wzniosłe rzeczy", których nie widać i nie zwracać uwagi na rzeczy widoczne, bo to pozory. Pozorami są nie tylko powszechna demoralizacja i pijaństwo, ale i wulgarne słownictwo. Dla tej ostatniej sprawy pisarz znajduje takie wytłumaczenie: "Lud wprawdzie klnie z przyzwyczajenia, ale sam wie, że jest to brzydkie przyzwyczajenie i potępia je". Odwrotnie aniżeli ludzie z wyższych sfer: ci smakują wulgarne wyrażenia, delektują się nimi! Wydaje się, że i demoralizacja ludu nie jest przezeń zawiniona. Skoro pisarz nazywa ją "przyswojonym barbarzyństwem", nie jest wykluczone, iż winę za to ponosi wpływ warstw wykształconych i cywilizacji zachodniej. Dodatkowym źródłem moralnej deprawacji są Żydzi.

Lud jest gwarancją odrodzenia całego narodu, wykształcone warstwy powinny przynieść mu oświatę i naukę, a czerpać odeń prawdę moralną, bo szansa odrodzenia tkwi w "zbawczej drodze pełnego pokory obcowania z ludem". Konflikty społeczne w Rosji - wyrokuje Dostojewski - są wykluczone, doświadcza ich tylko będąca w stanie rozkładu Europa. Jej dekadencję przyspiesza katolicyzm i protestantyzm, ideały demokracji, wreszcie socjalizm poczęty z katolickiego ducha.

"Idea rosyjska" w realizacji. Jako jedyne mocarstwo silne ogólnonarodową zgodą, oparte na prawosławiu - jedynej religii chrześcijańskiej dochowującej wierności Chrystusowej prawdzie i pod ojcowskim berłem cara Rosja wieści "nowe słowo" innym narodom. "Największą z największych misją, już uświadomioną przez Rosjan w ich przyszłości, jest misja ogólnoludzka, jest służba całej ludzkości". Jeśli działalność Piotra-reformatora obrazowo określano jako "wyrąbanie okna" na Europę, teraz sytuacja zdaje się odwracać: właśnie Europa powinna "wyrąbać okno" wobec Rosji.

Przejawem tego mesjanizmu są komentarze Dostojewskiego z okresu wojny rosyjsko-tureckiej 1877-1878. Jeszcze przed oficjalnym jej wybuchem w Rosji organizowano pomoc dla bałkańskich pobratymców. Pisarz dostrzegł tu nie incydentalne zjawisko, lecz początek "światowej misji" jego ojczyzny, kierującej się altruistycznym umiłowaniem innych narodów. Na tej podstawie patetycznie wyrokował: "Kto chce być najwyżej w Królestwie Bożym - musi stać się sługą wszystkich. Tak rozumiem rosyjską misję  j a k o  i d e a ł ".

Wojna na Bałkanach miała być pierwszą słowiańską fazą realizacji "idei rosyjskiej". Słowianie powinni zjednoczyć się w jedną rodzinę pod rosyjskim dwugłowym orłem, ale - wielokrotnie zastrzega się autor Dziennika pisarza - w najmniejszym stopniu nie będzie to aneksja, lecz "sojusz miłości i braterstwa", bo Rosja zniewalać i przyciągać może nie siłą, lecz bezinteresownością.

Problem bałkański to również żywo dyskutowana w owym czasie kwestia Konstantynopola. Że Konstantynopol-Carogród musi być rosyjski, Dostojewski nie ma najmniejszej wątpliwości, gdyż Rosja jest sukcesorką Bizancjum. Rozumowanie opierał na powstałej jeszcze w XVI wieku, a odrodzonej w myśli słowianofilskiej, idei Moskwy - "trzeciego Rzymu". Zgodnie z nią dzieje ludzkości zamykały się w historii trzech wybranych narodów: Rzymu starożytnego, Rzymu nowego czyli Konstantynopola i Rzymu trzeciego - Moskwy. W tej eschatologicznej perspektywie widział Dostojewski rolę swego państwa i narodu. Ale prawa Rosji tkwiły nie tylko w racjach historycznych, jej atutem była dynamika i młodość. To właśnie ona, a nie zgrzybiała i toczona wewnętrznym kryzysem Europa, stanowi warunek powstania przyszłej "wspólnoty miłującej".

Taka uszlachetniona wojna - te kropki nad "i" stawiali już apologeci Dostojewskiego - może być środkiem rosyjskiego posłannictwa.

Niechęć do Polaków nie jest więc wyjątkiem, jej wyjątkowość tkwi chyba tylko w genezie. Warto mieć na uwadze, iż autor Idioty w wypowiedziach publicystycznych posługuje się diametralnie odmienną metodą aniżeli w prozie, gdzie narzędziem podstawowym jest indukcja. W publicystyce dominuje dedukcja, doktrynerska arbitralność. Poznanie historii Polski, wiedza o martyrologii jej narodu czy historycznych uwarunkowaniach diaspory Żydów mogły podważyć zasadność uogólnień na temat obu narodów, ale genialny analityk wolał poprzestać na emocjach, uprzedzeniach i prymitywnych stereotypach.

Dostojewski nie znał ani naszej historii, ani całej prawdy o prześladowaniach Polaków przez carat, którego zasięg i formy doprawdy trudno pogodzić z drogim mu ideałem imperium rosyjskiego jako "wspólnoty miłującej" bądź "sojuszu miłości i braterstwa". Z Polakami kontaktował się sporadycznie, chyba nie doświadczył od nich krzywd i upokorzeń, które usprawiedliwiałyby tak skrajną niechęć. W odróżnieniu od Niemców, z którymi przez parę lat codziennie stykał się w czasie podróży zagranicznych i od których - we własnym przynajmniej przekonaniu - doznał wielu zniewag w salonach ruletki, lombardach i hotelach.

W dwadzieścia parę lat po tym wydarzeniu dla Dostojewskiego niezmiernie symptomatycznym wydaje się fakt, iż Mirecki pogardę dla prostych Rosjan ("Nienawidzę tych bandytów!") wyraził po francusku. Potwierdziło to jego tezę, że Polska jest produktem cywilizacji francuskiej i katolicyzmu, co znaczyło jedno: jest konkurentem Rosji w walce o przywództwo w świecie słowiańskim, trojańskim koniem wrogiej kultury. Jedyną realną perspektywę odrodzenia Polski przedstawia Rosja.

Jest Polska Nowa, Polska wyzwolona przez cara, Polska odradzająca się, która niewątpliwie może oczekiwać w przyszłości jednakowego losu z każdym plemieniem słowiańskim, kiedy słowiańszczyzna wyzwoli się i zmartwychwstanie w Europie. Ale Starej Polski [zapewnia rosyjski pisarz] nie będzie nigdy, dlatego że ona nie może współistnieć z Rosją. Jej ideałem jest stanąć na miejscu Rosji w świecie słowiańskim.

Spotkania z Polakami na katordze nie mogły mu dostarczyć podniet dla antypolskiego kompleksu. Przełomem w tym względzie było powstanie styczniowe 1863 roku. Dobrze prosperujące czasopismo Dostojewskich «Wriemia» zamknięto z powodu fatalnego nieporozumienia wynikłego w efekcie publikacji artykułu Mikołaja Strachowa Sprawa zasadnicza (Rokowoj wopros). Walkę Rosji z Polską autor potraktował jako konflikt dwóch kultur. Intencje jego zostały opacznie zrozumiane, bo Strachów - wbrew temu, co sądziły władze - nie sympatyzował z Polakami, mniemał tylko, iż rozstrzygnięcie tej "zasadniczej sprawy" polegać może tylko na kulturowym zwycięstwie Rosji nad konkurentem. Skończyło się zamknięciem pisma. To dotkliwe materialne niepowodzenie było chyba ostatnim argumentem uzasadniającym uprzedzenia Dostojewskiego do Polski i Polaków.

Poziomem swych antypolskich uprzedzeń pisarz momentami nie różnił się od politycznie zaangażowanych grafomanów (np. W. Klusznikowa, Wsiewołoda Kriestowskiego i in.), autorów antynihilistycznych powieści tłumaczących zarówno polskie powstanie 1863 roku, jak i ruch rewolucyjny Rosji lat 60 - 70-tych ubiegłego wieku szatańskimi intrygami polskiej mafii *["Macki spisku klerykalnego" Dostojewski dostrzegł nawet w swej ojczyźnie, gdy pojawiły się pogłoski, iż Polak, kardynał Mieczysław Ledóchowski może zostać wybrany papieżem. (Dziennik pisarza, t. III, s. 289-292.).]

Dostojewski-publicysta i Dostojewski-pisarz

Dwa oblicza. Dostojewski-publicysta często wprawia w zdumienie. Zdumiewa nacjonalizmem, nadużywaniem chrześcijaństwa, którego ortodoksja jest wyłącznie mierzona rosyjskością, niedorzecznościami wypowiadanymi na temat ludu, opartymi wyłącznie na autosugestii, szokuje pogardą dla innych narodów. W publicystyce głosi teorie i poglądy, przed którymi, wielokrotnie ostrzega jako prozaik, bo przecież niepomiernie gloryfikowany lud rosyjski staje się fetyszem, wartością nadrzędną, której niepodobna uzasadnić. Ta "religia ludu" nie różni się od "religii ludzkości", przed którą przestrzegają Zbrodnia i kara, Biesy, Bracia Karamazow. Dostojewski-pisarz był wrażliwy na konkret, empiryczny fakt, logiczną argumentację, ale jako publicysta bywał głuchy na oczywistość, rozumowanie opierał na aksjomatach nie poddających się weryfikacji.

Ideologia Dostojewskiego-publicysty pozostaje w sprzeczności ze światopoglądem jego prozy. Gdyby nawet nie pochwalił wojny, pochwałę taką można by wydedukować z jego nacjonalizmu, ponieważ skutkiem apoteozy jednego narodu musi być upodrzędnienie innych; apoteoza ta, niezależnie od humanistycznej czy religijnej frazeologii, musi implikować przemoc i ekspansję. Wniosek taki jest zapewne nadużyciem subiektywnych intencji Dostojewskiego, ale stanowi logiczną konkluzję z obiektywnej wymowy jego poglądów. Iwan Karamazow nie chciał zabić ojca, ale teoretyczna możliwość takiego czynu, którą dostrzegł Smierdiakow, tkwiła w jego poglądach. Podobna niespodzianka przydarzyła się również bohaterowi Zbrodni i kary. Sytuacje te kolejny raz ilustrują problem moralnej odpowiedzialności za słowo i odpowiedzialność teorii za jej praktyczne realizacje.

Publicystyka Dostojewskiego mogła służyć i służyła jako ideologiczne uzasadnienie rosyjskiej imperialnej zaborczości. Warto jeszcze odnotować inny smutny fakt wykorzystywania autorytetu wielkiego pisarza przez rosyjskich antysemitów w okresie największych antyżydowskich pogromów. Tu również wypada stwierdzić, iż nie była to całkiem bezzasadna "deformacja" jego poglądów.

Sublimacja obsesji? Naiwności, a nawet absurdy tej publicystyki nie są fałszem świadomym, lecz konsekwencją ideowych wyborów czy sublimacją obsesji. Czyni to publicystykę Dostojewskiego bardziej fenomenem psychologicznym aniżeli zjawiskiem światopoglądowym. Jego nacjonalizm stanowił - w jakimś przynajmniej stopniu - ukrytą formę kompleksu niższości wobec Europy, a adoracja ludu była niejako wymuszona nieufnością do inteligencji zarażonej niebezpiecznym europeizmem, tj. ideami rewolucji, anarchii i moralnego nihilizmu. Było to szukanie ratunku przed katastrofą, której ponurą wizję przedstawiały Biesy. Był to alternatywny wybór i innego wyjścia dla niego chyba nie było.

Konsekwencje konserwatyzmu. Uproszczenia Dostojewskiego-publicysty były w znacznym stopniu pochodną jego utopijno-konserwatywnego światopoglądu. Jego część stanowił "konserwatyzm etyczny", obrona wartości moralnych przed relatywizacją i utylitaryzmem. Błąd polegał jednak na tym, iż trwałość zasad moralnych identyfikował z niezmiennością struktur politycznych. Paradoks tkwił również i w tym, iż konserwatyzm czy wręcz reakcyjność jego pozaartystycznego myślenia stanowiła warunek jego intuicji w zakresie problematyki etycznej i trafnego dostrzegania zagrożeń, jakie "postęp" w tej dziedzinie mógł przynieść.

Utopijny antyutopista. Dostojewski-pisarz i Dostojewski-publicysta to często dwa wzajemnie wykluczające się głosy, bo chyba wyklucza się szyderstwo z marzeń o harmonijnej i bezkonfliktowej wspólnocie z postawą publicysty przekonywającego siebie i innych, iż wspólnota taka staje się coraz bliższą rzeczywistością w Rosji drugiej połowy XIX stulecia. Również musi dziwić wyposażenie w nadzwyczajne cnoty ponad osobowej, anonimowej zbiorowości - ludu u kogoś, kto za podstawowy warunek humanizmu uznawał nieredukowalność człowieka do kategorii nadrzędnych. Antyutopista stał się utopistą, wnikliwy znawca człowieka, jego duchowych komplikacji i zagrożeń uległ pokusie widzenia w Rosjaninie "człowieka nowego typu", wolnego od balastu obciążeń doświadczanych przez innych, którego wady - jakby nie twierdził czegoś odwrotnego - skłonny był widzieć w zewnętrznych środowiskowych czynnikach i wpływie obcej kultury.

Poznanie dwóch wcieleń Fiodora Dostojewskiego umożliwia dostrzeżenie w jego twórczości tego, co jest w niej ponadczasowe, uniwersalne, a co stanowi element określonej epoki historycznej. Jego genialność jako pisarza nie powinna być kwestionowana tym, iż w wypowiedziach publicystycznych propagował poglądy nie tylko utopijne, ale i niebezpieczne. I odwrotnie: autorytet genialnego pisarza nie może służyć uwiarygodnieniu jego publicystyki.

VI. FIODOR DOSTOJEWSKI - ARTYSTA SŁOWA

Zarzut koronny, stawiany Dostojewskiemu od Bielińskiego począwszy, sprowadzał się do oskarżeń o nadmierne zainteresowanie psychicznymi dewiacjami. Wywodził się on z dogmatycznego traktowania estetyki realizmu, której fundamentalnym założeniem była zasada życiowego prawdopodobieństwa. W porównaniu z Turgieniewem, Tołstojem, Gonczarowem pisarstwo Dostojewskiego istotnie było odstępstwem od "normy". Klasyczny XIX-wieczny realizm za normę uznawał nie postulat prawdy jako takiej, lecz zespół środków artystycznych kreujących świat przedstawiony w zgodzie ze zdrowym rozsądkiem i potocznym doświadczeniem. Ta estetyczna rutyna nie przestaje zresztą nadal kształtować gustów niemałej części czytelników Dostojewskiego, dość arbitralnie wyrokujących na temat tego, co "normalne", "prawdopodobne", "możliwe" w literaturze i życiu.

Wielu krytyków [pisał w 1879 roku] zarzuciło mi, że tematy moich powieści nie są właściwe, nie są rzeczywiste itp. Ja zaś uważam, że są to tematy najbardziej rzeczywiste...

Mam własny pogląd na rzeczywistość (w sztuce) [podkreślał] i to, co większość nazywa prawie fanatycznym i wyjątkowym, dla mnie czasem stanowi samą istotę rzeczywistości.

Współczesny realizm widział jako rejestrację zjawisk powierzchownych i incydentalnych, jemu natomiast zawsze chodziło o sięganie do głębi spraw zasadniczych, odkrywanie ich istoty.

Realizm Dostojewskiego określa się dziś mianem "fantastycznego" i w nazwie tej tkwi pozorny tylko paradoks. Metoda autora Zbrodni i kary polegała na penetrowaniu głębszych warstw rzeczywistości w jej skrajnych czyli - jak on to sam nazywał - "fantastycznych" symptomach. Zjawiska, rzeczy, krąg realiów stają się w ten sposób często znakiem ukrytych sensów, są nosicielami pewnej wartości naddanej, a skandal, zbrodnia, nieobliczalny czyn są erupcją najgłębszej istoty ludzkiego "ja", stanowiąc kondensację prawdy, najwyższy stan jej artystycznego skupienia.

Determinowało to również cechy gatunkowe prozy Dostojewskiego. Autor Zbrodni i kary zerwał z tradycjami "powieści rodzinnej", która na gruncie rosyjskim miała tak wybitnego przedstawiciela w Lwie Tołstoju, odszedł od epicko-ewolucyjnej prezentacji bohatera i jego wewnętrznego dojrzewania. Bohater Dostojewskiego od samego początku akcji jest osobowością uformowaną, co oczywiście nie oznacza statyczności. Wprost odwrotnie: osobowość to maksymalnie dynamiczna, otwarta, nie przestająca zaskakiwać nieoczekiwaną zmiennością swych zachowań. Klasyczne potwierdzenie tej obserwacji znajdziemy w postaci Raskolnikowa.

W prozie Dostojewskiego uderza wyjątkowa kompresja czasu, natłok zdarzeń, ich niewiarygodne tempo. Wydarzenia Zbrodni i kary trwają około dwóch tygodni, a Braci Karamazow - cztery dni. To wyjaśnia, dlaczego tak dominujące miejsce zajmuje tu tragiczna kolizja i katastrofa, a nie spokojny dystans obiektywnej narracji. Stąd też dla bohatera istotny jest czas teraźniejszy: nie "przedtem" i "potem", lecz "tu i teraz".

Realizm Dostojewskiego ma bardzo niejednorodny charakter, jest bowiem ciągle wzbogacany środkami artystycznej ekspresji z innych źródeł. Wielką rolę w Zbrodni i karze odgrywa np. poetyka nastroju, ekspresjonistyczna eskalacja emocji, werystyczna opisowość sąsiaduje w tej powieści z symboliką (np. częsty motyw pająka, motyw wody, ukośnych promieni słonecznych przed zachodem słońca itp.).

Swoistość psychologizmu. Człowiek przeżywający metafizyczne dylematy, znajdujący się w sytuacji skrajnego napięcia musiał być prezentowany w odmiennej poetyce, różnej od tradycyjnego psychologizmu rozumianego jako norma statystycznych zachowań. Bohater Dostojewskiego bezustannie przeżywa stan duchowej mobilizacji, zawsze jest - by odwołać się do najczęstszych zwrotów - "jakby nienormalny", "u szczytu białej gorączki", "podniecony do szaleństwa", "jak opętany", "prawie odchodzący od zmysłów" etc. Stany gorączki, maligny, obłędu, zapamiętania, majaczenia, histerii towarzyszą reakcjom wszystkich czołowych bohaterów: Raskolnikowa, Rogożyna, Nastazji Filipowny, Stawrogina.

W tego typu utworze bohater uzyskuje wewnętrzną autonomię, a głos jego nie jest już ograniczany przez autorską ingerencję. Panująca tu "wolność słowa" powoduje, iż dzieło zmienia swój charakter przestając być narzędziem propagandy jednej tylko idei, stając się metodą poszukiwania prawdy, wielkim sporem o człowieka i świat. Objawem polifonicznej struktury świata idei jest wyjątkowa lojalność autora w przekazywaniu głosów diametralnie nieraz sprzecznych z jego własnym ("prywatnym") stanowiskiem, bez ich wulgaryzacji i spłycania. Czyni to dzieła Dostojewskiego wiarygodnym źródłem poznania rzeczywistości w całym jej światopoglądowym bogactwie i pluralizmie.

Technika światopoglądowego kontrapunktu obowiązująca w świecie Dostojewskiego powoduje zderzenie tezy z antytezą. W Braciach Karamazow dwóch bohaterów rozmawia na temat projektu czasopisma. Oprócz normalnych działów musi ono mieć dział krytyki, albowiem - jak zauważa jeden - "Bez krytyki będzie tylko «hosanna». Ale do życia mało samej tylko «hosanny», trzeba żeby «hosanna» przeszła przez kuźnię zwątpień". Twórczość autora Zbrodni i kary jest taką właśnie "kuźnią zwątpień", bezustannym śledztwem nad ideą, rzetelnym wskazywaniem prawd i antyprawd. Pisarz, na podobieństwo "diabelskiego adwokata", obnażaniem myślowych płycizn, rutyny i schematyzmu zmusza wszystkie strony sporu do maksymalnego intelektualnego wysiłku, do prezentowania najlepszych argumentów w obronie własnego stanowiska.

Filozoficzny uniwersalizm Dostojewskiego ma swój odpowiednik w uniwersalizmie artystycznym. Autor Zbrodni i kary jest otwarty na wiele kierunków i metod. Realiście Dostojewskiemu bardzo bliskie jest dziedzictwo romantyczne, zarówno w kompleksie charakterystycznych dla romantycznej epoki dominant ideowych, jak i typie bohatera. Twórczość ta jest syntezą różnych tradycji gatunkowych i kategorii estetycznych. Powieść Dostojewskiego przypomina tragedię lub zespół scen dramatycznych, widoczna jest w niej inspiracja powieści grozy, powieści felietonowej, publicystycznej i kryminalnej. Patos i groteska, satyra i liryzm krzyżują się i przeplatają tworząc całość zupełnie wyjątkową. Głębia metafizycznych dociekań obudowana tu jest zawsze obyczajowym konkretem i aktualiami epoki. Ten hybrydalny porządek panuje konsekwentnie w planie problemowym i artystycznym.

Czy Dostojewski to pisarz ponury? Nierzadkie jeszcze dziś negatywne wartościowanie Dostojewskiego jest wynikiem uproszczonego spojrzenia na niego jako specjalistę od spraw ponurych i drastycznych. Klimat jego dzieł wielu czytelnikom wydaje się nasycony atmosferą niesamowitości i patologii, gdy tymczasem - jak zauważyliśmy - hipertrofia i wyolbrzymianie procesów psychicznych jest metodą ustalania ich granicy i normy.

Opory wobec twórczości autora Idioty rodzą się również stąd, iż nie jest on pisarzem poprawiającym dobry nastrój czytelnika, zdolnym utwierdzić go w optymistycznym samopoczuciu. Oto co na ten temat pisał do jednej ze swych korespondentek :

Pani uważa, że należę do tych ludzi, którzy zbawiają serca, rozgrzewają dusze, usuwają ból. Niestety, ludzie piszą mi o tym. Ale ja wiem na pewno, żem zdolny jest raczej zaszczepić rozczarowanie i obrzydzenie. Nie jestem mistrzem kołysanek, chociaż niekiedy brałem się i do tego. A przecież wielu ludziom tego tylko potrzeba, aby ich ukołysać do snu.

VII. FIODOR DOSTOJEWSKI I LITERATURA ŚWIATOWA

To tak bardzo rosyjskie dzieło zrobiło jednak wielką światową karierę, okazało się być tylko w ograniczonym stopniu odbiciem rosyjskiej specyfiki, bo maksymy Człowieka z Podziemia, bunt Raskolnikowa i Iwana Karamazowa, nihilizm Stawrogina, marzenia o moralnej doskonałości wcielone w postać "księcia Chrystusa"-Myszkina są wyrazem wielowiekowej ogólnoludzkiej, filozoficznej i religijnej tradycji.

Dostojewski bardzo poważnie oddziałał na kulturę Zachodu, co najtrwalej uwidoczniło się w literaturze francuskiej. Już w latach 80-tych ubiegłego wieku mamy tu do odnotowania dwa znane utwory, których autorzy wyraźnie wymieniali Zbrodnię i karę jako źródło natchnienia: powieść Paula Bourgeta Uczeń (1889) i z tego samego roku pochodzący dramat Walka o byt Alphonse Daudeta.

Głębią psychologicznej analizy powieści Dostojewskiego zachwycał się autor słynnej we Francji książki Powieść rosyjska (1886) Melchior de Vogue. W obecnym stuleciu spośród pisarzy francuskich wiele Dostojewskiemu, głównie zaś Zbrodni i karze, zawdzięczał Andre Gide (m. in. w Lochach Watykanu, 1912), jak również Marcel Proust, Francois Mauriac, Andre Malraux, Albert Camus, Jean Paul Sartre.

Obecność autora Zbrodni i kary widoczna jest również bardzo wyraźnie na obszarze języka niemieckiego. Rainer Maria Rilke notował w dzienniku na temat największej powieści rosyjskiego pisarza: "nie znam ani jednej książki, którą można by postawić obok niej", Stefan Zweig dzieła Dostojewskieg: określił jako "wspaniałe dokonania XIX wieku, wszechogarniające obrazy naszego duchowego życia", zaś Tomasz Mann oświadczył, iż wpływ na niego autora Zbrodni i kary nie przestawał róść i pogłębiać się w dojrzałych latach. Szczególnie dotyczy to okresu, w którym powstawał Doktor Faustus (1943 — 1947).

Do tego dodać jeszcze należy powszechnie znane inspiracje Dostojewskiego w literaturze angielskiej (James Joyce, Somerset Maugham, Aldous Huxley, Graham Greene) czy u Amerykanina Williama Faulknera. Obecność problemów twórcy Zbrodni i kary jest również oczywista w tekstach Franza Kafki i słynnych Skandynawów: Knuta Hamsuna, Henryka Ibsena, Augusta Strindberga. W miarę upływu czasu geografia jego wpływów stale się rozszerza, dzieła rosyjskiego klasyka ukazują się w coraz większej ilości nakładów i we wszystkich językach świata.

Dostojewski w Polsce. Skomplikowany charakter naszych stosunków z Rosją spowodował, iż jej literatura nie znajdowała na naszym terenie większych entuzjastów. Mimo to jednak fascynacja Dostojewskim również i nas nie ominęła. Podobnie jak dla Zachodu, i dla Polaków był on kluczem do "rosyjskiego sfinksa", w jego dziełach szukano informacji o "mrokach duszy rosyjskiej", bo Rosję na przełomie XIX i XX stulecia odbierano w Europie głównie w planie jej kulturowej i psychologicznej odmienności oraz egzotyki.

Wszystkie jego dzieła wcześnie przełożono na język polski, towarzyszyło mu i nadal towarzyszy znaczne zainteresowanie krytyki i czytelników. Jest rzeczą zrozumiałą, iż polonofobia autora Gracza musiała tu również odegrać niebagatelną rolę i dlatego ambiwalentny doń stosunek jest charakterystyczny dla historii jego polskiej recepcji. Młody Żeromski potępiał np. zdecydowanie nacjonalizm Dostojewskiego nazywając go nawet "duchowym ojcem «czarnej sotni»" *[Ludwika Jazukiewicz-Osełkowska, Fiodor Dostojewski w twórczości Stanisława Brzozowskiego i Stefana Żeromskiego, Warszawa 1980, s. 277. "Czarną sotnią" nazywano skrajnie reakcyjne monarchistyczne i szowinistyczne organizacje i kierunki w Rosji w czasie rewolucji 1905-1907 i w latach 1907-1912. Cechował je fanatyzm narodowy i religijny.], choć równocześnie był pod ogromnym wrażeniem lektury Zbrodni i kary odnotowując w Dziennikach: "Ani Zola, ani Bourget nawet psychologią tego rodzaju poszczycić się nie mogą". Pisarz rosyjski znalazł się m. in. wśród mistrzów Stanisława Przybyszewskiego i Andrzeja Struga. Również i w naszym kraju, szczególnie po ostatniej wojnie, Zbrodnia i kara doczekała się wielu teatralnych realizacji.

Po roku 1917 stosunek do niego zmieniał się radykalnie. Nie przeszkodziło to zresztą pierwotnie w znacznym postępie badań nad jego życiem i twórczością. Pojawiły się pierwsze monograficzne zarysy, spora ilość studiów, opublikowano wiele materiałów źródłowych związanych z jego życiem i działalnością. W latach 1926-1930 ukazało się kolejne pełne, ale pierwsze naukowo opracowane wydanie jego dzieł artystycznych, w 1928 rozpoczęto czterotomową edycję listów Dostojewskiego, ukończoną w 1959 roku. Jest oczywiste, iż twórczość pisarza tak namiętnie zwalczającego socjalizm, ateizm, kolektywistyczne koncepcje organizacji życia społecznego rozmijała się z potrzebami państwa, które właśnie ideały socjalizmu uznało za wartość najwyższą. Pozostawała również w sprzeczności z estetyką realizmu socjalistycznego głoszącego historyczny optymizm, oparty na przeświadczeniu o nieuchronności dziejowego postępu. Twórczość ta wchodzić również musiała w zasadniczą kolizję z "inżynieryjno"-instrumentalnym traktowaniem literatury powołanej nie do poznania człowieka, lecz formowania nowego typu osobowości. "Przeklęte problemy", ideał "prawdziwie pięknego człowieka" wydawały się teraz anachronizmem, produktem społeczeństwa, które bezpowrotnie odeszło. Powieści Dostojewskiego w tej sytuacji mogły co najwyżej być, jako klasyka "realizmu krytycznego", dowodem rozkładu obalonego przez rewolucję ustroju i bankructwem jego światopoglądowych pryncypiów. Ceniono w nich głównie "formę", nie zaś "treść".

Spuścizna autora Zbrodni i kary w ówczesnej recepcji charakteryzowała się określoną dwuznacznością: dla niemałej części badaczy była nie tylko dokumentacją rozpadu starego świata, ale i symptomem tego rozpadu. "Chory" Dostojewski był pochodną choroby i dekadencji ustroju. Psychologiczna i filozoficzno-etyczna zawartość jego dzieł wydawała się przeszkodą w budowie nowego życia, tym bardziej iż rozwiązania generalne, w sferze "bazy" - jak powszechnie wierzono - miały rozstrzygnąć wszystkie kwestie życia jednostki.

Znamienne dla tego etapu recepcji Dostojewskiego są wypowiedzi najwyższego autorytetu w literaturze rosyjskiej - Maksyma Gorkiego.

Dostojewskiemu [pisał autor Matki] przypisuje się role poszukiwacza prawdy. Jeśli nawet szukał - to znalazł |ją] w zwierzęcych pierwiastkach człowieka, i znalazł nie po to, by je przezwyciężyć, lecz usprawiedliwić.

Powracają na pewien czas obiegowe opinie o nim jako "okrutnym talencie", znów imputuje mu się upodobania sadystyczne, odżywa biograficzna plotka o autorze, który rzekomo doświadczał wszystkich patologicznych doznań opisywanych w swych utworach. Poważnym obciążeniem jest teraz jego współpraca z przedstawicielami rosyjskiej reakcji lat 60- 70-tych ubiegłego stulecia, a Biesy są interpretowane wyłącznie jako paszkwil na ruch rewolucyjny.

Czasową cezurę w trwałym przełomie stosunku do Dostojewskiego w ZSRR stanowi rok 1956. W latach 1956-1958 wydano jego dzieła w 10-tomowej edycji. W ostatnich dwudziestu paru latach notujemy prawdziwą rzekę książek o nim, publikację materiałów archiwalnych, ogromną ilość rozpraw omawiających różnorodne aspekty jego twórczości, traktowane z wielu metodologicznych punktów widzenia. Dostojewski jest również coraz bardziej obecny we współczesnej wielonarodowej literaturze radzieckiej, w której aktualizuje się nurt filozoficznej refleksji i moralnych poszukiwań.

Od 1972 roku ukazuje się najpełniejsze z dotychczasowych wydanie dorobku Dostojewskiego w trzydziestu tomach, zawierające dzieła artystyczne, publicystykę, listy, również rzeczy niedokończone i niezrealizowane projekty.

Konieczność takiego wydania [piszą jego redaktorzy w przedmowie do t. I] dojrzała już dawno. Jest uwarunkowana wielkością artystycznego geniuszu Dostojewskiego i ogromnym znaczeniem jego spuścizny dla współczesności, światową sławą jego dzieł i ich szerokim oddziaływaniem na postępową kulturę i literaturę całej ludzkości.

To fundamentalne i pomnikowe przedsięwzięcie jest syntezą aktualnego stanu badań nad wielkim rosyjskim pisarzem, podejmowanych przez krytyków i uczonych całego świata. Oprócz tekstów kanonicznych wydanie publikuje warianty ilustrujące etapy powstawania dzieła, konspekty, plany, notatki, stanowiące tym samym kapitalny materiał do dalszych przedsięwzięć badawczych.

Fiodor Dostojewski jest aktualnie w ZSRR najczęściej wydawanym ze wszystkich rosyjskich klasyków, a Zbrodnia i kara, wprowadzona w latach 60-tych do zestawu obowiązujących lektur w radzieckiej szkole średniej, tylko w 1983 roku ukazała się w pięciu różnych wznowieniach osiągając milion sześćset tysięcy egzemplarzy nakładu. To dowód, iż powieść jest coraz niezbędniejsza współczesnemu czytelnikowi, że właśnie u Dostojewskiego - nieporównanie częściej aniżeli u Gorkiego - poszukuje on odpowiedzi na trudne pytania i moralne dylematy. W ten sposób Dostojewski stał się jednym z najbardziej współczesnych pisarzy przeszłości.

Charakterystyczna ewolucja dokonała się również w preferencjach badawczych. Coraz mniej zwolenników ma socjologiczny redukcjonizm i traktowanie twórczości pisarza jako "produktu" określonego czasu i miejsca, coraz więcej uwagi - szczególnie wśród młodszej generacji badaczy - skupia egzystencjalna problematyka dzieła Dostojewskiego, odczytywana bardzo współcześnie. Przykładem podobnej postawy jest książka Jurija Kariakina.

Recepcja Dostojewskiego wśród badaczy różnych dziedzin była i jest nadal w znacznym stopniu zdeterminowana modą, zmiennością kierunków intelektualnych, poglądami społeczno-politycznymi. Najpierw w twórcy Idioty widziano wielkiego myśliciela chrześcijańskiego i genialnego duszoznawcę, potem - głównie pod wpływem psychoanalizy - za jedyny klucz interpretacyjny dzieła i osobowości pisarza uznano sublimację popędów i kompleksów. W każdym typie interpretacji obserwować można różne wartościujące odcienie i postawy: od zdecydowanej negacji do entuzjastycznej afirmacji. Reprezentanci ruchu rewolucyjnego, posługujący się ortodoksyjnym socjologizmem, mieli swe "porachunki" z Dostojewskim, w zasadzie go odrzucali, choć i wśród nich istniało spore zróżnicowanie w tej kwestii.

Pa ukazaniu się książki Michała Bachtina i przetłumaczeniu jej na obce języki Dostojewski stał się dla większości badaczy wielkim artystą słowa, twórcą nowej polifonicznej struktury powieściowego świata. Bardzo żywy i wciąż odnawiany nowymi bodźcami jest nurt dociekań nad Dostojewskim jako pisarzem politycznym, który potrafił genialnie i proroczo przewidzieć wiele zjawisk, tragedii i klęsk naszego stulecia.

Ogromny ładunek dramatyzmu jak i struktura kompozycyjna powieści Fiodora Dostojewskiego stanowiły i stanowią nad zachętę do przeróbek teatralnych i filmowych. Pierwsza inscenizacja Zbrodni i kary zrealizowana została w Rosji już w rok po opublikowaniu powieści, a w Paryżu w 1888 roku. W dwa lata później powieść o Raskolnikowie rozpoczyna swe systematyczne sceniczne życie na deskach teatrów Niemiec, Austrii, Włoch, Anglii i Ameryki. Powstaje również kilka wybitnych filmów osnutych na kanwie tego utworu, jego fabuła była również natchnieniem dla twórców oper i baletu.

Życie sceniczne i ekranowe ujawnia wprawdzie nowe aspekty dzieła, niezwykle poszerzając krąg jego odbiorców, równocześnie jednak często spłyca do komiksowego poziomu zawartą w nim problematykę. Np. w większości podobnych przeróbek Zbrodni i kary opuszczony jest epilog powieści.