KSIĘGA FILMU. FAKTY I OSOBLIWOŚCI

Z okazji ukazania się w roku 1989 pierwszej edycji "Przewodnika filmowego" magazyn notowań tygodniowych "Time Out" zaproponował sześćdziesięciu reżyserom i krytykom filmowym, by wymienili po dziesięć najlepszych filmów. Listę stu pozycji opracowano w ten sposób, że za pierwsze miejsce policzono trzy punkty, za drugie dwa i po jednym punkcie za miejsca 3-10. Spodziewane zwycięstwo odniósł Obywatel Kane Orsona Wellesa, film, który od trzydziestu lat prowadzi na prawie wszystkich tego typu listach. Wellesa (pięć filmów na liście) wyprzedził jedynie Hitchcock (sześć filmów). "Time Out" tak skomentował listę: "Wyniki świadczą o zwycięstwie wartości kosmopolitycznych i katolickich - nawet Spielberg z trudem zmieścił się w ostatniej piątce. Na liście znalazło się dwa razy więcej klasycznych pozycji kina francuskiego niż angielskiego. Amatorzy statystyki powinni odnotować, że lata 40., 70. i 80. reprezentowane są przez zbliżoną liczbę filmów 15-18, lata 60. zaledwie przez 12, natomiast lata 50. jawią się jako 'Złoty Wiek Filmu' - aż 25 pozycji". Wśród wymienionych filmów zabrakło Pancernika Potiomkina Eisensteina. Jest to chyba pierwszy przypadek, by ten klasyk kina niemego nie znalazł się na tego typu liście.

11. Dawno temu na Dzikim Zachodzie (C'era una volta il West / Once Upon a Time in the West, Włochy/USA1968)

29. Życie i śmierć pułkownika Blimpa (The Life and Death of Colonel Blimp, W. Brytania 1943)

44. Ewangelia według świętego Mateusza (II vangelo santo Matteo, Włochy/Francja 1964)

Wyjście robotników z fabryki (La sortie des ouvrieres de l'usine Lumiere, Francja 1895)

Seks pojawił się na ekranie od chwili, gdy kino stało się publiczną rozrywką. Pierwszym producentem filmów erotycznych był Eugene Pirou, a jego pierwszym filmem była trzyminutowa scenka Le couche de la mariee (Francja 1896), z pulchną blondynką Louise Willy w roli głównej. Film nakręcono w oparciu o występ panny Willy na scenie paryskiej Olimpii w 1895 roku. Przedstawiał on parę nowożeńców, szykujących się do spędzenia nocy poślubnej. Mąż zdejmuje żonie atłasowy pantofelek i w uniesieniu przyciska go do ust. Następnie kobieta rozbiera się i narzuca na nagie ciało nocną koszulę, a mąż przygląda się jej z narastającym podnieceniem. Wreszcie po odtańczeniu przez pannę Willy drażniącego zmysły tańca para udaje się do łóżka. Pokaz premierowy odbył się 1 listopada 1896 roku, w podziemiach "Cafe de Paris". Film wywołał sporą sensację, toteż wkrótce wyświetlano go już w dwu innych "salles" - na Bulwarze Bonne-Nouvelle i na Rue de Clichy nr 86.

Zachęcony powodzeniem swojego pierwszego filmu, Pirou wkrótce nakręcił następne: Kąpiel paryżanki (Bain de la Parisienne, Francja 1897), Wstawanie paryżanki (Lever de la Parisienne, Francja 1897) i Pchłę (La Puce, Francja 1897). Powtarzały one striptizowe scenki z paryskich lokali rozrywkowych. Na przykład w Pchle młoda panienka usiłuje złapać pchłę. Zdejmując jedną po drugiej kolejne części garderoby, stara się zlokalizować dokuczliwego insekta.

Głównym rywalem Pirou na tym polu stał się Georges Melies, którego film Niedyskrecje (Les Indiscrets) powstał pod koniec roku 1896. To właśnie Melies po raz pierwszy ukazał na ekranie całkowitą nagość w filmie Po balu (Apres le bal, Francja 1897) i szybko znalazł naśladowców w tak zmysłowych obrazach, jak: Kolacja we dwoje (En cabinet particulier, Francja 1897), Podglądacz nad morzem (L'Indiscret aux bains de mer, Francja 1897) i Przewrażliwiona modelka (La modele irascible, Francja 1897). W W. Brytanii dystrybutorem tego rodzaju filmów była firma Warwick Trading Co., która reklamowała je jako "mile widziane na wieczorach kawalerskich lub innych imprezach dla panów".

Pierwszym amerykańskim filmem o tematyce erotycznej była Stroma ścieżka (Downward Path, USA 1902) - wyprodukowany przez American Mutoscope and Biograph melodramat w pięciu odsłonach, o córce dzierżawcy, która wchodzi na drogę występku, prowadzącą ku prostytucji. W jednej ze scen filmu pokazano bohaterkę, zaczepiającą mężczyzn na ulicy.

Większość wyżej wymienionych filmików prezentowała coś w rodzaju "podpatrzonych scenek". Natomiast pierwszym dłuższym filmem erotycznym, przeznaczonym do szerokiej dystrybucji, był wyprodukowany przez wytwórnię Fotorama dwuaktowy Handel białymi niewolnicami (Der Hvide slavehandel, Dania 1910). Film okazał się takim kasowym przebojem, że wytwórnia Nordisk w ciągu paru miesięcy wyprodukowała konkurencyjną wersję pod tym samym tytułem. Okazała się ona nie mniej sensacyjna. Fotos reklamowy ukazywał scenę okrutnego biczowania porwanej dziewczyny. Ole Olsen z wytwórni Nordisk wspominał, że podczas pokazu dla dystrybutorów w Berlinie kierownicy kin wdrapywali się na krzesła, żeby móc lepiej obejrzeć tę scenę. To właśnie sukces duńskich filmów erotycznych (poza wyżej wymienionymi powstały jeszcze Ostatnia ofiara handlu białymi niewolnicami 1911 i Sprzedawca dziewcząt 1912) skłonił George'a Loane Tuckera do nakręcenia pierwszego amerykańskiego filmu erotycznego Handel duszami (Traffic in Souls, USA 1913) z Jane Gail i Mattem Moore. Wyprodukowany potajemnie - nie z powodu tematyki, lecz dlatego, że wytwórnia Universal nie wierzyła, iż amerykańska publiczność dojrzała do odbioru filmów fabularnych tego typu - film Tuckera, nakręcony za 5700 dolarów, uzyskał rekordową kasę w wysokości 450 000 dolarów.

Pierwszą aktorką, odtwarzającą główną rolę, która wystąpiła na ekranie nago, była Audrey Munson. W wyprodukowanym przez wytwórnię Thanhouser filmie George'a Fostera Platta Natchnienie (Inspiration, USA 1915) zagrała ona niewinną wiejską dziewczynę, która zakochuje się w rzeźbiarzu i zostaje jego modelką. Premiera filmu, zorganizowana przez Mutual Film Corp., odbyła się 18 listopada 1915 roku. Część widowni protestowała przeciwko ukazywaniu nagości na ekranie, ale niektórzy widzowie uznali ją za "artystyczną i pouczającą". Audrey Munson, w rzeczywistości znana modelka, wystąpiła jeszcze w dwóch innych filmach: Czystość (Purity, USA 1916), w którym również pokazywała się nago i Dziewczyna z marzeń (The Girl of Dreams, USA 1916).

Sensacja, jaką w latach 30. wywołała Hedy Lamarr, kąpiąc się nago w filmie Ekstaza (Extase, Czechosłowacja 1933), spowodowała, że powszechnie utrwaliło się mylne przekonanie, jakoby Lamarr była pierwszą aktorką ukazującą swoje ciało na ekranie. W rzeczywistości nie była nawet "pierwszą nagą" w filmie czeskim - wyprzedziła ją Ira Rina w filmie Gustava Muchatego Erotikon (Czechosłowacja 1929).

W okresie poprzedzającym Ekstazę "nagie" sceny w filmach również nie należały do rzadkości. W Idolo infranto (Włochy 1913) wytwórni Celio Film ukazano pracownię artysty, a w niej nagą modelkę. Naga dziewczyna reprezentowała "Nagą Prawdę" w wyreżyserowanym przez kobietę - Lois Weber - filmie Hipokryci (The Hypocrites, USA 1915). Film ten, wyprodukowany przez wytwórnię Paramount, został zatrzymany przez cenzurę w Ohio, a burmistrz Bostonu zażądał, by na wszystkich klatkach z "Nagą Prawdą" domalowano jej ubranie. W czołówce nie wymieniono nazwiska nagiej modelki, ale podawały się za nią Margaret Edwards i sama Lois Weber.

D.W. Griffith wynajął grupę prostytutek, aby wystąpiły nago podczas uczty Baltazara w Nietolerancji (Intolerance, USA 1916). Scenę tę nakręcić miał asystent Griffitha, Joseph Hanabery. Uznał on jednak, że taka scena jest nie do przyjęcia i polecił ubrać statystki w przejrzyste szaty. W międzyczasie Griffith wrócił do Nowego Jorku i wykonał dokrętki zbliżeń nagich prostytutek, które później wmontował w "przyzwoite" obrazy uczty, sfilmowane przez Josepha Hanabery'ego. Kiedy po latach, w roku 1942, film ponownie wszedł na ekrany, nowojorska cenzura nalegała, by wyciąć owe wstawki Griffitha.

W roku 1916 nagie aktorki pojawiły się jeszcze w trzech innych filmach: Audrey Munson w swojej drugiej, nagiej roli w Czystości, Annette Kellerman - słynna australijska mistrzyni pływacka, która wybrała karierę aktorską - w filmie wytwórni Fox Córka bogów (A Daughter of the Gods, USA 1916) i urocza szesnastoletnia debiutantka, June Caprice, która biegła nago przez las w filmie Księżniczka w łachmanach (Ragged Princess, USA 1916). Anette Kellerman już pięć lat wcześniej wywołała skandal, zakładając jeden z pierwszych obcisłych, jednoczęściowych kostiumów kąpielowych. Może się wydawać dziwne, ale kiedy pojawiła się w ogóle bez ubrania - wywołała znacznie mniejsze oburzenie. W roku 1952 Esther Williams wystąpiła w roli Anette Kellerman w filmie Syrena za milion (Million dollar Mermaid, USA 1952). Obowiązujące w tym czasie surowe zakazy Kodeksu Haysa wykluczyły jednak ukazywanie nagości w jakiejkolwiek formie.

Nagą dziewczynę na krzyżu przedstawiono w filmie Grzesznicy (The Penitents, USA 1916), a niejaka panna Ray wystąpiła nago w Le film du diable (Brazylia 1917). W Drzewie wiadomości (The Tree of Knowledge, USA 1920) Ivonne Gardelle pojawiła się nago w roli Lillith, kusicielki, która próbuje uwieść Adama w raju jeszcze przed stworzeniem Ewy. Nagie sceny w kąpieli znalazły się w filmach Piętnujące żelazo (The Branding Iron, USA 1920) i Wyspie miłości (The Isle of Love, USA 1922) - w którym to pokazano nocny lokal, gdzie dziewczęta miały zwyczaj o północy kąpać się nago w basenie. Nagie sceny można też było zobaczyć w Do ostatniego człowieka (To the Last Man, USA 1933) Henry Hathawaya, z Esther Ralston. Clara Bow kąpała się nago w filmie Hula (USA 1927). Lili Damita pokazała się w stroju Ewy w Czerwonych obcasach (Red Heels, USA 1926), a Hope Hampton - w Wyspie kochanków (Lovers' Island, USA 1926). W filmie W służbie powinności (In Line of Duty, USA 1932), którego akcja toczy się gdzieś w Arktyce, Sue Carol poświęciła się aż dwukrotnie. Sally Rand tańczyła pod niebem Paryża, ubrana jedynie w parę pantofelków, w Paryżu o północy (Paris at Midnight, USA 1926), a skromna Elissa Landi wystąpiła w roli nagiej chrześcijańskiej dziewicy płonącej na stosie w rzymskim amfiteatrze w Znaku krzyża (The Sign of the Cross, USA 1932). W filmie Jeana Vigo A propos de Nice (Francja 1930) naga kobieta siedzi przy kawiarnianym stoliku. Scenę tę wycięto z 35-mm kopii sprowadzonej do W. Brytanii, ale pozostawiono ją na kopiach 16-mm, jako że nie podlegały one brytyjskiej cenzurze. Nagą kobietę w całej okazałości można było obejrzeć w filmie Żółty bilet (The Yellow Ticket, USA 1931), traktującym o życiu prostytutek w carskiej Rosji. Pierwszą nagą scenę w filmie radzieckim, przedstawiającą oszalałą z rozpaczy młodą wdowę w filmie Dowżenki Ziemia (ZSRR 1930), wycięto później na polecenie władz. Nagość ukazano także w filmach: Świat mężczyzn (A Man's World, USA 1918), Mężczyzna, kobieta i małżeństwo (Man, Woman and Marriage, USA 1921), Nieostrożne ćmy (Heedless Moths, USA 1921) - w którym po raz pierwszy aktorkę, Jane Thomas, w nagiej scenie zastąpiła dublerka, Quo Vadis (Niemcy/Włochy 1924), Dantejskie piekło (Dante's Inferno, Włochy 1911), Wege zur Kraft und Schónheit (Niemcy 1925), Metropolis (Niemcy 1926), Beatrice Cenci (Włochy 1926), Casanova (Francja/Włochy 1926), Faust (Niemcy 1926), Mandrin (Francja 1928), Tajemnice Wschodu (Niemcy/Francja 1928). W większości tych filmów nagość ukazana została w sposób dyskretny i w granicach dobrego smaku. W filmie Stefana i Franciszki Themersonów Europa (Polska 1930) po raz pierwszy można było zobaczyć ujęcie nagiej kobiety, zwróconej przodem do kamery. Cenzorzy zażądali wycięcia tego fragmentu filmu, ale Themerson nie zastosował się do polecenia i w rezultacie film wszedł na ekrany w wersji nieocenzurowanej.

Od roku 1934, po ustanowieniu Kodeksu Haysa, nagość definitywnie zniknęła z hollywoodzkiego filmu na całe trzydzieści lat. Pierwszym filmem, któremu udało się ominąć zakazy Kodeksu, był Lombardzista (The Pawnbroker, USA 1964) Sidneya Lumeta. Grająca w nim aktorka wystąpiła w jednej ze scen obnażona do pasa, a cenzura zezwoliła na zachowanie tej sceny, jako że "stanowiła istotny element narracji". Decyzja ta uchyliła furtkę dla scen ukazujących nagość lub seks w sposób artystyczny. Przyspieszyła ona także koniec narzuconych w sposób urzędowy ograniczeń cenzuralnych. Zastąpiono je wówczas poprzez wprowadzenie systemu kategorii wieku widowni.

Pierwszym filmem zawierającym nagie sceny, w całości dopuszczonym do dystrybucji przez cenzurę brytyjską, był Ona tańczyła jedno lato (Hon dansade en Sommar, Szwecja 1951), w którym para kochanków kąpie się nago w jeziorze. Według Johna Trevelyana, decyzję tę umotywowano tym, iż "w naszym kraju ludzie powszechnie uważają, że w Skandynawii wszyscy kąpią się nago". Całkowity zakaz przedstawiania nagości w filmie brytyjskim obowiązywał od momentu powołania Urzędu Cenzury Filmowej w roku 1913 aż do 1952 roku. Przestał on obowiązywać w roku 1953, po tym jak naturystyczny film Rajski ogród (The Garden of Eden, USA 1953), zatrzymany przez brytyjską cenzurę, głosami ponad 180 przedstawicieli władz lokalnych (łącznie z Radą Miejską Londynu) został pomimo wszystko skierowany do rozpowszechniania, uzyskując nawet w kilku przypadkach kategorię U (dopuszczony do dystrybucji bez ograniczeń wieku). Ale musiało upłynąć jeszcze czternaście lat zanim cenzura doszła do wniosku, że publiczność będzie w stanie zaakceptować szokujące ujęcie nagiego ciała, sfilmowanego z przodu. Stało się tak ponownie za sprawą filmu produkcji szwedzkiej Uściski i pocałunki (Szwecja 1966). Został on w roku 1967 zaakceptowany w całości przez brytyjską cenzurę, włącznie ze sceną, w której bohaterka rozbiera się przed lustrem. Wtedy też po raz pierwszy tak otwarcie ukazano włosy łonowe, choć już wcześniej mignęły one parokrotnie w filmie Powiększenie (Blow Up, W. Brytania 1967), w momencie gdy David Hemmings mocuje się na podłodze z Jane Birkin i Gillian Hills.

Kino Dalekiego Wschodu potrzebowało znacznie więcej czasu, żeby oswoić się z nagością. Kiedy w filmie Lombardzista (USA 1964) na ekrany kin amerykańskich powróciły nagie biusty, w filmach indyjskich po raz pierwszy można było ujrzeć kobiety w strojach kąpielowych (Prima Aprilis i Sangam - oba Indie 1964). Nagość na ekranie zakazana jest w Indiach zresztą do tej pory, a ukazywanie pocałunku dopuszczalne jest dopiero od niedawna.

W filmach japońskich nagość pojawiła się po raz pierwszy w latach 50., kiedy to w Księżniczce Jang (Japonia 1955) bohaterka filmu bierze kąpiel. Ponieważ jednak w roli tej wystąpiła wybitna aktorka dramatyczna Machiko Kio, nie do pomyślenia było, aby osobiście zagrała ona tę scenę. Wobec tego, specjalnie w tym celu zaangażowano striptizerkę, aby zastąpiła gwiazdę w czasie kąpieli. Filmy zagraniczne nadal podlegały ostrej cenzurze, choć nie zawsze jej ingerencja polegała na wycinaniu zakwestionowanych scen. Na przeznaczonych do dystrybucji w Japonii kopiach filmu Mechaniczna pomarańcza (A Clockwork Orange, W. Brytania 1971) nagie sceny pozbawiono ostrości, natomiast w filmie Woodstock (USA 1969) na zakwestionowanych fragmentach zarysowano emulsję. Pomimo wszystko Japonia przebyła długą drogę od dnia, w którym cenzura tego kraju jedynie z tego powodu, że bohaterka miała obnażony łokieć, usunęła z filmu Madame Butterfly (USA 1932) scenę, w której Cary Grant obejmował Sylvię Sidney.

Ostatnim z krajów Dalekiego Wschodu, który ostatecznie miał się poddać, były komunistyczne Chiny. Nagość dotarła tam na ekrany dopiero w roku 1985, gdy w filmie Rikszarz (Chiny 1985) pojawiła się naga dziewczyna, jednakże sfilmowana z tyłu.

Frontalne ujęcie nagiego ciała pokazano w filmie radzieckim dopiero w 1990 roku, w Syndromie słabości wyprodukowanym przez wytwórnię filmową w Odessie. W tym samym roku poddała się wreszcie twierdza, jak dotąd nie do zdobycia. W filmie Ferida Boughedira Halfouine (Tunezja 1990) po raz pierwszy muzułmańska kobieta odrzuciła zasłony i odsłoniła nagie kobiece kształty.

Po raz pierwszy frontalne ujęcie nagiego mężczyzny przedstawiono migawkowo w filmie Dantejskie piekło (Włochy 1911), natomiast do pełnego obnażenia męskich genitaliów doszło w scenie nagich zapasów Alana Batesa i Olivera Reeda, w filmie Kena Russella Zakochane kobiety (Women in Love, W. Brytania 1969).

Nagość w filmie dość często bywa usprawiedliwiana "względami artystycznymi". Derek Jarman, reżyser filmu Sebastiane (W. Brytania 1975), z wyłącznie męską obsadą, przedstawił bardzo oryginalne i praktyczne uzasadnienie nadmiernej nagości w swoim studium "seksualizmu religijnego" z czasów rzymskiej Brytanii. Oświadczył on, że "budżet nie wytrzymałby kosztów oryginalnych kostiumów".

Pierwszym dopuszczonym do publicznego rozpowszechniania filmem, w którym ukazano akt płciowy, była Ekstaza (Czechosłowacja 1933). Bohaterka filmu (Hedwig Kiesler, znana później jako Hedy Lamarr) ucieka od męża impotenta, biegnie nago przez las, kąpie się w strumieniu, a potem kocha się z młodym inżynierem w leśnej chacie.

W filmie radzieckim seks pojawił się na ekranie po raz pierwszy w Małej Wierze (Malenkaja Wiera, ZSRR 1988) Wasyla Piczula. Było to studium zrewoltowanej młodzieży z okresu postgłasnosti.

Po raz pierwszy na ekranie ukazano autentyczny, nie pozorowany stosunek seksualny w filmie Jana Lindquista i Stefana Jarla Nazywają nas wyrzutkami (Dom Kallar oss mods, Szwecja 1967), w którym wystąpili Kenta Gustafsson i Stoffe Svensson.

Czterdzieści lat po ukazaniu pierwszego symulowanego stosunku seksualnego w filmie Ekstaza (Extase, Czechosłowacja 1933) widownia mogła obejrzeć prawdziwy - w scenie miłosnej Julie Christie i Donalda Sutherlanda w Nie oglądaj się teraz (Don't Look Now, W. Brytania/Włochy 1973). Od tej pory kilku jeszcze parom przydarzyło się zapomnieć na planie filmowym. Byli to: Gerard Depardieu i Miou Miou w Walcujących (Les Valseuses, Francja 1974), Jessica Lange i Jack Nicholson w Listonosz zawsze dzwoni dwa razy (The Postman Always Ring Twice, USA 1981), Maud Adams i Bruce Dem w Tatuażu (Tatoo, USA 1981) oraz Beatrice Dalie i Jean Hughes Anglade w Betty Blue (Francja 1986). W większości przypadków można to usprawiedliwić chwilowym uniesieniem. Inaczej było w filmie Dzika orchidea (Wild Orchid, USA 1989). Producent Mark Damon określił kontrowersyjne sceny miłosne między liczącym trzydzieści siedem lat Mickeyem Rourke i dziewiętnastoletnią debiutantką Carre Otis, którzy zakochali się w sobie na planie, jako "autentyczne i w dobrym guście" i wyznał z dumą, że "uważaliśmy za wspaniały pomysł, aby wykorzystać tę chemię między nimi". Ukazanie autentycznych stosunków w scenach orgii w filmie Kaligula (Caligula, USA 1980) Boba Guccione okazało się być znacznie gorszym pomysłem. W rolach żeńskich wystąpiły modelki z należącego do Guccione czasopisma "Penthouse", łącznie z "Dziewczyną Roku 1975" - Marjorie Lee Thoreson. W roku 1990 Sąd Najwyższy przychylił się do wniosku Marjorie Thoreson w wytoczonej Bobowi Guccione sprawie, uznając, iż film Kaligula zniszczył jej aktorską karierę i zasądził na jej korzyść odszkodowanie w wysokości 4,06 mln dolarów.

Pierwszym filmem stricte pornograficznym, który da się dokładnie zlokalizować w czasie, jest A l'Ecu d'Or ou la bonne auberge (Francja 1908). Nie ulega wątpliwości, że już w owym czasie istniała dobrze zorganizowana produkcja filmów pornograficznych, choć z oczywistych przyczyn do dnia dzisiejszego zachowało się niewiele przykładów tego rodzaju "twórczości". W roku 1908 Rosja wydała ustawę przeciwko filmom obscenicznym, znanym tam pod nazwą "styl paryski" ("paris genre"). Kiedy moskiewskie kino "Mefistofeles" postanowiło sprawdzić w praktyce funkcjonowanie tej ustawy, prezentując program składający się wyłącznie z filmów zakazanych, zostało natychmiast zamknięte.

Najstarsze zachowane filmy pornograficzne znajdują się w amerykańskiej Kinsey Collection. Am Abend (Niemcy około 1910) to dziesięciominutowy film, w którym kobieta najpierw masturbuje się w swojej sypialni, a następnie odbywa akt miłosny z mężczyzną, w czasie którego uprawiają również seks oralny i analny. Argentyński film El Satario, wyprodukowany prawdopodobnie w latach 1907-12, rozpoczyna się sceną kąpieli w rzece, gdzieś w okolicach Buenos Aires. Jedna z kobiet zostaje uprowadzona przez satyra, z którym uprawia seks na niezliczone sposoby, co zdaje się sprawiać jej wielką przyjemność. W końcu nadchodzą pozostałe kobiety i satyr ucieka do lasu.

Pierwszym pełnometrażowym pornograficznym filmem animowanym była Tysiąc i jedna noc (Japonia 1969) Osamu Tezuki, określana niesłusznie jako "pierwszy film animowany dla dorosłych". Film Davida Granta Sinderella (W. Brytania 1972) został uznany za obsceniczny zarówno przez sędziów sądu na Bow Street, jak i przez Wyższy Sąd Apelacyjny. Później jednak, po wycięciu zaledwie 26 sekund, uzyskał zgodę cenzury na dystrybucję.

Produkcję filmów określanych jako "łagodne porno" ("soft porno"), przeznaczonych do powszechnej dystrybucji, zapoczątkowała w Japonii lat 50. fala filmów erotycznych o młodej generacji, m.in.: Podręcznik seksu dla nastolatków (Teenager's Sex-Manual), Klinika dla dziewic (Virgin's Clinic), Podręcznik seksu dla dziewic (A Virgin's Sex Manual), Dziwka (Bitch) i Niedobra dziewczyna (Bad Girl). Główną rolę w dwóch ostatnich zagrała Yoshika Kuga, pochodząca z arystokratycznego rodu samurajów, co, zdaniem niektórych, dodawało tym filmom dodatkowej pikanterii. Odzwierciedlały one - i wykorzystywały - rewolucyjne przemiany w systemie wartości moralnych powojennej Japonii, które doprowadziły do tego, że pokolenie zdezorientowanych nastolatków zaczęło utożsamiać wolność z rozwiązłością. Warto zwrócić uwagę na fakt, że od momentu ukazania na ekranie pierwszego pocałunku do chwili rozpoczęcia produkcji japońskich filmów "łagodnego porno" upłynęły zaledwie cztery lata.

Zainicjowanie produkcji filmów tego typu w Ameryce przypisuje się byłemu operatorowi korpusu łączności armii USA, Russowi Meyerowi. Jego debiut Niemoralny pan Teas (The Immoral Mr Teas, USA 1959), komedia o mężczyźnie posiadającym niezwykłą umiejętność rozbierania kobiet w wyobraźni, nakręcony zaledwie w ciągu czterech dni z budżetem 24 000 dolarów, już po roku doczekał się 150 naśladownictw.

Pierwszym filmem prawdziwie pornograficznym, tzw. hard-core, wyświetlanym w publicznych kinach USA, było Głębokie gardło (Deep Throat, USA 1972). Jego premiera odbyła się latem 1972 roku w "New Mature World Theater" w Nowym Jorku. Właściciel kina został dwukrotnie aresztowany za rozpowszechnianie pornografii, a kino zamknięto w marcu 1973 roku. Ale nim to nastąpiło, film zdążyło obejrzeć ponad ćwierć miliona widzów, a wpływy wyniosły ponad milion dolarów (przy kosztach produkcji 24 000 dolarów). Film zyskał rozgłos nie tylko z powodu procesów sądowych, ale przede wszystkim dzięki oryginalnemu pomysłowi. Otóż bohaterka (Linda Lovelace) miała łechtaczkę umieszczoną w głębokim na dziewięć cali gardle, wobec czego dosięgnąć jej mogli jedynie odpowiednio wyposażeni przez naturę mężczyźni.

Choć filmy o tematyce erotycznej z reguły przynoszą duży zysk (biorąc pod uwagę ich skromny budżet), pierwszym, który osiągnął autentyczny sukces kasowy - porównywalny nawet z produkcjami wielkich wytwórni hollywoodzkich - była Emmanuelle (Francja 1974). Spośród 607 nowych filmów, które weszły na ekrany kin paryskich w roku 1974, Emmanuelle miała największą widownię (1 342 921), wyprzedzając nawet takie przeboje, jak Żądło (The Sting, USA 1973) - 1 154 952 i Egzorcystę (The Exorcist, USA 1973) - 655 092 widzów.

Najpłodniejszym producentem filmów pornograficznych była japońska Nikkatsu Co. z Tokio. W latach 1971-88 wyprodukowała ona ponad 1100 filmów "łagodnego porno". Kiedy wideo zaczęło wypierać z rynku filmy porno przeznaczone dla kin, firma ta bynajmniej nie poddała się, przestawiając się na nową produkcję - pod zmienionym szyldem Ropponica.

Pierwszym filmem, który poruszył stanowiący wciąż tabu problem homoseksualizmu, były Opowiadania niesamowite (Anders als die Andern, Niemcy 1919) Richarda Oswalda, z Conradem Veidtem w roli głównej. Wskutek zakazu cenzury tematu tego nie poruszano w następnych latach. Dopiero w roku 1940 Gustaf Grundgens nakręcił film Dwa światy (Zwei Welten, Niemcy 1940), na podstawie niewinnego romansu Felixa Lutzkendorffa o dwóch chłopcach i dwu dziewczynach, pracujących wspólnie na farmie w czasie wakacji. Grundgens przedstawił tę historię jako idylliczny związek obu młodych chłopców.

W innych krajach temat ten traktowano znacznie mniej przychylnie. Podczas japońskiej okupacji Szanghaju Japończycy nakręcili film Chu Hai-Tang (Japonia/Chiny 1943), przeznaczony dla miejscowej ludności. Bazując na historii chińskiego generała i jego romansu z artystą opery pekińskiej podającym się za kobietę, usiłowali oni przedstawić Chińczyków jako zdegenerowaną rasę.

Najwcześniejsza znana scena ukazująca stosunek między mężczyznami pochodzi z pornograficznego filmu produkcji francuskiej Le Telegraphiste, nakręconego w początkach lat 20. Młody posłaniec dostarcza do domu depeszę, po czym najpierw odbywa stosunek ze służącą, potem z panią domu i wreszcie z jej mężem. Nie wiadomo, w jakim stopniu stosunek obu mężczyzn miał być aluzją do powszechnie panującego przekonania, co do określonych skłonności posłańców. W W. Brytanii, za czasów Oscara Wilde'a, wśród homoseksualistów z wyższych sfer panował obyczaj, aby przesyłać sobie telegramy tylko po to, by przy okazji skorzystać z przyjemności, wiążących się z ich doręczeniem.

W W. Brytanii problem homoseksualizmu był pomijany w filmie aż do roku 1959, kiedy to Terence Young nakręcił Powabne oskarżenie (Serious Charge, W. Brytania 1959). Była to opowieść o księdzu (Anthony Quayle) niesłusznie oskarżonym przez młodego chłopca (Andrew Ray) o skłonności homoseksualne. Film przeszedł bez echa i dopiero Basil Dreardon potraktował ten temat na tyle otwarcie, by użyć w dialogu słowa "homoseksualista". W jego filmie Ofiara (Victim, W. Brytania 1961) powszechnie szanowany adwokat (Dirk Bogarde) pada ofiarą szantażu z powodu związku, łączącego go z młodym włóczęgą (Peter McEnry). Wkrótce nakręcono w W. Brytanii kilka innych filmów poruszających temat homoseksualizmu: Smak miodu (A Taste of Honey, W. Brytania 1961), Chłopcy w skórzanych kurtkach (The Leather Boys, W. Brytania 1963) i Służący (The Servant, W. Brytania 1963). W międzyczasie amerykański reżyser Joseph Mankiewicz nakręcił film według powieści Gore Vidala Nagle, zeszłego lata (Suddenly, Last Summer, W. Brytania 1959), o poecie-homoseksualiście, któremu piękna kuzynka (Elizabeth Taylor) zwabia młodych chłopców. Po tym filmie następnym w Ameryce było dopiero W złotym zwierciadle oka (Reflections in a Golden Eye, USA 1967) Johna Hustona, również z Elizabeth Taylor, tym razem w roli żony oficera armii amerykańskiej (Marlon Brando), zakochanego w młodym rekrucie.

Miłość lesbijska potraktowana została delikatnie i w sposób taktowny w filmie Leontine Sagan Dziewczęta w mundurkach (Madchen in Uniform, Niemcy 1931), będącym dyskretnym studium miłości uczennicy do nauczycielki w znanym z surowej dyscypliny pruskim internacie. Dwa lata później odtwórczynie głównych ról, Dorothea Wieck i Hertha Thiele, raz jeszcze wystąpiły wspólnie w melodramacie o miłości lesbijskiej Anna und Elizabeth (Niemcy 1933). W filmie tym starsza, bogata Elizabeth popada w zależność od zmysłowej Anny, której rzekomo cudowne moce uleczyły ją z kalectwa.

Kino hollywoodzkie podjęło ten temat dopiero po trzydziestu latach. W filmie Zła ścieżka (Walk on the Wild Side, USA 1962) Barbara Stanwyck zagrała właścicielkę burdelu. U jednej ze swoich dziewcząt, Capucine, szuka ona miłości, której nie znajduje u męża kaleki.

Bardziej otwarcie - jako że Zła ścieżka ukazała związek obu kobiet w sposób raczej aluzyjny - potraktował problem miłości między kobietami film Godzina dzieci (The Children's Hour, USA 1962), druga filmowa adaptacja sztuki Lillian Hellman pod tym samym tytułem. Oba filmy reżyserował William Wyler, ale w wersji wcześniejszej - Ich troje (The Three, USA 1936) - oryginalna historia o miłości dwóch nauczycielek została przekształcona w opowieść o miłosnym trójkącie (dwie nauczycielki i mężczyzna). Nakręcony wiele lat później remake Wylera, z Shirley MacLaine i Audrey Hepburn w rolach głównych, okazał się nacechowaną wrażliwością adaptacją, wiernie oddającą przesłanie i atmosferę sztuki.

Ktoś, kiedyś nie bez racji zauważył, a było to w czasach nim na ekrany wtargnął nadmierny realizm, że bohaterowie filmów wydają się nigdy nie odczuwać potrzeb naturalnych. Mimo to, już w roku 1912 węgierskie studio Hunnia wyprodukowało film Gorzka miłość albo Hunyadi Janos, poświęcony w całości chodzeniu do toalety. Akcja filmu koncentrowała się wokół środka na przeczyszczenie, zwanego Hunyadi Janos, który niezwykle stymulująco działał na przewód pokarmowy. Wytwórnie hollywoodzkie były w tej materii znacznie bardziej powściągliwe. Dopiero w roku 1928, w filmie Kinga Vidora Człowiek z tłumu (The Crowd, USA 1928) - zapamiętanego raczej jako pierwszy film fabularny, którego przeważającą część zrealizowano w nowojorskich plenerach - po raz pierwszy pokazano wyposażenie łazienki z muszlą klozetową włącznie. Kolejnym krokiem był kontrowersyjny film Luisa Bunuela Złoty wiek (L'Age d'or, Francja 1930), w którym bohaterka siedziała w toalecie. Jednak dopiero przyziemni Rosjanie po raz pierwszy przedstawili na ekranie ludzi spełniających potrzeby naturalne. Pokazano to w filmie Dowżenki Ziemia (ZSRR 1930), w którym - podobnie jak w większości radzieckich filmów tego okresu - główną rolę grały traktory. Kiedy w jednym z traktorów wyparowała woda, okoliczni chłopi nasiusiali do chłodnicy. Podobna jawność okazała się nie do przyjęcia w kraju, który uważa się za kolebkę wolności. W roku 1950 omal nie doszło do międzynarodowego incydentu pomiędzy Ameryką i Włochami, a to z powodu krótkiej sceny w słynnym filmie Vittorio De Sici Złodzieje rowerów (Ladri di biciclette, Włochy 1949), w której mały chłopczyk rozpina spodenki, żeby zrobić pod murem siusiu. Włosi z oburzeniem przyjęli decyzję amerykańskiego Stowarzyszenia Producentów Filmowych (MPPA), uzależniającą wyrażenie zgody na dystrybucję filmu w USA od wycięcia owych kilku sekund.

Upłynęło jeszcze wiele lat, nim odważono się pokazać na ekranie prawdziwe wypróżnienie, a pionierem w tej dziedzinie, jak zresztą w każdej innej i jak zawsze pełen królewskiej dumy, był Orson Welles, który zasiadł na tronie w Paragrafie 22 (Catch 22, USA 1970). Maria Schneider mogła zaspokoić obie potrzeby fizjologiczne naraz siedząc na sedesie w Ostatnim tangu w Paryżu (L'ultimo tango a Parigi, Włochy/Francja/USA 1972), natomiast skandalizujący film Pedro Almodóvora Pepi, Lucy, Bom i inne dziewczęta (Hiszpania 1980) nie pozostawiał cienia wątpliwości - główna bohaterka wykonała "złoty prysznic", siusiając na swoją kochankę.

W wyprodukowanym w międzyczasie Wielkim żarciu (La grande bouffe, Francja 1972) Michel Piccoli na skutek przejedzenia topi się we własnych ekskrementach. Był to również pierwszy film, w którym bohaterowie głośno puszczali wiatry. Na to samo pozwolił sobie Dustin Hoffman w towarzystwie Toma Cruise'a, w zaciszu budki telefonicznej w filmie Rain Man (USA 1989). Jednak to nie obsypany nagrodami Rain Man, lecz znacznie skromniejszy Cichy, lecz zabójczy (Silent But Deadly, USA 1989) był tym filmem, który na targach filmowych MIFED w roku 1989 otrzymał przyznawaną przez "Variety" nagrodę "Przeminęło z wiatrem" za nowy gatunek filmowy. Tym gatunkiem było "nadęcie".

Pełen dwuznaczności, kanadyjski film Pisuar (Urinal, Kanada 1988) dotyczył raczej "chodzenia na stronę" niż samego siusiania i przy okazji dostarczał dodatkowych informacji na temat historii sedesu i pierwszych toalet publicznych. Rok 1990 potraktował te sprawy z zupełnie innej perspektywy, i to dosłownie, gdyż w filmie Kupiłem upiorny motocykl (I Bought a Vampire Motorcycle, W. Brytania 1990) znalazły się ujęcia wykonane z głębi muszli klozetowej, do której ktoś właśnie ma zamiar się wypróżnić. W tym samym filmie po raz pierwszy wystąpiło mówiące łajno. Akcja filmu Jaime Humberto Hermosillo Sekrety toalety (Meksyk 1990) od początku do końca toczy się w toalecie, a ukryta za lustrem kamera rejestruje każdy ruch czteroosobowej rodziny i ich służącej.

Miłośnikom skatologii prawdopodobnie najbardziej przypadłaby do gustu scena z The War of the Roses (USA 1989). Żądny zemsty Michael Douglas siusia na półmisek z eleganckim daniem, który jego żona, Kathleen Turner, ma zaserwować kilku ważnym osobistościom.

Wybryki cenzorów mogą przybierać najdziwniejsze formy. Oto kilka przykładów:

* Stan Illinois z przyczyn dydaktycznych zażądał wycięcia z filmu Brzdąc (The Kid, USA 1920) sceny, w której Jackie Coogan wybija szyby w oknach. Z podobnych przyczyn cenzorzy stanu Ohio próbowali zatrzymać film Wyspa skarbów (Treasure Island, USA 1920), który jakoby miał zachęcać dzieci do piractwa.

* Film Muppety jadą do Hollywood (The Muppet Movie, USA 1979) pocięty został przez nowozelandzką cenzurę pod zarzutem nieuzasadnionego okrucieństwa. W zakwestionowanej scenie pijany marynarz grozi Misiowi Fozzie stłuczoną butelką. Szwecja nie zezwoliła na wyświetlanie E.T. (E.T. The Extra-Terrestrial, USA 1982) dla widowni poniżej jedenastego roku życia, gdyż cenzura doszła do wniosku, że film ukazuje rodziców, którzy w stosunku do swoich dzieci żywią wrogie uczucia.

* Na polecenie Urzędu Haysa wytwórnia 20th Century Fox zobowiązana została do usunięcia ujęć z nagą Wenus Botticellego z dokumentalnego filmu o sztuce, zatytułowanego Narodziny Wenus (USA 1952).

* Filmy z Libertad Lamarque, jedną z czołowych gwiazd filmu argentyńskiego lat 30., znalazły się na półkach w roku 1945, gdy na czele państwa stanął Peron. Przyczyną tego był policzek, wymierzony przez senioritę Lamarque kochance Perona, Evicie, na planie filmu Kawalkada cyrkowa (Argentyna 1943), gdy początkująca aktorka ośmieliła się usiąść na krześle gwiazdy. Kiedy Eva Duarte, już jako Eva Peron, została pierwszą damą Argentyny, Libertad Lamarque musiała salwować się ucieczką za granicę.

* Wszystkie filmy z Grace Kelly zostały zakazane w Monaco na polecenie samego księcia Rainiera.

* Film Człowiek małpa (Tarzan the Ape Man, USA 1932) został zatrzymany przez niemiecką cenzurę, gdyż stanowił zaprzeczenie hitlerowskiej doktryny o dziedziczności rasy.

* Niecodzienny zakaz, dotyczący wyłącznie dwunastu osób, wydał sędzia federalny Jan E. DuBois. Zalecił on ławie przysięgłych w procesie o pranie "brudnych pieniędzy", by przed wydaniem wyroku nie oglądali filmu Zabójcza broń 2 (Lethal Weapon 2, USA 1989). Film opowiadał o praniu brudnych pieniędzy przez chronionych immunitetem dyplomatów zagranicznych. Sędzia wydał polecenie na prośbę jednego z oskarżonych, zagranicznego dyplomaty, który twierdził, iż podobieństwo filmu do toczącego się procesu może mieć wpływ na decyzję sędziów.

* Ośmioaktowy film z Josephine Baker Folies Bergere (USA 1935, francuska wersja językowa), nim wszedł na ekrany kin w Szanghaju, został pozbawiony jednego aktu przez miejskich cenzorów. Mimo to lokalny dziennik "Miasto i Wieś" donosił, że "w filmie zostało jeszcze dosyć uroków, by zachęcić wielu zmęczonych biznesmenów do drugiej, a nawet trzeciej wizyty w kinie". Przez dwa lata film krążył po prowincji, by znów powrócić do Szanghaju, jednak w znacznie skróconej wersji. "Prowincjonalni cenzorzy wyśledzili wiele szczegółów, przeoczonych przez naszą lokalną cenzurę - informował dziennik "Miasto i Wieś" - i w rezultacie film został zredukowany do trzyaktowej historyjki". Kolejnym etapem była Manila, gdzie dokonano dalszych cięć. Po raz trzeci Folies Bergere znalazł się w Szanghaju w roku 1937. Z licznych ujęć skąpo odzianej Josephine Baker nie pozostało już prawie nic - pełnometrażowy film został skrócony do jednego aktu.

* Kapitan Renault (Claude Rains), przebiegły naczelnik policji w filmie Casablanca (USA 1942), miał zgodnie z koncepcją autorów scenariusza sprzedawać wizy zdesperowanym kobietom w zamian za usługi seksualne. Oto fragment dialogu między naczelnikiem a jego podwładnym, który Urząd Haysa uznał za nie do przyjęcia:

Natomiast fragment: "Wypuścimy dziewczynę rano", zmieniono na: "Wypuścimy dziewczynę później".

* Irlandia zawsze słynęła z surowości swoich cenzorów. Film braci Mara Małpia kuracja (Monkey Business, USA 1931) został przez cenzorów zatrzymany, gdyż uznali, że mógłby sprowokować zamieszki w Irlandii.

* Film Iść własną drogą (Going My Way, USA 1944) z Bingiem Crosby, który za rolę wyrozumiałego księdza otrzymał nagrodę Oscara, został zatrzymany w kilku krajach Ameryki Łacińskiej, gdyż uznano, że nie wypada, aby osoba duchowna nosiła podkoszulek i baseballową czapeczkę.

* Film Zew krwi (Chiny 1934) został zatrzymany przez cenzorów Kuomintangu, ponieważ negatywny bohater z wyglądu przypominał nieco Czang Kaj-Szeka. Po rewolucji niewiele się zmieniło: w roku 1949 na polecenie Mao zabroniono przedstawiania na ekranie przywódców chińskich, nawet w najkorzystniejszym świetle.

* Kiedy scenariusz filmu Zaza (USA 1939) wrócił z Urzędu Haysa, na marginesie wersu, w którym bohaterka krzyczy: "Świnia! Świnia! Świnia! Świnia! Świnia!" - widniała notatka "skreślić dwie świnie". Urząd Haysa zezwolił na to, by królowa saloonu Frenchie (Marlene Dietrich) wsuwała sobie pieniądze za dekolt w filmie Destry znów w siodle (Destry Rides Again, USA 1939). Ale polecił usunąć towarzyszący temu komentarz: "Mam teraz kupę złota między pagórkami".

* Muszelka i pastor (La coquille et le clergyman, Francja 1928), surrealistyczna fantazja w reżyserii Germaine Dullac, została zatrzymana przez Brytyjski Urząd Cenzury Filmowej z komentarzem: "Film jest tak tajemniczy, że aż niezrozumiały. A jeśli istnieje w nim jakiś sens, to na pewno jest nie do przyjęcia".

* W roku 1974 Pekiński Instytut Filmowy zakazał dystrybucji Hamleta (W. Brytania 1948), Otella (Maroko 1951), Trzech muszkieterów (USA 1948) oraz filmu oświatowego Elementarne zasady bezpieczeństwa podczas pływania w rzekach, jeziorach i morzach. Chińska cenzura uznała potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa za "burżuazyjną tendencję", która miała na celu zachwiać rewolucyjną odwagą młodych Chińczyków.

* Na Malcie filmy ukazujące dwuczęściowe kostiumy kąpielowe zakazane były do 1964 roku. To samo ograniczenie dotyczyło plaż Malty. W tymże roku 1964 opalająca się w bikini turystka została oskarżona o "nieprzyzwoite obnażanie się". Orzeczenie sądu, który sprawę oddalił, miało przełomowe znaczenie dla cenzury. Zakazane dotąd filmy młodzieżowe, w tym również cały repertuar Elvisa Presleya, otrzymały wreszcie zgodę na dystrybucję.

* Film Przewrotna dama (The Wicked Lady, W. Brytania 1945), w którym Margaret Lockwood gra wysoko urodzoną rozbójniczkę, musiał być nakręcony nieomal od nowa dla celów dystrybucji w USA, a to z powodu zbyt głębokich dekoltów aktorki.

* W Nowej Zelandii, podczas odbywającego się w roku 1985 na uniwersytecie w Wellington Festiwalu Filmów Szekspirowskich, nie dopuszczono do projekcji dwóch filmów: Kupca weneckiego - za antysemityzm i Poskromienia złośnicy - za antyfeminizm. Organizatorzy festiwalu na pewno z zadowoleniem powitaliby przyjętą w roku 1966 przez rząd Indii ustawę, która zakazywała "oczerniania kobiet w filmach". Kara za złamanie przepisów przewidywała dwa lata więzienia i grzywnę w wysokości 200 dolarów.

* W Rumunii w roku 1933 zakazano wyświetlania filmów z Myszką Miki, gdyż cenzura uznała, że dzieci będą się jej bały.

* Film Josepha Stricka Ulysses (W. Brytania 1967), zrealizowany na podstawie zakazanej przez lata powieści Jamesa Joyce'a, uzyskał zgodę BBFC na dystrybucję, pod warunkiem usunięcia ze ścieżki dźwiękowej wyjątkowo obscenicznych partii dialogu. Wówczas Strick zwrócił się do Londyńskiego Urzędu Cenzury (który nie miał obowiązku podporządkować się decyzjom BBFC) i uzyskał zgodę na dystrybucję filmu bez cięć. Jak się później okazało, aparatura w sali projekcyjnej londyńskiej cenzury była tak kiepska, że żaden z cenzorów nie zrozumiał ani słowa z zakwestionowanego dialogu.

* Film Louisa Malle'a Kochankowie (Les amants, Francja 1959), o wyraźnie erotycznej treści, przeszedł przez BBFC, by paść ofiarą londyńskiego urzędu komunikacji. Filmowy afisz przedstawiający rzeźbę Rodina (splecioną w uścisku parę) został usunięty z przystanków autobusowych i stacji metra.

* Film Grona gniewu (The Grapes of Wrath, USA 1940) otrzymał zgodę na dystrybucję w ZSRR, ponieważ odpowiednie czynniki uznały, iż daje on wystarczająco nieatrakcyjny obraz życia amerykańskiego proletariatu w latach kryzysu. Później jednak zezwolenie cofnięto, gdy okazało się, że największe wrażenie na widowni wywarł fakt, iż rodzina amerykańskich biedaków podróżuje własnym samochodem.

* Cenzura zażądała od Hitchcocka, by usunął trwającą ułamek sekundy sekwencję z nagą Janet Leigh w słynnej scenie pod prysznicem w filmie Psychoza (Psycho, USA 1960). Nie widząc powodu, dla którego miałby ukrywać fakt, iż ludzie kąpią się bez ubrania, mistrz po prostu zwrócił cenzorom całą sekwencję, nie usuwając ani jednej klatki. Ci zaś, zakładając że Hitchcock wywiązał się z polecenia, przepuścili film bez dalszych komplikacji.

* W wyjątkowym przypadku amerykańska cenzura zakazała przedstawiania w filmie konkretnej postaci. Odnosiło się to do gangstera Johna Dillingera, którego bohaterski wizerunek, pozostający w świadomości społecznej po jego śmierci w roku 1934, działał na nerwy amerykańskim władzom. Przez następnych dziesięć lat Urząd Haysa odrzucał każdy scenariusz ukazujący gangstera. Mimo to od roku 1945 powstało dziewięć filmów o Dillingerze.

* W roku 1967 kierownik "Center Theater" w High Point w Północnej Karolinie został aresztowany pod zarzutem wyświetlania, uznanego za nieprzyzwoity, filmu Hawaii (USA 1966) z Julie Andrews. W filmie tym znalazły się sceny z obnażonymi do pasa Hawajkami. Według lokalnego zarządzenia, obowiązującego w tym stanie od połowy XIX wieku, każde przedstawienie nagiego biustu mogło stanowić podstawę do oskarżenia o obrazę moralności.

* Prawdopodobnie najbardziej liberalna wobec treści erotycznych była cenzura filmowa lat 30. w faszystowskich Niemczech. Wydaje się nieprawdopodobne, by komedie w rodzaju Der Ammenkonig (Niemcy 1935) lub Gdybyśmy byli aniołami (Wenn wir alle Engel waren, Niemcy 1936) uzyskały aprobatę jakiejkolwiek innej cenzury filmowej na świecie. Przyczyną tego stanu rzeczy mogły być upodobania Goebbelsa, który był głównym cenzorem. W ciągu dwunastu lat Goebbels osobiście obejrzał 1363 filmy, a ponadto kroniki, dokumenty i krótkometrażówki, zanim zostały skierowane do publicznej dystrybucji. Od tego wysoce liberalnego podejścia władz do spraw seksu istniał jednak pewien wyjątek. Hitler wydał osobiste polecenie, by każda kobieta, która decyduje się na zerwanie małżeństwa, umierała przed końcem filmu.

* Finansowany przez australijski rząd film Przygody Barrie McKenzie (The Adventures of Barrie McKenzie, Australia 1973) nie spodobał się cenzorom, którzy stwierdzili zgodnie, że mogą go przepuścić pod warunkiem dokonania jednego cięcia - "od początku do końca".

* Kiedy film Dźwięk muzyki (The Sound of Music, USA 1965) został po raz pierwszy wyświetlony w Monachium, czas trwania projekcji był o 1/3 krótszy od wersji oryginalnej. Z filmu zniknęło wszystko to, co miało jakikolwiek związek z Anschlussem i śmiałą ucieczką rodziny von Trapp z okupowanej Austrii. Film dość nieoczekiwanie kończył się małżeństwem Marii z baronem von Trapp.

* W pewnym momencie filmu Trawa bardziej zielona (The Grass Is Greener, W. Brytania 1960), gdy angielski par (Cary Grant) ma poważne wątpliwości co do zachowania swej żony (Deborah Kerr) wobec amerykańskiego gościa (Robert Mitchum), małżeńska para zasiada do gry w scrabble, polegającej na formowaniu nowych słów. W oryginalnym scenariuszu arystokrata z pełnym rozmysłem dodawał do słowa "conduct" (prowadzenie się) przedrostek "mis-" (misconduct - złe prowadzenie się). Cenzor dostał szału i grubym kopiowym ołówkiem przekreślił tę wymianę słów. Reżyser Stanley Donen najpierw zastąpił je słowami "adult" (dorosły), do którego Grant dodaje "ery-" (adultery - cudzołóstwo), a potem doznał olśnienia i napisał "infidel" (niewierny) oraz przyrostek "ity-" (infidelity - niewierność). Cenzor zaakceptował tę zmianę bez mrugnięcia powieką.

* W filmach rozpowszechnianych w Japonii zabrania się pokazywania włosów łonowych. W Iranie - gdzie taka sytuacja jest mało prawdopodobna - nie ma podobnego przepisu, ale kobiety "o niezwykłej i podniecającej urodzie" są na ekranie po prostu niedozwolone.

* Istniały duże różnice między tym, co uznawano za dopuszczalny język w brytyjskich filmach dla brytyjskiej widowni, a tym, co Urząd Haysa uważał za przyzwoite dla delikatnych amerykańskich uszu. W filmie In the Way to the Stars (W. Brytania 1945; tytuł w USA Johnny in the Clouds) Rosamund John jako właścicielka pubu dobrodusznie wyprowadza hulakę, który wypił o jednego za dużo, mówiąc: "Idź sobie do diabła" ("Get the hell out of here"). W USA trzeba było podłożyć dubbing w eufemistycznym brzmieniu: "Idźże już stąd" ("Get the heck out of here"). Laurence Olivier obraził strażników moralności Ameryki ekspresyjnym określeniem "normańskie bękarty" w szekspirowskim Henryku V (Henry V, W. Brytania 1944). Zobowiązano go do przerobienia amerykańskiej ścieżki dźwiękowej i użycia zwrotu "normańskie łotry".

Usuwanie "personae non gratae" z radzieckich encyklopedii i retuszowanie historycznych fotografii w celu wyeliminowania "wrogów ludu" w rodzaju Trockiego było praktyką często stosowaną przed nadejściem głasnosti. Tym samym zabiegom poddawano za Breżniewa klasyczne pozycje filmu radzieckiego. Aleksander Sesoński relacjonuje w "Sight and Sound", jak wraz ze studentami szkoły filmowej oglądał w roku 1983 wybitny film Michaiła Romma Lenin w Październiku (ZSRR 1937). Oryginalna wersja, o czym Sesoński wiedział, przyznawała Stalinowi (tuż po Leninie) naczelne miejsce w kierowaniu Rewolucją Październikową. W prawie każdej scenie przedstawiającej Lenina można było zobaczyć u jego boku Stalina, który zawsze służył mu mądrą radą i lojalnie wspierał go w walce z Trockim. W kopii, którą wówczas wyświetlono studentom, Stalin w ogóle nie istniał. Część ujęć wycięto w całości, w innych dokonano cięć tuż przed pojawieniem się Stalina, większość jednak pieczołowicie sfałszowano. Dokonano tego posługując się reprojekcją, a następnie ponownie fotografując kolejne ujęcia, po zasłonięciu sylwetki Stalina jakąś rozłożystą postacią, najczęściej był to potężny marynarz Floty Bałtyckiej. Jak na ironię, ta właśnie "poprawiona" wersja Lenina w Październiku jest znacznie bliższa prawdzie historycznej niż oryginał Romma.

* Pojedyncze słowo może drogo kosztować. W USA rozbrykana wyprawa Paula Hogana z australijskiej głuszy do wschodniego Manhattanu w Krokodylu Dundee (Crocodile Dundee, Australia 1986) została uznana za dozwoloną od lat piętnastu ze względu na wymamrotany, łagodny wyraz zniecierpliwienia o zabarwieniu seksualnym, którego większość publiczności i tak nie dosłyszała.

* Filmy o potworach sprawiały kłopoty cenzorom po obu stronach Atlantyku, choć nie zawsze chcieli chronić publiczność przed tym samym. W Stanach Zjednoczonych głównym przedmiotem troski były biusty. Przy kręceniu The She Monster (USA 1958) producentowi filmów kategorii B, Jamesowi Nicholsonowi, zależało na stworzeniu jak najbardziej odrażającej kreatury. "Miała długi, pokryty łuskami ogon, ciało jak pancernik oraz kły wystające z pyska przypominającego chimerę. Kiedy przedłożyliśmy scenariusz w Urzędzie Johnstona (następcy Urzędu Haysa), ogólna wizja została zaaprobowana, ale ostrzeżono nas, abyśmy przy tworzeniu tego żeńskiego potwora zwrócili uwagę na klatkę piersiową" - wspominał Nicholson. W W. Brytanii, gdzie cenzura bardziej interesowała się scenami okrucieństwa niż biustami, zaistniał problem z innym filmem produkcji Nicholsona, It Conquered the World (USA 1956). Brytyjska Rada Cenzorów Filmowych ustanowiła ostre przepisy dotyczące scen ukazujących akty brutalności wobec ludzi lub - co ważniejsze w kraju, gdzie można zbić dziecko, ale nie psa - zwierząt. Duży niepokój cenzorów wzbudziła sekwencja, w której bohater - całkiem słusznie - unicestwia potwora za pomocą miotacza ognia. Po długich dyskusjach Rada zawyrokowała, że potwory z kosmosu nie są ani ludźmi, ani zwierzętami, więc nie podpadają pod przepisy chroniące istoty ziemskie.

* Ku wielkiemu rozbawieniu braci Marx, film Dzień na wyścigach (A Day at the Races, USA 1937) nie został dopuszczony do rozpowszechniania na Łotwie, gdyż stwierdzono, że jest "bezwartościowy". Jeszcze bardziej rozśmieszył ich fakt, że Kacza zupa (Duck Soup, USA 1933) została zakazana we Włoszech na mocy rozkazu samego Benito Mussoliniego, który uważał, że to on był pierwowzorem dyktatora granego przez Groucho.

* Narodowa Liga Przyzwoitości (The National Legion of Decency) uznała Cygankę (Gypsy, USA 1962), biograficzny film o Cygance Rose Lee, za "nie na miejscu", ponieważ - jak to stwierdzono - "usiłował racjonalnie usprawiedliwić moralnie wątpliwe zajęcie". Widzowie walili tłumnie, by samodzielnie rozsądzić ten problem moralny. Wielu zawiodło się, ponieważ Nathalie Wood nie oburzyła ich rozbieraniem się do naga.

* W latach powojennych Stalin objął osobistą kontrolę nad cenzurowaniem radzieckich filmów. Jednym z reżyserów, którego filmy padły ofiarą kapryśnego widzimisię tyrana, był Sergiej Jutkiewicz. Po pokazie Świateł nad Rosją w prywatnym kinie Stalina na Kremlu, przedstawiono mu listę ideologicznych wad filmu i stwierdzono, że nie zostanie dopuszczony na ekrany. W swoich pamiętnikach Jutkiewicz opisał ówczesną rozmowę z funkcjonariuszem Goskino:

Funkcjonariusz: "Nie, on nic nie powiedział. Ale towarzysz Bolszakow, który jak zwykle siedział za nim, zanotował prychnięcia dezaprobaty towarzysza Stalina. Potem pokazał te notatki towarzyszowi Żdanowowi, razem je odczytali i spisali wnioski, które otrzymaliście".

Towarzysz Jutkiewicz miał więcej szczęścia niż wielu innych, którzy wzbudzili dezaprobatę Stalina. Przeżył i mógł opowiedzieć tę historię.

* Czasami powód zakazu rozpowszechniania filmu musiał być podany dyskretnie. Kiedy w Atlancie (stan Georgia) nie wpuszczono na ekrany Chaty wuja Toma (Uncle Tom' s Cabin, USA 1927), z plejadą szlachetnych Murzynów oraz niezbyt szlachetnych białych, burmistrz i lokalni cenzorzy po prostu wyjaśnili, że wyświetlanie takiego filmu w samym sercu Dixielandu byłoby "nierozsądne".

* Dyktat Urzędu Haysa obejmował nie tylko filmy przedłożone do akceptacji, ale także zdjęcia używane do ich reklamowania. Chociaż zezwalano, aby Indianie w filmach kowbojskich oraz Murzyni z afrykańskich plemion występowali na wpół rozebrani, istniały specjalne przepisy dotyczące eksponowania brzuchów na plakatach. Wszystkie zdjęcia reklamowe z lat 30. ukazują je w sposób niezgodny z naturą - bez pępka.

* Przejmująca pieśń "Tomorrow Belongs to Me", wykonywana przez młodego hitlerowca w Kabarecie (Cabaret, USA 1972), robiła takie wrażenie, że w obawie przed rozbudzeniem uśpionego ultraprawicowego nacjonalizmu wycięto ją z niemieckich kopii.

* Norwegia zakazała wyświetlania Belle of the Nineties (USA 1934) z Mae West w roli głównej, podając jako powód to, iż "film najwyraźniej oparto na plugawej fikcji literackiej". W Holandii rzecz ujęto prościej. Film odrzucono jako "haniebny".

* Urząd Haysa zażądał przedłożenia do akceptacji angielskiego tłumaczenia wymyślonego niby-języka tubylców z filmu King Kong (USA 1933).

* W latach niepodważalnej władzy Urzędu Haysa mniejsze wytwórnie skarżyły się na brak konsekwencji we wprowadzanych przez cenzorów ograniczeniach. Wytwórnia Republic ostro zaprotestowała, kiedy z niskobudżetowego westernu Na zachód od Cimarron (West of Cimarron, USA 1942) nakazano jej wyciąć kilka zabójstw, aby zamiast trzynastu znalazło się ich "siedem czy osiem". Gdy cenzorzy uznali, że bilans można by uzupełnić poważnie rannymi, wytwórnia odpowiedziała, że jej klienci chcą oglądać zwykłe zabijanie. Powołała się przy tym na właścicieli kin, którzy niechętnie kupowali jakikolwiek western nie legitymujący się przynajmniej dziesięcioma gwałtownymi zejściami. Jednak najbardziej bulwersujące było to, że w studio Warner Brothers Frank Capra, bez jakichkolwiek interwencji, reżyserował właśnie Arszenik i stare koronki (Arsenic and Old Lace, USA 1942), w którym czarujące siostry Brewster wysyłały na tamten świat swoich dwunastu pensjonariuszy i nie miały najmniejszego, zamiaru zrezygnować z wykończenia trzynastego.

* Marynarka USA zakazała wyświetlania na swoich ekranach Stąd do wieczności (From Here to Eternity, USA 1953), twierdząc, że film "uwłacza siostrzanej formacji", tj. armii amerykańskiej. Armia USA wyświetlała ten film we wszystkich swoich bazach na świecie.

* Hollywoodzkie studia stosowały cenzurę wewnętrzną. W filmie Joan Fontaine From This Day Forward (USA 1946) jedna z osób mówi: "Źle spałem poprzedniej nocy. Pewnie przez te dwie kawy, które wypiłem". Doradca RKO ds. zagranicznych usunął drugie zdanie, ostrzegając, że "sugestia szkodliwego wpływu kawy byłaby źle przyjęta przez Brazylię, która ją uprawia".

* Sensacyjny film Ekstaza (Extase, Czechosłowacja 1933) z przedhollywoodzkiego okresu Hedy Lamarr zawierał scenę, w której aktorka pokazała się nago. Filmu nie wpuszczono na ekrany w Nowym Jorku, uznając, że jest "nieprzyzwoity, niemoralny i mógłby psuć morale w rozumieniu rozdziału 1082 Ustawy Oświatowej". W hitlerowskich Niemczech, gdzie nagość cieszyła się popularnością w sztuce i rzeźbie, film odniósł duży sukces wśród publiczności i krytyki. Gdy władze odkryły, że panna Lamarr była Żydówką z Wiednia, film natychmiast zdjęto z ekranów.

Zdarza się, że jeśli cenzura nie zapobiegnie wyświetlaniu jakiegoś kontrowersyjnego filmu, zwykły obywatel bierze sprawy we własne ręce. Kiedy James Stewart zagrał w Anatomii morderstwa (Anatomy of a Murder, USA 1959), jego ojciec przyjął to z takim niesmakiem, że zamieścił ogłoszenie w gazecie, w którym odradzał sąsiadom pójście na film.

* Władze meksykańskie przydzielały cenzora (licenciado) z rządowego biura cenzorskiego, by na miejscu czuwał nad filmami kręconymi przez hollywoodzkie ekipy po południowej stronie granicy. W przypadku Dzielnych byków (The Brave Bulls, USA 1950), reżyserowanych przez Roberta Rossena, licenciado Juan Barona zgłosił sprzeciw wobec krótkiej sceny, w której autentyczny robotnik kolejowy oliwił koła lokomotywy. Jako powód Barona podał to, że mężczyzna był zbyt brzydki. Na pytanie, czy był on jakoś oszpecony, licenciado odpowiedział: "Nie. Jest po prostu brzydki. Nie reprezentuje odpowiednio naszej kolei".

* Film Stara panna (The Old Maid, USA 1939) zyskał akceptację Urzędu Haysa, pomimo iż Bette Davis grała w nim niezamężną matkę. (Z zasady dla dzieci z nieprawego łoża nie było miejsca na ekranie). W tym przypadku uznano to za możliwe, ponieważ akcja filmu rozgrywała się w latach 1860-80, a ta okoliczność najwidoczniej czyniła słabości natury ludzkiej mniej nieprzyzwoitymi dla publiczności z roku 1939. W następnym roku zobowiązano wytwórnię RKO, by zgodnie z Kodeksem Haysa dokonała zmiany w filmie Kitty Foyle (USA 1940), rozgrywającym się w jeszcze bardziej zamierzchłej przeszłości. I tak romans z kart bestsellera Christophera Morleya zastąpiono szybko unieważnionym małżeństwem, a dziecko - które natychmiast umarło - pochodziło z prawego łoża.

* Pięć dziewcząt i sznur (Five Girls and a Rope, Tajwan 1991), film nagrodzony Grand Prix na Festiwalu Trzech Kontynentów oraz jedną z głównych nagród na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Tokio, został zakazany we własnym kraju, ponieważ jedną z tytułowych pięciu dziewcząt grała dwudziestoletnia Chin Ai z komunistycznych Chin. Tajwan nie zezwala na angażowanie aktorów z Chin.

* Duński Instytut Filmowy znalazł bardzo pomysłowy sposób na zablokowanie produkcji kontrowersyjnego przedsięwzięcia Jensa Jorgena Thorsena Powrót Jezusa (The Return of Jesus). Wobec światowych protestów, iż planowany przez Thorsena film jest bluźnierstwem, a nie chcąc być z drugiej strony posądzonym o krępowanie wolności wypowiedzi, Instytut po prostu cofnął dotacje z uzasadnieniem, że scenariusz naruszał prawa autorskie twórców Nowego Testamentu.

* Cenzura amerykańska zezwoliła na scenę w La maternelle (Francja 1933), w której prostytutka na oczach swej córeczki zaczepia klienta w kawiarni. Ale zażądała, aby nożyce poszły w ruch, ilekroć ręce kobiety i mężczyzny spotykają się pod stołem.

* Czasem cenzura zamiast wycięcia jakiejś sceny domaga się dodania innej. W Błękitnej lagunie (The Blue Lagoon, W. Brytania 1949) młodzi kochankowie (Donald Houston i Jean Simmons) mają dziecko z nieprawego łoża, a to z tego prostego powodu, że od dzieciństwa są rozbitkami na bezludnej wyspie. Brytyjczycy przyjęli to ze spokojem. Epizod ten nie zaszokował delikatnej wrażliwości poddanych króla Edwarda nawet w roku 1909, kiedy ukazała się powieść H. de Vere Stacpoole'a. Oceniono jednak, że publiczność amerykańska nie jest gotowa na przyjęcie takiego dylematu moralnego. Sprawę rozwiązano po myśli amerykańskich cenzorów: młodzi bohaterowie odczytali sobie nawzajem z modlitewnika przysięgę małżeńską.

* W Ameryce za lekceważenie miejscowych przepisów cenzorskich można utracić wolność. Kierownik kina w Denver, Robert E. Allen, został w 1939 roku skazany na 120 dni więzienia i 1400 dolarów grzywny za wyświetlenie klasycznego obrazu D.W. Griffitha Narodziny narodu (The Birth of a Nation, USA 1915). Uznano go winnym złamania rozporządzenia rady miejskiej, zabraniającego wyświetlania filmów, które "mogą pobudzić lub zrodzić uprzedzenia rasowe, lub mają na celu zakłócenie porządku".

* Ulubienica Horacego Horsecollar, krowa Clarabelle, zmusiła cenzorów do niejednej napaści z nożyczkami w rękach. W 1930 roku w Ohio zakazano wyświetlania kreskówki z Myszką Miki, ponieważ Clarabelle czytała w niej głośną powieść Elinor Glyn "Three Weeks". Jeszcze bardziej rozwścieczyło Urząd Haysa wystawienie wymion Clarabelli na widok publiczny. W związku z tym postanowiono, że na przyszłość powinna ona być przyzwoicie ubrana w spódniczkę. O ile animowane krowy wywoływały takie emocje, to perspektywa przedstawienia na ekranie prawdziwych zwierząt wprawiała cenzorów w pełen powagi, moralizatorski nastrój. Wytwórnia RKO natknęła się na przeszkodę w postaci Kodeksu Haysa przy realizacji filmu Mali mężczyźni (Little Men, USA 1940), w którym chciała wykorzystać wesołą maskotkę Borden Milk Company, krowę Elsie. Cenzor Joseph Breen napisał do producenta, że "dialog o dojeniu jest niezwykle niebezpieczny". Nalegał też, aby wyeliminować wszystkie sceny, pokazujące ten prowokacyjny proceder. Mimo to, RKO zdecydowała, że Breen będzie dla niej wartościowym nabytkiem.