2005

(...)

WŁADIMIR MAJAKOWSKI

OSOBY

Ludmiła (1884-1972) i Olga (1890-1949) Majakowskie - siostry Władimira Majakowskiego; kapłanki w świątyni jego pamięci.

Sofia Szamardina (1894-1980) - słuchaczka tzw. kursów Biestużewowskich; w czasie pierwszej wojny światowej była siostrą miłosierdzia, po rewolucji pracowała w aparacie partyjnym.

Elza Triolet, z domu Kagan (1896-1970) - młodsza siostra Lili Brik; pisarka francuska; jej pierwszym mężem (1918-1922) był oficer Andre Triolet, drugim (od 1928) - Louis Aragon.

Lila Brik, z domu Kagan (1891-1978) - z zawodu muza; żona (1912-?) Osipa Brika; kochanka Władimira Majakowskiego i wielu innych.

Osip Brik (1888-1945) - krytyk literacki, teoretyk sztuki; mąż (1912-?) Lili Brik.

Elly [Jelizawieta] Jones, z domu Ziberg (1904-1985) - pochodząca z Baszkirii sprzedawczyni kosmetyków; amerykańskie lekarstwo na miłość Władimira Majakowskiego.

Natalia Briuchanienko (1905-1985) - absolwentka Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Moskiewskiego; redaktorka w Gosizdacie; rosyjskie lekarstwo na miłość Władimira Majakowskiego.

Tatiana Jakowlewa (1906-1991) - modystka; paryskie lekarstwo na miłość Władimira Majakowskiego.

Wieronika Połonska (1908-1994) - aktorka; moskiewskie lekarstwo na miłość Władimira Majakowskiego.

Zostaliśmy - czytamy w parawspomnieniach Walentina Katajewa - we trójkę: współtowarzysz, kluczyk i ja. Rozumieliśmy, że królewicza nic już nie może uratować; że zabije go alkohol albo po prostu, sam nie wiedząc, co robi, powiesi się, o czym często mówił będąc pod wpływem wódki.

Cóż mogliśmy zrobić? Przekleństwo losu. [...].

- Komandor to całkiem inna sprawa. Komandor nigdy... - powiedział współtowarzysz. - Ma całkiem inny charakter. Jest prawdziwym człowiekiem, budowniczym nowego świata... rewolucjonistą...

Przytaknęliśmy: Komandor nigdy... *[W. Katajew, Z diamentów wieniec, tłum. K. Gałczyńska, Warszawa 1989, s. 162. Rozszyfrujmy: współtowarzysz - Nikołaj Asiejew, kluczyk - Jurij Olesza, królewicz - Siergiej Jesienin, Komandor - Władimir Majakowski.]

Pierwszą możemy bez większych kłopotów usytuować w czasoprzestrzeni życia Władimira - w roku 1911 dostał się do Szkoły Malarstwa, Rzeźby i Architektury, gdzie poznał Dawida Burluka, który dojrzy w nim artystę, który uczyni go poetą, który wprowadzi go na kubistyczne salony (czy raczej: do zadymionych kawiarni), z którym wkrótce będzie podpisywać manifesty futurystyczne. O szczegółach tej drugiej inicjacji historia milczy. Poprzestańmy więc na świadectwie Burluka: "Wrażenia, jakie wyniosłem z pierwszych spotkań z Wołodią Majakowskim, były to: jego chęć zaimponowania męskością, siłą, zwycięstwami erotycznymi. We wczesnej młodości W. W. był mało wybredny, gdy chodziło o przedmioty zaspokojenia jego namiętności".

Poczet kobiet w poety "mięsie rozkochanych" *[Z wiersza W. Majakowskiego Bluza franta (1914): "Kobiety, w moim mięsie rozkochane, / dziewczyno, która patrzysz na mnie jak na brata, / obrzućcie mnie, poetę, uśmiechami - / niby kwiaty naszyję je na bluzę franta!" (tłum. S. Pollak).] otwiera Sonia Szamardina. Jesienią trzynastego roku przyszła na wieczór poezji futurystycznej, prezentacji dokonał Korniej Czukowski, nocą wszyscy pojechali do znanej petersbursko-piotrogrodzkiej kawiarni literackiej "Bezpański Pies" ("Brodiaczaja Sobaka") *[Niekiedy "Bezpańskiego Psa" (działał w latach 1912-1915) nazywa się kabaretem literackim.]. "Nikt mi już nie był potrzebny, - pisała we wspomnieniach - nikt nie był zajmujący. Piliśmy we dwoje jakieś wino i Majakowski recytował mi wiersze". O jej względy zabiegał również król ówczesnych poetów rosyjskich. Gdy wyjeżdżała do Mińska, obaj przyszli pożegnać ją na dworcu - kubofuturysta Majakowski podarował fiołki, egofuturysta Siewierianin - niebieskie róże. Wybrała fiołki. Zakwitł romans, przed którego konsekwencjami lojalnie ostrzegano (najgoręcej, targany wyrzutami sumienia, Czukowski) niewinną i lekkomyślną panienkę. Po kilku godzinach zwiędły jego kwiaty, po kilku miesiącach jego uczucia, pozostała zaawansowana ciąża do przerwania.

Tej samej jesieni poznała Majakowskiego Elza Kagan. Ją też - jak wszystkie przed nią i po niej - uwiodła magia jego głosu. Recytowane przez Majakowskiego wiersze przyprawiały słuchaczki o zawrót głowy. Swoich uczuć nie ujawniały wprawdzie tak ostentacyjnie, jak kilkadziesiąt lat później nastolatki słuchające "The Beatles", ale pomiędzy nimi a poetą powstawał ponadczasowy magnetyzm erotyczny. "Nie zwracałam żadnej uwagi - pisała Elza - na to, że jest poetą. I nagle tego wieczoru jak gdyby mnie obudzono, jak gdyby zapalono jaskrawe światło, olśniło mnie [...]".

17 grudnia 1911 roku uszczęśliwiony Osip Brik pisał do rodziców: "Zostałem narzeczonym [po sześciu latach znajomości - T K.]. Moją narzeczoną jest, jak już się domyślacie, Lila Kagan. Kocham ją do szaleństwa; zawsze kochałem. A ona mnie kocha tak, jak - wydaje się - jeszcze żadna kobieta na świecie nie kochała. Nie możecie sobie wyobrazić, drodzy tato i mamo, w jakim zadziwiającym, szczęśliwym nastroju teraz się znajduję". Trzy miesiące później, 26 marca, odbył się ślub. W 1913 roku na uroczystym wieczorze, wydanym na cześć powracającego z emigracji znanego symbolisty Konstantina Balmonta, Lila zobaczyła Władimira po raz pierwszy, ale w jego kosmosie zaistniała dopiero dwa lata później. "Z Wołodią - czytamy w jej wspomnieniach - zapoznała mnie moja siostra Elza w Małachowce latem 1915 roku".

Ona: była mile połechtana gestem, o który Salome sama musiała zabiegać.

Ona: drobna, szczupła, nerwowa, ogromne zielone oczy, wspaniała lawina rudych włosów. Aktorka, plastyczka, kobieta o rzadkiej inteligencji i uroku. Lila Brik. Dla niego - Lilątko, Lilasek, Liluś, Kić - i właścicielka jeszcze tuzina imion, jakie jej nadał. Spośród kobiet, które przeszły przez życie poety, ukochana najprawdziwiej, najgwałtowniej, najczulej.

Przeżyli razem piętnaście lat".

On: dla niej zaczął życie od nowa (porzucona Elza pisała: "Napiszesz jeszcze do mnie? Byłoby wspaniale! Czuję się samotna i nikt mi nie jest drogi, chociaż Ty nie zapominaj, kochany, zawsze Ciebie pamiętam i kocham"), "[...] ostrzygł swoje długie włosy, zdjął na zawsze swoją żółtą bluzkę i swój frak, włożył zwyczajne palto i nawet sprawił sobie laskę. L[ila] J[uriewna] pomogła mu wstawić nowe zęby [...]".

To w tym czasie Majakowski próbuje popełnić samobójstwo ("W 16. roku wczesnym rankiem obudził mnie dzwoniący telefon. Cichy głos Majakowskiego: «Zastrzelę się, żegnaj, Lilik». Krzyknęłam: «Poczekaj na mnie», coś narzuciłam na szlafrok, stoczyłam się ze schodów, błagałam, popędzałam, biłam woźnicę po plecach. Majakowski otworzył mi drzwi, na jego stole leżał pistolet. Powiedział: "Strzeliłem, zaciął się, drugi raz nie spróbowałem, czekałem na ciebie»"), a Lila - być może pod wpływem tego dramatycznego (albo, jak kto woli: melodramatycznego) wydarzenia próbuje znaleźć w swoim życiu miejsce dla zakochanego poety.

Najczęściej, najgoręcej i, niestety, najinfantylniej wyznawał miłość Szczeniak. Poeta, który zrewolucjonizował lirykę rosyjską, posługiwał się w Dzienniku dla Liczika oraz w dziesiątkach listów naiwnie pensjonarskim, rozbrajająco tradycyjnym, zaskakująco konserwatywnym i archaicznym językiem uczuć:

"1²⁸. Myślę tylko o Liliku. Cały czas słyszę «oczka bolą». Strasznie kocham. Tęsknię. Najchętniej bym wrócił.

3⁰⁹. Dzieciaku, jadę, całuję, kocham. [...].

3²¹. «Oczka bolą». Kochana. *[Kłopoty ze wzrokiem Liii wywołane były powszechnym w latach tzw. komunizmu wojennego głodem.]

3⁵⁰ Piję herbatę i kocham.

4³⁰. Tęsknię za Licziką.

5⁴⁰. Myślę tylko o Kiśce.

6³⁰. Kisik, kocham" (Dziennik dla Liczika prowadzony w pociągu relacji Moskwa-Piotrogród), "Drogi mój, miły mój, ukochany mój, ubóstwiany mój Lisku! [...]. Nie zapominaj o mnie, na miłość boską, kocham Ciebie milion razy więcej niż wszyscy pozostali razem wzięci. [...]. Kochaj mnie, dziecinko. [...]. Całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, całuję, i całuję" (26 października 1921), "Każdego ranka przychodzę do Osi i mówię: «Smutno, bracie Kito, bez Lisiczki», a Ośka mówi: «Smutno bracie Szczen, bez Kociczki»" (28 listopada 1921),

Dla Ciebie

Lisiczko droga

Lisiczko wspaniała

Lisiczko piękna

Lisiczko cudna

Lisiczko dziecinko

Lisiczko zadziwiająca

Lisiczko kotku

Lisiczko kiciu

Lisiczko słoneczko

Lisiczko Ryżyku

Lisiczko koteczku

Lisiczko buzio

Lisiczko słodka

Lisiczko czarująca

Lisiczko zachwycająca

Lisiczko malutka

Lisiczko śliczna

Lisiczko urzekająca

Lisiczko wstrząsająca

Lisiczko fantastyczna

Lisiczko gwiazdeczko

Kocham was

Szczen (19 grudnia 1921).

Tak więc w listach Lili pisanych do Władimira z Rygi jest miłość, jest zazdrość, są dobre rady (to wtedy, gdy współadresatem jest Osip), są lęki i kłamstwa, ale nie ma "majakowskiej" egzaltacji: "Posyłam wam 10 puszek szprotek, 3 pudełka kaszy owsianej, 4 funty herbaty, 2 funty kawy, 1 funt kakao, 5 funtów czekolady, 2 funty cukierków. Nie przegapcie paczki i pilnujcie, żeby wszystko w niej było. Owsiankę gotuje się na mleku: 2 1/2 szklanki mleka na szklankę kaszy" (20 października 1921), "Kochany mój szczeniaku! Nie płacz z mego powodu. Kocham Ciebie strasznie mocno i na zawsze! Przyjadę na pewno! Przyjechałabym teraz, gdyby nie było wstyd. Czekaj na mnie! Nie zdradzaj!!! Okropnie tego się boję. Jestem Ci absolutnie wierna [ale kłamczucha -T. K.]. Są wprawdzie wielbiciele, ale mnie nikt ani trochę się nie podoba. Wszyscy oni w porównaniu z Tobą - to głupcy i potwory! [...]. W ogóle nie piję! Nie mam ochoty. Jednym słowem, byłbyś ze mnie zadowolony. Z nerwami bardzo wypoczęłam. Przyjadę dobra" (koniec października 1921).

Przyjechała. Wypoczęta. Dobra. Kochająca. I wciąż nie monogamiczna. Kilkanaście miesięcy później, pod koniec 1922 roku, między Władimirem a Lilą "[...] doszło do scysji, w której wyniku postanowili, na zasadzie umowy wzajemnej, rozstać się na dwa miesiące. U podstaw konfliktu leżały bardzo trudne w owym czasie do rozstrzygnięcia i bolesne kwestie postawy osobistej, stosunków obyczajowych. Równo dwa miesiące - od 28 grudnia 1922 do 28 lutego 1923 - Majakowski spędził w «dobrowolnym więzieniu», w swoim pokoju w zaułku Łubiańskim, prawie z nikim się nie widując, wychodząc z domu jedynie w interesach. W owych miesiącach powstał poemat O tym [...]".

Niektórzy biografowie (m.in. Galina Katanian) rozpatrują ten konflikt w kategoriach sztuki wysokiej - tragedii greckiej albo telenoweli brazylijskiej: Władimir kochał Lilę i był o nią zazdrosny, ale ona go nie kochała; Lila kochała Osipa i była o niego zazdrosna, ale on jej nie kochał; Osip kochał Jewgieniję Sokołową (która była jego sekretarzem literackim), ale ona... (tu akurat nie ma pewności: czy był o nią zazdrosny i czy ona go kochała). W tym tak wyrafinowanym opisie relacji interpersonalnych wiarygodnie brzmi, moim zdaniem, tylko jedno stwierdzenie: "Władimir kochał Lilę i był o nią zazdrosny". Reszta to fiction, literatura (gdzieś pomiędzy Pulp Fiction a Literaturą).

Tak naprawdę, to tych troje (ich troje?) w 1918 roku podjęło zgodnie decyzję o przystąpieniu do Gry (w Życie, w Uczucie, w Szczęście) opracowanej przez Kotka i wymagającej przestrzegania kilku zaledwie nieskomplikowanych reguł oraz jednakiego w niej zaangażowania: Osip - traktujący "dość obojętnie erotyczną stronę miłości" (w jednej ze swoich opowieści zamieścił deklarację: "Nic nas nie łączy. Jesteśmy komunistami, a nie mieszczanami i jakiekolwiek dramaty małżeńskie są u nas, mam nadzieję, niemożliwe") - usunie się w cień i poświęci się pracy naukowej, publicystycznej, literackiej; Lila z Władimirem nawiążą niezobowiązujący romans i jak bohaterowie de Laclosa chętnie będą się wikłać w inne mniej lub bardziej niebezpieczne związki. W powojennej Europie i - z innych oczywiście powodów - w porewolucyjnej Rosji powstał bowiem sprzyjający klimat dla "erotycznych eksploracji".

Na szczęście dla Liii i Władimira (Osip konsekwentnie podążał śladami "wspaniałego łyżwiarza") partia w latach dwudziestych jeszcze tolerowała zachowania seksualne inne od tych zalecanych przez broszury i ich romans wciąż podsycała stała obecność innych kobiet i mężczyzn. Poeta i muza opowiadali więc sobie o kolejnych swoich flirtach, nowych przygodach, jednorazowych uczuciach i tylko podejrzenie o próbę ukrycia przez niego poważniejszego związku wzbudził jej protesty: "Wołodik, Julia Grigoriewna Ljenar opowiedziała mi o tym, jak się upijasz do wymiotów i jak jesteś zakochany w młodszej Ginzburg, jak się do niej kleisz, jak chodzisz i jeździsz z nią w czułych pozach po ulicach. Wiesz, jaki mam do tego stosunek. Za dwa tygodnie będę w Moskwie i będę udawać, że o niczym nie wiem. Ale żądam: żeby wszystko, co może mi się nie spodobać, zostało ostatecznie skończone. Żeby nie było ani jednego telefonu itp. Jeśli to wszystko nie zostanie wykonane w najdrobniejszych szczegółach - zostanę zmuszona rozstać się z Tobą, czego nie chcę, ponieważ kocham Ciebie. Świetnie wywiązujesz się z umowy: «nie upijać się» i «czekać». Ja, do tej pory, dotrzymałam jednego i drugiego. Co będzie dalej - zobaczymy. Straszna swołocz ta Julia Grigoriewna! Zła baba! Nie chciałam znać prawdy i o nic nie pytałam. Nie martw się! Jeśli jednak mimo wszystko mnie kochasz, to zrób wszystko tak, jak tego żądam i zapomnijmy. Całuję Cię. Lila". Majakowski udzielił natychmiast skrupulatnych wyjaśnień: "Rzecz jasna nie będę się chwalił, że żyję jak pustelnik. Bywam w gościach i w teatrach, i spaceruję, i odprowadzam. Ale nie ma żadnego romansu, nie ma i nie było". Oczywiście, że był. Nie, były. Jego - z Zinaidą Ginzburg. I jej, w tym samym czasie, w Rydze - z Michaiłem Alterem.

A Majakowski - bo to jego dopadł pożar serca, bo to ona ma "serce w żelazie" (Lileczko! To zamiast listu, tłum. S. Pollak) - z każdym dniem coraz gorzej znosił obecność wciąż nowych mężczyzn u boku (tego też był pewien) kobiety swego życia. Miał dość już gry, w której przegrywał z uczuciem, o które wcześniej siebie nie podejrzewał - z niemodną, mieszczańską, burżujską zazdrością. Miał dość już gry, w której ukochaną musiał się dzielić z innymi. Był zmęczony jej sadomasochistycznymi pomysłami - "Kiedyś przyznała się: «Lubiłam uprawiać miłość z Osią - opowiada współczesny poeta rosyjski Andriej Wozniesienski - (tu LJB, jak to często bywa z damami, delektując się, użyła nieprzyzwoitego czasownika). Zamykaliśmy wtedy Wołodię w kuchni. Wyrywał się, chciał do nas, skrobał po drzwiach i płakał». Potem przez pół roku nie mogłem przychodzić do jej domu. Wydawała mi się monstrum. Ale Majakowski kochał taką. Z pejczem" *[To Wozniesienskiemu wyjaśniła, że zdradzała Majakowskiego, ponieważ był "fatalnym kochankiem".]. Cierpiał i pewnie błagał boga Wojujących Bezbożników o amnezję, o to, by Flash back nie przynosił obrazów jej kochanków, ale jego modlitwa nie została wysłuchana. Niezawodna pamięć nie pozwalała zapomnieć o życiu erotycznym Liii, a natrętna wyobraźnia - żywiąca się "podejrzeniami, zazdrością i wściekłością" - nie pozwalała zasnąć.

Tak doszło w 1922 roku do wspomnianej już grudniowej "scysji", w której padły słowa poety o potrzebie stałości uczuć i wierności. Za próbę buntu zapłacił aresztem domowym. "Dziś pierwszy luty - pisał do Lili - Minęło 35 dni. To przynajmniej z 500 godzin ustawicznego myślenia...". Nie dotrzymywał zresztą danego słowa - podchodził pod jej dom, chował się na schodach, podkradał się pod drzwi, przekazywał listy, posyłał kwiaty, książki i prezenty o nieskomplikowanej symbolice (np. ptak w klatce). I pisał O tym (1923).

Po dwóch miesiącach skruszony (ale nie wyleczony z zazdrości) poeta powrócił na łono rodziny Brików. Znów byli razem i wspólnie spędzili lato 1923 roku - ostatnie takie lato - w Niemczech. Pierwsze wydanie dopiero co napisanego poematu zostało zaopatrzone w znakomite zdjęcia (wykorzystujące technikę fotomontażu) wykonane przez Aleksandra Rodczenkę, na których pojawia się Lili (m.in. w piżamie). Jak bowiem na dwudziestowiecznego artystę przystało, Majakowski dzielił się swoją prywatnością z tysiącami czytelników (dziś sprzedałby milionom w jakimś kolorowym tygodniku).

We wrześniu 1923 roku został niesłusznie oskarżony i aresztowany Aleksandr Krasnoszczekow - prezes Prombanku, wiceminister finansów (według ówczesnej nomenklatury: zastępca narkomfina), od roku kochanek Lili. Szloch rozpaczy czy skowyt utraty były jej obce. Zapomniała o nim wcześniej od Majakowskiego przeżywającego któreś tam deja vu. Następny rok upłynął niewiernej kochance na podróżach. Cztery miesiące, od lutego do maja, spędziła w Londynie, Berlinie i Paryżu, gdzie wspólnie z siostrą prowadziły dziennik randek i "rozrywek", wymieniały uwagi o kochankach (Elza przy innej okazji o panu M.: "Nie odnosił wśród kobiet sukcesów tenora, był całkowicie pozbawiony czegoś pikantnego, nieczystego, uwodzicielskiego i dwuznacznego, co kobiety tak lubią" *[Zazdrościł Jesieninowi umiejętności zdobywania względów kobiet. W Majakowskim (w jego poezji?, w jego głosie?) zakochiwały się natomiast kilkunastoletnie panienki (np. szesnastoletnia Natalia Samonienko poznana w 1924 roku w Kijowie czy studiująca w Charkowie Natalia Chmielnicka).]).

To wtedy poznał Natalię Briuchanienko ("Oka w Gosizdacie nie ma na kim zawiesić, oprócz towarzyszki Briuchanienko"), którą nazywał Natałoczka (natomiast w kręgu znajomych nazywano ją Junoną). Znajomym przedstawiał: "Mój towarzysz dziewczyna". Ona była oddana całym swoim studenckim sercem Wielkiej Sprawie i bywała zakłopotana eleganckim ubiorem poety, wykwintnymi restauracjami, drogimi hotelami, taksówkami. Całym tym nepmańskim szykiem. "Latem 1927 roku - wspomina Galina Katanian - Majakowski był na Krymie i na Kaukazie z Nataszą Briuchanienko. Były to stosunki, że tak powiem, upublicznione i wszyscy byliśmy przekonani, że się pobiorą. Ale się nie pobrali... Wyjaśnienie tego odnalazłam w 1930 roku, kiedy po śmierci Władimira Władimirowicza porządkowałam jego archiwum. Z daczy w Puszkinie Lila pisała: <<Wołodio, zewsząd dochodzą do mnie słuchy, że zamierzasz się żenić. Nie rób tego...»" *[Lila nieustannie powtarzała, że Wołodię innej kobiecie może tylko wypożyczyć, ale nie oddać. Z tymi, które - jej zdaniem - chciały się poważniej zaangażować w związek z Majakowskim przeprowadzała rozmowy ostrzegawcze (np. z Jeleną Siemionową). Odejście poety (pomijając wszystkie inne aspekty) oznaczało przecież drastyczne obniżenie standardu życiowego rodziny Brików.].

Jesienią 1928 roku Majakowski wyjechał do Paryża, po drodze miał się zatrzymać w Berlinie. Lila, jak zawsze w takich razach, sporządziła listę zakupów: "W BERLINIE: Kostium robiony na drutach nr 44 ciemnoniebieski (nie przez głowę). Do tego wełniany szal na szyję i jumper, do noszenia z krawatem. Pończochy bardzo cienkie, nie za bardzo jasne (na wzór). Drrr... [tak wtedy nazywano zamki błyskawiczne - T K.] - 2 krótkie i jeden długi. Ciemnoniebieską i czerwoną lustrynę. W PARYŻU: 2 ciekawe wełniane suknie z bardzo miękkiego materiału. Jedna bardzo elegancka, ekscentryczna z krepy-żorżety na spodzie. Dobra byłaby wielobarwna, pstra. Najlepiej z długim rękawem, ale można też gołą. Na powitanie Nowego Roku. Pończochy. Korale (jeśli jeszcze się nosi, to niebieskie). Rękawiczki. Bardzo modne drobiazgi. Chusteczki do nosa. Torebkę (można w Berlinie tanią, w K. D. W). Perfumy Rue de la Paix, Mon Boudoir i co Ela [siostra, Elza - T K.] powie. Nieco więcej i różnych. 2 op. pudru. Kredka Brun do oczu, kredka Haubigant do oczu. SAMOCHÓD: najlepiej kryty [z dachem, nie kabriolet - T. K.] - conduite interiere - z kompletem części zapasowych, z dwoma kołami zapasowymi, z tyłu waliza. [...]. Maskotkę na tylne okienko. Zegarek nakręcany raz w tygodniu. Rękawiczki samochodowe. Wszelkie możliwe drobiazgi stroju automobilowego, jeśli będzie samochód".

To był jedyny przypadek, kiedy Brik poczuła się naprawdę zdradzona, ponieważ wiedziała, że to miłość. Nie romans, nie flirt, nie przygoda, lecz miłość. Co gorsza, poczuła się też porzucona jako muza, ponieważ teraz Jakowlewej zostały zadedykowane nowe wiersze:

Tyś jedna

    tego, co ja,

        wzrostu

stańże

    brew przy brwi,

        po prostu

daj mi

    o wieczorze owym

opowiedzieć

    ludzkim słowem.

(W. Majakowski, List do Tatiany Jakowlewej, tłum. A. Stern)

Po śmierci poety Lila spali wszystkie listy pisane do niego przez Tatianę, a teraz - w 1929 roku - mocno zaniepokojona zrobiła wszystko, by jedyną francuską zdobyczą jej osobistego trubadura było nowe " Renault".

Świat jest pełen nieszczęśliwie zakochanych poetów, niewiernych muz, ciężarnych kochanek. Życie, jak się okazuje, dysponuje zaledwie paroma trywialnymi scenariuszami zachowań. Historia miłości według postfuturysty Majakowskiego miała również między innymi swój oberiutowski wariant i w latach trzydziestych, na innej oczywiście płaszczyźnie semantycznej, pojawiła się w dzienniku Daniiła Charmsa: "Proszę Boga, by sprawił, że Alisa Iwanowna zostanie moją żoną. Ale widać Bóg nie uznał tego za konieczne. Niech się dzieje Wola Boska we wszystkim. Widzę, jak Alisa Iwanowna wymyka się ode mnie. O Boże, niech się dzieje Twoja Wola we wszystkim. Amen" (13 lutego 1933); "Z Alisą Iwanowna widywaliśmy się dosłownie codziennie. Wciąż bardziej i bardziej zakochiwałem się w niej i 1 lutego powiedziałem jej o tym. 3 lutego siadłem u stóp Alisy i położyłem jej na kolanach głowę. Cudnie pachniała. I zakochałem się ostatecznie. 7 lutego zaczęliśmy się z Alisą całować. [...]. 13 lut[ego] Alisa nie pozwoliła się pocałować. [...]. 14 lut[ego] Alisa była u mnie. Całowaliśmy się. Pocałowałem jej nogę. Alisa była bardzo miła. [...]. 15 lutego. [...]. Całowaliśmy się bardzo namiętnie" (18 lutego 1933); "Pod koniec lutego Alisa jakoś tak była u mnie. Długo rozmawialiśmy. Wyjaśniło się, że kocha Piotra Pawłowcza i żyje z nim" (3 marca 1933); "Jakże się często mylimy! Byłem zakochany w Alisie Iwanownie, dopóki nie dostałem od niej wszystkiego, czego żąda od kobiety mężczyzna. Wtedy przestałem kochać Alisę. Nie dlatego, że się nasyciłem, zaspokoiłem swą namiętność i temu podobne. Nie, po prostu dlatego, że poznawszy Alisę jako kobietę, dowiedziałem się, że jest kobietą nieinteresującą, w każdym razie na mój gust. A potem dostrzegłem w niej także inne przywary. I wkrótce przestałem ją zupełnie kochać, wtedy właśnie, kiedy mnie pokochała. Dosłownie uciekłem, wyjaśniając jej, że odchodzę, ponieważ kocha Piotra Pawłowicza. Niedawno dowiedziałem się, że Alisa wyszła za mąż za Piotra Pawłowicza. O jakiż byłem rad!" (10 września 1933); "Boże! Co się dzieje! pogrążam się w ubóstwie i rozpuście. Zgubiłem Marinę. Boże, uratuj ją! Boże uratuj moją nieszczęsną, drogą Marinę" *[Marina Malić (1913) - druga żona Daniiła Charmsa. Po śmierci męża wydostała się z oblężonego Leningradu na okupowany Północny Kaukaz. Wywieziono ją do Niemiec. Stamtąd wyjechała do Paryża, a następnie do Ameryki Południowej. Wyszła za mąż za rosyjskiego emigranta i ostatecznie osiedliła się w Wenezueli. Pierwszą żoną Charmsa była Ester Rusakowa (1909-1943) - aresztowana w 1937 roku, trafiła do łagru i tam zmarła.] (kwiecień 1937); "Marina pojechała [...] do Nataszy. Zdecydowała się rozwieść ze mną. Boże dopomóż uczynić wszystko bezboleśnie i spokojnie. Jeśli Marina wyjedzie ode mnie, to ześlij jej, Boże, lepsze życie od tego, które wiodła ze mną" (12 maja 1937); "Bardzo ją kocham, ale jak okropnie być żonatym. Męczy mnie «płeć». Tygodniami, niekiedy miesiącami nie znam kobiety" (26 maja 1938).

18 lutego 1930 roku Majakowski pożegnał się z Brikami wyjeżdżającymi za granicę. To było ich ostatnie spotkanie. Jeszcze wysłali do siebie telegramy. Też ostatnie. On, że kocha, tęskni i całuje; ona (wyraźnie poirytowana): "Proszę wymyślić nowy tekst do telegramów. Ten nam się znudził" *[Wysłała jeszcze jedną depeszę (o holenderskich tulipanach), ale Majakowski już wtedy nie żył.]. Wiadomość o jego samobójstwie zastała Lilę w Amsterdamie i to nie ona, lecz niedoceniana przez nią Połonska była świadkiem ostatnich godzin życia poety.

13 kwietnia w ciągu dnia nie widzieliśmy się - pisze Wieronika - Zadzwonił w porze obiadowej i zaproponował, żebyśmy pojechali na Wyścigi. [...]. Zapytał, co będę robiła wieczorem. Powiedziałam, że zaproszono mnie do Katajewa, ale nie pójdę i nie wiem jeszcze, co będę robiła. Wieczorem mimo wszystko pojechałam z Janszynem do Katajewa. Włodzimierz Władimirowicz już tam był, bardzo posępny i pijany. Na mój widok powiedział:

- Byłem pewien, że pani tu będzie!

Byłam na niego zła, że przyjechał mnie szpiegować. A on się złościł, że oszukałam go i przyjechałam... Zaczęliśmy pisać do siebie w jego notesie. Niejedno znalazło się tam niemiłe słowo, znieważaliśmy się wzajemnie, znieważaliśmy się głupio, przykro, niepotrzebnie. [...]. Oznajmił, że zaraz w obecności wszystkich powie Janszynowi, co nas łączy. Był bardzo grubiański, robił wszystko, żeby mnie obrazić. [...]. Wyjął rewolwer. Oświadczył, że się zastrzeli. Groził, że mnie zabije. Kierował na mnie lufę. Zrozumiałam, że moja obecność wprawia go tylko w coraz większe rozdygotanie. Zaczęłam się żegnać. Za mną pociągnęli inni.

I jeszcze raz ten sam wieczór, ale widziany oczyma gospodarza:

Z nieco nieśmiałym uśmiechem pisała na kartonikach wydartych z bombonierki odpowiedzi na kartki Majakowskiego, które on ruchem gracza w ruletkę rzucał od czasu do czasu do niej przez stół i czekając na odpowiedź szarpał brudnymi paznokciami zakurzoną niedźwiedzią skórę [...].

Tekturowe kwadraciki latały przez stół ponad miską z pierogami tam i z powrotem. Wreszcie z bombonierki nic nie zostało. Wtedy Majakowski i Nora przeszli do mojego pokoju. Odrywając skrawki papieru od czego się dało, kontynuowali błyskawiczną wymianę zdań, przypominającą cichy pojedynek na śmierć i życie.

On żądał. Ona nie zgadzała się. Ona żądała - on się nie zgadzał. Odwieczna miłosna gra.

Po raz pierwszy widziałem zakochanego Majakowskiego. Zakochanego jawnie, otwarcie, namiętnie. W każdym razie wydawało mi się wtedy, że jest zakochany. Być może, po prostu był chory i nie panował nad sobą. Całe mieszkanie zasypane było kawałeczkami kartonu, strzępkami kartek i wściekle zmiętych papierków. Szczególnie dużo ich było w koszu pod biurkiem.

Rankiem następnego dnia Majakowski przyjechał taksówką (nie swoim "Renault", bo osobisty kierowca miał wychodne) po Wieronikę i zabrał ją do siebie, do mieszkania na Łubiance. Aktorka spieszyła się, nie miała dla niego czasu. "Siedziałam na kanapie - relacjonowała - Usiadł przy mnie na podłodze i płakał. Zdjęłam z niego płaszcz i kapelusz, głaskałam po głowie, starałam się go uspokoić... Zaczął szybko chodzić po pokoju. Prawie biegał. Domagał się, żebym od tej chwili, bez jakichkolwiek tłumaczeń wobec Janszyna, została z nim tutaj, w tym pokoju... Mam też natychmiast porzucić teatr. [...]. Włodzimierz Władimirowicz nalegał, żeby wszystko stało się natychmiast albo wcale. Jeszcze raz odpowiedziałam, że tak nie mogę. [...]. Wyszłam, zrobiłam kilka kroków do drzwi frontowych. Rozległ się wystrzał. Ugięły się pode mną nogi, zaczęłam krzyczeć i miotać się po korytarzu, nie mogłam się zmusić do wejścia do pokoju. Zdawało mi się, że minęło bardzo wiele czasu, zanim zdecydowałam się wejść. Ale widocznie weszłam po chwili: w pokoju unosił się jeszcze obłoczek dymu od wystrzału. Włodzimierz Władimirowicz leżał na dywanie, z rozrzuconymi ramionami. Na piersi miał małą krwawą plamkę" *[Niemal nazajutrz po śmierci, zaczęto mówić o tym, że poetę zastrzelono. Zwolennicy tej teorii podają różne wersje zdarzeń, ale zgodnie twierdzą, że zabójstwa dokonali ludzie z Łubianki. Podobno w końcu września 1964 roku Połonska krążyła od redakcji do redakcji z nową wersją swoich wspomnień. A więc rankiem tego dnia przyjechała z Majakowskim do jego mieszkania na Łubiance. Taksówkarz czekał na nią - spieszyła się na próbę w teatrze o 10.30. Wieronika obiecała Majakowskiemu, że odejdzie od męża i pojechała do MCHAT-u. Z teatru wróciła na Łubiankę pieszo. W bramie zderzyła się z młodym człowiekiem w butach z cholewami. Tknięta złym przeczuciem wbiegła do mieszkania na trzecim piętrze. Władimir Władimirowicz już nie żył.  Ostatnio przeprowadzone badania (m.in. przez specjalistów z zakresu medycyny sądowej) odrzucają jednak te kusząco brzmiące hipotezy. ].

Zastrzelił się 14 kwietnia 1930 roku, w poniedziałek, o dziesiątej piętnaście z rewolweru otrzymanego kiedyś w prezencie od Agranowa. Zostawił list noszący datę 12 kwietnia, który opublikowano dopiero po trzydziestu pięciu latach:

Do wszystkich!

Nie przypisujcie nikomu winy za moją śmierć i, proszę, nie plotkujcie. Nieboszczyk okropnie tego nie lubił.

Mamo, siostry i towarzysze, wybaczcie - to nie sposób (innym nie radzę), ale nie mam wyjścia.

Lila - kochaj mnie.

Towarzyszu Rządzie, moja rodzina - to Lila Brik, mama, siostry i Weronika Witoldowna Połonska.

Jeżeli zatroszczysz się dla nich o jaką taką egzystencję - dziękuję.

Zaczęte wiersze proszę oddać Brikom, oni się połapią.

Jak to się mówi

    historia skończona

strzaskała się

    łódka miłosna

        o byt.

jesteśmy ze sobą

    Więc co nam

po czczych wypominkach

    bólów i krzywd?

Tym, co zostają - życzę szczęścia.

Włodzimierz Majakowski.

Już pod podpisem dodał kilka zdań (takie postscriptum) skierowanych do "towarzyszy wappowców" oraz Władimira Jermiłowa i prosił (znalazcę listu?, "wszystkich"?) o przeznaczenie dwóch tysięcy rubli, które znajdują się w biurku na zapłacenie zaległych podatków *[List trafił do folkloru i wkrótce żebracy śpiewali w pociągach: Towarzyszu rządzie, zlituj się nad moją mamą I białą lilią, siostrą. W szufladzie leżą dwa tysiaki, Niechaj inspektor finansowy ściągnie, A ja sobie spokojniutko umrę.].

Dochodzi druga.

    Pewno

    śpisz w najlepsze.

Droga mleczna

    noc

        srebrną Oką poi.

Nie spieszno mi.

    i niepokoić.

Jak to się mówi:

    zawalona sprawa.

Miłosna łódka

    rozbiła się o byt.

Wszystko już jasne.

    Po cóż więc zestawiać

listę

    wzajemnych

        przykrości i krzywd.

Niestety polskie przekłady (znane mi są dwa) sprawiły, że mniej widoczne stały się tak czytelne w oryginale różnice.

List:

Kak goworiat -

    "Incydient ispierczen",

lubownaja łodka

    razbiłas' o byt.

Ja s żyzn'ju w rasczotie,

    i nie k czemu pierieczen'

wzaimnych bolej,

    bied

        i obid.

Poemat:

Uże wtoroj. Dołżno byt', ty legła.

W noczi Mleczput' - sieriebrianoj Okoju.

Ja nie spieszu, i mołnijami tielegramm

Mnie niezaczem tiebia budit' i biespokoit'.

Kak goworiat -

    "Incydient ispierczen",

lubownaja łodka

    razbiłas' o byt.

S toboj my w rasczotie,

i nie k czemu pierieczen'

wzaimnych bolej,

    bied

        i obid.

Pogrzeb odbył się w czwartek. Zgodnie z obowiązującą bolszewicką hierarchią funeralną ciało zasłużonego dla rewolucji twórcy powinno zostać przewiezione do krematorium na lawecie, ale ponieważ Majakowski popełnił samobójstwo - trumnę (za krótką, ciało zostało do niej wciśnięte) ustawiono na ciężarówce udekorowanej przez wybitnego przedstawiciela konstruktywizmu Władimira Tatlina. Za kierownicą usiadł znany reportażysta Michaił Kolcow. W ceremonii pożegnania nie uczestniczyli przywódcy partyjni, nie było też Wieroniki Połonskiej.

Tego samego dnia do tego samego krematorium przywieziono zwłoki J. Antenowej i jej czteroletniej córki. Wielbicielka poezji autora O tym na wieść o jego śmierci zabiła dziecko i siebie. Kilka dni później rozeszła się w Moskwie pogłoska o samobójstwie Brik. Fałszywa. Mężczyzna, dla którego to zrobi, dopiero miał się urodzić.

Chciałbym jednak wierzyć, że Majakowski, przystawiając lufę rewolweru do piersi, czuł się przede wszystkim odtrąconym kochankiem, a nie ideowym frustratem. Od pijanych Fadiejewów są mi bliższe biedne Lizy i wyczekujące na swój pociąg Anny.

Do Francji Tatiana Jakowlewa powróciła z Polski już sama, przeprowadziła rozwód i później została żoną Alexa Libermana, w latach sześćdziesiątych-siedemdziesiątych dyrektora artystycznego miesięcznika "Vogue". Zmarła w USA.

Trzy lata po śmierci Majakowskiego Wieronika Połonska rozwiodła się z Janszynem. Nie zrobiła wielkiej kariery. "Oglądałem w tych dniach - pisał 18 maja 1930 roku Michaił Priezient - na scenie Teatru Artystycznego [MCHAT-u - T K.] W.W. Połonską i nie zrozumiałem Majakowskiego".

Ostatnią namiętnością tej niestarzejącej się kobiety był "[...] znany reżyser filmowy, człowiek oryginalny i utalentowany. Szczerze się zachwycał zdumiewającą kobietą, po prostu był nią oczarowany, ale, oczywiście, nie mógł odpowiedzieć pełną wzajemnością, tym bardziej że w tym czasie kobiety - nie tylko stare, ale też młode - przestały go interesować..." Gdy skazano go za homoseksualizm na cztery lata łagru, to Lila Juriewna wysyłała mu kawę, koniak, czekoladę z paryskich paczek siostry. Za sprawą jej zabiegów zwolniono go rok wcześniej. Brik zamówiła w znanej firmie siedem cudownej piękności sukienek. Sądziła, że tym razem w ciągu tygodnia go uwiedzie. Reżyser przyjechał. Gorąco podziękował za pomoc. I po kilku dniach odjechał, nie obejrzawszy nawet wszystkich kreacji starszej pani. Po jego odjeździe załamała się. Na domiar złego upadła i doznała skomplikowanego złamania kości biodrowej. W tym wieku może to oznaczać śmierć, ale znajomi twierdzą, że gdyby Lili na tym zależało, to znalazłaby w sobie dość sił, by żyć. Wciąż zresztą czekała na powrót reżysera, który pisał pełne współczucia listy, ale nie przyjeżdżał. Któregoś dnia straciła więc wszelką nadzieję i nie chciała już żyć. Popełniła samobójstwo z miłości.

W pożegnalnym liście poleciła rozsypać swoje prochy w Pieriediełkinie. Padły też tam słowa o ostatniej miłości - do "Wasi" (czyli Wasilija Kataniana). Napisanie każdego kolejnego słowa przychodziło jej z coraz większym trudem, to dawał o sobie znać powtórzony za Marilyn Monroe nembutal. Ostatnie litery były już prawie nieczytelne.

Dwanaście lat później zmarł Serge Paradżanow *[Serge (Sarkis, Siergiej, Serhij) Paradżanow (1924-1990) - ormiański reżyser filmowy (Cienie zapomnianych przodków, Kwiat granatu / Barwy granatu) i malarz; trzykrotnie aresztowany i więziony (1947, 1971, 1982); w akcie oskarżenia z roku 1971 obwiniono go m.in. o homoseksualizm (do legendy przeszło zdanie: "Siergiej Paradżanow zgwałcił członka KPZR") i skazano na 4 lata łagru (przebywał w zonie na Ukrainie). Gdy czasopismo "Tieatr" opublikowało po raz pierwszy w Rosji Zmartwychwstanie Majakowskiego (wcześniej ukazało się w Monachium), to oburzony Paradżanow wszystkiemu zaprzeczył i napisał do redakcji: "Lila Juriewna - najwspanialsza z kobiet, z którymi zetknął mnie los - nigdy nie była we mnie zakochana [...]. Nasze stosunki były zawsze czysto przyjacielskie. [...] Nie było żadnych specjalnych sukienek na spotkanie ze mną [...]". ]. Jej ostatnia, nieodwzajemniona miłość.

MICHAIŁ BUŁHAKOW

OSOBY

Michaił Bułhakow (1891-1940) - prozaik, dramaturg.

Wiera (1892-1972), Nadieżda (1893-1971), Warwara (1895-1954), Nikołaj (1898-1966), Iwan (1900-1969) i Jelena (1902-1954) Bułhakowowie - rodzeństwo Michaiła Bułhakowa.

Tatiana Łappa (1892-1982), primo voto Bułhakowa, secundo voto Kiselhof pierwsza żona (1913-1924) Michaiła Bułhakowa.

Lubow Biełosielska-Biełoziorska (1895-1987), primo voto Wasilewska, secundo voto Bułhakowa - druga żona (1925-1932) Michaiła Bułhakowa.

Jelena Nuhrenberg (1893-1970), primo voto Niejołowa, secundo voto Szyłowska, tertio voto Bułhakowa - trzecia żona (1932-1940) Michaiła Bułhakowa.

Ta historia zaczyna się od kokainy wąchanej latem 1913 roku przez studenta medycyny uniwersytetu kijowskiego.

Nie, wcześniej była rodzina profesora akademii duchownej Afanasija Bułhakowa, którego dom pachniał na pewno uczonością, solidnością, lampką oliwną, świeżo wypastowanymi podłogami i niedzielnymi obiadami. Zblazowany pierworodny Michaił, kontestując świat ojca (oczywiście na miarę ukraińskiej metropolii końca pierwszej dekady dwudziestego stulecia), odkrywał - jak późniejsi hipisi - inne zapachy. Owoców zakazanych. Romansów (nie romansików czy flirtów) i narkotyków (nie soft, lecz hard).

Zimą 1920 roku Bułhakow zachorował na tyfus. Uratowała go żona, która na kijowskich bazarach zamieniała kolejne cząstki swego złotego łańcuszka na żywność i leki. Kiedy Michaił odzyskał przytomność, to miał jej za złe, że nie wywiozła go z wycofującymi się na Krym białymi. A przecież takiej podróży, jako lekarz musiał sobie z tego zdawać sprawę, nie przeżyłby. Na domiar złego wtedy też chyba we Władykaukazie, w dwudziestym albo w dwudziestym pierwszym roku, zdesperowana Tatiana musiała sprzedać ich obrączki. To był zły omen. To był początek końca ich małżeństwa.

Dochodzi do pierwszego rozstania: ona - wyjeżdża do Moskwy, on - początkowo jest pochłonięty planami ucieczki z bolszewickiej Rosji (Tyflis-Batumi-Konstantynopol), ale 28 września 1921 roku pojawia się nieoczekiwanie pod cerkwią Wasyla Błogosławionego, a nie Hagia Sophią. Wkrótce zapuka do drzwi zaskoczonej Tatiany ("Kiedy przyjechałam do Moskwy, zrozumiałam, że z Miszą się więcej nie zobaczę i że powinnam odnaleźć mamę i siostrę"). Wkrótce znów zamieszkają razem. Na dwa, może trzy lata.

Ich małżeństwo reanimował komunizm wojenny. Wspólnie łatwiej można było przeżyć pierwsze, te najgorsze, głodne tygodnie i poczuć smak nieznanych wcześniej radości. "[...] W tym miesiącu - pisał do matki - już jakoś z Tasią jadamy, mamy zapas kartofli, ona zreperowała sobie pantofle, zaczynamy kupować drzewo itp. [...]. Taśka szuka pracy ekspedientki, co jest bardzo trudne [...]. Biedna Taśka musi wychodzić ze skóry, gniotąc ziarna żyta obuchem od siekiery i szykując obiady z byle czego. Ale to zuch kobieta!".

Zrozumiał więc, że jego małżeństwo nie ma najmniejszych szans na przetrwanie NEP-u. W Nowej (nowej!) Polityce Ekonomicznej nie było miejsca na stare sentymenty i przedwojenne żony. A pani Tatiana była jak najbardziej demode: pachniała prowincją, środkami dezynfekującymi i traumatyczną przeszłością. Pani Tatiana była Kopciuszkiem, któremu nie dane było zostać księżniczką. Pani Tatiana była - co tu kryć - po prostu niekompatybilna. Została więc najpierw lojalnie uprzedzona: "Miej na względzie, że jeśli spotkasz mnie na ulicy z damą, udam, że ciebie nie znam". Spotykała i poznawała, ale dostała kolejną szansę - w ich mieszkaniu zaczęła bywać pewna Luba, która jak najbardziej była trendy (uczyła Tanie fokstrota), miała światowe maniery i dlatego Michaił zaproponował:

- Niech Luba mieszka z nami.

- Jak to? W jednym pokoju?

- Ale przecież nie ma gdzie mieszkać.

Małostkowa Tatiana ("bo to zła kobieta była") nie wiedzieć dlaczego nie zgodziła się i postawiła męża w sytuacji bez wyjścia. Doszło do kilku rozmów w atmosferze niekoniecznie wzajemnego zrozumienia i do podjęcia jednej decyzji niekoniecznie wspólnej: "W kwietniu, w 1924 roku mówi: «Rozwiedźmy się, tak mi będzie wygodniej, dlatego że służbowo muszę się spotykać z kobietami...»" [...]. Mówi: «Żebyś nie była zazdrosna»". Nie przeczę - jestem zazdrosna. Mówi, że jest pisarzem, i że jest mu potrzebne natchnienie, a ja na wszystko powinnam patrzeć przez palce. Tak że i skandale były, i w fizjonomię go raz gwizdnęłam. I rozwiedliśmy się"; "Rozwiedliśmy się w kwietniu 1924 roku. «Wiesz, mi jest po prostu wygodniej mówić, że jestem kawalerem. A ty się nie martw - wszystko zostaje po staremu. Po prostu rozwiedziemy się formalnie». - «To znaczy, że znów będę Łappa?» - spytałam. «Tak, a ja Bułhakowem». Ale nadal mieszkaliśmy razem na Bołszoj Sadowoj...".

Po wojnie domowej znalazła się wraz z mężem Ilią Wasilewskim (1883-1938) na emigracji we Francji (przebyła drogę wielu tysięcy Rosjan: Odessa-Konstantynopol-Marsylia-Paryż). Występowała jako tancerka w stołecznych kabaretach (min. w Folies-Bergere), współpracowała z prasą emigracyjną. Znad Sekwany przeniosła się na krótko nad Sprewę, by ostatecznie w 1923 roku powrócić do kraju. "[...] Wasilewska -wspominał pisarz Jurij Slozkin - przypatrywała się wszystkim mężczyznom, którzy mogliby pomóc w budowaniu jej przyszłości. [...]. Bułhakow nawinął się w samą porę". Dla niej więc NEP także oznaczał nową politykę matrymonialną: w 1924 roku rozwiodła się ze swoim pierwszym mężem i była otwarta na propozycje Michaiła Afanasiewicza.

Po rozwodzie z Bułhakowem Tatiana Łappa była przez niemal dziesięć lat z pediatrą Aleksandrem Krieszkowem, a tuż po drugiej wojnie światowej wyszła za mąż za adwokata Dawida Kiselhofa.

Bułhakow, jak na gentlemana przystało, nie zapominał o swojej ex. "Pomagał jej trochę finansowo - twierdzi dobrze poinformowana Marietta Czudakowa - czasem nietaktownie przekazywał pieniądze przez drugą żonę [...], ale mógł powiedzieć: «W tym miesiącu nic ci nie dam, musiałem zapłacić za skrobankę Luby». Nie chciał mieć dzieci, uważał, że ma złe geny" *[Ojcowskie uczucia budziła w nim najmłodsza siostra, Jelena. Kiedy zakochał się w niej podobno stawiający pierwsze kroki na arenie literackiej Walentin Katajew, to oburzony Michaił Afanasiewicz wycedził: "Trzeba mieć środki, żeby się żenić". Tę oczywistą dla Bułhakowa prawdę wyartykułowała dziś w jednej ze swych piosenek grupa "Leningrad": "Kogda niet dienieg - niet lubwi" / "Bez pieniędzy nie ma miłości".].

Na szczęście niechęć władz rekompensowały Bułhakowowi rosnące zastępy panien i pań - bo wtedy zakochiwano się w pisarzach i śpiewakach operowych, jak wcześniej w rycerzach i kawalergardach, a później w aktorach filmowych, muzykach rockowych, sportowcach i ochroniarzach - które się w jego obecności realizowały (czy raczej, on je realizował) i raz po raz łamały dla niego serce. Rozgoryczona Biełoziorska pisała we wspomnieniach: "Przychodziły też dziewczątka literackie. Mnie, zdarzało się, ledwie się kłaniały, jako że widziały we mnie przeszkodę na drodze do swego ewentualnego szczęścia. [...]. Jednocześnie z wciąż rosnącą popularnością M. A. jako pisarza, narastało zainteresowanie nim ze strony kobiet, z których wiele (nomina sunt odiosa) przejawiało aż nazbyt dużą natarczywość...". A niemniej urażony jej siostrzeniec nie omieszkał dodać, iż "[...] w opinii współczesnych Michaił Afanasiewicz lubił i potrafił zalecać się do kobiet, poznając je, prędko się zapalał i równie prędko chłódł, co stwarzało dodatkowe trudności w życiu rodzinnym".

Musiał więc nadejść taki dzień, a może taka noc, kiedy Bułhakow kolejny raz rozejrzał się egzystencjalnie po swoim życiu i przeżył deja vu. Znów się rachunek nie zgadzał. Znów tych pań do pławienia się w blasku jego sławy było za dużo. Znów o jedną.

Tamtego dnia albo tamtej nocy wreszcie sobie uświadomił, że żona nr 2 nie rozumie go od pewnego czasu, ponieważ - jak pięknie pisze Marianne Gourg - "wesoła, ekstrawertyczna, przedsiębiorcza, obdarzona odwagą, optymizmem i niebywałą energią, Lubow Jewgieniewna nie była w stanie ocenić głębi kryzysu duchowego i egzystencjalnego, w jakim znajdował się jej małżonek". Teraz już - to wtedy też, tamtego dnia albo tamtej nocy, spłynęła na niego ta urzekająca w swej prostocie prawda - "wsparcie duchowe" zawdzięczał Jelenie Siergiejewnie Szyłowskiej, to ona była "[...] jego powiernicą, inspiratorką i ostoją. Urzekająca, obyta towarzysko, bliska środowisku teatralnemu [...]".

W 1918 roku dwudziestopięcioletnia Jelena Nuhrenberg (ros. Niurienbierg) wyszła za mąż za Jurija Niejołowa, adiutanta dowódcy 16 armii N. Sołoguba. W jej sztabie służył Jewgienij Szyłowski (1889-1952), któremu spodobała się piękna Helena i to on sprawił, że nieszczęsnego adiutanta przeniesiono z Frontu Zachodniego na Południowy. Bez żony oczywiście. Następnie przeprowadzono rozwód (1920) i we wrześniu 1921 roku pani Niejołowa została panią Szyłowską. Urodziła mu dwóch synów (Jewgienija-juniora, 1921-1957 oraz Siergieja, 1926-1975) i była świadkiem błyskawicznej kariery nowego męża w Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej (w 1928 roku został szefem sztabu Moskiewskiego Okręgu Wojskowego w stopniu komdiwa, czyli - by pozostać przy tradycyjnym nazewnictwie - generała-lejtnanta).

A jednak jeszcze chcą ratować swoje małżeństwa, jeszcze chcą być rozsądni i odpowiedzialni. Sądzą, że gdy przestaną się widywać, to zabiją tę miłość. Banał.

Dwadzieścia miesięcy później spotykają się przypadkiem na ulicy i powtarzają słowa wszystkich kochanków świata: "Nie mogę bez Ciebie żyć" (on), "Ja też" (ona). Banał.

Umawiają się, spotykają się. Banał.

O ich romansie dowiadują się Biełoziorska i Szyłowski. Banał. Cała reszta niekoniecznie już jest taka banalna.

Lubow zareagowała spokojnie - od jakiegoś czasu miała pomysł na życie bez Michaiła (i nie był to bynajmniej Klub Byłych Żon założony wspólnie z Tatianą Łappą), Jewgienij wpadł w szał - zawalił się jego świat. Odnalazł Bułhakowa i "w czasie rozmowy [...], nie mogąc się opanować, wyciągnął pistolet. Bułhakow zbladł i powiedział (Jelena Siergiejewna przekazywała jego cichą, wstrzemięźliwą intonację): «Chyba nie będzie Pan strzelać do bezbronnego. Pojedynek - proszę bardzo!»" Ale to był rok 1931, a nie 1837 i zdradzani mężowie już nie musieli niczego udowadniać sobie i światu.

W spotkaniach kochanków następuje kolejna dłuższa przerwa. Wypełnia ją dramatyczna korespondencja w trójkącie: Bułhakow - Szyłowski - Jelena. Wszystko się rozstrzygnęło we wrześniu 1932 roku. "Drogi Jewgieniju Aleksandrowiczu - pisał szóstego Bułhakow do Szyłowskiego - spotkałem się z Jelena Siergiejewną na jej prośbę i wyjaśniło się dlaczego. Kochamy się równie mocno jak w przeszłości. I chcemy się pobrać". Nie wiedział, że adresat - już pogodzony z odejściem żony - trzy dni wcześniej wysłał list do teściów: "Drodzy Aleksandro Aleksandrowno i Siergieju Markowiczu! Kiedy otrzymacie ten list, my z Jelena Siergiejewna już nie będziemy mężem i żoną. Chciałbym, żebyście Państwo dobrze zrozumieli, co się wydarzyło. Ja o nic Jeleny Siegiejewny nie obwiniam i uważam, że postąpiła słusznie, i uczciwie. Nasze małżeństwo, tak szczęśliwe w przeszłości, dotarło do swego naturalnego kresu. Wyczerpaliśmy siebie, każde dając drugiemu to, do czego było zdolne i w przyszłości (nawet, gdyby się nie rozegrała cała ta historia) byłoby monotonnie, wspólne życie bardziej z przyzwyczajenia niż z rzeczywistej, wzajemnej potrzeby jego kontynuowania. Skoro w Lusi zrodziło się poważne i głębokie uczucie do innego człowieka - to postąpiła słusznie, nie czyniąc z tego ofiary".

I jeszcze ostatnia wspólna decyzja: starszy syn pozostanie z ojcem, młodszy - odejdzie z matką.

Tymczasem - dodam dla porządku - w 1931 roku towarzysz Szyłowski szczęśliwie dla siebie został przeniesiony na mniej eksponowane stanowisko kierownika katedry w Akademii Sztabu Generalnego i ominęły go represje, które sześć lat później dotknęły wielu wyższych dowódców Armii Czerwonej (m.in. Tuchaczewskiego, Jakira i Bluchera). A może zresztą powód był zupełnie inny: po rozwodzie z Jeleną ożenił się z Marianną, córką stalinowskiego faworyta i przy okazji wziętego pisarza hrabiego Aleksieja Tołstoja. W roku 1937 żona Marianna mogła odegrać rolę glejtu, polisy ubezpieczeniowej na życie.

Michaił Bułhakow też nie podzielił losu innych znanych pisarzy (Klujewa, Mandelsztama, Pilniaka czy Babla) i choć zaszczuty, to jednak przeżył lata trzydzieste bez aresztowania, Łubianki, przesłuchań, tortur, Kołymy, łagrów. Wiadomo, kiedy zmarł, gdzie zmarł i co było przyczyną śmierci. Jak na stalinowską Rosję, to dużo. Trzeba było mieć dużo szczęścia i dobrze notowanego anioła stróża. Takiego, jak Jelena Nuhrenberg.

Od 1 września 1933 roku pani Bułhakowa zaczęła prowadzić dziennik, któremu najwyraźniej patronowała Anna Dostojewska. Tamta pisała o "biednym Fiedi", ta o "biednym Miszy". Obie w swoich codziennych notatkach usunęły się w cień, obie apoteozowały męża i obie były bardzo dyskretne. Jelena, chyba nieświadomie, wręcz powtarzała gest swojej wielkiej poprzedniczki - zamazywała tuszem fragmenty listów pisanych do niej przez Michaiła Afanasiewicza (niekiedy pozostawały nieistotne strzępy myśli, słów, zdań: "Przestań biegać po rynku za ogórkami i jajami!! Siedź w cieniu!", 19 czerwca 1938; "Wczoraj w nocy otrzymałem Twoją widokówkę z 6-go i w niej czegoś nie zrozumiałem [...]", 8 sierpnia 1938). Powodowała nią - o tym warto pamiętać - nie tylko pruderia. Pojęcie prywatności korespondencji było obce moralności komunistycznej, a było tyle gorących serc, niecierpliwych rąk i służbowych oczu gotowych przyłapać autora listu na zdradzie Josifa Wissarionowicza S., partii i narodu. "Słyszałem - pisał świadom tego wszystkiego Bułhakow do żony (15 czerwca 1938) - że miałaś w zwyczaju palić listy. Jeśli teraz zrezygnowałaś z tego zwyczaju, to w każdym razie mam nadzieję, że moje epistoły nie leżą na kredensie obok jajek?".

Bułhakowa cierpliwie znosiła mężowskie neurozy, depresje, lęki i wcale nie wyimaginowane poczucie zagrożenia (13 października 1934: "U M. A. źle z nerwami. Lęk przestrzeni, samotności") i próbowała za wszelką cenę - to nie figura retoryczna - zapewnić odrobinę kruchej normalności w oceanie masowego szaleństwa (1 stycznia 1937: "Nowy Rok witaliśmy w domu. [...]. Daj Boże, żeby 1937 rok był szczęśliwszy od minionego!", 1 kwietnia 1937: "A w dzień [...] nadeszło zaproszenie na bal maskowy do ambasady amerykańskiej, urządza córka ambasadora. Jakże to niewiele ma wspólnego z naszym nastrojem!").

To dzięki niej ("troskliwej i subtelnej pani domu") "życie prywatne pisarza jest szczęśliwe", mają "prawdziwy dom", "założone i utrzymane we wzorowym porządku archiwum", "prowadzą dość ożywione życie towarzyskie".

Potomni docenili jej heroiczne poświęcenie, mozolne starania, codzienną krzątaninę i Jelena "[...] stała się częścią legendy o Bułhakowie". Niemal nazajutrz po jego zgonie.

Śmiertelna choroba po raz pierwszy dała o sobie znać 14 sierpnia 1939 roku. Tego dnia u powracającego z Gruzji pisarza nastąpiło gwałtowne pogorszenie wzroku. Kolejny atak nastąpił miesiąc później, 11 września w Leningradzie. Diagnoza potwierdziła najgorsze przypuszczenia chorego - nerczyca (zespół nerczycowy nefroza). Mężczyźni z rodu Bułhakowów (m.in. ojciec Michaiła) umierali na nią dobiegając pięćdziesiątki.

Zaglądają do niego przyjaciele i wrogowie. Odwiedził go też Walentin Katajew, którego przed laty zniechęcał do ożenku ze swoją siostrą.

Powiedział jak zwykle:

- Jestem stary i ciężko chory.

- Niestety, nic innego nie mogę zaproponować - powiedział, wyciągając zza okna butelkę zimnej wody.

Stuknęliśmy się i wypiliśmy po łyku. Z godnością znosił swoją biedę.

- Niedługo umrę - powiedział beznamiętnie.

Zacząłem mówić to, co zwykle mówi się w takich sytuacjach, przekonywać, że jest przewrażliwiony, że się myli.

- Mogę nawet powiedzieć, jak to będzie - przerwał mi. - Będę leżał w trumnie i kiedy zaczną mnie wynosić, zdarzy się tak: ponieważ schody są wąskie, więc moją trumnę zaczną przekręcać i jej prawy róg uderzy w drzwi Romaszowa, który mieszka piętro niżej.

Stało się, jak przepowiedział. Róg jego trumny uderzył w drzwi Borysa Romaszowa... .

10 marca 1940 roku Bułhakowa zapisała w dzienniku: "16.39. Misza zmarł". Od tej chwili przez trzydzieści lat będzie Wdową, którą Anna Achmatowa umieści - m.in. obok Nadieżdy Mandelsztamowej - w gronie "wzorowych". Tych, które nie pozwalały Rosji zapomnieć o zmarłym mężu i jego twórczości.

Uchwała Politbiura KC WKP(b) o ukaraniu AA. Fadiejewa

23 września 1941 r.

[...]

Na polecenie Sekretariatu KC WKP(b) Komisja Kontroli Partyjnej rozpatrzyła sprawę sekretarza Związku Pisarzy Radzieckich i członka KC WKP(b) tow. Fadiejewa AA. i stwierdziła, że tow. Fadiejew AA. po powrocie z delegacji na front otrzymał zadanie od Informbiura, nie wykonał go i przez siedem dni pił, nie wychodząc do pracy, ukrywając miejsce swojego pobytu. W trakcie wyjaśnienia ustalono, że pijaństwo odbywało się w mieszkaniu artystki Bułhakowej.

Mniejsza o styl anonimowego autora (anonimowych autorów?) uchwały, mniejsza o błędne nazwanie Bułhakowej "artystką" i mniejsza o karę wymierzoną uzależnionemu od alkoholu pisarzowi (nagana). Ważny jest tu sam fakt wspólnego spędzenia tygodnia przez pana F. i panią B.

Zrodziła się też plotka, że Jelena może jeszcze nieco wcześniej (może nawet za życia męża), a może nieco później została kochanką mężczyzny, który kochał dzieci, przyjaźnie się uśmiechał, był właścicielem uwodzicielskich wąsów i mówił po rosyjsku z zabawnym gruzińskim akcentem. "Gdyby nagle ktoś mówił takie rzeczy o poetce Annie Achmatowej, nie uwierzyłabym w to - twierdzi Marietta Czudakowa - ale gdyby dotyczyło to Jeleny Siergiejewny, odpowiedziałabym co innego, a mianowicie: gdyby nagle pojawiła się możliwość zostania kochanką Stalina, nie namyślałaby się ani chwili, gdyby to miało poprawić sytuację pisarza. W tamtych czasach wiele kobiet nie miało żadnych zahamowań, niektóre wręcz marzyły o tym, by związać się ze Stalinem". O tym, że sekretarzowi generalnemu, jak wcześniej cesarzowi, kobieta z kindersztubą nie powinna odmawiać, wiedziała cała Rosja. Byli też tego świadomi, jak sądzę, i Bułhakow, i Puszkin. I oczywiście ich małżonki.

Jest takie żartobliwe rosyjskie powiedzonko, które mówi o tym, że można kogoś pokochać do postielnoj stiepieni, czyli do sytuacji łóżkowej. Ten bon mot w interpretacji Jeleny Siergiejewny zyskał inny, tragiczny wymiar - miała w sobie tyle miłości do Michaiła Afanasiewicza, że dla jego dobra (czy bardziej patetycznie: dla dobra sprawy) zostawała kochanką innych mężczyzn. "Żona Bułhakowa - raz jeszcze oddaję głos Czudakowej - była kobietą bez skrupułów. Mówię to z całą odpowiedzialnością, ponieważ dobrze ją znałam. Była osobą znaną, silną, interesującą, głęboko uczciwą. Sama mi jednak powiedziała: «Marietto, aby opublikować Miszę, musiałam ze wszystkimi pójść do łóżka»". Bo te największe miłości wymagają największych poświęceń - są więc albo po grób (jednego lub obojga kochanków), albo aż po łóżko (kogoś trzeciego).

Tak trudno teraz sobie wyobrazić, że Szyłowska mogła nigdy nie poznać Bułhakowa, nie zakochać się w nim, nie wyjść za niego za mąż i nie zostać przykładną wdową. A przecież, gdyby w latach dwudziestych nie została tajnym współpracownikiem OGPU (które w następnym dziesięcioleciu przekształcono w NKWD), albo gdyby otrzymała inne zadanie do wykonania, to karnawał roku 1929 żegnałaby w towarzystwie innego obiektu. Ani ona, ani jej przełożeni nie przewidzieli jednak w przyjętym scenariuszu, że z czasem miłość służbowa ustąpi miejsca autentycznemu uczuciu.

Zakochana agentka (a imię jej - Mata, a second name jej - Hari) Jelena Siergiejewna - zgadzam się z Czudakową - uratowała Bułhakowa. Miała być aniołem śmierci, a została aniołem stróżem i siostrą miłosierdzia zarazem.

Nie wiem, czy Michaił Afanasiewicz - któremu finansowo marnie się wiodło w latach trzydziestych - zastanawiał się chociaż przez chwilę, jak jego żona zdobywa pieniądze na futra, drogą odzież, markowe obuwie, flakony drogich perfum ("Guerlain", "Chanel"), wystawne przyjęcia, czyli na dostatnie życie na poziomie niedostępnym dla większości Rosjan i dlaczego NKWD toleruje ich kontakty z cudzoziemcami (zwłaszcza dyplomatami amerykańskimi). Może uznał, że są takie pytania, których lepiej nie zadawać. Tym bardziej gdy odpowiedź na nie jest taka oczywista i taka bolesna.

Nie żyje też już Tatiana Łappa, i Lubow Biełosielska-Biełoziorska nie żyje, i nie żyją wszystkie panie podkochujące się w Bułhakowie. I tylko dwie obrączki ożywają co jakiś czas na palcach nowych właścicieli.

OSIP MANDELSZTAM

OSOBY

Osip Mandelsztam (1891-1938) - poeta.

Olga Hildebrandt-Arbienina (1897-1980) - aktorka Teatru Aleksandryjskiego; malarka.

Olga Waksel (1903-1932) - poetka; miłość Osipa Mandelsztama.

Maria Pietrowych (1908-1979) - poetka; tłumaczka; burzliwa miłość (bez wzajemności) Osipa Mandelsztama.

Natalia Sztempiel (1908-1988) - nauczycielka języka rosyjskiego; ostatnia miłość Osipa Mandelsztama.

Dwie ikony, dwie legendy dwudziestowiecznej literatury rosyjskiej, dwa radzieckie życiorysy, dwoje ludzi uwikłanych w spór z Czasem. On - poeta represjonowany przez reżim; artysta, który w ostatnich latach życia poznał wszystkie kręgi piekła totalitaryzmu: aresztowanie (w maju 1934 i w maju 1938 roku), chorobę psychiczną (czająca się w murach Łubianki), samobójstwo (kiedy los zadrwił z człowieka skaczącego ze szpitalnego okna i zamiast śmierci ofiarował powrót do równowagi psychicznej), zesłanie, łagry, śmierć. Ona - przez szesnaście lat jego żona i przez czterdzieści dwa lata wdowa po nim,- kustosz jego twórczości ("Do 1956 roku pamiętałam wszystko - i prozę, i wiersze..."), która "[...] przez dziesiątki lat żyła w nieustającej ucieczce, przemierzając zapadłe kąty i prowincjonalne miasteczka wielkiego imperium, osiedlając się w coraz to nowym miejscu, by na pierwszy sygnał niebezpieczeństwa znowu się poderwać. Status osoby wyjętej spod prawa stawał się stopniowo drugą jej naturą. Będąc niewielkiego wzrostu i drobnej budowy, z biegiem lat jeszcze bardziej kurczyła się i wysychała, jak gdyby próbując zmienić się w coś nieważkiego, w coś, co w chwili ucieczki dałoby się łatwo ukryć w kieszeni. Nie posiadała dosłownie żadnego dobytku -żadnych mebli, dzieł sztuki, biblioteki. [...]. W okresie największej prosperity końca lat sześćdziesiątych i początku siedemdziesiątych, najcenniejszym przedmiotem w jej jednopokojowym mieszkaniu na peryferiach Moskwy był wiszący w kuchni na ścianie zegar z kukułką".

Przed poznaniem Nadieżdy życie intymne poety przebiegało pod znakiem anielskiej niewinności utrzymanej w konwencji soft. Wiemy, że w roku 1913 Osip podkochiwał się w Łarisie Reisner (1895-1926), ale uwiódł ją trzy lata później inny poeta - Nikołaj Gumilow, mąż Anny Achmatowej. A Mandelsztam w tym samym czasie - w romantycznej czarnomorskiej scenerii - "został oślepiony, porażony [...] urodą" trzynastoletniej Olgi Waksel. Piękna lolitka pochodziła ze szlacheckiej rodziny, grała na skrzypcach i fortepianie, pisała wiersze (wielki wpływ na rozwój jej talentu poetyckiego miały letnie miesiące lat 1916-1917, które spędziła u Maksimiliana Wołoszyna w - tak dobrze znanym także Marinie Cwietajewej - Koktebelu na Krymie), malowała, świetnie znała języki obce (francuski, angielski i niemiecki). Podobno była miłością życia Mandelsztama, na pewno (jak wcześniej Reisner) była miłością platoniczną. To dlatego Nadieżda mogła dumnie obwieścić: "Przede mną o niczym nie miał pojęcia. To ja go nauczyłam".

Zimę przełomu lat 1919/1920 spędzał poeta u Maksa w Koktebelu. Był - niczym uwielbiani przez niego Rzymianie - bardzo dzielny: już nie docierał do niego głos ukochanej i już wyznawał miłość pewnej Mai.

Zamieszkali ostatecznie w oficynie tzw. Domu Hercena na Bulwarze Twerskim 25 w pomieszczeniach, które świadczyły o tym, że lokatorzy albo nie radzą sobie w nepowskiej rzeczywistości (jak zresztą w każdej innej), albo też świadomie nie uczestniczą w radzieckiej mutacji wyścigu szczurów. Sama Nadieżda ich ówczesne ubóstwo tłumaczyła wyłącznie względami natury światopoglądowej (związanej z wyborem określonej filozofii życiowej), a nie ekonomicznej. To była cena - tłumaczyła - jaką płacił twórca w połowie lat dwudziestych za swoją nieobecność wśród budowniczych i piewców nowego ustroju, "oficjalna izolacja jeszcze się nie zaczęła, ale on sam się potrafił odizolować". Nieskory do ascetyzmu, rezygnował więc stopniowo ze swoich małych pragnień, pożądań, namiętności: ciepła południa, dobrze uszytego garnituru, butelki wytrawnego wina do obiadu, słodyczy, "rumianej bułeczki" i podobnych wyrzeczeń oczekiwał od żony. "[...] Mandelsztam - pisała we wspomnieniach - nie szczędził sił, żeby poskromić pragnienie [swojej towarzyszki życia - T. K.] urządzenia domu i marzenie, żeby było u nas jak u wszystkich. Prawdę mówiąc, trzymał mnie krótko, a ja odczuwałam przed nim lęk, ale nie dawałam tego po sobie poznać i wciąż próbowałam może nie zniknąć, ale wymknąć się bodaj na godzinkę... Znał mnie na wylot i łatwo czytał w moich myślach. Co w tym zresztą trudnego: jakież myśli może mieć dwudziestoletni głuptas! Przypominam sobie nędzne marzenia moje i kobiet mego pokolenia: domek czy raczej pokój w mieszkaniu komunalnym, kupka czerwońców - chociaż na tydzień do przodu, pantofelki i dobre pończochy. Kobiety, mężatki i sekretarki, wszystkieśmy miały bzika na punkcie pończoch" *[Motyw podporządkowania mężowi jest tu stale obecny: "Na Mandełsztama nie miałam nigdy najmniejszego wpływu [...]", "W Moskwie nie zdążyłam się nawet obejrzeć, jak mnie schwytał na arkan i okiełznał [...]", "Spoglądałam na wszystko oczyma Mandelsztama [...]". Warto też dodać, że autor Kamienia czuł się obco nawet w kręgu twórców potencjalnie sobie najbliższych: w mieszkaniu Bułhakowów (gosposia, bona) i na pieriediłkinowskiej daczy Pasternaków dostrzegł nadmierne przywiązanie do "burżuazyjnego" standardu życia.]. Osip, jak wszystko na to wskazuje, ostatecznie przekonał Nadieżdę. "Pokój, w którym mieszkał - duży i jasny - był zupełnie pusty - zanotował Nikołaj Czukowski (syn znanego także w Polsce Kornieja), który latem 1922 roku odwiedził Mandelsztama - Ani stołu, ani łóżka. W rogu stał duży, wysoki, drewniany kufer z otwartym wiekiem, a przy otwartym na oścież oknie stało jedno wiedeńskie krzesło. Na parapecie leżała kupka tytoniu. Zaproponował mi zrobić skręta i zapalić".

Wprawdzie zaskoczony Czukowski - według utartej opinii, tak powinien wyglądać pokój samotnego mężczyzny - zdawał się nie pamiętać o żonie gospodarza (stąd znamienne przejęzyczenie już w pierwszym zdaniu i posłużenie się liczbą pojedynczą), ale Mandelsztamowie mieszkali oczywiście razem. Więcej szczęścia miał opuszczający Rosję Gieorgij Iwanow, kiedy w sierpniu 1922 roku zajrzał na Bulwar Twerski, by pożegnać się z zaprzyjaźnionym poetą. Co prawda on także zastał tylko Osipa, ale za jakiś czas rozległy się na korytarzu czyjeś kroki. "To Nadia" - zaanonsował mąż. Tymczasem drzwi otworzył młody mężczyzna w brązowym garniturze, krótko ostrzyżony, z papierosem w ustach. Wyciągnął rękę do Iwanowa i wyraził radość ze spotkania: "Dzień dobry, George! Od razu pana poznałam". Skonsternowany gość - podobno po raz pierwszy zobaczył tak ubraną kobietę - długo nie mógł ukryć swego zakłopotania. Najwyraźniej zatem nic nie wiedział ani o tendencjach we współczesnej modzie damskiej (chłopczyce w spodniach stawały się nieodłącznym elementem europejskiego pejzażu kulturowego), ani tym bardziej o dyskretnie przemilczanym biseksualizmie właścicielki brązowego garnituru, która swoją inność zaakceptowała w wieku piętnastu-szesnastu lat.

Częsta jednak nieobecność pani Mandelsztam w ich moskiewskim mieszkaniu świadczyłaby o tym, że mężowi nie udało się wywalczyć wyłączności praw do jej libido. Na szczęście - dla siebie, dla Nadieżdy, dla ich małżeństwa - Osip zupełnie przypadkowo, po blisko dziesięciu latach, spotkał Olgę Waksel. Teraz żona poczuła się zagrożona: "W środku stycznia 1925 roku Mandelsztam spotkał na ulicy [nieprawda, do spotkania doszło już jesienią 1924 roku - T. K.] i przyprowadził do mnie Olgę Waksel [...]. Olga zaczęła codziennie przychodzić do mnie i spod mego nosa zabierała Mandelsztama. [...] Mandelsztam był naprawdę zakochany i niczego wokół siebie nie zauważał. To była jego jedyna [nieprawda - T. K.] namiętność w ciągu naszego wspólnego życia, ale wtedy poznałam, czym jest zerwanie". Gdy okazało się, że już nie ona jest muzą i nie jej są dedykowane nowe wiersze (we wspomnieniach jest wspaniałomyślna: "Boli mnie, że są, ale szanuję prawo Mandelsztama do własnego, zamkniętego przede mną świata, zachowałam je na równi z innymi") to zainscenizowała - według najlepszych wzorców zaczerpniętych z tandetnej literatury - melodramatyczne odejście: "[...] Zadzwoniłam do T, żeby przyszedł po mnie, spakowałam walizkę - przydało się, że praczka przyniosła bieliznę - i przygotowałam się do wyjazdu. Na stole leżał pożegnalny list, że odchodzę do T i że nigdy «do Ciebie nie wrócę»". Podobno właśnie wtedy wrócił nieoczekiwanie (dla kogo?) do domu Mandelsztam, nie dopuścił do odejścia żony i obiecał, że zerwie z Olgą.

Triumfująca Nadieżda nie wiedziała, że to Waksel podjęła wcześniej taką decyzję. Na ostatnie spotkanie została zaproszona do jakiegoś hoteliku. W pokoju stał stół nakryty do kolacji, w kominku płonęło drewno. Nie uległa romantycznemu nastrojowi. Powiedziała poecie, że już nie będzie u nich bywać. Błagał ją na kolanach o zmianę decyzji ("setny raz przekonywał, że nie może beze mnie żyć"). Wyszła i nigdy już nie pojawiła się u Mandelsztamów. Było to w marcu dwudziestego piątego roku. A potem w memuarach napisała: "Był wielkim poetą i pechowcem w życiu".

Olga bardzo źle znosiła życie. Była naznaczona piętnem śmierci. Kiedyś na Newskim Prospekcie spotkała ją znajoma i patrząc na suknię Waksel, powiedziała: "Takie kołnierzyki przestaną być modne...". Usłyszała w odpowiedzi: "A ja dożyję tylko do trzydziestki. Dłużej nie będę". Rewolucja przerwała jej edukację w pensjonacie dla szlachetnie urodzonych panien (w Smolnym?). Podjęła naukę w technikum budowlanym, a potem pracowała jako markarz na budowie, korektor w wydawnictwie, modelka, kelnerka w "Astorii". Zakochał się w niej wice-konsul Norwegii - młodszy od niej Christian Wistendal (Wistendahl?). 28 września 1932 roku wyjechała z nim do swojej nowej ojczyzny. Pisała stamtąd do matki w Leningradzie: "Dom jest bardzo piękny. Całuj Aśkę [syn z pierwszego małżeństwa z Arsienijem Smołewskim - T K.]. Otaczaj go opieką. Lutik". Była jesień. Czas życiowych katastrof, czas coraz tragiczniej odczuwanego osamotnienia. Najgorsza pora roku dla cierpiącej na depresję Waksel. 26 października 1932 roku w samo południe strzeliła sobie w usta. W ostatnim wierszu pisała:

Do końca, szczerze zapłaciłam

Za radość spotkań, pana spojrzeń czułość,

Za pana usta piękne, miasto pełne bólu,

Za postarzałą twarz - tak miłą.

A teraz pan wypije gorycz łez mych

W noce bezsenne wylanych powoli...

Z wersami mymi niech się pan mozoli,

I każdy wiersz domyśli, dojrzy, zmieli.

Zbyt ciasny raj, gdzie życie swoje trawię;

Zbyt słodkie jady, które ciągle zjadam.

Każdego dnia przerastam siebie sama

I cuda widzę - we śnie i na jawie,

Lecz to, co kocham - nie dla mnie, choć kusi,

I tylko jedno mogę: spać na zawsze

Lekko i jasno - ze spokojem patrzę,

Lekko i jasno: odejść i nie wrócić...

Mąż zmarł na atak serca półtora roku później. Miał 31 lat. Wiadomość o śmierci Olgi dotarła do Mandelsztamów dopiero w 1935 roku. Zupełnie przypadkowo. Nadieżda najpierw posmutniała, ale już po chwili - spoglądając czule na męża - rzuciła: "Lutik, Lutik!.. Nikomu nie potrafiła odmówić". Osip nigdy się nie dowiedział, że zmarła też pisała wiersze.

W roku 1926 dopadła Osipa Mandelsztama impotencja twórcza (wiersze miały powrócić w październiku trzydziestego roku w Tyflisie, w drodze powrotnej z Armenii), pozostało mu więc jedynie pisanie czułych słówek w kolejnych listach (np. 24 lutego 1930: "Kochany mój pisklaczku, Nadik malutki! Ciężko mi bez Ciebie, ale wstyd mi się skarżyć. To nic, kochana") i poszukiwanie wciąż nowych doznań erotycznych. Pogodzony już z homoseksualizmem żony (zapewne wziął sobie do serca jej dewizę życiową: "Jestem pewna jednego: nie można żyć razem, jeśli został zagubiony wewnętrzny związek [...]"), uczynił go ważnym elementem nowych praktyk seksualnych - teraz kobietom, które pożądał proponował grę miłosną we troje. "Kiedyś spóźniłam się na tramwaj - pisze powszechnie dziś ceniona literaturoznawczyni i memuarystka Emma Gerstein - i zostałam u nich na noc. [...]. Tego wieczoru Osip Emiliewicz stał się nieoczekiwanie agresywny, zaczął mnie niedwuznacznie napastować, podczas gdy Nadia mocno roznegliżowana skakała naokoło, nie zapominając jednak czujnie i wyczekująco obserwować, co nastąpi dalej. Ale dalej nic nie nastąpiło. Moja obojętność, brak reakcji, całkowita niechęć do uczestniczenia w tej grze, rozgniewały nie na żarty Osipa Emiliewicza". Mniej więcej po roku doszło do podobnej sceny: znów odjechał ostatni tramwaj, znów nieplanowany wcześniej nocleg, znów podniecony gospodarz i znów "nie" gościa. Zniecierpliwiona kolejną jej odmową, Nadieżda zaczęła opowiadać o ich wspólnej znajomej, "potrafiącej nocą zachować się przyzwoicie". Jeszcze przy innej okazji poeta zaproponował zaszokowanej tym podobno Emmie seans sadomasochistyczny. Sobie wyznaczył w nim rolę oprawcy, jej - ofiary, a żonie (w której życiu intymnym ważną rolę odgrywał także voyeuryzm, podglądactwo) - obserwatora chłonącego rozgrywające się wydarzenia.

Zarówno wyrastające z klimatów modernizmu fantazje erotyczne Osipa, jak i marzenia Nadieżdy o małżeństwie we troje były z całą pewnością kolejnymi parafrazami dobrze już znanej w Europie idei menage a trois. Takie związki (nie mające wiele wspólnego z banalnymi trójkątami) zyskały w Rosji popularność - zwłaszcza w kręgach artystycznych - już w latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego stulecia (Dmitrij Mierieżkowski - Zinaida Gippius - Dmitrij Fiłosofow) i przetrwały rewolucję (Osip Brik - Lila Brik - Władimir Majakowski).

Od mniej więcej trzydziestego roku w rozmowach (na razie tylko w rozmowach) Mandelsztamów pojawia się temat OGPU. Wtedy bowiem ich znajomy, Boris Kuzin, opowiedział o tym, jak to odmówił współpracy z tajną policją. Jego postawa zaimponowała zwłaszcza Nadieżdie, której ideałem stała się w tym czasie (może pod wpływem poezji męża) Rzymianka gotowa podążyć za swym ukochanym na śmierć. Odtąd w ich związku miłosnej egzaltacji miała towarzyszyć obywatelska, a pani Mandelsztam parokrotnie, przy różnych okazjach, namawiała Osipa do popełnienia - wzorem starożytnych - samobójstwa (już we dwoje). Ale on wciąż nad piękną i wzniosłą śmierć przedkładał pospolite i trywialne życie. Tym bardziej że w roku 1933 raz jeszcze się zakochał.

Znów szczęśliwie - znów bez wzajemności. Wybranką jego serca została wysoko ceniona poetka i tłumaczka, piękna i pełna gracji Maria Pietrowych. Przez rok zabiegał o względy rozczarowanej swoim pierwszym małżeństwem młodej kobiety (rozwiodła się w 1934 roku), przez rok toczył walkę o jej serce z Lwem Gumilowem (1912-1992, synem Anny Achmatowej i Nikołaja Gumilowa) i - co było przeżyciem ekscytująco perwersyjnym - własną żoną (nie wierzcie Nadieżdzie, gdy pisze: "Raz czy dwa wyszedł z domu i powitałam go klasycznym gestem: rozbiłam talerz i powiedziałam: «Ona lub ja»..."). Osip był dumny, że rywalizuje z dużo młodszym od siebie mężczyzną, dzieckiem cenionego przez siebie poety i usatysfakcjonowany tym, że Maria z dobrze mu znaną obojętnością reaguje także na zaloty jego żony. To Mandelsztamowie, a nie ona, dążyli do podtrzymania za wszelką cenę tej znajomości i to Mandelsztamowie, a nie ona, robili wszystko, by spędzić wspólnie noc.

Jakiś czas później Pietrowych, a w zasadzie to najpierw jej poezja, wywarła wielkie wrażenie na Aleksandrze Fadiejewie, ale tym razem historia potoczyła się już według innego scenariusza.

We wrześniu trzydziestego szóstego roku do ich woroneskiego mieszkania nieoczekiwanie powróciła normalność. Miała na imię Natalia, była nauczycielką języka rosyjskiego i była ciekawa, jak wygląda znany jej z lektur poeta: "Nadieżda Jakowlewna przyjęła mnie nieco zdumiona [...] i wprowadziła do pokoju. Osip Emiliewicz stał na środku pokoju i spoglądał na mnie z ciekawością". Ciekawość obojga została zaspokojona, oględziny wypadły pomyślnie i dwudziestoośmioletnia Natalia Sztempiel została zaakceptowana przez panią Mandelsztam w roli antidotum na stany depresyjno-lękowe męża. Już wtedy, podczas tej pierwszej wizyty Nieznajomej, Nadieżda (gdy minęło zdumienie) zrozumiała, że finał jest nieuchronny - tak niewiele młodych kobiet przekraczało próg ich domu, tak niewielu żywych klasyków znała prowincjonalna rusycystka. Sobie wyznaczyła rolę akuszerki rodzącej się miłości.

Z opublikowanych pół wieku później wspomnień i autobiografii 45 Natalii - nb. zupełnie pozbawionych wątków intymnych - wyłania się sielankowy mikrokosmos (bez kłótni i zazdrości), w którym dwie zaprzyjaźnione kobiety chronią geniusza przed złowrogą rzeczywistością: "Wiele spacerowaliśmy, szczególnie wtedy, kiedy nie na długo wyjeżdżała do Moskwy Nadieżda Jakowlewna. Osip Emiliewicz bardzo za nią tęsknił i pisał do niej wspaniałe listy. Oto jeden z nich [...]", "Zostałyśmy (Nadieżda Jakowlewna i ja) porwane na orbitę wewnętrznego, natężonego życia Osipa Emiliewicza i żyłyśmy nim, jego wierszami. Nowe wiersze były świętem, zwycięstwem, radością"; "Bardzo przywiązałam się do Mandelsztamów. Dla mnie Nadieżda Jakowlewna i Osip Emiliewicz byli całkowicie nierozłączni. Nie mogłam ich sobie wyobrazić osobno i które z nich kochałam bardziej - nie wiem", "Dobrze pamiętam lato 1937 roku, biały wysoki dom w cienistym sadzie, gdzie mieszkała wtedy Emma Grigoriewna Gerstein [....]. Przyprowadził mnie tu Osip Emiliewicz Mandelsztam. Staliśmy przy stole i [...] piliśmy wytrawne wino, zakąszając serem. Osip Emiliewicz był ożywiony. To były pierwsze miesiące «wolności». W maju 1937 roku pozwolono Mandelsztamowi opuścić Woroneż. [...]. Osip Emiliewicz i Nadieżda Jakowlewna zamieszkali na lato w Sawiełowie. W czasie letnich wakacji pojechałam do nich. [...]. Znalazłam potrzebną ulicę i dom; w oknie zobaczyłam Osipa Emiliewicza. Tajemniczo podniósł palec do ust, milcząc wyszedł do mnie, pocałował i wprowadził do domu. Nadieżda Jakowlewna też się ucieszyła", "Pół nocy wędrowaliśmy z Osipem Emiliewiczem wzdłuż brzegu Wołgi. Nadieżda Jakowlewna nie poszła z nami. Osip Emiliewicz opowiadał mi, jak żyli przez te dwa miesiące po wyjeździe z Woroneża, recytował wszystkie nowe wiersze. Wydaje mi się, że było ich dziesięć czy jedenaście", "Nadieżda Jakowlewna wysłała nas na targ po mięso. Pomysł ten był dość fantastyczny. Wtedy w ogóle nie zajmowałam się gospodarstwem, mięsa nigdy nie kupowałam, surowe mięso budziło we mnie wstręt. Osip Emiliewicz w tych sprawach nie był mądrzejszy ode mnie. Dość długo chodziliśmy wzdłuż straganów, na których leżały kawałki mięsa [...], nie wiedząc, co kupić. Osipa Emiliewicza ta czynność najwyraźniej znudziła i nie zauważyłam, jak zniknął. [...]. Podchodzę, stoi rozpromieniony obok jakiejś kobiety, która sprzedaje woskowe kaczęta: czerwone, zielone, żółte. «Kupmy je wszystkie». Problem z mięsem został rozwiązany".

"Słowa, słowa, słowa", które pozwoliły przemycić opowieść o Niej (Nadieżdzie) - często nieobecnej ("Wiele spacerowaliśmy, szczególnie wtedy, kiedy nie na długo wyjeżdżała do Moskwy Nadieżda Jakowlewna"), pochłoniętej dokuczliwą codziennością ("Nadieżda Jakowlewna wysłała nas na targ po mięso") i o Nas (Natalii i Osipie) - zakochanych, beztroskich ("Problem z mięsem został rozwiązany"), konspirujących ("Tajemniczo podniósł palec do ust, milcząc wyszedł do mnie, pocałował i wprowadził do domu"), wymykających się ukradkiem (por. też list Mandelsztama z 4 maja 1937 roku do żony: "Wczoraj nocą uciekłem od mamy [teściowej - T K], jak Hiszpanka od starej duenii. O 12 zapukali do okna Natasza i jej Boris. Mama spała. Wykradłem się i poszliśmy do Bristolu. Boris zamówił na troje kotlet wieprzowy, trzy pomarańcze i butelkę bordeawc. Pomarańczę przyniosłem mamie i położyłem pod poduszkę"), połączonych nocą ("Pół nocy wędrowaliśmy z Osipem Emiljewiczem wzdłuż brzegu Wołgi. Nadieżda Jakowlewna nie poszła z nami").

W 1938 roku, podczas ferii zimowych, Natalia odwiedziła mieszkających wówczas w Kalininie Mandelsztamów. Zapamiętała nastrój pogodzenia się z losem i to, że Osip - w zbyt obszernym, szarym garniturze ofiarowanym bodaj przez Walentina Katajewa - był zaabsorbowany podwijaniem nieustannie opadających nogawek ("Jakoś nikomu nie przyszło do głowy, że można je obciąć i podszyć"). To było ich ostatnie spotkanie.

"Nie wiem, gdzie jesteś. Czy mnie usłyszysz. Czy wiesz, jak kocham. Nie zdążyłam Tobie powiedzieć, jak Ciebie kocham. Nie umiem teraz też tego powiedzieć. Mówię tylko: Ciebie, Ciebie... Jesteś zawsze ze mną, i ja - dzika i zła, która nigdy nie umiała po prostu zapłakać - płaczę, płaczę, płaczę. To ja - Nadia. Gdzie jesteś? Żegnaj. Nadia".

Zachował się też list (wysłany) Osipa Mandelsztama - prawdopodobnie napisany między 20 a 30 października 1938 roku, prawdopodobnie we Władywostoku, prawdopodobnie ostatni - do swego brata Aleksandra: "Z Moskwy, z Butyrek etap wyjechał 9 września, przyjechaliśmy 12 października. Ze zdrowiem bardzo źle, jestem skrajnie wycieńczony, schudłem, jestem prawie nie do poznania, ale wysyłać rzeczy, produkty i pieniądze - nie wiem, czy jest sens. Spróbujcie jednak. Bardzo marznę bez rzeczy. Kochana Nadieńko, czy żyjesz, gołąbeczko moja? Ty, Szura, napisz mi o Nadi natychmiast. Tu jest punkt tranzytowy. Do Kołymy mnie nie wzięli. Chyba tu przezimuję. Kochani moi, całuję Was. Osia". Ostatni wiersz już został napisany, ostatni list już został wysłany i poeta zmarł. Prawdopodobnie - bo "nie opłakała ich Elektra / nie pogrzebała Antygona" (Z. Herbert, Wilki) - 27 grudnia. Na "paraliż serca i arteriosklerozę", jak podano oficjalnie. Wiadomość o śmierci męża dotarła do rodziny w styczniu 1939 roku. "Nadieżda Jakowlewna - pisze Natalia Sztempiel - poinformowała mnie o tym w liście. Mój Boże, jak ja płakałam! Nigdy nie płakałam tak gorzko. Wtedy opłakiwałam go jako człowieka. Nie myślałam o nim jako poecie [...]. Nie mogłam sobie wyobrazić Osipa Emiliewicza bez Nadieżdy Jakowlewny... Był taki bezradny w życiu. [...]. Zrozumiałam, że straciłam przyjaciela [...]", a Woroneż "[...] bez Mandelsztama stał się dla mnie martwy".

MARINA CWIETATEWA

OSOBY

Marina Cwietajewa (1892-1941) - poetka.

Ariadna (Ala) (1912-1975), Irina (1917-1920), Gieorgij (Mur) (1925-1944) Efronowie - dzieci Mariny Cwietajewej i Siergieja Efrona.

Anastasija Cwietajewa (1894-1993) - siostra Mariny Cwietajewej.

Piotr Jurkiewicz (1889-1968) - pierwsza miłość Mariny; mężczyzna jej życia.

Sofia Holliday (1896-1935) - aktorka.

Sofia Parnok, vel Parnoch (1885-1933) - poetka; kobieta życia Mariny Cwietajewej.

Jurij Zawadski (1894-1977) - aktor, reżyser; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Boris Biessarabow (1897-1970) - znajomy Mariny Cwietajewej; mężczyzna jej życia.

Emilij Mindlin (1900-1981) - literat; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Abram Wiszniak (1895-1943) - wydawca; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Aleksandr Bachrach (1902-1987) - krytyk literacki; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Mark Słonim (1894-1976) - krytyk literacki, redaktor naczelny ukazującego się w Pradze pisma "Wola Rossii"; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Konstantin Rodziewicz (1895-1988) - towarzysz broni Siergieja Efrona; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Boris Pasternak (1890-1960) - poeta, prozaik; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Rainer Maria Rilke (1875-1926) - poeta; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Nikołaj Groński (1909-1934) - poeta, zginął tragicznie w paryskim metrze; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Anatolu Steiger (1907-1944) - poeta; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Jewgienij Tagier (1906-1984) - historyk literatury; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Nikołaj Wiliam-Wilmont (1901-1986) - germanista; mężczyzna życia Mariny Cwietajewej.

Była nieuleczalnie chora na miłość. Była narkomanką, która musiała wyznawać miłość, która miłości wszystko podporządkowała, która spalała się w każdym uczuciu, by odrodzić się w następnym, i która całą prozę życia zepchnęła na margines poezji. Niewolnica miłości i poezji. Marina Cwietajewa.

W eseju Mój Puszkin, napisanym w setną rocznicę śmierci poety, opowiedziała o swoich wrażeniach sprzed lat, gdy po raz pierwszy oglądała fragmenty opery Eugeniusz Oniegin:

- Co ci się najwięcej podobało, Musiu? - matka po skończonym przedstawieniu.

- Tatiana i Oniegin. [...].

- Jak idiotka - ma sześć lat i zakochała się w Onieginie!

Myliła się. Nie w Onieginie się zakochałam, ale w Onieginie i Tatianie (i może w Tatianie trochę bardziej), w nich obojgu razem, w miłości. I nic potem nigdy nie napisałam nie zakochawszy się jednocześnie w dwojgu (w niej trochę bardziej), nie w nich dwojgu, ale w ich miłości. W miłości.

Lato 1908 roku spędziła w towarzystwie o kilka lat starszego Piotra Jurkiewicza. W romantycznej scenerii, w czasie wspólnych spacerów padały zapewne słowa, których on już po chwili nie pamiętał i wyznania przez niego niewypowiedziane, lecz przez nią usłyszane. Były być może pocałunki, do których on nie przywiązywał znaczenia, a ona widziała w nich magiczne znaki zapowiadające nieznane. Był banalny, wakacyjny flirt, któremu jej wyobraźnia nadała wymiar mistyczno-zmysłowej iluminacji. W liście z 22 czerwca 1908 roku wyznała mu: "Chcę do Pana pisać otwarcie i nie wiem - zapewne bzdury. Oswoiłam się z Panem przez tych parę dni i czuję do Pana zaufanie, nie wiem dlaczego". A po trzech tygodniach jeszcze dodała: "A jednak dziwię się sobie, że pierwsza podeszłam do Pana".

Nie przeszkadzaj mi się dziwić,

Bądź w sekrecie małym chłopcem -

I dopomóż mi pozostać,

Dzieckiem małym, chociaż - żoną.

(M. Cwietajewa, Z bajki - do bajki, tłum. P. Fast)

Powszechnie jednak sądzono, że są szczęśliwym małżeństwem i narodziny córki Ariadny (5 września 1912) uznano za jeszcze jedno potwierdzenie tej opinii. Nikogo nie dziwiło też, iż wciąż - tak miało pozostać na zawsze - zwracają się do siebie "Pan" i "Pani" (rosyjskie: "Wy"), ponieważ ta forma grzecznościowa świadczyła wyłącznie o przywiązaniu rodziny rosyjskiej do tradycji, a nie o stopniu bliskości dwojga ludzi. Tym bardziej że Cwietajewa przy każdej okazji powtarzała niezmiennie te same magiczne zaklęcia wyznań miłosnych. "Mój mąż - pisała 7 marca 1914 roku do niegdysiejszego męża Apolinarii Susłowej Wasilija Rozanowa - ma 20 lat. Jest niezwykle i szlachetnie piękny. [...]. W Sierioży połączyły się - wspaniale połączyły się - krew żydowska i rosyjska. Jest cudownie uzdolniony, mądry, szlachetny. [...]. Sieriożę kocham nieskończenie i na wieki. [...]. Nigdy nie mogłabym kochać kogoś innego [...] Tylko przy nim mogę żyć, tak jak żyję - zupełnie wolna. Nikt - prawie nikt! - z moich przyjaciół nie rozumie mojego wyboru. Wyboru! Boże, jakbym to ja wybierała!". Tak naprawdę, jestem tego pewien, pisała ten list do siebie i siebie - a nie Rozanowa (myśliciela, któremu nawiasem mówiąc nieobcy był antysemityzm) - chciała przekonać o rozlicznych zaletach męża. Już po kilku miesiącach, już w lipcu, miało się okazać, jak bardzo nieudany był ten seans autohipnozy.

To wtedy zafascynowana starszym bratem męża, Piotrem, wyznała mu w liście z 10 lipca miłość: "Przychodzę - i mówię zupełnie nie o tym, nie tak. Proszę słuchać, moja miłość jest lekka. Nic Pana nie zaboli, nie będzie też nudno. Pogrążam się cała w tym, co kocham. Kocham samą miłością - całą sobą - i brzózkę, i wieczór, i muzykę, i Sieriożę, i Pana. Miłość rozpoznaję po smutku bez nadziei, po zachłystującym się «ach!» [...]. Pana pierwszego pocałowałam po Sierioży". Tak właśnie rozpoczęła się jej wędrówka w poszukiwaniu kolejnych doznań pozwalających zapomnieć o coraz trudniej akceptowanej trywialności oficjalnego związku. Całowanie ust śmiertelnie chorego na gruźlicę (Piotr zmarł 28 lipca), dotykanie jego ciała było nowym doświadczeniem, dostarczało wcześniej nieznanych, mocnych wrażeń, nabierało wymiaru transcendentalnego. A zrozpaczony Siergiej - niemal natychmiast po wypowiedzeniu wojny Rosji przez Niemcy (19 lipca) - zgłosił się na ochotnika do wojska. Trafił tam jednak później, w znacznie bardziej dramatycznych dla siebie okolicznościach. W październiku bowiem na szczęście dla siebie, na szczęście dla sztuki i na nieszczęście dla Siergieja Efrona Cwietajewa została przedstawiona, pachnącej perfumami "White Rose", poetce Sofii Parnok.

Dopiero teraz, dzięki niej, Marina przeszła wszystkie stopnie wtajemniczenia erotycznego, poznała smak wielkiej namiętności i Sofia - jak na skandalistkę przystało - triumfalnie, z poczuciem wyższości rzuciła pod adresem Efrona: "Nie ty, młodzieńcze, odczarowałeś ją" (Strofy alcejskie). Upokorzony publicznym romansem swojej młodej żony z inną kobietą, doczekał się wreszcie w marcu 1915 roku skierowania w roli "brata miłosierdzia" do pociągu sanitarnego, który miał kursować na trasie Moskwa-Białystok (później Moskwa-Warszawa). Natomiast obie poetki - wciąż prowokując mieszczuchów (np. na przyjęciu u Rimskiego-Korsakowa siedziały objęte w pół i paliły na zmianę jednego papierosa) - wiosnę i lato 1915 roku spędziły razem, goszcząc między innymi przez czerwiec i lipiec u Wołoszyna w Koktebelu w towarzystwie zakochanego w Marinie Osipa Mandelsztama. Z tego okresu pochodzi list Cwietajewej do szwagierki Lili (Jelizawiety) Efron: "Sonia bardzo mnie kocha i ja ją kocham - to jest wieczne i od niej nie mogę odejść". Jeszcze marzyła o dziecku z ukochaną, jeszcze wierzyła, chociaż związek ten - wyjątkowo zresztą burzliwy (o czym już we wspomnianym liście nie było mowy) - był od samego początku, od tamtego październikowego dnia naznaczony piętnem niewierności i nieodległego melodramatycznego rozstania. Parnok była żądnym podbojów Don Juanem, w jej mało monogamicznym życiu stale były obecne kobiety, co wywoływało gwałtowne przypływy zazdrości u młodej kochanki. To nieuchronne wydarzyło się 5 lutego 1916 roku, kiedy Marina Cwietajewa niespodziewanie ją odwiedziła - zastała tam inną (może aktorkę Ludmiłę Erarską) i pewnie usłyszała, że to już koniec, że "Sonet już został dopisany, walc został dosłuchany / I docałowane są już usta" i że "Ustom przyjemnie być niczyimi". Porzucona - po kilku miesiącach zaszła w ciążę (żeby zranić tę, z którą dziecka mieć nie mogła; żeby zabić tę miłość) i pisała o Parnok z coraz większą nienawiścią, z jaką można pisać tylko o kimś, komu się zawdzięcza odkrywanie lądów nieznanych, kogo się idealizowało i ubóstwiało, a ten ktoś zawiódł i przestał być bogiem. Kogo się nadal mocno kocha. "To było tak - przypominała w liście do Michaiła Kuzmina swój pierwszy wyjazd do Petersburga w końcu 1915 roku i swoje pierwsze z nim spotkanie - Dopiero co przyjechałam. Byłam z pewnym człowiekiem, to znaczy, to była kobieta. - Boże, jak płakałam! - Ale to nieważne. No, jednym słowem, za nic nie chciała, żebym jechała na ten wieczór i dlatego szczególnie mnie namawiała. Sama nie mogła - bolała ją głowa - a kiedy boli ją głowa - a ją zawsze boli - jest nieznośna. [...]. A mnie głowa nie bolała - nigdy nie boli! - i strasznie nie chciałam zostać w domu [...]".

W wigilię rozłąki powtórzę,

Gdy miłość ustała,

Że ręce twe - władcze i duże -

Nad wszystko kochałam.

(M. Cwietajewa, Przyjaciółka, tłum. P. Fast)

Rok 1916 upłynął pod znakiem wciąż nowych podbojów. W marcu koił jej ból - urzekający umiejętnością platonicznego wyrażania uczuć - poeta Tichon Czurilin. Po nim byli inni: Osip Mandelsztam, Mawrikij Minc, Nikodim Płucer-Sarna. Temu pierwszemu "podarowała" (to jej określenie) Moskwę i parę wierszy, na które on (z powodu żony "niedawnej i zazdrosnej") nie mógł odpowiedzieć. Temu drugiemu, mężowi siostry *[Po nieudanym i krótko trwającym małżeństwie z Borisem Truchaczowem Anastasija Cwietajewa jesienią 1915 roku wyszła za mąż za Minca.], poświęciła jeden z najpiękniejszych swoich erotyków:

Jak dobrze, że pan nie jest chory na mnie,

Jak dobrze, że choruję nie na pana.

. . .

Podoba mi się, że pan, stojąc przy mnie,

Spokojnie obejmuje inną damę,

. . .

Dziękuję panu sercem mym i ręką,

Że pan - choć nie wie o tym wcale! -

Pokochał mnie za nocną mą udrękę,

Spotkania rzadkie ze mną wieczorami.

Za nasze nocne niespacery rzadkie,

Za słońca blask nad naszymi głowami -

I za to, że choruje pan nie na mnie

I za to, że jam chora nie na pana!

(M. Cwietajewa, Jak dobrze, że pan nie jest chory na mnie..., tłum. P. Fast, 1915)

A temu trzeciemu - zapewne kilka nocy.

Pragnąca zachować anonimowość znajoma Cwietajewej opowiadała: "Ja sama nie lubię kobiet, są zawistne, a ona nie była taka, nie zazdrościła, ona je kochała. U Sofii Parnok wciąż były historie z Sonieczką Holliday, która bardzo cierpiała, kiedy Sofia Parnok ją porzuciła [...]. O swoich romansach Marina nie opowiadała. [...]. To Asia [siostra Mariny - T. K.] mogła ze wszystkimi spać, i z mężczyznami, i z kobietami bez miłości. Marina nie była taka, kiedy nie kochała, nie dążyła do fizycznego zbliżenia. Oczywiście, miała romanse. I to wiele. I realne, i nie. [...]. Mnie Siergiej Jakowlewicz [Efron - T K.] nie interesował, choć był piękny, młody... Marina go kochała, oczywiście, ale gdy go nie było, zakochiwała się w innych [...]".

13 kwietnia 1917 roku Cwietajewa urodziła córkę. "Najpierw - pisała - chciałam ją nazwać Anna (na cześć Achmatowej). - Ale przecież losy się nie powtarzają!" Po porodzie Marina jeszcze przez trzy tygodnie pozostawała w szpitalu. Pisała stamtąd listy do niespełna pięcioletniej (ale już czytającej) Asi. 16 kwietnia wyjaśniała: "Twoją siostrę Irinę przyniósł mi bocian - wiesz, taki duży, biały ptak z czerwonym dziobem, na długich nogach". Chorowita Irina z trudem chodziła, miała kłopoty z mówieniem. Głodne lata wojny domowej i komunizmu wojennego były zabójcze dla takich dzieci. Marina była fatalną matką, irytowały ją niedomagania córki ("[...] Nie było z nią ciekawie, jak z Alą, a potem z Murem, nie można było nią się pochwalić przed znajomymi") i przy pierwszej nadarzającej się okazji oddała ją do przytułku. Trafiły tam zresztą początkowo obie córki, jednak Ala zachorowała i znalazła się w szpitalu. Już nie wróciła do sierocińca, co uratowało jej życie. Irina zmarła tam w lutym 1920 roku. Może piętnastego, a może szesnastego. O jej śmierci Cwietajewa dowiedziała się przypadkiem i natychmiast winą za śmierć córki obarczyła siostry męża, którym zresztą wcześniej nie pozwoliła zaopiekować się chorym dzieckiem. 25 lutego pisała do Wiery Zwiagincewej, aktorki i poetki (a w przyszłości powiernicy Sofii Parnok): "Z ludźmi jest mi teraz źle, nikt mnie nie kocha, nikt - po prostu nikt mnie nie żałuje, czuję wszystko, co o mnie myślą, ciężko mi". Po latach Ariadna Efron zwierzała się znajomej na temat matki: "Jej stosunek do dzieci nie był macierzyński. Na Irinę brakowało sił. Mnie traktowała jak sobie równą, a Mura - jak matka-fanatyczka. W ogóle przecież lubiła młodych mężczyzn, a w jej namiętności do Mura było coś niezdrowego - freudowskiego".

26 listopada 1918 roku podjęła pracę w Ludowym Komisariacie do Spraw Narodowościowych. Wytrzymała tam pięć i pół miesiąca: "Próbowałam, żyły sobie wypruwałam - nic. Nie rozumiem. Nie rozumiem, czego ode mnie chcą... I, najważniejsze, nikt nie wierzy, że nie rozumiem, śmieją się... kropka w kropkę, jak w wieku piętnastu lat z algebrą (siedmiu - z arytmetyką). Pełne oczy i pusta kartka. To samo z krojem - nie rozumiem, nie rozumiem: gdzie w lewo, gdzie w prawo, w skroniach śruba, głowa jak z ołowiu. To samo ze sprzedażą na rynku, kiedyś z zatrudnieniem służącej, z całym moim stopudowym życiem ziemskim: nie rozumiem, nie mogę, nie wychodzi... wielka przysięga: nie będę pracować na posadzie. Nigdy. Choćbym miała umrzeć". Lata 1919-1920 poetka przeżyła jedynie dzięki pomocy innych. Z nieumiejętności radzenia sobie - jak pisze Saakianc - uczyniła cnotę. "Mój dzień: - pisała w końcu listopada 1919 roku - wstaję - górne okno ledwie szarzeje - chłód - kałuże - pył od piły - wiadra - dzbanki - szmaty - wszędzie dziecięce sukienki i koszulki. Piłuję. Rozpalam. Myję w lodowatej wodzie ziemniaki, które gotuję w samowarze... Samowar rozpalam gorącym węglem, który w tej właśnie chwili wyciągam z pieca... Potem sprzątanie... potem pranie, mycie naczyń: miska do mycia szklanek i prymitywny dzbanuszek bez rączki «do przedszkola»... Trasa: do przedszkola (Mołczanowka 34) zanieść naczynia, - Starokoniuszennym na Priczistienkę po zwiększoną [rację], stamtąd do stołówki Praskiej (na kartkę od szewców), z Praskiej (Sowieckiej) do byłego Generałowa - czy nie wydają akurat chleba - stamtąd znów do przedszkola, po obiad - stamtąd schodami dla służby, obwieszona dzbankami, menażkami i puszkami - ani jednego wolnego palca! i jeszcze przerażenie: czy nie wypadła z koszyczka torebka z kartkami?! - schodami dla służby - do domu. Od razu do pieca. Węgiel jeszcze się tli. Rozdmuchuję. Rozgrzewam. Wszystkie obiady - do jednego garnka: zupa jak kasza... Karmię i układam Irinę... Parzę kawę. Piję. Palę. O dziesiątej dzień się kończy. Niekiedy piłuję i rąbię na jutro. O jedenastej albo dwunastej też jestem w łóżku. Uszczęśliwiona żarówką przy samej poduszce, ciszą, zeszytem, papierosem, niekiedy - chlebem...".

Zapewne też wtedy zapisała: "Męskie we mnie: Obawa przed obrażeniem pocałunkiem. Uczucie: zaufałeś mi, a ja - . Tak było z Wołodią Aleksiejewem [1892-1920, aktor - T K.], z którym ani razu - dlatego, że naprawdę mi zaufał. Uczucie - po pocałunku - haniebnego zwycięstwa, zawstydzającego triumfu. Nuda zwycięstwa. Nieumiejętność bycia kochaną: nie ma nic do roboty".

Wiosną 1920 roku w życiu Cwietajewej pojawił się malarz Nikołaj Wyszesławcew, w którym beznadziejnie i bez wzajemności zakochała się. Poświęciła mu 27 wierszy.

Jedni są z głazu, drudzy są z gliny -

A ja błyskam i srebrzę się cała!

Mój los - to zdrada, imię - Maryna,

Ja - morska piana niestała.

W końcu listopada 1920 roku poznaje młodego, dwudziestoczteroletniego, poetę Jewgienija Łann-Łozmana, który przywiózł wiadomość od Maksa Wołoszyna z Krymu. Romans z młodym poetą trwa dwa tygodnie. Ośmioletnia Ala Efron prowadzi w tym czasie ożywioną korespondencję z Pra, matką Maksa. "Dzień za dniem przechodzą - pisze pod koniec listopada 1920 roku - niczym sobowtóry. Wiadomo, że Marina będzie rąbać cudze szafy i kosze, ja będę sprzątać pokoje. [...]. Do nas prawie nikt nie przychodzi. Prawdziwych przyjaciół nie ma. [...]. Marina sprzedaje francuskie książki. Żyliśmy dłuższy czas bez światła. W Moskwie źle się żyje, nie ma drewna. Rankami chodzimy na rynek. [...]. Wszyscy handlują. Marina nie umie handlować, albo ją oszukują, albo zrobi się jej kogoś żal i oddaje za darmo. Nasz dom jest cały rozwalony i stare są wszystkie suknie".

Ale rok dwudziesty pierwszy upływał poetce pod znakiem głębokiego, tym razem platonicznego (nie z jej winy) uczucia, "bezużytecznego pożaru" do dużo od siebie starszego, sześćdziesięcioletniego księcia Siergieja Wołkonskiego (1860-1939), wnuka znanego dekabrysty. "[...] Kochałam - pisała - [...] nie znoszącego kobiet. Z całą nieodpowiedzialnością, z całą żarliwością kochałam i wreszcie zdobyłam go - we władanie wieczne! Pokonałam uporem miłości. Kobiet nie nauczył się kochać, nauczył się kochać miłość!" On, jak opowiadał zgorszony ojciec Aleksandr Turincew (wcześniej sam nieźle zapowiadający się poeta), "wolał chłopców"; ona nieprzytomnie zakochana gotowa była złożyć mu w ofierze - zamiast siebie, przez niego niechcianej - "kogoś odpowiedniego", kogoś "pięknego i życzliwego", kogoś "takiego, jak Emilij Mindlin, z Krymu, 18 lat".

14 lub (jak podają współcześni, przywiązani do obowiązującego wcześniej w Rosji kalendarza juliańskiego) 1 lipca 1921 roku przekazano jej list od męża, który jak wielu jego towarzyszy broni odnalazł - po miesiącach tułaczki - przystań w życzliwej i przyjaznej wygnańcom z Rosji Czechosłowacji. Cwietajewa jest szczęśliwa. Natychmiast pisze odpowiedź. Wyznaje miłość. W brudnopisie. W kilku wariantach stylistycznych. Jedni dojrzą w tym zabiegu świadome studzenie uczuć i zabijanie ich spontaniczności, inni - troskę genialnej artystki, by "odpowiednie dać rzeczy słowo": "Jeśli ze szczęścia się nie umiera - to - [...] - ze szczęścia kamienieje. [...]. Skamieniałam. - Łzy - Łzy po trzech godzinach", "Mój Sieriożeńko! Jeśli ze szczęścia się nie umiera, to - w każdym razie - kamienieje. Skamieniałam. Ostatnie wieści o Panu [...]: Pański list do Maksa [Wołoszyna - T. K.]. Potem pustka. Nie wiem, od czego zacząć. -Wiem, od czego zacząć: od tego, czym zakończę: mojej miłości do Pana". Była jak zawsze szczera, wierzyła w każde swoje słowo i przez tych kilka godzin, kiedy pisała kolejne warianty listu, naprawdę kochała męża. Jednak miłość do niego zakleiła razem z listem w kopercie i natychmiast o niej zapomniała. Teraz znów kochała Wołkonskiego. A może już kogoś innego. Najmocniej, najczulej, najszczerzej.

Przez następnych kilkanaście miesięcy zdesperowany Siergiej Efron nakłaniał żonę do wyjazdu z Rosji Radzieckiej i wreszcie 11 maja 1922 roku opuściła ona z Ariadną Moskwę, by po czterech dniach dotrzeć przez Rygę do Berlina. Wśród osób ją żegnających nie było siostry - jak niejednokrotnie wcześniej, tak i teraz poróżnił je mężczyzna, o którego względy walczyły ze sobą. Wśród witających na dworcu berlińskim nie było męża. Spóźnił się. Trzy tygodnie. I dopiero, kiedy już 7 czerwca dotarł do Niemiec, to zrozumiał, że byłoby lepiej dla niego, gdyby Cwietajewa została w Moskwie. Tam nie spotkałaby Abrama Wiszniaka, redaktora wydawnictwa "Gielikon", z którym tu nawiązała - jak to elegancko określono - "przelotny romans". Gdyby to była cała prawda o tym związku, to Efron nie wyjechałby po dwóch tygodniach sam do Pragi, a my wszyscy bylibyśmy pozbawieni możliwości przeczytania kilku jej listów z przełomu czerwca i lipca: "Nie przeceniam Pana w swoim życiu - Jest Pan lekki nawet na mojej stronniczej (miłosiernej!, niesprawiedliwej!) wadze. Nawet nie wiem, czy jest Pan w moim życiu? W przestrzeni duszy mojej [...] - nie. Ale w tym: obok duszy, w jakimś między, w tym, co przedsenne, [...], tam Pan nie tylko jest, tylko Pan tam jest. (Teraz!)" (17 czerwca 1922); "Mój mały, takich listów do nikogo nie pisałam. Znam wszystko: i Pańską powierzchowność, i niepoważność, i pustkę (bowiem Pan jest - pusty), ale Pańska ziemska powierzchowność (wyrachowana wrażliwość na duszę innego) jest mi droższa od innych dusz" (19 czerwca 1922); "Moje dziecko (pozwoli Pan!) - mój chłopcze! Jeśli niekiedy nie odpowiadam wprost, to dlatego, że pewnych słów w pewnych ścianach nie znosi powietrze. (Ściany wszystko znoszą [...]"; "Być może powiesz mi: - Taka jak ja nie jest Ci potrzebna. I na to zgoda. Na jedno nie ma zgody - na kłamstwo. Chcę, żebyś kochał mnie całą, taką, jaka jestem. To jedyna możliwość (być kochaną - lub niekochaną). Czuję się Pańska, jak nigdy niczyja. Już nie boję się słów. [...] Mimo wszystko od Ciebie odejdę (z Ciebie - wyjdę). Odejdę od nieśmiałości, zakłopotania - o moim bólu nie będziesz wiedzieć. [...]. Przyciskam Twoją rękę do ust. Pisz do mnie. Pisz więcej. Będę spać z Twoimi listami, jak spałabym z Tobą. Potrzebuję od Ciebie czegoś żywego" ("20-go czerwca 1922 r., godz. 4.30 rano {a o 2 godz. rozstaliśmy się!}"); "Pan leży, wchodzę, siadam z brzegu, podnoszę do ust rękę, wtulam się, podziwiam, kocham. Za oknem - wielkie życie, obce, nic nas nie obchodzi, wszystko jest takie proste: Pan, ja. I cała noc przed nami. Opowiadam Panu jakieś nonsensy, śmiejemy się - nic miłosnego! - noc jest nasza, robimy, co chcemy. Ale noc jest jeszcze swoja, własna, z własnymi regułami, i oto - przez śmiech, dowolność, pianę - prawda: jedyna: usta do ust. Pan uroczo całuje (proszę zniszczyć moje listy), bez naciskania - delikatnie [...], wytrwale i ostrożnie, z każdą setną sekundy głębiej, jak człowiek, który chce pić - i nie od razu..." (26 czerwca 1922); "To wkrótce się skończy - przeczuwam to - odejdzie z powrotem, pod powieki, za usta - Pan nic nie straci, wiersze pozostaną. Zycie wspaniale rozwiąże zadała nie, nie grozi Panu ukrzyżowanie (niech mi Bóg wybaczy i Pańskie poczucie taktu - niestosowność porównania). Kochany! Poza miłymi marnościami: zazdrościami, czułościami, wiernościami - oto co, pod pustym niebem: Jest mi Pan drogi. Ale przy Panu nie mam czym oddychać. Wiem, że w ważnych godzinach życia (kiedy Pan nie będzie miał czym oddychać, jak zwierzę duszące się we własnym futrze) - mając za sobą męskie przyjaźnie, kobiece miłości i rodzinne świętości -przyjdzie Pan do mnie. Po swą nieśmiertelną duszę. A teraz - dobranoc" (9 lipca 1922).

Mój Drogi Przyjacielu, Niech Pan zbierze całą swoją odwagę i wysłucha mnie: coś się skończyło.

A teraz, najtrudniejsze już za nami, proszę słuchać dalej.

Kocham innego [Konstantina Rodziewicza - T. K.] - prościej, brutalniej i bardziej szczerze powiedzieć się nie da.

Czy przestałam Pana kochać? Nie. Pan się nie zmienił i nie zmieniłam się - ja. Zmieniło się jedno: moje skupienie aż do bólu na Panu. Nie przestał Pan dla mnie istnieć, to ja przestałam istnieć w Panu. Moja chwila z Panem dobiegła końca, pozostaje moja wieczność z Panem. [...].

Jak to się stało? [...]. Nie wiem. [...]. Co z tego wyjdzie - nie wiem. Wszystko jedno: bardzo boli. Wychodzę naprzeciw cierpieniu 54 (20 września 1923).

Dwa dni później (już dwa dni później? już dwa dni później!) pisze list do Konstantina Rodziewicza, swojej nowej miłości: "Arlekinie! - Tak Pana nazwałam. Pierwszy Arlekin w życiu, przez które przewija się niezliczona ilość Pierrotów! Po raz pierwszy kocham człowieka szczęśliwego i może po raz pierwszy szukam szczęścia, a nie strat, chcę wziąć, a nie dać, być, a nie zginąć!" Nigdy wcześniej nie pisano po rosyjsku z taką otwartością o seksie, nigdy wcześniej Rosjanka z taką naturalną prostotą nie pozbywała się tabuistycznego gorsetu pruderii: "Mój Arlekinie, mój Awanturzysto, moja Nocy, moje szczęście, moja namiętności. Teraz się położę i wezmę Ciebie do siebie. Najpierw będzie tak: moja głowa na Twoim ramieniu, coś mówisz, śmiejesz się. Przyciskam Twoją rękę do ust - zabierasz, nie zabierasz - Twoje usta na moich, głębokie dotknięcie - śmiech zamarł, słów - nie ma - i bliżej, i głębiej, i goręcej, i delikatniej - i zupełnie już nie do wytrzymania rozkosz, którą tak cudownie, tak cudownie, tak biegle przedłużasz. Przeczytaj i przypomnij sobie. Zamknij oczy i przypomnij sobie. Twoja ręka na mojej piersi - przypomnij sobie. Dotknięcie ustami piersi. [...]. Przyjacielu, cała jestem Twoja".

To był z całą pewnością mężczyzna jej życia, który ją najlepiej rozumiał ("Pan jest jedyny, który poprosił mnie o mnie całą, który mi powiedział: miłość - jest. Tak Bóg wchodzi do życia kobiet"), który obudził w niej odruchy wcześniej odrzucane jako zbyt sentymentalne, nauczył być po kobiecemu słabą i bezbronną ("Spałam dziś w Pańskim szlafroku. Nie wkładałam go od tamtego czasu, ale dziś poczułam się taka samotna i zrozpaczona, że włożyłam go, jako cząsteczkę Pana") i który być może był ojcem jej najmłodszego dziecka (tak twierdzi m.in. Wieronika Łosska).

Już później, w liście do Wiery Bunin (1881-1961), żony noblisty, wyrazi też żal, że przed laty nie porzucając rodziny, dokonała fatalnego wyboru: "Być może (głupia byłam!) beze mnie byliby szczęśliwi: o wiele szczęśliwsi niż ze mną! Teraz mówię - z pewnością. Ale któż mógł mnie - wtedy przekonać?! Byłam tak pewna (a oni mi uwierzyli!), że jestem niezastąpiona, że beze mnie - umrą. A teraz jestem dla nich - szczególnie dla S., bo Ala już dawno mnie strząsnęła - ciężarem, karą boską.

Przecież żyjemy całkiem osobno. Mur? Odpowiem już postawionym znakiem zapytania. Nic nie wiem. Wszyscy oni chcą żyć, działać, spotykać się z ludźmi, «budować życie», choćby własne [...]".

Siergiej dużo wcześniej zrozumiał, że w życiu uczuciowym Mariny nie ma już dla niego miejsca, ale z jakąś masochistyczną pedanterią rejestrował przez wszystkie te lata niespokojny rytm serca żony.

Drogi Maksie - pisał do Maksimiliana Wołoszyna - Twój cudowny, serdeczny list otrzymałem już dawno, ale jakoś przez cały ten czas nie mogłem Ci odpowiedzieć. Jedynym człowiekiem, któremu mógłbym wszystko powiedzieć, jesteś oczywiście Ty, ale i do Ciebie trudno jest mi mówić. Trudno, ponieważ dla mnie w tej dziedzinie to, co powiedziane, staje się dokonane i chociaż nie żywię jakiejkolwiek nadziei, powstrzymywała mnie zwykła ludzka słabość. Wypowiedziane pociąga za sobą konieczność określonych działań i postępków z mojej strony, i tu gubię się całkowicie. Moja słabość, kompletna bezradność, ślepota M. oraz litość dla niej, świadomość beznadziejnego ślepego zaułka, w który zabrnęła, moja niezdolność, by pomóc jej w sposób zdecydowany i radykalny, niemożność znalezienia dobrego wyjścia - wszystko to sprawia, że znalazłem się w martwym punkcie. Wyszło tak, że każda droga z rozstajów może prowadzić do zguby.

M. jest człowiekiem namiętności: w znacznie większej mierze niż wcześniej - przed moim wyjazdem. Poddanie się od stóp do głów swojemu huraganowi - to dla niej konieczność, powietrze jej egzystencji. Kto tym razem wywołuje ów huragan - nie ma znaczenia. Prawie zawsze (teraz tak samo, jak wcześniej), a właściwie zawsze wszystko zbudowane jest na oszukiwaniu samej siebie. Wymyśla się człowieka - i zrywa się huragan. Jeżeli miałkość i ograniczoność sprawcy huraganu ujawniają się szybko, M. oddaje się równie żywiołowej rozpaczy. To stan, w którym ułatwione jest pojawienie się nowego sprawcy. Co - nieważne, ważne - jak. Nie istota, nie źródło, lecz rytm, szaleńczy rytm.

Dziś rozpacz, jutro zachwyt, miłość, oddawanie siebie bez reszty, a następnego dnia znów rozpacz.

I wszystko to przy przenikliwym, chłodnym (bodaj po wolteriańsku cynicznym) umyśle. Wczorajsi sprawcy poruszenia dziś zostają dowcipnie i złośliwie wyśmiani (prawie zawsze słusznie). Wszystko trafia do księgi. Wszystko zostaje spokojnie, z matematyczną precyzją, odlane w formułę. Aby napalić w olbrzymim piecu potrzebne są drwa, drwa i drwa. Zbędny popiół trzeba usunąć, jakość drew nie ma znaczenia. Dopóki ciąg jest dobry - wszystko przeistacza się w płomień. Gorsze drwa spalają się szybciej, lepsze - płoną dłużej.

Szkoda nawet mówić, że ja już dawno nie nadaję się na rozpałkę.

Kiedy przyjechałem na spotkanie M. do Berlina, już wtedy z miejsca poczułem, że niczego nie mogę jej dać. Kilka dni przed moim przyjazdem piec rozpalił ktoś inny [Abram Wiszniak - T. K.]. Nie na długo. Ostatnim etapem - najtrudniejszym dla mnie i dla niej samej - było spotkanie z moim przyjacielem z Konstantynopola i Pragi, człowiekiem całkowicie odległym od niej, z którego długo pokpiwała. Mój wyjazd na tydzień stał się zewnętrzną przyczyną nowego huraganu. Dowiedziałem się o tym przypadkiem. Chociaż przyjaciół swoich poinformowała w listach.

Trzeba było w jakiś sposób skończyć z tym niedorzecznym wspólnym życiem, wypełnionym kłamstwem, nieudolną konspiracją itp. truciznami.

Tak też zdecydowałem. Zrobiłbym to wcześniej, ale bałem się ciągle, że wyolbrzymiam fakty, że M. nie może mnie oszukiwać etc.

Ostatni incydent wydobył na jaw całe poprzedzające go pasmo podobnych. Poinformowałem więc M. o mojej decyzji rozejścia się. Przez dwa tygodnie szalała. Miotała się pomiędzy jednym a drugim. (Na ten okres przeprowadziła się do znajomych). Nie spała po nocach, schudła, po raz pierwszy widziałem ją w takiej desperacji. I wreszcie oznajmiła, że nie może mnie opuścić, ponieważ świadomość, że przebywam gdzieś tam w samotności, nie da jej ani minuty nie tylko szczęścia, lecz po prostu spokoju. (Niestety, wiedziałem, że tak właśnie będzie). Mógłbym być stanowczy, gdyby M. odchodziła do człowieka, któremu bym ufał. Wiedziałem jednak, że ten drugi (mały Casanova) po tygodniu porzuci M., a w jej stanie byłoby to równe śmierci.

M. zmierza do zagłady. Ziemia dawno już usunęła się jej spod stóp. Mówi o tym bezustannie. Gdyby nawet nie mówiła, dla mnie byłoby to oczywiste. Nieobecność tamtego podgrzewa jej uczucia. Wiem, że jest przekonana, iż utraciła swoje szczęście. Ma się rozumieć, do kolejnego rychłego spotkania. Żyje teraz wierszami do niego. W stosunku do mnie absolutna ślepota. Niemożność kontaktu, bardzo często rozdrażnienie, prawie złość. Jestem równocześnie kołem ratunkowym i kamieniem u szyi. Uwolnić jej od tego kamienia nie można, nie wyrywając jednocześnie ostatniej słomki, której się trzyma.

M. stała się tak nieodłączną częścią mnie, że teraz, gdy staram się rozdzielić nasze drogi, odczuwam taką pustkę, stan takiego poszarpania wewnętrznego, że próbuję żyć z zaciśniętymi powiekami. Nie czuć samego siebie - to, być może, jedyne moje pragnienie. Złożoność sytuacji pogłębia jeszcze moja podstawowa cecha. Zawsze, od dziecka, uczucie "nie mogę inaczej" silniejsze było we mnie niż uczucie "tak chcę". Przewaga statyki nad dynamiką. Teraz cała moja statyka poszła do diabła. A w niej była cała moja siła. Stąd kompletna bezradność. Z przerażeniem oczekuję nadciągających dni i miesięcy. "Przyciąganie ziemskie" pcha mnie w dół. Ze wszystkich sił próbuję się wygramolić. Ale jak i dokąd?

Gdybyś był obok, wiem, pod wieloma względami udałoby Ci się pomóc M. Prawie nie rozmawiam z nią o tym, co najważniejsze. Ogłuchła na mnie i na moje słowa. Zresztą może nie o jej głuchotę chodzi, tylko o mnie samego. Ale o tym innym razem.

Tylko do Ciebie piszę ten list. Nikt jeszcze nic nie wie. (A może już wszyscy wiedzą). 22 stycznia 1924.

Ten list nosiłem chyba z miesiąc. Wciąż nie miałem odwagi wysłać. Dzisiaj - zdobywam się na nią.

Nadal żyjemy z M. razem. Uspokoiła się. A ja odłożyłem ostateczne rozwiązanie naszego problemu. Kiedy nie ma wyjścia, czas jest najlepszym nauczycielem. Nieprawdaż? Na szczęście jest dużo pracy, a to bardzo pomaga...

Był to kolejny burzliwy związek Mariny Cwietajewej z łatwo przewidywalnym - bo zawsze takim samym - pozbawionym happy endu zakończeniem. (Siostrą rutyny trwania w związku z osobą niekochaną może być nuda cyklicznie powtarzających się rozstań). "A z "najdroższym" - pisała 6 listopada 1924 r. do swojej przyjaciółki, Olgi Czernowej-Kołbasiny (1886-1964) - pogodziłam się - przedwczoraj. [...] On był zwyczajny, otwarty, czuły, ludzki, ja - zwyczajna, otwarta, czuła, ludzka. [...]. Rozstaliśmy się przyjaźnie - nie bez lekkiego skowytu w sercu - Dlaczego wszyscy zawsze w stosunku do mnie mają rację??". Miesiąc później (3 grudnia) poetka nie miała już żadnych złudzeń: "Z «najdroższym» po Pani odjeździe widzieliśmy się dwukrotnie: raz, kiedy "godziliśmy się», drugi raz niedawno, w W[oli] R[ossii], w pośpiechu, przy ludziach, trzy minuty. Wyraźnie jest mi rad i wyraźnie jestem mu niepotrzebna [...]. Poślę mu na Nowy Rok ten wiersz, który posłałam Pani («Jak się panu żyje z inną...»). Niech sieknie po sercu albo smagnie po ambicji. Tego wieczoru przynajmniej nie będzie mu smakował jego «miał gipsowy»".

Jak się panu żyje z inną?

Łatwiej, prawda? Pchnięcie wiosła

I - od brzegu? Z oczu zginął!

Szybko fala pamięć zniosła

O mnie, pływającej wyspie?

(O, nie po wodach - po niebie!)

Jak się żyje ze zwyczajną?

Żoną? Świat - bez bóstwa - lepszy?

Królową z tronu strącając

(Samemu się go wyrzekłszy),

Jak się żyje - krząta - troszczy -

Dobiera się w korcu maku?

Myto wiecznej trywialności

Jak się spłaca mój biedaku?

"Konwulsji szarpiących tętno -

Starczy! Dom wynajmę nowy".

Jak się panu żyje z jedną

Z wielu - memu wybrańcowi!

Swojskie jadło, święty spokój -

Tak? - Triumfu nie powstrzymuj! -

Tylko... jak się żyje z kopią

Panu - któryś deptał Synaj!

Jak się panu żyje z obcą

Tutejszą, rajsko-pierwotną?

Jowiszowej lejcy chłostą

Nigdy czoła wstyd nie dotknął?

Jak się żyje - wstaje - wiedzie -

Śpiewa w chórze rannych ptaków?

Ból sumienia - rany wiecznej -

Jak się znosi, mój biedaku?

Jak też żyje się z towarem

Rynkowym? Marże - niemałe!

Po marmurze z gór Carrary

Jak się panu żyje z miałem

Gipsowym? (Wykuty w bryle

Bóg - i znów skruszony do cna!)

Jak się panu żyje z byle

Jaką - któryś Lilith poznał!

Nowalijką sezonową

Sytyś pan? Gdy czary prysły -

Jak się żyje z tuzinkową,

Ziemską, bez szóstego zmysłu?

No, szczerze: więc jednak szczęście?

Nie? W zapaści bez głębiny -

Jak się żyje, miły? Ciężej?

Czy tak samo - jak mnie z innym?

W jakiejś mierze dotyczyło to również kontaktów (listownych i osobistych) z reprezentującym podobny zresztą typ osobowości Borisem Pasternakiem. Był on stale obecny w świadomości czy może raczej w podświadomości Mariny Cwietajewej, która w jednym z grudniowych listów roku 1924 wyrzuciła z siebie: "Potrzebny mi jest Pasternak - Boris - na kilka niewieczornych wieczorów - i na całą wieczność. Jeśli mnie to ominie - vie et vocation manquees. Na pewno ominie.

A żyć z nim pewnie tak czy owak nie potrafiłabym - bo za bardzo kocham...". To na jego cześć chciała nazwać syna Borisem. "Borisem - pisała do Pasternaka 14 lutego 1925 roku - był przez dziewięć miesięcy w moim łonie i dziesięć dni na świecie, ale życzeniem S. (nie żądaniem) było, żeby nadać mu imię Gieorgij - ustąpiłam więc. Potem - ulga". Tak nawiasem mówiąc, to ochrzcił go w Pradze ojciec Siergij, czyli Siergiej Bułgakow.

Kilka miesięcy później został zamknęły czeski rozdział w życiu Mariny, Siergieja i Ariadny. 31 października o 10.54 poetka opuściła Pragę, by następnego dnia znaleźć się w Paryżu.

Nie oszczędzała nikogo, kto próbował jej życie sprowadzić do kieratowego rytmu codziennej krzątaniny niedającej się pogodzić z wyznawanymi przez nią wartościami etycznymi i estetycznymi. Wkrótce po swoim pojawieniu się w nowej stolicy emigracji rosyjskiej (wcześniej na to miano zasługiwał raczej Berlin) wywołała małą sensację towarzyską, próbując nawiązać romans z Mirskim, o którym Natalia Rieznikowa (żona znanego pisarza Aleksieja Riemizowa) powiedziała, iż "[...] kobiet szczególnie nie cenił: miał raczej inne skłonności".

Być może tym właśnie sercem, ale Cwietajewą miała ich przecież kilka. To pierwsze dyktowało listy do poety austriackiego, to drugie - do poety rosyjskiego (26 maja 1926: "[...] Żyję z Tobą od rana do nocy, wstając do Ciebie i do Ciebie się kładąc"), to trzecie biło zawsze dla kogoś, kto był mniej sławny i mniej utalentowany od Rilkego i Pasternaka, ale miał jedną wielką zaletę. Był obok. I był młody.

"Moim współtowarzyszem - pisała 10 kwietnia 1928 roku do swojej czeskiej przyjaciółki Anny Teskovej - jest rasowy 18-letni szczeniak, uczy mnie wszystkiego, czego się nauczył w gimnazjum (o, sporo!) - ja jego tego wszystkiego, co do zeszytu". Tak w jej życiu zaistniał Nikołaj Groński - utalentowany poeta, miłośnik długich spacerów, alpinista. Nastolatkowi schlebiało, że zabiega o niego dojrzała kobieta, wielka poetka, ale kiedy na początku 1931 roku zakochał się w swojej rówieśniczce, to demonstracyjnie zmienił dedykacje w wierszach pierwotnie poświęconych Cwietajewej.

Tak było pod koniec lat trzydziestych, już po ucieczce do Leningradu męża ściganego przez policję paryską za współudział w morderstwie politycznym. To wtedy dowiedziała się o jego współpracy z radziecką służbą bezpieczeństwa (NKWD) i, upokorzona, natychmiast zapragnęła zabić swój wstyd w jakimś podrzędnym hoteliku w ramionach dopiero co poznanego młodego mężczyzny. Nie wiedziała, że z Jurijem Iwaskiem - w przyszłości znanym wykładowcą literatury rosyjskiej - może spędzać jedynie platoniczne noce i dnie, przeżywać platoniczne orgazmy i wylewać platoniczne łzy. Jak wcześniej z Zawadskim, Wołkonskim czy Steigerem. Może - sama daleka od heteroerotycznej poprawności - tak utożsamiała się z ich seksualną innością. A może po prostu zawsze wiedziała (przeczuwała) i w tym wyzwaniu dla siebie, uwodzicielki, szukała dodatkowych podniet?

Tak było na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych, już po powrocie do kraju (18 czerwca 1939). Maria Biełkina w roku 1940 lub 1941 spotkała Marinę Cwietajewa w Klubie Pisarzy na ul. Worowskiego. Poetka w nabożnym skupieniu, w samotności przeglądała książki. To była taka romantyczna, wzruszająca poza, którą właściwie zinterpretowała obecna tam również tłumaczka Nina Jakowlewa. Okazało się, że scena ta została zainscenizowana dla oczu młodego poety (może Arsienija Tarkowskiego?), którym była zafascynowana. On wprawdzie się pojawił, ale w towarzystwie żony. Nie podszedł więc do Mariny i nie przywitał się.

Dlatego że nie kochałam ludzi.

Dlatego że nie kochałam mężczyzn.

Dlatego że nie mężczyzn kochałam, a dusze.

Nie ludzi, a wokół, nad, pod.

Dlatego że zbyt wiele dawałam.

Zbyt mało żądałam.

Niczego nie żądałam.

Zbyt wiele (wszystkiego) oczekiwałam - i nie dla siebie.

Zbyt cierpliwie oczekiwałam (gdy nie szli).

Nigdy się nie broniłam.

Zawsze wybaczałam.

Próbuje zrozumieć, oswoić i opisać tę nową dla siebie sytuację w listach - do Anny Teskovej: "Jest mi dobrze tylko ze starymi ludźmi - i z przedmiotami" (20 stycznia 1936) czy Ludmiły Wieprickiej (1902-1988): "Przez całe życie kochałam takich jak T.[agier] i przez całe życie byłam przez nich krzywdzona [...]" (9 stycznia 1940), "Tutaj, oprócz Pani, nikt mnie nie kocha, a bez tego jest mi chłodno i głodno, i bez tego (miłości) w ogóle nie żyję" - i z obsesyjną już częstotliwością w dziennikach, zeszytach, zapiskach nieprzeznaczonych do druku, brudnopisach. Jest jak zawsze lapidarna, błyskotliwa, prowokacyjna i aforystyczna: "Do każdego z ulicy podchodzę cała. I ulica się mści"; "Wszystkie kobiety dzielą się na takie, co są na utrzymaniu mężczyzn, i takie, co biorą ich na utrzymanie. Należę do tych ostatnich"; "Nie jest mi dobrze ani z dziewczętami, ani z kobietami: dziewczęta są dla mnie zbyt głupie, kobiety - zbyt przebiegłe (skryte)"; "Łatwiej mnie mieć, niż zrozumieć"; "Mężczyźni poszukują «namiętności», tzn. kogoś z temperamentem (namiętności duchowe im nie są potrzebne, w przeciwnym razie byłabym ja potrzebna) - albo urody - albo kokieterii - albo tego «ciepła» albo (dla żony) «czystości» (tej). Nie tej namiętności, nie tej urody, nie tej gry, nie tej czystości, które są we mnie. To wszystko jest, ale moje, indywidualne, w mojej transkrypcji i - dlatego - nierozpoznawalne. Albowiem szablonu tego całego poszukują, wspólnego mianownika".

Po kolejnych rozczarowaniach pozostało już tak niewiele do zrobienia w 1941 roku. Jeszcze tylko 7 czerwca spotkanie z apolińską Achmatową. Jeszcze ewakuacja po wybuchu wojny do Jełabugi, konwulsyjne szamotanie się z życiem i wypatrzony 31 sierpnia gwóźdź, gotowy na przyjęcie ciała starzejącej się kobiety. Parę słów do syna. Jeszcze nieporadne (nie była przecież Penelopą) zawiązanie pętli.

I westchnienie ulgi, że to już.

Po kilku latach nikt w Jełabudze nie pamiętał, gdzie została pochowana ekscentryczna samobójczyni z Moskwy.