WIELKI LEKSYKON SŁUŻB SPECJALNYCH ŚWIATA

 

 

 

agent uśpiony: żarg. "śpioch" (ang. silent agent, sleeper, back marker, franc. agent dormant, niem. Schweigeagent, Schlafer, Spannungzeitenagent; ros. spiaszczij lub zakonsierwowannyj agient) term. oper. wyw. przeszkolony i głęboko zakonspirowany agent, przerzucony na teren przeciwnika lub tam pozyskany, specjalnie przygotowany do realizacji jakiegoś konkretnego zadania. Otrzymuje pewien czas (nawet kilka lat) na zaaklimatyzowanie się w odpowiednim środowisku, uwiarygodnienie legendy, nawiązanie ważnych dla wywiadu kontaktów i znajomości oraz osiągnięcie odpowiedniej pozycji zawodowej dla podjęcia skutecznych działań wywiadowczych. Następnie czeka na sprzyjające, w ocenie służby wysyłającej, warunki do działania Z tego powodu jest trudny do wykrycia. Dla sprawdzenia jego aktualnych warunków funkcjonowania mogą być ustalone okresowe spotkania kontrolne 2. Uaktywnia się na sygnał z Centrali, często dopiero po zaistnieniu szczególnych okoliczności, np. uzyskaniu stanowiska dającego dostęp do chronionych tajemnic czy powstaniu określonej nadzwyczajnej sytuacji politycznej. "Śpiochem" może też być nielegał, którego zadaniem będzie np. zorganizowanie siatki szpiegowskiej na terenie danego państwa, gdy jego kraj macierzysty znajdzie się z nim w stanie wojny. Agent uśpiony nie jest chroniony żadnym immunitetem i w razie schwytania jest karany jak zwykły przestępca.

 

agent wpływu/wpływowy: (ang. agent of influence, franc. agent d'influence, ros. agient wlijanija, agent po wlijaniju) term. oper. najwyższy stopień klasyfikacji agenta; z reguły obywatel obcego państwa świadomie współpracujący z wywiadem innego kraju, który używa swej pozycji politycznej, społecznej lub zawodowej (związanej z nią reputacji lub władzy czy też zaufania lub możliwości oddziaływania), aby "promować" w swym kraju i społeczeństwie cele innego państwa w sposób nie uwidaczniający z nim związków. Intoksykacja opinii publicznej, wpływanie na strategiczne decyzje polityczne i gospodarcze w jakimś kraju to domena działań agentów wpływu różnych służb specjalnych. Usytuowani są zazwyczaj w sferach politycznych, administracji państwowej, systemie gospodarczym, wojsku itp. Środowiska te, kontrolowane i inspirowane przez takich agentów, mogą spowodować, że dany kraj będzie realizować obce racje stanu, a więc podejmować decyzje niezgodne z własnym interesem. Zadaniem a.w. nie jest więc zdobywanie tajemnic, ale kreowanie opinii lub wydarzeń i ich interpretowanie.

Przełom XIX i XX wieku stał się rewolucją w sztuce wywiadowczej, powstał nowoczesny wywiad. Rozpoznanie zaczęło przenikać coraz głębiej w różne sfery funkcjonowania innego państwa. Przeniesienie punktów ciężkości ze spraw militarnych na kwestie polityczne i gospodarcze w połączeniu ze zmianami w działaniach wywiadu spowodowały powstanie nowych zapotrzebowań politycznych ze strony rządzących i wystąpienie - obok działań zdobywania informacji - metody swoistego, świadomego przekazywania informacji przeciwnikowi. Służba wywiadowcza zaczęła realizować działania dezinformacyjne, które zmierzały do osiągnięcia dzięki nim określonych korzyści i celów politycznych, wojskowych czy gospodarczych, Wykształciła się specyficzna metoda ingerencji wywiadowczej, a agentura wpływu stała się ważnym elementem wspomagającym operacje wywiadu strategicznego (politycznego i wojskowego), który w sposób planowy i zorganizowany tworzył z niej specjalny system dezinformacyjno-inspiracyjnego oddziaływania czy wpływania na przeciwnika.

Agenci wpływu przez akcje propagandowe i dezinformacyjne starają się wpływać na życie polityczne, ekonomiczne czy wręcz intelektualne swego otoczenia w kierunku pożądanym dla kierownictwa tajnych służb innego kraju, z którą podjęli współpracę wywiadowczą; oddziaływują na motywację zachowań jednostek czy zbiorowości społecznych przede wszystkim tam, gdzie podejmowane są ważne decyzje państwowe (polityczne, gospodarcze, społeczne itp.).

Agentura wpływu to najgroźniejsza forma działalności wywiadowczej, zwłaszcza wobec państw słabszych, a działania, w których jest wykorzystywana, należą do najtajniejszych akcji wywiadowczych. Działania jej obliczone są na efekty w dłuższym okresie czasu (tzw. instrumentalna rola agentury), często przez stopniową i systematyczną intoksykację świadomości społecznej (np. przez dziennikarzy lub innych ludzi pióra), niekorzystne dla państwa decyzje ekonomiczne (np. projekty określonych działań o charakterze finansowym, podatkowym czy inwestycyjnym) czy też podejmowanie złych decyzji politycznych. Niekiedy rolą a.w. jest zainicjowanie pewnych działań stymulujących, które następnie powodują swoistą "lawinę" fatalnych dla danego państwa decyzji i działań. Wywiadowczy charakter tych działań na ogół jest niezauważalny - często odczuwa się dopiero ich skutki, a ich bezpośrednie efekty niekoniecznie muszą przynieść wymierne korzyści państwu je podejmującemu, ale zawsze muszą przynieść szkodę krajowi, przeciwko któremu są wymierzone.

Agenci wpływu nie są szpiegami w klasycznym rozumieniu tego pojęcia. Motywacje ich działań mogą być różne - ambicja, zawiść, niedocenianie, pieniądze, zemsta czy wręcz głupota lub szantaż.

Agentem wpływu może być ktoś podejmujący osobiście decyzje z wysokiego poziomu władzy w strukturach państwa lub wpływowej organizacji albo działający bezpośrednio przy osobie lub kierowniczej grupie osób, np. polityk, parlamentarzysta, urzędnik państwowy, sekretarz ważnej osobistości, dziennikarz publicysta, komentator radiowy, naukowiec, działacz związkowy, finansista, niekiedy biznesmen, ale i... kochanka osoby zajmującej odpowiednie stanowisko, np. ministra, którego opinia ma decydujące znaczenie dla jakiejś sprawy.

Rozróżnić można trzy typy agentów wpływu:

- świadomi agenci, którzy zostali celowo zwerbowani wcześniej do takich zadań i otrzymali stosowne polecenia podjęcia określonych działań tego typu;

- zaufani ludzie, kontakty służby wywiadowczej, nie pozyskani formalnie, ale uczestniczący świadomie, często za wynagrodzeniem, w kreowaniu poglądów korzystnych dla innego państwa, z którego służbą utrzymują kontakty;

- osoby, które są manipulowane i nie są tego świadome;

- dawn. specjalnie utajnieni agenci, pozyskani spośród wyróżniających się i charakteryzujących się wieloma zaletami oraz pociągającą powierzchownością przedstawicieli znakomitego pochodzenia, starannie przygotowani i posiani - zgodnie z wiarygodną legendą - do sąsiednich społeczności czy państw, by osiągnąć tam ważne stanowiska, dające możność paraliżowania sił aktualnych lub potencjalnych przeciwników swojej ojczyzny.

Agenci wpływu, stanowiąc najściślej chronione składniki potencjału operacyjnego służby wywiadowczej w innym państwie, nie zawsze byli uwidaczniani w ewidencji operacyjnej osobowych źródeł informacji. A praktyka tajnych służb w tej sferze działań wykreowała następujące stwierdzenie; "Agent wpływu jest najbardziej cenny, jeśli jest nasz, zaś najbardziej niebezpieczny, jeśli jest obcy".

Agentami wpływu byli m.in:

- Owen Lattimore (1900-89), profesor, wykładowca, specjalista i doradca amer. rządu ds. Azji w latach 30-40. XX w.; radz. agent, którego opinie miały negatywny wpływ na dalekowschodnią politykę USA, w rezultacie czego St. Zjedn., przez swą bierną postawę, umożliwiły pod koniec lat 40, przejęcie przez komunistów władzy w Chinach;

- Jean Violet, francuski adwokat; agent SDECE, który dzięki swym szerokim znajomościom i wpływom w wielu państwach świata, organizacjach międzynarodowych i różnych sferach uczestniczył w latach 50.-70. w. w kilku operacjach wywiadowczych mających duże znaczenie dla polityki francuskiej i międzynarodowej, m.in. w tajnej misji przekonywania przywódców państw Ameryki Łac, aby powstrzymali się od antyfrancuskiego głosowania w ONZ czy operacji przeforsowania tzw. trzeciego koszyka (karta praw człowieka) na forum KBWE w Helsinkach wbrew stanowisku ZSRR;

- Pierre Charles Pathe (1910-?), syn jednego z założycieli kinematografii francuskiej Charlesa Pathe, dziennikarz; aresztowany w 1979. jako radz. agent przez niemal 20 lat aranżował zamieszczanie w wielu czasopismach francuskich licznych artykułów (doliczono się ponad 100) promujących proradzieckie poglądy nt. polityki międzynarodowej;

- Robert Maxwell, właśc. Jan Ludvik Hoch (1923-1991), Czech z pochodzenia, od 1945 brytyjski potentat prasowy i wydawca m.in. "Daily Mirror" i "The European"; radz. agent, za środki KGB utw. opiniotwórcze tytuły, w których propagował korzystne dla bloku wschodniego idee. Uwikłany ponadto w kontakty z Mossadem oraz CIA, doprowadził prawdopodobnie do konfliktu interesów służb, co zakończyło się jego tajemniczą śmiercią.

 

Armii Krajowej [AK] służby specjalne: konspiracyjna polska organizacja wojskowa powołana rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Wł. Sikorskiego z 16 II 1942, przemianowywującym dotychczasowy Związek Walki Zbrojnej [ZWZ] na Armię Krajową. Komendantami Głównymi AK byli: gen. Stefan Rowecki (16 II 1942-30 VI 1943), gen. Tadeusz Komorowski (17 VII 1943-2 X 1944), gen. Leopold Okulicki p.o. (2 X-26 XII 1944) i d-ca (26 XII 1944-19 I 1945).

Centralnym organem dowodzenia była Komenda Główna AK (poprzednio KG ZWZ), zamiennie określana też Komendą Sił Zbrojnych w Kraju [KSZK], a właściwie jej sztab /szefowie: gen. Tadeusz Pełczyński (14 II 1942-6 IX 1944)/, gen. Leopold Okulicki p.o. (6 IX-2 X 1944)/. Składał się z 7 Oddziałów, Kierownictwa Dywersji oraz 6 innych pionów merytorycznych. Sprawami wywiadu i kontrwywiadu zajmował się Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy, który swoją działalność opierał na szeroko rozbudowanej sieci agenturalnej sięgającej daleko poza granice kraju - od tyłów frontu wschodniego do III Rzeszy i innych okupowanych krajów Europy. Podlegał bezpośrednio Szefowi Operacji (I z-ca szefa Sztabu KG AK), którymi byli: płk/gen. Stanisław Tatar (II 1942-II 1944), płk dypl. Janusz Bokszczanin (II-VI 1944), gen. Leopold Okulicki (VI-IX 1944).

Oddział II KG AK, stanowiąc centralę działań wywiadowczych, sprawował eo ipso bezpośrednie kierownictwo nad jednostkami wywiadu usytuowanymi w strukturach terenowych Komend AK okręgów i obszarów: Okręg Warszawa-Miasto, Obszar (województwo) warszawski, Okręg Lublin, Okręg Radom-Kielce, Okręg Kraków, Okręg Poznań, Okręg Pomorze, Okręg Śląski, Okręg Łódź, Okręg Białystok, Obszar i okręg Lwów, Okręg Lwów, Okręg Wołyń, Okręg Wilno, Okręg Nowogródek i Okręg Polesie.

Struktura organizacyjna Oddziału II Informacyjno-Wywiadowczego KG AK ukształtowała się ostatecznie pod koniec 1942 i praktycznie bez zmian (poza oczywistymi zmianami kadrowymi wynikającymi z dekonspiracji i aresztowań lub z innych powodów) przetrwała do wybuchu Powstania Warszawskiego w VIII 1944. Szefami Oddziału byli: ppłk dypl. Wacław Berka (II-III 1942), ppłk dypl. Marian Drobik (III 1942-9 XII 1943), kpt./ppłk dypl. Franciszek Herman p.o. (XII 1943-I 1944), płk dypl. Kazimierz Iranek-Osmecki (I 1944-2 X 1944) i ppłk dypl. Bohdan Zieliński (XI 1944-19 I 1945). Zastępcami szefa byli: I - mjr/ppłk dypl. Marian Drobik (1941-III 1942), II - kpt./mjr dypl. Franciszek Herman (1941-XII 1943).

W ramach rozbudowanej struktury organizacyjnej Oddziału podstawowymi pionami były: wywiad ofensywny, Biuro Studiów i kontrwywiad. Pozostałe wydziały wspomagały działania wymienionych pionów. W szczytowym okresie (połowa 1944) struktura Oddziału przedstawiała się jak niżej:

Sekretariat Szefa (sprawy kancelaryjne i archiwum);

Biuro Studiów Propagandy i Nastrojów [BSPiN] (analiza materiałów dot. sytuacji w wojskach niemieckich, policji, administracji i wśród ludności niemieckiej); utw. w 1943, merytorycznie podlegało szefowi BSW; szef: Jadwiga Krasicka (II 1942-44);

Biuro Studiów Wojskowych [BSW], (analiza i opracowanie informacji zdobytych przez pion wywiadu), w różnych okresach posiadało 10/12/8 referatów tematycznych: łączności, administracyjny, poczty rozdzielczej, transportów kolejowych i szosowych, l'Ordre de Bataille frontu wschodniego, Rzesza i Kraj, lotnictwa, marynarki wojennej, komunikacji, regulaminów i organizacji; szef (i II z-ca szefa Oddz.): kpt./pplk dypl, Franciszek Herman (II 1942-II 1944), mjr/ppłk Bohdan Zieliński (II-X 1944);

Biuro Studiów Gospodarczych [BSG] lub Wywiadu Przemysłowego [BSWP] (analiza materiałów dot. dziedzin gospodarki i nauki pracujących na potrzeby wojenne Rzeszy); kilka lub kilkanaście referatów, a m.in. motorowy, lotniczy, samochodowy, czołgowy, konstrukcji broni pancernej, przemysłu wojennego, hutnictwa, morski; merytorycznie podlegało szefowi BSW; szefowie: (organizator od 1940) por. inż. Jerzy Chmielewski (II-IX 1942), por./ kpt. Adam Mickiewicz (IX 1942-VIII 1944);

Wydział Łączności Wewnętrznej (w ramach Oddziału II); kilka referaty: poczty konspiracyjnej, łączności kurierskiej, bezpieczeństwa, prasy, alarmowy; szefowie; Maria Strońska (II 1942-XI 1943), Maria Rohozińska (XI 1943-II 1944), mjr Leonard Zbyszyński (III-VIII 1944);

Wydział Finansów i Opieki (gospodarka finansowo-materiałowa Oddziału); szef: ppłk Edward Lubowicki;

Wydział Wywiadu Ofensywnego zwany Kierownictwem Sieci Wywiadowczych lub Centralną Siecią Wywiadowczą: kontynuacja wywiadowczych Służby Zwycięstwu Polski i ZWZ. Kier.: (jednocześnie I z-cy szefa Oddz.): mjr Stanisław Despont-Zenowicz/Rogiński/Rogaliński? (14 II-27 VIII 1942), kpt. Karol Trojanowski (27 VIII 1942-15 V 1943), ppłk Władysław Szczekowski (15 V-18 XI 1943), kpt. Edward Jetter p.o. (XI 1943-I 1944), ppłk Franciszek Herman (I-VIII 1944),

Wydział, noszący krypt. Stragan (od ~II 1941), podzielony był na referaty: Zachód - obszar Rzeszy, kier. i por. Mieczysław Bernatowicz-Rutkowski (1940-IV1942), kpt. Karol Trojanowski (IV 1942-IV 1943); Północ - tereny Pomorza i Prus Wsch.; Południe - obszary od Warszawy po Wiedeń; Wschód - ziemie od Warszawy łącznie z dawnymi Kresami RP, kier.: rtm. Aleksander Stpiczyński (VI 1940-VII 1941) oraz Kolejowy i Specjalna, kier,: Ludwik Kalkstein-Stoliński. Po napaści Niemiec na ZSRR dla rozpoznawania sytuacji na tych obszarach na bazie ref. Wschód utw. sieć o krypt. WW-72. Po wpadkach Straganu w 1942, i dokonanych w ciągu 1943 rekonstrukcjach sieci wywiadowczych, wywiad ofensywny został podzielony na trzy piony:

- sieć krypt, 52-KK/Arkadiusz (wywiadu centralnego i kolejowego) - działała na terenie Generalnego Gubernatorstwa, kier.: mjr Edward S, Czuruk/Czurek; posiadała trzy sekcje: północno-wschodnią, centralną i południowo-wschodnią, a te nadzorowały prace ekspozytur terenowych;

- sieć krypt. Lombard - posiadała dużą samodzielność operatywną i prowadziła działalność wywiadowczą na zachodzie oraz północy (placówki m.in. w Niemczech, Francji, Hiszpanii, Szwajcarii, na Pomorzu). Powstała na bazie części (druga połączyła się z Muszkieterami), działającej od IX 1940, samodzielnej ekspozytury 741/Lombard (podległej Oddziałowi II Szt. Nacz. Wodza w Londynie, a podporządkowanej formalnie od VIII 1941 szefowi Oddziału II KG ZWZ i dopiero od 1944 w składzie Wydziału) oraz reszty referatu Zachód. Kier.: kpt. Edward Jetter (VII 1941-VIII 1944). W jej skład wchodziły m.in.: wydziały wywiadowczy i bezpieczeństwa, brygady bezpieczeństwa i obserwacyjna, biuro studiów, archiwum. Po zdziesiątkowaniu Straganu, od 1943 stała się główną agendą wywiadu głębokiego AK na Rzeszę;

- sieć krypt. WW-72 (wywiad na kierunku wschodnim) - utw. głównie z b. referatu Wschód (dzieliła się na trzy obszary - I-III, a te na ekspozytury i placówki); kier. sieci i szkolenia; rtm. Aleksander Stpiczyński (II-IV 1942), por. Tadeusz Śmigielski (IV-VIII 1942), ppłk Władysław Szczekowski (VIII 1942-VI 1943), mjr Otton Pawłowicz (VI-XI 1943), kier. sieci oraz ds. organizacyjnych i koordynacji: Halina Zakrzewska (XI 1943-II 1944). Od II 1944 zreorganizowana w sieć krypt. Pralnia, kier, i por. Franciszek Miszczak (12 II-VIII 1944), składała się z referatów: komórek terenowych, bezpieczeństwa, legalizacji, Biura Studiów, kurierskiego i sekretariatu.

Wydział Legalizacji i Techniki, (produkcja fałszywych dokumentów, fotografie, skrytki, kamuflaże); utw, w IV 1942 na bazie komórek legalizacyjnych Oddziału II ZWZ i Muszkieterów; posiadał 7 pracowni legalizacyjnych, 2 pracownie fotograficzne i dział techniczny. Szef: por. inż, Stanisław Jankowski.

Wydział Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu, powołany w III/IV 1941 do ochrony funkcjonowania wszystkich struktur dowodzenia ZWZ, a potem AK. Szef: por. cz.w. Bernard Krawiec-Zakrzewski, z-ca Stefan Ryś. Struktura organizacyjna ukształtowała się praktycznie w 1942 r. i obejmowała następujące komórki: Referat 991 - kierownictwo Wydziału, poczta; Referat 992- Biuro Studiów Bezpieczeństwa, kier. por. Stefan Dembiński; Referat 993 - Bezpieczeństwo i KW [993-I - centralna sieć informacyjna, kier. Feliks Wiązowski; 993-P - sieć policyjna, kier.: kpt. Stanisław Koczalski, por. Zygmunt Iwicki; 993-E- ewidencja osób podejrzanych o kolaborację, kier, Eugenia Ryś; 993-L/993-G - obserwacja/ubezpieczenia akcji likwidacyjnych, kier, mjr Leonard Zbyszyński; 993-W- wykonywanie wyroków, kier.: por. Leszek Kowalewski (II 1942-VII 1943), por. Stefan Matuszczyk (VIII 1943-VIII 1944)]; Referat 994 - rozpracowywanie małych organizacji politycznych, kier. mjr Stanisław Sławiński; Referat 995 - łączność wewnętrzna; Referat 996 - rejestracja aktywności mniejszości słowiańskich, kier.: rtm. Tomasz Zan, mjr Samuel Kostrowicki; Referat 997 - rozpracowywanie niemieckiego aparatu bezpieczeństwa, kier. por. Kazimierz Leski; Referat 998 - dział bezpieczeństwa centralnego AK, najważniejszy pion działań konspiracyjnych podziemia, kier.: por. Józef Garliński (I 1942-IV 1943), por. Kazimierz Leski p.o. (IV 1943-I 1944), kpt. Stanisław Leszczyński (I-X 1944); w skład referatu wchodziło kilka komórek - więzienna, grupa ewakuacyjno-obserwacyjna i referentów bezpieczeństwa, łączności alarmowej, sądowa oraz komórka o krypt, Kasyno, której zadaniem miała być ochrona sieci wywiadowczych Wydz. Wywiadu Ofensywnego; Referat 999 - rozpracowywanie konspiracyjnych organizacji lewicowych, kier, Stanisław Ostoja-Chrostowski.

Komórka 666, utw. na przełomie 1941/42 dla zorganizowania i obsługi trasy przerzutowej do Francji i Hiszpanii; kier. Kazimierz Leski.

Z Oddziałem II współpracowały ściśle dwa piony Oddziału III (Operacyjnego) KG AK: Dział Informacji (wywiad lotniczy) Wydziału Lotniczego, kier.: mjr Władysław Prohazka i Służba Wywiadowcza (morski wywiad wojskowy) Wydziału Marynarki Wojennej, kier.: Benedykt Krzywiec i Aleksander Potyrała. Ponadto w ograniczonym zakresie działalność wywiadowczą i dywersyjną na rzecz Oddziału II prowadziły:

- kobiety-żołnierze z jednego z pionów Oddziału I (Organizacyjnego) KG AK, zwanego Wojskową Służbą Kobiet,

- grupa wschodząca w skład Kierownictwa Dywersji, zwana skrótowo Dyskiem,

- Związek Odwetu,

- Organizacja Specjalnych Akcji,

- komórki wywiadu Szarych Szeregów.

Po wybuchu Powstania Warszawskiego 1 VIII 1944 kierownictwo i część kadry Oddziału II KG znalazły się w I rzucie (dowódczym - szef płk K. Iranek-Osmecki), II rzucie (roboczym - szef płk F. Herman) i III rzucie (reszta oficerów i rezerwy) - szef ppłk Edward Lubowicki (część kadry z tego rzutu walczyła w składzie batalionu liniowego Pięść). W czasie powstania wywiad ofensywny uległ niemal całkowitej dezorganizacji. Kierownictwo było zdekonspirowane, siatki - zwłaszcza na Wschodzie - przestały pracować lub zostały rozbite.

Po upadku powstania Oddział II został w XII 1944 odtworzony (w ograniczonym zakresie) w nowym miejscu postoju - Częstochowie, szef: ppłk dypl. Bohdan Zieliński. W skład Oddziału wchodziły piony: wywiadu ofensywnego, kier.: mjr Tadeusz Jachimek, wywiadu obronnego /kw/, kier.: kpt. cz.w. Bernard Zakrzewski, Biuro Studiów, kier.: mjr Zenon Tarasiewicz. Mimo formalnego istnienia Oddziału, kierowanie pracą wywiadowczą w kraju przejął Oddział II Szt. Nacz. Wodza w Londynie.

Sprawami łączności wewnętrznej w ramach Komendy Głównej, szyfrową łącznością zagraniczną (z Londynem), łącznością operacyjną, przerzutami przez granicę, odbiorem zrzutów itp. zajmował się Oddział V Dowodzenia i Łączności, kier.: płk dypl. Kazimierz Pluta-Czachowski. Ogólna struktura Oddziału, po jego rozbudowie, przedstawiała się jak niżej:

- Wydział Łączności Konspiracyjnej (V-K) - łączność wewnętrzna, kancelaria główna i szyfry krajowe, szyfry zagraniczne, łączność zagraniczna (kurierzy), łączność z terenami wschodnimi i zachodnimi, legalizacja i przerzuty graniczne, archiwum;

- Wydział Łączności Operacyjnej (V-O) - m.in. zapewnienie łączności technicznej i lotniczej, produkcja urządzeń łączności, dywersja i sabotaż niemieckich linii telekomunikacyjnych;

- Wydział Zrzutów (V-S) - odbiór osób, sprzętu i innego zaopatrzenia oraz przerzut ich na terenie kraju;

- Komenda Główna (V-T) - ochrona działań KG AK i łączność ze sztabem Naczelnego Wodza PSZ w Londynie;

- Wydział Żandarmerii Polowej (V-Z).

Rozkazem Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju gen. L. Okulickiego z 19 I 1945 (opublikowany w nr 317 "Biuletynu Informacyjnego") aparat dowódczy Armii Krajowej został rozwiązany. Na bazie po-AKowskiej kadry wiosną 1945 utw. służby specjalne Delegatury Sił Zbrojnych.

 

bułgarski parasol: specjalnie skonstruowane zakończenie końcówki parasola, posiadające rodzaj wysuwanej igły, z której po wbiciu w ciało jest wystrzeliwana miniaturowa kuleczka. Wykonana ze stopu platyny (90%) i irydu (10%), o średnicy ok. 1,5 mm, posiadała dwa kanaliki wywiercone pod kątem prostym i zawierała w środku nie więcej niż 2 mg rycyniny. Urządzenie to skonstruowane przez laboratoria techniczne i chemiczne KGB na zamówienie bułg. służb specjalnych posłużyło do uśmiercenia w Londynie bułgarskiego dysydenta, stąd nazwa.

 

cylinder Staszinskiego: broń używana przez Bohdana Staszinskiego, oficera KGB, funkcjonariusza 13. Oddziału Pierwogo gławnogo uprawlenija do zabijania przeciwników politycznych ZSRR. Był to rodzaj specjalnego pistoletu, składającego się z trzech metalowych rurek o średnicy ok. 1 cm, gwintowanych do połączenia w jedną o długości ok. 18 cm. Na końcu znajdował się detonator (napędzany 1,5 V baterią) umożliwiający wystrzelenie ampułki z kwasem pruskim (cyjanowodór), bezbarwną trucizną o specyficznym zapachu gorzkich migdałów. Wdech niewielkiej ilości rozpylonej cieczy powodował natychmiastową śmierć na skutek zwężenia żył. Staszinski zgładził w ten sposób m.in. ukraińskiego nacjonalistę Stepana Banderę.

 

dezerter: (franc. deserteur, transfuge, ang, defector, niem. Uberlaufer, ros. pieriebieżczik, niewozwraszczieniec) uciekinier z lub osoba uchylająca się od służby, do pełnienia której zobowiązała się złożoną przysięgą lub ślubowaniem; na ogół dysponująca tajnymi informacjami osoba, np. wysoki urzędnik państwowy, dyplomata, żołnierz itp., która zbiegła do kraju nieprzyjaznego wobec tego państwa, w służbie którego dotychczas pozostawała.

Szczególnie groźnym dezerterem jest kadrowy pracownik służb specjalnych lub ich agent (nie należy mylić z agentem podwójnym), który przechodzi na stronę przeciwnika i ujawnia wiedzę, jaką posiadł w czasie pełnienia służby lub współpracy (np. kadra, współpracownicy, struktury organizacyjne, operacje, metody pracy, formy łączności, zainteresowania itp.), Po przesłuchaniach, dezerterowi zapewnia się szczególną ochronę oraz wynagradza (pieniądze, obywatelstwo, praca); na ogół jednak przeciwnik nie zatrudnia go w swej służbie, wykorzystując jedynie w roli konsultanta czy szkoleniowca (azyl).

Istnieje także kategoria dezerterów pozornych. Przejście na stronę przeciwnika jest wówczas świadomie zaaranżowane dla przekazania wyselekcjonowanych, uwiarygadniających tajemnic; celem takiej operacji jest rozpoznanie działalności służb przeciwnika bądź przeprowadzenie wyrafinowanej kombinacji podrzucenia przeciwnikowi materiałów dezinformacyjnych. Po zakończeniu takiej misji pozorny dezerter jest eksfiltrowany przez własną służbę.

Najbardziej znanymi dezerterami m.in. byli:

- z ZSRR: gen. NKWD Walter Kriwickij (1937), ppłk KGB Anatolij Golicyn (1961), ppłk GRU Wiktor Suworow, właśc. Władimir Rezun (1978). płk KGB Oleg Gordijewskij (1985), płk KGB Witalij Jurczenko (1985);

- z USA: oficer CIA Edward L. Howard (1985):

- z W. Brytanii: oficer MI 6 Harold A. R. (Kim) Philby (1963);

- z Polski: płk Dep. X MBP Józef Światło (1953), płk Zarz. II Szt. Gen. WP Paweł Monat (1959). ppłk Dep. I MSW Michał Goleniewski (1961), płk Zarz. II Szt. Gen. WP Włodzimierz Ostaszewicz (1981), kpt. WSW Andrzej Sumiński (1981);

- z RFN: oficer Organisation Gehlen Otto John (1954).

 

dezinformacja: (ang. disinformation, franc. desinformation, niem, Desinformation, ros. diezinformacyja) term. oper. wyjątkowo złożona metoda pracy operacyjnej, będąca sposobem oddziaływania na aktualnego czy potencjalnego przeciwnika, wrogą służbę specjalną bądź określone grupy czy warstwy społeczne w innym, ale niekiedy też i własnym kraju. Termin wymyślony przez niem. s.s. w czasie I wojny świat.; przy sztabie armii niem. do końca działań wojennych istniała komórka dezinformacyjna sterowana przez wojsk, służbę wywiadowczą. Później s.s. innych państw wprowadziły tę formę działania jako metodologiczny sposób oddziaływania na przeciwnika, podejmowany z zamiarem wykreowania celowego, ukierunkowanego wpływu na kształtowanie opinii i bieg możliwych do przewidzenia zdarzeń.

D. to zaplanowane wg jednolitej koncepcji tajne działanie polegające na przygotowaniu, opracowaniu i w konsekwencji podsunięciu/podrzuceniu/przekazaniu przeciwnikowi (jego służbie specjalnej) lub jawnym rozpowszechnianiu, ale z ukrytymi celami, w społeczeństwie kraju przeciwnika częściowo lub całkowicie fałszywych informacji, dokumentów (pism, listów, publikacji, rękopisów itp.), zdjęć lub w innej formie spreparowanych danych, mających wytworzyć pozornie prawdziwy obraz lub pogląd i kształtować opinię o osobie, zdarzeniu czy zjawisku zgodnie z operacyjnymi interesami służby specjalnej podejmującej działania dezinformacyjne lub/i politycznymi państwa, w interesie którego dana służba je realizuje, na ogół dla spowodowania bezpośredniej lub pośredniej szkody dla bieżących lub przyszłych interesów przeciwnika. Efektem takich działań jest wpływanie na procesy decyzyjne rozważane przez gremia innego państwa (rząd, parlament, organy gospodarcze), które mogą wykorzystać takie informacje dla podejmowania decyzji szkodzących żywotnym interesom tego kraju.

W sensie zakresowym dezinformacja może mieć charakter:

1) operacyjny - polega na preparowaniu i dystrybuowaniu tajnymi (agenturalnymi) lub niekiedy jawnymi kanałami wywiadowczymi fałszywych lub prawdziwych informacji celem oszukania przeciwnika i wytworzenia u niego mylnego, ale w miarę wiarygodnego i możliwego do zaakceptowania wyobrażenia o interesującej go sprawie zgodnie z zamiarami strony organizującej. Skuteczna i wiarygodna d. to uwiarygodniona nieprawda, często z domieszką informacji prawdziwych, aby przeciwnik uwierzył, iż ten najważniejszy element nieprawdy jest też prawdziwy. D. operacyjna realizowana przez służbę wywiadu lub kontrwywiadu zwana jest inspiracją (fałszywe potwierdzenie). Majstersztykiem operacji dezinformacyjnej jest przekazanie wszystkich informacji prawdziwych w takiej formie i w taki sposób (kombinacja operacyjna), aby przeciwnik uznał je za całkowicie fałszywe (chicken feed).

Jej odmianą jest tzw. d. manipulacyjna, stosowana przez służbę bezpieczeństwa/policję polityczną, czyli prowokacja. Polega ona na przesyłaniu fałszywych treści ukierunkowanych na grupę lub środowisko będące przedmiotem manipulacji. Oddziaływanie starannie dobranych informacji wpływa na zachowanie poszczególnych członków grupy lub jej całość i umożliwia sterowanie zachowaniami. Elementy akceptowane wzmacnia się, odrzucane zmienia. Dla zapewnienia sterowania niezbędne jest posiadanie wewnątrz grupy swojego agenta (agent prowokator), który ocenia skutki, jakie odnosi takie działanie, ale także oddziałuje na korzystny dla inspiratorów odbiór impulsów od wewnątrz.

2) wojskowy - wprowadzanie w błąd.

3) aspektu wojny psychologicznej.

Działania dezinformacyjne różnią się od klasycznej propagandy (wojny psychologicznej), jako że sposoby, cele i środki działań pozostają tajne. Najważniejszymi bowiem środkami w działaniach dezinformacyjnych są: ag. wpływu, ag. podwójni i ag. uplasowani w służbach przeciwnika (kret).

Dezinformacja uważana jest za jedną z najbardziej skutecznych metod działań nie tylko służb specjalnych, sztabów wojskowych czy specjalistów od wojny psychologicznej, ale nawet i organizacji przestępczych, podejmowanych na różnorodnych płaszczyznach: politycznej, operacyjnej, wojskowej, gospodarczej, naukowo-technicznej, informacyjnej czy innej.

 

Diepartamient policyi [Diepo] Ministierstwa wnutriennych dieł [MWD]: Departament Policji [DePo] Ministerstwa Spraw Wewnętrznych [MSW] carskiej Rosji; najważniejszy (obok Otdielnogo Korpusa żandarmow [OKŻ]) człon organizacyjny MSW, główny organ policji politycznej w 1. 1880-1917. Utw. 6 VIII 1880, przejął funkcje zlikwidowanego Trietjego (III) otdielenija Sobstwiennoj Jego Impieratorskogo Wieliczestwa kancelaryi. Podstawowym zadaniem Departamentu było zapobieganie i zwalczanie przestępczości oraz ochrona bezpieczeństwa publicznego i porządku. Ogólne kierownictwo nad działaniami Departamentu sprawował z-ca min. spraw wewn., będący jednocześnie szefem OKŻ.

Dyrektorami Diepo i jednocześnie zwierzchnikami Otdielenij ochranienija obszczestwiennoj biezopasnosti i poriadka byli: Iwan O. Welio (17 VIII 1880-15 IV 1881), Wiaczesław K. von Plehwe (30 V 1881-20 VII 1884), Piotr N. Durnowo (21 VII 1884 -3 II 1893), Nikołaj I. Pietrow (10 II 1893-21 VII 1895), Nikołaj N. Saburow (22 VII 1895-17 IV 1896), Anton F. Dobrżinskij (23 V 1896-8 VIII 1897), Siergiej E. Zwolanskij (14 VIII 1897-9 V 1902), Aleksiej A. Łopuchin (9 V 1902-4 III 1905), Siergiej G. Kowalenskij (6 III -29 VI 1905). Nikołaj P. Garin (19 VII-9 XI 1905), Emmanuił I. Wuicz (9 XI 1905-13 VI 1906), Maksymilian I. Trusiewicz (13 VI 1906-29 III 1909), Nił P. Zujew (29 III 1909-21 II 1912), Stiepan P. Biełeckij (21 II 1912-28 I 1914), Walentin A. Brune de St. Hippolite (3 II 1914-IX 1915), Rusczu G. Mołłow (6 IX-23 XI 1915), Konstantin D. Kafafow (23 XI 1915-16 II 1916), gen. Jewgienij K. Klimowicz (14 II-15 IX 1916), Aleksiej T. Wassiljew (28 IX 1916-II 1917).

W strukturze organizacyjnej Departamentu znajdowały się początkowo trzy, a potem dziewięć Biur wykonawczych (diełoproizwodstwa):

Biuro 1. Ogólne (wszystkie sprawy ogólnopolicyjne);

Biuro 2. Prawne (opracowywanie instrukcji i zarządzeń oraz projektów ustaw dot. funkcjonowania policji);

Biuro 3. Tajne (prowadziło wszystkie polityczne sprawy operacyjne i śledcze, kierowało pracą tajnej i jawnej agentury krajowej i zagr. (patrz niżej), zawiadywało ochroną rodziny carskiej), nacz.: ppłk Gieorgij P. Sudiejkin (188?-XII 1883); od 1898 większość spraw politycznych przeszła w gestię nowo utw. Osobogo otdieła (patrz niżej);

Biuro 4. Kontrolno-Rozpoznawcze (nadzór śledztw po-lit. w gubernialnych oddziałach Żandarmerii, obserwacja środowisk robotniczych i chłopskich, kontrola działań różnych organizacji legalnych);

Biuro 5. Obserwacyjne (prowadzenie tajnej i jawnej inwigilacji);

Biuro 6. (m.in. kontrola produkcji i ochrona transportu materiałów wybuchowych, wydawanie opinii politycznej kandydatom do pracy w instytucjach państwowych):

Biuro 7, Kontrolne (przejęło funkcje Biura 4. z zakresie nadzoru nad śledztwami politycznymi);

Biuro 8. Kontrolne (nadzór nad działalnością śledczych wydziałów kryminalnych);

Otdieleniie po razwiedkie woiennogo szpionstwa. Wydział Zwalczania Szpiegostwa Wojskowego (w okresie 1904-VI 1906), nacz.: rtm. M.S. Komissarow; potem w I 1916 utw. Biuro 9. Wojskowe (kontrwywiad, nadzór nad jeńcami wojennymi); nacz.; N.W. Wołczaninow.

Osobyj otdieł Oddział Specjalny, który stał się centralą Diepo w sprawach polit. i zwalczania obcego szpiegostwa (kontrwywiad); kierowali nim: Leonid A. Ratajew (I 1898-IX 1902), ? Zibert p.o. (IX-X 1902), płk Siergiej W. Zubatow (X 1902-VIII 1903), ppłk Jakow G. Sazonow p.o. (IX-X 1903), Nikołaj A. Makarow (X 1903-VII 1905), A.N. Timofiejew p.o. (VIII-XII 1905), Nikołaj A. Makarow (I-II 1906), Aleksiej T. Wassiljew (VII 1906-VI 1908), płk Jewgienij K. Klimowicz (VI 1908-XII 1909), płk Aleksandr M. Jeremin (I 1910-VI 1913), Mitrofan J. Brojeckij (VI 1913-XII 1916), płk Iwan P. Wasiljew (I-II 1917). W ramach Oddziału znajdowało się 7 wydziałów: ogólnokancelaryjny; ds. partii eserów; ds. partii bolszewików i mienszewików; ds. organizacji burżuazyjnych innych narodowości w Rosji; analizy szyfrów (Wydział 5.); śledczy; ds. politycznej prawomyślności. Terenowymi organami Oddziału, a tym samym całego Departamentu Policji, były Otdielenija ochranienija obszczestwiennoj biezopasnosti i poriadka; natomiast egzekutywa spoczywała w gestii Otdielnogo Korpusa żandarmow;

Oddział (Tajny) Agenturalny, istniejący w 1.1906-17;

Kancelaria.

W 1883 w ramach Biura 3. Tajnego powstała Zagranicznaia agientura. Agentura Zagraniczna [AZ] (wywiad polityczny) mająca swą centralę koordynacyjną w Paryżu oraz placówki w Szwajcarii, Anglii, Austrii, Niemczech i na Bałkanach (placówka w Warszawie prowadziła taką działalność na ziemiach polskich w zaborze pruskim i austriackim). Zadaniem AZ było (wykorzystując doświadczenia agentury zagr. III Otdielenija oraz istniejącej w 1. 1881-83 Swiaszczennoj drużyny, Świętej Drużyny, powołanej do ochrony bezpieczeństwa państwowego, również za granicami Rosji) rozpracowywanie ośrodków emigracyjnych i prowadzenie rozpoznania kontrwywiadowczego. Organizatorem struktur AZ był Piotr W. Korwin-Krukowski (VI 1883-III 1884), a jej kierownikami: Piotr I. Raczkowski) (III 1884-VII 1902), Leonid A. Ratajew (VII 1902-1 VIII 1905), Arkadij M. Harting, właśc. Aaron M. Heckelmann (1 VIII 1905-X 1909), podczas wojny rosyjsko-japońskiej 1904-05 szef kontrwywiadu na Europę w Berlinie i Aleksandr A. Krasilnikow (XI 1909-II 1917). Agentura współpracowała (na prawach wzajemności) z wywiadem wojskowym, początkowo w zakresie kontrwywiadowczym, a od 1910 i wywiadowczym. Formalnie rozwiązana w 1913, działalność operacyjną prowadziła praktycznie do końca istnienia Departamentu Policji, tj. do 5 III 1917.

W poł. 1905 Osobyj otdieł oraz Biura 5. i 7. połączono w samodzielny Polityczny Oddział Departamentu Policji zajmujący się rozpracowywaniem wszelkich ruchów i organizacji rewolucyjnych. Kier.: Piotr I. Raczkowskij.

11 III 1917, postanowieniem Rządu Tymczasowego Departament Policji został rozwiązany, a rozliczeniem działalności, czyli lustracją służby i jej funkcjonariuszy, zajęła się powołana wówczas Komisja dla Ochrony Nowego Ustroju (organem wykonawczym była Czriezwyczajnaja sledstwiennaja Komissija dla rassledowanija protiwozakonnych po dolżnosti diejstwij bywszych ministrow, gławnouprawlajuszczich i drugich wysszych dolżnostnych lic, Nadzwyczajna Komisja Śledcza dla Zbadania Niezgodnych z Prawem Działań byłych Ministrów, Dowódców i innych Wyższych Urzędników Państwowych), której działania nie przyniosły jednak żadnych konkretnych rezultatów.

 

ECHELON; utw, w latach 70. i rozbudowany w latach 80. XX w. gigantyczny system globalnego podsłuchu elektronicznego, składający się z 6 tajnych baz nasłuchowych (2 na terenie USA, 2 w W. Brytanii i po jednej w Australii i Nowej Zelandii), sieci sprzężonych z nimi około 120 satelitów szpiegowskich oraz komputerowego przetwarzania danych, użytkowany przez służby specjalne USA, W, Brytanii, Kanady, Australii i Nowej Zelandii. Pozwala na automatyczne nasłuchiwanie, wychwytywanie i rejestrowanie wszelkiego rodzaju łączności radiowej i elektronicznej.

Zainicjowany w 1947 przez USA i W. Brytanię (United Kingdom/United States of America [UKUSA] Agreement), stopniowo (w okresie zimnej wojny) się rozrastał; dołączały do układu inne ww. państwa. Sukcesywnie do systemu wprowadzano nowe ośrodki komputerowej analizy przechwytywanych danych z podsłuchu; standardowych fal radiowych, satelitów komunikacyjnych, podmorskich kabli telekomunikacyjnych, połączeń mikrofalowych, światłowodowych i zwykłego podsłuchu central telefonicznych.

Z czasem ECHELON stał się największą bazą szpiegowską na świecie monitorującą automatycznie miliony informacji przesyłanych codziennie pocztą elektroniczną, faksami, teleksami i w trakcie rozmów telefonicznych (stacjonarnych i komórkowych) oraz innej komunikacji elektronicznej (np. satelitarnej, światłowodowej), za pomocą mikrofal według określonych słów-kluczy (hit-words) z tzw. Słownika ECHELON-u, np. zamach, CIA, bomba, wąglik, materiały rozszczepialne, FBI itp. Liczba słów-kluczy systematycznie wzrasta. Wychwytywanie korespondencji elektronicznej między terrorystami to obecnie najważniejsze zadanie ECHELON-u. Kiedy producenci oprogramowania zaczęli wprowadzać możliwości szyfrowania przesyłanych informacji, służby specjalne (głównie w USA) wymogły na nich, aby w swych produktach wprowadzali tzw. luki bezpieczeństwa (zwane inaczej "tylnymi wejściami"), umożliwiające wyszukiwarkom ECHELON-u śledzenie korespondencji elektronicznej w niezauważalny dla użytkownika komputera sposób. Również w sprzęcie komputerowym i systemach łączności GSM są wbudowane specjalne numery kodowe, umożliwiające identyfikację źródła namierzonego sygnału.

W okresie zimnej wojny ECHELON służył głównie do przechwytywania komunikacji b. ZSRR i innych krajów Układu Warszawskiego - szpiegowanie programów zbrojeniowych. Aktualnie stosowany do inwigilacji terrorystów i przestępczości zorganizowanej (handel narkotykami, bronią, materiałami rozszczepialnymi, przelewy pieniężne z tych transakcji), mafii, a także dla potrzeb biznesu, m.in. handel elektroniczny (szpiegostwo gospodarcze). Wykorzystywany też do podsłuchiwania sojuszników. Program ECHELON, w przeciwieństwie do innych systemów szpiegowskich, jest ukierunkowany także na obiekty cywilne; agendy rządowe, organizacje, przedsiębiorstwa i osoby prywatne.

Dzięki podmorskim światłowodom codziennie do superkomputera w centrali National Security Agency w Fort Meade (główna kwatera systemu mieści się w bazie mar. woj. USA w Surar Grove) napływają dane o 2 mld takich połączeń (przepustowość to ok. 2 mln rozmów na minutę).

 

ha-Mossad le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim [Mossad]: (hebr.) Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych; główna agencja cywilnego wywiadu zagranicznego Izraela, utw. 1 IV 1951 na bazie zlikwidowanego Mahleket ha-Mikar, początkowo pod nazwą ha-Mossad Le'teum, Centralny Instytut ds. Koordynacji, potem jako ha-Mossad Hamerkazi le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim, Centralny Instytut Wywiadu i Operacji Specjalnych, a od 1963 pod obecną nazwą.

Głównym celami Mossadu było i jest nadal zdobywanie informacji wywiadowczych za granicą (Mossad ma monopol na zbieranie takich informacji, z wyjątkiem pewnych zadań wojskowych, jakie realizuje Agaf ha-Modi'in), infiltracja środowisk arabskich o charakterze terrorystycznym, ściganie ukrywających się zbrodniarzy nazistowskich (do 1964) oraz prowadzenie różnych akcji ofensywnych przeciwko wrogom Izraela, np. Miwcach Elohim. Siedziba centrali Mossadu mieści się w Tel-Awiwie; początkowo przy ul. Ben Jehuda 85, potem w Ha-kirye (d. budynek templariuszy) w ramach kompleksu Min. Obrony, a od połowy lat 80. XX w. w obiekcie zwanym Hadar Dufna położonym przy bulwarze Króla Saula.

Na czele agencji stoi Rosh ha-Mossad, dyrektor, odpowiedzialny bezpośrednio przed premierem. Funkcję tę pełnili; Reuven Shiloah (1 IV 1951-20 IX 1952), Isser Harel, noszący tytuł ha-Memuneh (20 IX 1952-25 III 1963), gen. Meir Amit (25 III 1963-III 1968), gen. Zvi Zamir (III 1968-VII 1974), gen. Ytzhak Hofi (VII 1974-IX 1982), gen. Nahum Admoni (IX 1982-20 III 1989), gen. Shabtai Shavit (IV 1989-IV 1996), gen. Danny Yatom (18 VI 1996-24 IV 1998), Ephraim Halevi (24 IV 1998-10 IX 2002), gen. Meir Dagan (10 IX 2002-).

Początkowo w strukturze organizacyjnej znajdowały się:

Wydział Operacji Specjalnych (sprawy bezpieczeństwa i wywiad za granicami kraju);

Pion Naukowy;

Tednostka ds. Arabskich;

Biuro Spraw Zagranicznych.

Po kolejnych reorganizacjach na początku lat 90. XX w. w ramach Mossadu funkcjonowały m.in.:

Komemiute (do III 1984 jako Metsada) - Wydział Operacji Specjalnych; zajmuje się wysyłaniem głęboko zakonspirowanych agentów izraelskich (żarg. tzw. kombatanci) na tajne misje do krajów arabskich; podlega bezpośrednio dyrektorowi Mossadu: likwidacje wykonuje specjalna jednostka wydziału Kidon;

Wydział Gromadzenia Danych, utw. w latach 60. XX w. do zbierania informacji za granicą (nielegalne operacje za granicą, utrzymuje tzw. centrale terenowe - rodzaj rezydentur nielegalnych - za granicą, obsługa agentury; działa głównie tam, gdzie znajdują się diaspory arabskie); posiada 15 sekcji geograficznych i operacyjnych m.in.: Ameryka Płn. (Al), Ameryka Środk., Ameryka Płd., Europa, Europa Wsch. i Rosja, kraje śródziemnomorskie i Bliski Wsch., Afryka, Azja i Oceania, wywiad naukowo-techniczny;

Tzomet - Wydział Operacyjny (koordynacja działań siatek wywiadowczych w ambasadach Izraela, w których pracują katsa);

Wydział Planowania Operacyjnego i Koordynacji, tzw. "dostawcy" (załatwianie spraw logistycznych, koordynowanie działań wewnątrz służby, współpraca z innymi izraelskimi s.s.);

Yarid - Wydział Bezpieczeństwa Operacji (ochrona placówek europejskich, obserwacja miejsc planowanych tajnych działań w innych krajach);

Wydział Analiz, zajmował się też sprawami terroryzmu;

Shikluth - Wydział Tajnej Łączności (m.in. nasłuchy i rejestracja);

Wydział Ratowania Zagrożonych Żydów;

Paha - Wydział Wrogiej Działalności Terrorystycznej, Sabotażowej, prowadzonej głównie przez OWP;

Apam - Wydział Kontrwywiadu Zagr.;

Wydział Operacji Politycznych (kontakty z ośrodkami żyd. w innych krajach) i Łączności (współpraca z zaprzyjaźnionymi służbami); utw. w latach 60. XX w.; posiadał sekcje geograficzne: Ameryka Płn., Ameryka Środk., Ameryka Płd., Europa, Europa Wsch. i Rosja, kraje śródziemnomorskie i Bliski Wschód, Afryka, Azja i Oceania;

Wydział Przygotowania Akcji i Szkolenia;

Wydział Finansowy i Personalny (Melucha), podlega mu akademia Mossadu (Midra-sha);

Nevioth - Wydział Techniki i Operacji Technicznych (opracowywanie różnego rodzaju sprzętu dla potrzeb pionu operacyjnego);

Naka - Wydział Badań, utw. w latach 60.; posiada 15 sekcji zajmujących się poszczególnymi krajami lub regionami (opracowywanie finalnych ocen wywiadowczych), podlega mu także pododdział 8200 (wywiadu radioelektronicznego), utw. na pocz. lat 60.;

Szabaka - Wydział Bezpieczeństwa; zastąpiony w 1995 przez Autahat Pajlut Medienit Wydział Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ochrona wszelkich działań służby, kontroluje m.in., czy w miejscach, gdzie odbywa się jakieś działanie operacyjne, np. spotkanie, nie ma aparatury podsłuchowej, zabezpiecza zagraniczne przedstawicielstwa dyplomatyczne Izraela);

Lohamah Psichlogit [LAP], Wydział Psychologiczny (prowadzenie wojny psychologicznej, działań propagandowych i dezinformacyjnych).

Wydziały podzielone są na sektory.

Służba ta wykorzystuje głównie pojedynczych dobrze przeszkolonych oficerów katsa i marats oraz zaufanych bodel dla zminimalizowania ryzyka zdrady. W dużej mierze opiera też swe działania na żyd. diasporze (sayan) oraz współpracownikach arabskich oter. Poważniejsze operacje Mossadu podlegają zatwierdzeniu przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego przy Knesecie.

Adres internetowy: http://www.mohr.gov.il

 

izraelskie służby specjalne: pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu szpiegów przez przywódców narodu żydowskiego - Mojżesza, a potem Jozuego - znajdujemy w Biblii, odpowiednio w Księdze Liczb (13,17-20) i Księdze Jozuego (2,1); prowadząc naród żydowski na dawne ziemie przodków, wysyłali oni zwiadowców do Ziemi Obiecanej, celem rozpoznania potencjalnego przeciwnika i możliwości osiedleńczych Izraelitów po powrocie z niewoli egipskiej.

W II poł. XIX różne organizacje żydowskiej diaspory zaczęły oficjalnie podnosić sprawę utworzenia na terenie Palestyny samodzielnego państwa żydowskiego. Ale dopiero podczas I wojny świat, zainicjowano pierwsze, zrazu tajne działania, zmierzające w tym kierunku. W ramach utw. przez partię Poalej Sion organizacji obrony o nazwie ha-Shomer, Straż, zorganizowano pierwszą znaną siatkę wywiadowczą Nili. W 1920 obie te struktury zostały przekształcone w konspiracyjną armię osadników żydowskich Hagana, która w 1934 dla przygotowania swych działań stworzyła komórkę wywiadowczą Sherut ha-Yedi'ot, nazwaną potem Sherut ha-Yedi'ot ha-Artzit. Trzy lata później w Haganie powołano ha 'Mossad Le'ali-yah Beth [Alija B lub Mossad(1)], pion organizujący i koordynujący ruch imigracyjny Żydów z całego świata (na bazie jej struktur w 1951 utw. Służbę "Nativ", czyli Biuro ds. Kontaktów z Żydami). Tuż przed wybuchem II wojny świat., VI 1939 podjęto nieskuteczną próbę stworzenia organu nowoczesnego wywiadu z funkcjami kontrwywiadowczymi i sił specjalnych - ha-Yechdat le-Peulot Meyuchadat, Jednostki do Zadań Specjalnych, która miała organizować terrorystyczne działania odwetowe.

W 1941 Hagana utw. partyzancki oddział wywiadowczo-dywersyjny Plugat Machatz [Palmach], pod dowództwem Mosze Dajana, a potem Icchaka Landberga-Sadeha. W 1943 powstał, podlegający Palmachowi, specjalny wydział o nazwie Shachar, Świt, kierowany przez Yeruchama Cohena, którego głównym zadaniem było plasowanie agentury do działań szpiegowskich w czasie pokoju i organizowanie akcji dywersyjnych w czasie wojny. Po 1945 kadra tych organizacji zasiliła inne istniejące żydowskie organizacje bezpieczeństwa i militarne.

Również prawicowe odłamy społeczności żydowskiej stworzyły w latach 30. struktury bojowe, np. Irgun cwaj leumi czy Lohamej Herut Israel, i własne komórki wywiadu, których działania były skierowane nie tylko przeciw palestyńskim Arabom czy Brytyjczykom, ale niekiedy też i innym organizacjom żydowskim i ich członkom.

Po utw. w 1948 niepodległego Izraela na bazie struktur Shai utw. trzy odrębne służby:

- wywiadu cywilnego Mahleket ha-Mikar w ramach ha'Mahlaka ha'Medinit (po 1953 niektóre funkcje ha 'Mahlaka ha 'Medinit przejął Ośrodek Badań i Planowania Politycznego MSZ):

- (14 V) wywiadu wojskowego Sherut ha-Modi'in [Shinmem], w której typowym wywiadem zajmowała się część operacyjna Machleket Modi'in;

- kontrwywiadu cywilnego Sherut ha-Bitachon ha-Klali.

Również w 1948, na bazie kadr utw. przez Brytyjczyków w czasie II wojny świat, brygady żydowskiej Hail powstały izrael. siły zbrojne Cava Haganah le'Israel i ich Szt. Gen., którego istotnym członem składowym stał się Shinmem/Maman, po reorganizacji w 1953 przemianowany na Agaf ha-Modi'in. Wydzieloną jednostką wspomagającą jest Sayereth Matkal (siły specjalne).

Lata 1950/51 to okres przeobrażania się Mahleket ha-Mikar w samodzielny organ wywiadu zagranicznego i krystalizowania się struktur obecnego ha-Mossad le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim. Jednym ze specyficznych oddziałów tej służby była jednostka zwana Miwcach Elohim, której akcje zatwierdzał Komitet "X".

Dla tajnej realizacji potrzeb wynikających z rozpoczętego wdrażania programu nuklearnego, w 1957 utw. ponadto organ wywiadu naukowo-technicznego i technologicznego Lishka le-Kiszrei Mada'i.

Do służb specjalnych zaliczyć też należy Matam - Oddział Specjalnego Rozpoznania i Zadań Zarządu Śledczego Komendy Głównej Policji. Utw. w latach 50. XX w. zajmuje się m.in. wykrywaniem sprawców przestępstw o charakterze politycznym (penetracja ekstremistycznych organizacji palestyńskich, ugrupowań terrorystycznych, środowisk imigrantów itp.). Składa się z czterech wydziałów: Wywiadowczego (agenturalne rozpoznanie i zbieranie informacji), Bezpieczeństwa (prowadzenie śledztw w sprawach dot. bezpieczeństwa państwa, kontrola ruchu granicznego), Ogólnego (zwalczanie przestępczości zorganizowanej i przemytu) i Mniejszości Narodowych (operacyjne rozpoznanie takich środowisk).

Wszystkie te służby, które nadają sobie miano Jechidot Hanivcharot, Jednostki Wybrańców, tworzą izrael. wspólnotę wywiadowczą Kehiliyat ha-Modi'in. Koordynacyjną rolę nad ich działaniami spełnia powołany w 1949 Va'adath Rashei ha-Sherutim. Kontrolę z ramienia Knesetu sprawuje sześcioosobowy tzw. Komitet Służb, złożony z przedstawicieli dwóch komisji parlamentarnych: ds. zagranicznych i obrony. Całokształtem spraw związanych z bezpieczeństwem państwa zajmuje się powołana 25 II 1999 Rada Bezpieczeństwa Narodowego Izraela.

 

kret: (ang. mole, penetration agent, franc. taupe, niem. Maulwurf, ros. krot, skrytyj agient, także krysa) żarg. oper. wyw. kadrowy pracownik służby wywiadu lub kontrwywiadu pozorujący lojalność wobec własnej służby i penetrujący ją potajemnie zgodnie z potrzebami i zainteresowaniami swego nowego mocodawcy. Z racji pracy i zajmowanego stanowiska ma dostęp do ważnych tajemnic i przekazuje je ze szkodą dla swego macierzystego państwa i służby. Na ogół wymienia się trzy podstawowe sposoby pozyskania kreta:

- zwerbowanie oficera s.s. przez służbę przeciwnika, np. w czasie pobytu zagranicą, gdzie nie jest poddany kontroli własnych służb (jest to uważane za ogromny sukces wywiadowczy);

- zwerbowanie pracownika s.s. przeciwnika, który z różnych powodów dobrowolnie zgłasza się z propozycją współpracy (oferent);

- pozyskanie (jako agenta perspektywicznego) młodego obcokrajowca (studenta lub absolwenta), który odpowiednio ukierunkowany, z własnej inicjatywy podejmuje starania o pracę (a niekiedy sam otrzymuje propozycję), aby zostać kadrowym pracownikiem służby specjalnej swego kraju.

Celem każdej służby jest uplasowanie własnego agenta w strukturach (najlepiej centrali) służb przeciwnika (infiltracja, przenikanie agenturalne). Dzięki niemu może uzyskiwać informacje o działaniach przeciwko jej krajowi i jej samej, a zwłaszcza ewentualnej umieszczonej w niej agenturze przeciwnika. Taką rolę spełnia właśnie kret (zwany też agentem penetrującym lub agentem-wtyczką), uważany za najwyższy i najcenniejszy rodzaj osobowego źródła informacji. Posiadanie go oznacza, iż wie się to samo, co wie przeciwnik. Dobrze uplasowany, stanowi trudną do przecenienia pomoc dla oficerów, agentów i siatek wywiadowczych działających na terenie przeciwnika, sygnalizuje niebezpieczeństwa i możliwe zagrożenia, wskazuje, gdzie zdobyć pożądane informacje. Od kreta bowiem wymaga się przede wszystkim informacji o działaniach rodzimego wywiadu lub kontrwywiadu dla skutecznego paraliżowania ich tajnych operacji. Oprócz tego, mając taką wiedzę, można:

- minimalizując wiedzę przeciwnika na swój temat, osłabiać jego działania;

- znając jego zainteresowania wywiadowcze, wiedzieć o jego zamiarach politycznych;

- przekazywać mu dane wywiadowcze zgodnie z do własnych celów i potrzeb, czyli prowadzić efektywne operacje dezinformacyjne.

Większość ujawnionych (około 50% aresztowań) zwykłych agentów przeciwnika, w tym niemal wszyscy znaczący, wpada w ręce kontrwywiadu właśnie w wyniku sygnałów od tkwiących w strukturach obcych służb kretów. Jeszcze wyższy, bo sięgający około 80-90%, jest odsetek zdekonspirowanych, działających na rzecz przeciwnika agentów podwójnych i kretów. Działalność kreta nie ogranicza się jednak tylko do przekazywania swemu mocodawcy tego typu supertajnych informacji, ale polega również na aktywnym aranżowaniu takich przedsięwzięć, które w konsekwencji przyniosą krajowi, na szkodę którego działa, bardzo dotkliwe i często nieodwracalne straty polityczne, wojskowe czy gospodarcze.

Kret musi jednak sam dbać o własne bezpieczeństwo; będąc kadrowym pracownikiem podlega rutynowym sprawdzeniom kontrwywiadowczym (okresowa inwigilacja, podsłuch telefoniczny, kontrola korespondencji, dochodów czy standardu życia). Musi więc bardzo dobrze grać swą podwójną rolę, aby nie stracić zaufania przełożonych i kolegów oraz nie zwrócić na siebie uwagi pracowników bezpieczeństwa wewnętrznego. Na ogół bowiem dopiero wnikliwa analiza własnych niepowodzeń (zbyt częste wpadki (dekonspiracje) agentów, fiasko operacji) wskazuje, że nie są one przypadkiem, ale właśnie efektem zdrady od wewnątrz.

Powszechnie uważa się, że takie znaczenie słowa "kret" nadal, wprowadzając je do terminologii szpiegowskiej, brytyjski pisarz i były oficer s.s. John Le Carre około 1974. Następnie zostało ono powszechnie zaakceptowane w środowisku profesjonalnych pracowników służb specjalnych (także w mediach), którzy szybko wprowadzili je do swego żargonu zawodowego. Jednak Walter Pforzheimer, emerytowany radca prawny Central Intelligence Agency i czołowy kolekcjoner literatury szpiegowskiej na świecie odkrył, że Francis Bacon (w latach 1613-21 generalny prokurator i lord kanclerz Anglii) użył tego słowa w tym znaczeniu w opublikowanej w 1622 biografii króla Henryka VII. Określenie to, przez wieki zapomniane, ożyło właśnie dzięki powieści Le Carrego.

Wśród wielu ujawnionych, działających w XX w. kretów, do najsłynniejszych należą:

płk Afred Victor Redl, szef Kundschaftsgruppe w Evidenzburo des kaiserliches und konigliches Generalstabes. rosyjski agent w wywiadzie austro-węgierskim;

Harold A.R. "Kim" Philby, szef kontrwywiadu Secret Intelligence Service (MI 6), długoletni agent kolejno: Narodnogo komissariata wnutriennych dieł, Narodnogo komissariata gosudarstwiennoj biezopasnosti, Ministierstwa gosudarstwiennoj biezopasnosti i Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti;

gen. Dmitrij Poliakow, oficer Gławnogo razwiedywatielnogo uprawlenija, najwyższy rangą oficer ZSRR, agent Federal Bureau of Investigation i Central Intelligence Agency,

płk Oleg Pienkowski, oficer Gławnogo razwiedywatielnogo uprawlenija, agent Central Intelligence Agency i Secret Intelligence Service (MI 6);

ppłk Michał Goleniewski, naczelnik wydziału Departamentu I MSW PRL, agent Secret Intelligence Service (MI 6) i Central Intelligence Agency;

Aldrich H. Ames, oficer kontrwywiadu Central Intelligence Agency, agent Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti i Służby wnieszniej razwiedki;

Robert P. Hanssen, agent specjalny Federal Bureau of Investigation, pracujący dla Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti i Służby wnieszniej razwiedki.

 

matrioszki: wg byłego premiera PRL Piotra Jaroszewicza sieć wyselekcjonowanych, szczególnie tajnych, głęboko zakonspirowanych, radz. agentów uśpionych, przygotowywanych na polecenie J. Stalina przez Gławnoje uprawlenije gosudarstwiennoj biezopasnosti Narodnogo komissariata wnutriennych dieł do plasowania w wojskowych, partyjnych i administracyjnych strukturach różnych państw z zadaniem pilnowania radz. interesów i wpływania na, korzystne dla politycznych potrzeb ZSRR, ich kształtowanie. Akcją tą z ramienia NKWD kierował gen. Grigorij Żukow, a z najwyższego kierownictwa radz. o akcji tej wiedzieli, poza Stalinem, tylko Ł. Beria i W. Mołotow. Koncepcja ta wynikała z podejrzliwości i braku zaufania Stalina do wszystkiego i wszystkich, natomiast matrioszki - doborowi ludzie, ukształtowani fanatycy ideologii, mieli być jego tajnymi janczarami.

Akcją taką po wybuchu wojny niem.-radz. objęte zostały także różne polskie struktury i organizacje wojskowe i polityczne (armia Andersa, obie armie LWP, partyzantka obu ugrupowań, ZPP, PPR itp.). Kandydatów na matrioszki - sobowtóry lub ludzi łudząco podobnych do pierwowzorów, często bez bliższej rodziny - wyszukiwano spośród tysięcy Polaków, którzy przed i po 1939 znaleźli się na terenie ZSRR. Po specjalnym przeszkoleniu i przygotowaniu, w dogodnych okolicznościach, podstawiano ich w miejsce usuniętych (być może zamordowanych lub zesłanych do łagrów; gdy była potrzeba i możliwości, to samo działo się z ich rodzinami) osób, by - po wtopieniu się w określoną grupę - robić w niej karierę pozwalającą realizować cele, do których zostali przeznaczeni. Wg podejrzeń Jaroszewicza matrioszkami mogli być ppłk Józef Światło (b. wicedyrektor Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego) i podobno Bolesław Bierut.

 

Metropolitan Police Service [MPS]: Policja Stołeczna m. Londynu, zwana tradycyjnie Scotland Yardem lub New Scotland Yardem; utw. w XIX w., zajmuje się nie tylko ściganiem klasycznych przestępstw kryminalnych, lecz również ochroną bezpieczeństwa na różnych płaszczyznach, która należy do zadań części 20 komórek organizacyjnych, tzw. Special Operations [SO]. Jedną z ważniejszych jest Special Branch, oznaczona kryptonimem SO 12. Do innych o tym charakterze zaliczają się:

Anti-Terrorist Branch (SO 13) - rozpracowywanie i zwalczanie terrorystów i ekstremistów, aktów sabotażu i dywersji;

Royalty and Diplomatic Protection Branch - zajmuje się bezpieczeństwem królowej i jej rodziny (SO 14) oraz ochroną i kontrwywiadowczym zabezpieczeniem członków korpusu dyplomatycznego (SO 16);

Personal Protection Squad - zwany też Oddziałem "A" - zapewnia stałą ochronę najważniejszych członków brytyjskiego rządu i parlamentu oraz wizytujących W. Brytanię zagranicznych mężów stanu i innych prominentnych osobistości;

D 11 Firearms/Aviation Security Squad - zmilitaryzowany oddział do kontroli dokumentów na lotniskach i w portach.

Ponadto w ramach MPS istnieje inna jeszcze jednostka - Central Intelligence Unit [CIU], Sekcja Wywiadu Centralnego, do zadań której należy monitorowanie sytuacji politycznej na obszarze Wielkiego Londynu oraz rozpracowywanie różnych nieformalnych grup i ruchów o niesprecyzowanym profilu politycznym.

 

Miwcach Elohim: (hebr.) dosł. Gniew Boga; znany w literaturze pod ang. nazwą Wrath of God (niekiedy określany też jako Miecz Gedeona); specjalny, głęboko utajniony izrael. oddział uderzeniowy ha-Mossad le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim, powołany przez premier Goldę Meir na początku lat 70. XX w. Jego dowódcą był Mike Harari. Oddział wzorował się na podobnej organizacji, zwanej Miycan Elohim, Zemsta Boga. Koncentrował się na dwóch płaszczyznach działań:

- fizycznej eliminacji przywódców palest, działających w konspiracji na terenie Europy, Bliskiego Wschodu i Afryki Płn., oraz inteligencji tworzącej propagandowy image ruchu palest.;

- prowadzeniu działań dezinformacyjnych, kierujących podejrzenia o te zamachy na inne rywalizujące ugrupowania palestyńskie.

Szczytowy okres aktywności Miwcach Elohim przypadł na 1973, kiedy podjęto intensywne akcje w odwecie za masakrę izrael. olimpijczyków w Monachium w 1972. Operacje realizowane przez oddział aprobował Komitet "X", a działania nadzorował gen. Aharon Zamir. Po nieudanym zamachu na terenie Norwegii w 1973 (zabito niewinnego człowieka) oddział formalnie rozwiązano. Wiele jednak wskazuje (do 1980 zlikwidowano wszystkich uczestników masakry w Monachium), że pod inną postacią działalność taka była kontynuowana w latach następnych.

 

mokryje dieła: dosł. mokre sprawy; żarg. oper. w radz. służbach specjalnych każda tajna lub jawna operacja czy działanie służb, które zakłada jako cel zabójstwo jakiejś osoby, czyli mokrą robotę.

Władze radz. powołały w ramach cywilnych służb specjalnych specjalne komórki, które zajmowały się taką działalnością:

- (1926-34) Osobaja gruppa pri priedsiedatielie OGPU, Grupa Specjalna przy przewodniczącym OGPU, tzw. grupa Jaszy (ds. terroru indywidualnego: zabójstwa zdrajców, dezerterów, przywódców organizacji emigracyjnych); utw. na pocz. 1926 i usytuowana w ramach Inostrannogo otdieła; nazwana od imienia jej kier. Jakowa (Jaszy) I. Sieriebrianskiego; od VII 1934, po utw. Narodnogo komitieta wnutriennych dieł, podporządkowana pod inną nazwą bezpośrednio ludowemu komisarzowi spraw wewn.

- (1934-38) Spiecyalnaja gruppa osobogo naznaczenija, Grupa do Zadań Specjalnych (terror indywidualny i dywersja za granicą); usytuowana przy Sekretariacie NKWD, podporządkowana bezpośrednio ludowemu komisarzowi spraw wewn.; nacz.: Jakow I. Sieriebrianskij (VII 1934-XI 1938); rozwiązana XI 1938; VII 1941 utw. ponownie przy ludowym komisarzu. W okresie X 1935-38 dla potrzeb Grupy pracowało własne tajne laboratorium toksykologiczne produkujące różnego rodzaju środki chemiczne, w tym trucizny, wykorzystywane w tajnych akcjach.

Analogicznie w Razwiedywatielnom uprawleniju RKKA w 1936 utw. Spiecotdielenije "A" (aktiwnaja razwiedka). Wydział Specjalny "A" (wywiad aktywny/dywersyjny i przedsięwzięć specjalnych).

- (1941) Spiecyalnaja gruppa NKWD dla prowiedienija aktow tierrora i diwiersii w tyłu protiwnika i za granicej. Grupa Specjalna NKWD Terroru i Dywersji na Tyłach Przeciwnika i za Granicą (organizacja działań partyzanckich, sieci agenturalnej na terenach okupowanych, realizacja akcji dywersyjnych); utw. 5 VII 1941 przy ludowym komisarzu spraw wewn. po napaści Niemiec na ZSRR; nacz.: st. mjr BP Pawieł A. Sudopłatow (5 VII-3 X 1941); potem Grupę przekształcono w 2. Otdieł NKWD.

- (1941-42) 2. Otdieł Narodnogo komitieta wnutriennych dieł. 2. Oddział; utw. 3 X 1941 na bazie Spiecgruppy przy ludowym komisarzu spraw wewn.; nacz.: płk Pawieł A. Sudopłatow (3 X 1941-18 I 1942); jednostką bojową Oddziału stała się utw. jednocześnie Otdielnaja motostriełkowaja brigada osobogo naznaczenia [OMSBON], Samodzielna Zmotoryzowana Brygada Specjalnego Przeznaczenia; potem Oddział przekształcono w 4. Uprawlenije.

- (1942-46) 4. Uprawlenije (razwiedka, tierror i diwersiia w tyłu protiwnika) NKWD/NKGB, 4. Zarząd (wywiad, terror i dywersja na tyłach przeciwnika) NKWD/ NKGB; nacz: płk Pawieł A. Sudopłatow (18 I 1942-14 IV 1943): po utw. NKGB przeniesiony do jego struktur z identyczną numeracją; 4. Uprawlenije (rozysknoje), Poszukiwawczy (do III 1946 nosił nazwę: "Organizacja Terroru i Dywersji na Tyłach Przeciwnika w Czasie Wojny", później "Kierowanie Poszukiwań Agentury Obcych Wywiadów Pozostawionej w ZSRR i Innych Wrogich Elementów"; nacz.: gen. Pawieł A. Sudopłatow (22 III-9 X 1946); formalnie rozwiązany 9 X 1946, ale już V 1946 zastąpiony przez Otdieł "DR" (służba prowiedienija diwersii i aktow indiwidualnogo tierrora).

- (1946-50) Otdieł "DR" (słuźba prowiedienija diwiersiji i aktow indiwidualnogo tierrora) Ministierstwa gosudarstwiennoi biezopasnosti. Oddział "DR" (Służba Dywersji i Aktów Terroru Indywidualnego MGB; nacz.: gen. Pawieł A. Sudopłatow; utw. 4 V 1946, istniał do 9 IX 1950, tj. podziału na dwie odrębne jednostki:

- Biuro Nr 1 (dywersja i terror za granicą); nacz.: gen. Pawieł A. Sudopłatow;

- Biuro Nr 2 (terror, porwania i zabójstwa na terenie ZSRR); nacz.: gen. Wiktor A. Drozdow: działało w ramach MGB (1950-53).

- (1953-54) 9. Otdieł Ministierstwa wnutriennych dieł (prowiedienije aktow indiwidualnogo tierrora i diwiersii). 9, Oddział MWD (wykonywanie indywidualnych aktów terroru i dywersji, głównie za granicą); utw. 30 V 1953 na bazie Biura nr 1 byłego MGB; szef: gen. Pawieł A. Sudopłatow (30 V-31 VII 1953); płk Lew A. Studnikow p.o. i nacz. (VIII 1953-III 1954); rozwiązany miesiąc po aresztowaniu Ł. Berii i P. Sudopłatowa; jesienią 1953 w jego miejsce utw. 12. Otdieł, 12. Oddział, z podobnymi zadaniami; istniał do III 1954, tj. do powstania Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti.

- (1954-61) 13. Otdieł Pierwogo gławnogo uprawlenija KGB, 13. Oddział PGU KGB, tzw. "oddział mokrej roboty", utw. w miejsce 12. Oddz. MWD, do prowadzenia dywersji i aktów terroru indywidualnego za granicą; szefowie: płk Lew A. Studnikow (1954), gen. Władimir I. Wiertiporoch (1955-56), gen. Iwan A. Fadiejkin (1956-61), gen. Boris N. Rodin (1963-65), gen. Boris S. Iwanow (1965), gen. Wiktor M. Władimirow (1965-66); po dezercji jednego z zabójców Oddział uznano za zdekonspirowany i rozwiązano go w 1966.

- (1966-76) Otdieł "W" PGU KGB. Oddział "W" PGU KGB; odtworzony po rozwiązaniu 13. Oddz.; nacz.: gen. Wiktor M. Władimirow (1966-70), płk Nikołaj P. Gusiew (III 1971-I 1976); posiadał znacznie rozbudowaną strukturę organizacyjną, obok wykonywania aktów terroru dodano mu nowe zadania, takie jak np. opracowywanie perspektywicznych planów i przygotowanie nadzwyczajnych akcji dywersyjnych w newralgicznych obiektach przeciwnika na wypadek wojny lub stanów kryzysowych.

- (1976-91) 8. Otdieł Uprawlenija "S" PGU KGB. 8. Oddział Zarządu "S" PGU KGB (zajmującego się wywiadem nielegalnym); nacz.: płk/gen. W.G. Krasowskij (1976-81), gen. Nikołaj W. Jefimow (1981-83), gen. Aleksandr I. Łazarienko (1983-?); do jego zadań należało przygotowywanie i realizowanie tzw. akcji bezpośrednich, sabotażowych i zabójstw; formalnie zajmował się rozpracowywaniem sił specjalnego przeznaczenia państw i struktur sztabowych NATO.

W pewnym sensie suplementarną wobec 8. Oddziału jednostką stał się utw. 19 VIII 1981 - na mocy wspólnej uchwały Biura Politycznego KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR - ściśle tajny pododdział specjalnego przeznaczenia o nazwie "Wympieł". który powstał na bazie istniejących wcześniej zmilitaryzowanych grup specjalnych "Zenit", "Omega" i "Kaskada". Organizacyjnie "Wympieł" usytuowano w ramach Zarządu "S" PGU KGB i podporządkowano bezpośrednio dyrektorowi PGU. W oficjalnej nomenklaturze nosił nazwę Otdielnyj uczebnyj centr [OUC], Samodzielne Centrum Szkoleniowe lub Jedn. Wojsk. nr 35690. Siedzibą pododdziału była podmoskiewska miejscowość Bałaszycha. Do zadań grupy należało m.in. prowadzenie rozpoznania wywiadowczego i działań agenturalnych na tyłach przeciwnika, dywersja na obiektach strategicznych, ochrona radz. przedstawicielstw za granicą, zwalczanie organizacji terrorystycznych. Po 1991 zmieniono profil i zakres działania grupy (z wywiadowczo-dywersyjnego na zwalczanie terroryzmu w sferze broni jądrowej) i podporządkowano kolejno Mieżrespublikanskoj służbie biezopasnosti i Agienstwu Fiedieralnoj biezopasnosti RF, a od 24 I 1992 weszła, jako samodzielny zarząd, w skład Ministierstwa biezopasnosti RF: niedługo potem przekazano ją do Gławnogo uprawlenija ochrany RF. Dekretem prez. z 25 I 1994 "Wympieł" wcielono do MSW RF. Ponieważ tylko niewielu członków grupy zdecydowało się służyć w MSW (z tej części utw. grupę "Wiega". d-ca: Walerij Krugłow), reszta przeszła do Fiedieralnoj służby biezopasnosti RF i tym samym pododdział "Wympieł" przestał istnieć. Dowódcami pododdziału "Wympieł" kolejno byli; kpt. 1. rangi Ewald Kozłów (1981-84), kmdr Władimir A. Chmielew (1984-90), płk Boris P. Bieskow (1990-92) i gen, Dmitrij Gierasimow (VII 1992-11994),

 

nielegał: (ang. illegal, ros. nielegalnyj) term. oper. wyw. oficer, kadrowy pracownik wywiadu działający w warunkach głębokiej konspiracji na terenie obcego państwa, poza oficjalnymi strukturami przedstawicielstwa swego kraju. Wyposażony w fikcyjny życiorys, czyli legendę, przeważnie posiada obywatelstwo danego państwa (niekiedy nabywa je przez małżeństwo z obywatelem/-ką tego kraju). Działa w pojedynkę lub w parze ze współmałżonkiem. Nie utrzymuje żadnych kontaktów z lokalną rezydenturą legalną. Schwytany, jest sądzony za działalność szpiegowską jak obywatel danego państwa. Zadaniem nielegała jest wtopienie się w środowisko dla utrwalenia legendy i dotarcie do interesującego obiektu, a następnie organizacja działań wywiadowczych, w tym najważniejszego, czyli zbudowanie siatki szpiegowskiej. Celem każdej służby wywiadowczej jest uplasowanie nielegała w służbie specjalnej przeciwnika, czyli posiadanie kreta.

Szkolenie nielegała jest długotrwałe i bardzo żmudne. Musi "nauczyć się" kraju, w jakim będzie działać, poznać dokładnie panujące tam zwyczaje, znać nawet błahe wydarzenia, historię, topografię, umieć poruszać się w nowych warunkach bez wzbudzania jakichkolwiek podejrzeń. Do zakończenia aklimatyzacji i stworzenia warunków aktywnego działania są z nim organizowane spotkania kontrolne 2. Po zainicjowaniu pracy operacyjnej utrzymuje kontakt bezpośrednio z centralą swej służby za pośrednictwem łączności radiowej, kurierów lub skrzynek kontaktowych. W przypadku większej liczby nielegalów są tworzone rezydentury nielegalne. Nielegała nie należy mylić z agentem-nielegałem, który niekiedy jest plasowany w obcym kraju w podobny sposób jak nielegałowie.

 

NSZZ "Solidarność" komórki bezpieczeństwa: zdelegalizowany po stanie wojennym (13 XII 1981) związek, na początku lat 80, XX w, działał w podziemiu. Dla zapewnienia łączności i ochrony bezpieczeństwa ukrywających się działaczy w nielegalnych strukturach powołano:

Biuro Administracyjne; zajmowało się wyszukiwaniem zakonspirowanych i gwarantujących bezpieczeństwo lokali, organizowaniem środków transportu oraz fałszywych (legalizacyjnych) dokumentów dla ukrywających się;

Biuro Higieny i Bezpieczeństwa: komórka bezpieczeństwa i wywiadu, której pracownicy (część przeszkolona na Zachodzie przez Central Intelligence Agency) analizowali i sprawdzali wszelkie informacje o inwigilacji struktur przez Służbę Bezpieczeństwa, kontrolowali bezpieczeństwo mieszkań konspiracyjnych oraz obsługiwali dostarczony przez Agencję tajny sprzęt do utrzymywania łączności.

 

Otdielenija po ochranieniju poriadka i obszczestwiennoj biezopasnosti: Wydziały Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Społecznego; od 1866 terenowe organy wykonawcze Trietjego (III) otdielenija Sobstwiennoj Jego Impieratorskogo Wieliczestwa kancelarii, a potem Diepartamienta policyi [Diepo] Ministierstwa wnutriennych dieł [MWD], czyli organów carskiej tajnej policji politycznej na całym obszarze Imperium Rosyjskiego. Po 1880 wydziały Ochranki przejęły w praktyce funkcje zlikwidowanego III otdielenija. Od 1903 oficjalną nazwą tych jednostek było: (rejonowe) Ochrannoje otdielenije, Wydział Ochrony [WO], zwany Ochranką (w odróżnieniu od Ochrany, specjalnej jednostki pałacowej, która była odpowiedzialna za ochronę rodziny cara). Głównym ich zadaniem było zwalczanie ruchów rewolucyjnych i wszelkich innych zagrożeń wewnętrznych; powszechnie stosowaną metodą była prowokacja, a wykorzystywanymi środkami silnie rozbudowana agentura (siekrietnyje sotrudniki i sotrudniki) i obserwacja (fotografia i opisy osób).

Siedziba kierownictwa sankt-petersburskiej Ochranki, utw. najwcześniej, bo już w 1866, znajdowała się na ulicy Fontanka 16. Potem utw. oddziały w Moskwie (1881) i Warszawie (1900) i innych większych miastach imperium (w 1914 działało ogółem 26 rejonowych Wydziałów Ochrony). Wiodącą rolę w działaniach odgrywali szefowie Wydziałów w dużych miastach, jak np. w St. Petersburgu, m.in.; gen. Aleksandr W. Gierasimow (3 II 1905-25 X 1909), płk Siergiej G. Karpow (IX-X 1909) /nie objął funkcji - zabity/, płk Michaił F. von Kotten (X 1909-?), płk Iwanow p.o. (1915), gen. Konstantin I. Głobaczew (11 II 1915-27 II 1917); w Moskwie; płk Siergiej W. Zubatow (1895-1902), XX (1902-XII 1905), ppłk Jewgienij K. Klimowicz (I 1906-XI 1907), płk Michaił F. von Kotten (XI 1907-XII 1909), płk Pawieł P. Zawarzin (29 XII 1909-10 VII 1912), płk Aleksandr P. Martynow (10 VII 1912-27 II 1917), którzy prowadzili własną politykę, często poza kontrolą Diepo. Ochranka zajmowała się pracą rozpoznawczą (operacyjną), a Otdielnyj Korpus żandarmow [OKŻ] - wykonawczą (śledczą); tam gdzie nie było urzędów Ochranki, obie funkcje spełniał OKŻ (blisko 80 placówek).

Formalnie WO były usytuowane w kancelariach miejscowych naczelników policji, zachowując samodzielność jako organ Departamentu Policji. Najważniejszą jednostką każdego Wydziału była Kancelaria Ogólna dzieląca się na sekcje zagadnieniowe. Istotną rolę spełniały także sekcje; obserwacji wewnętrznej (wnutriennoje nabludienije), czyli tajnej agentury, i obserwacji zewnętrznej (narużnoje nabludienije), tzw. filerów. Podstawowy trzon Ochranki stanowili żandarmi (kadra wojskowa), natomiast część cywilną - urzędnicy, pracownicy pomocniczy, tłumacze, specjaliści ds. perlustracji i szyfrów w Wydziale Tajnej Cenzury, usytuowanym przy Urzędzie Poczty i Telegrafu.

Ochrankę wraz z Departamentem Policji rozwiązano 1 III 1917 po wybuchu rewolucji lutowej, a rozliczeniem działalności służby i jej funkcjonariuszy, czyli jej lustracją, zajęła się powołana wówczas Komisja dla Ochrony Nowego Ustroju (Nadzwyczajna Komisja Śledcza), której prace nie przyniosły żadnych konkretnych rezultatów.

 

Otdielnyj Korpus żandarmow [OKŻ]: Samodzielny Korpus Żandarmów [SKŻ]; ros. formacja policji wojskowej utw. w 1792 (początkowo jako Korpus żandarmow), od 25 VI 1826 podporządkowana, jako organ wykonawczy, kierownikowi Trietjego (III) otdielenija Sobstwiennoj Jego Impieratorskogo Wieliczestwa kancelarii (formalnie nowa struktura Korpusu zaczęła obowiązywać od 28 IV 1827, który 1 VII 1836 przemianowano na Otdielnyj Korpus żandarmow), a od 1880 ministrowi spraw wewn. Od tego czasu Korpus stał się drugim co do ważności -obok Diepartamienta policyi - pionem funkcjonalnym MWD. Od przełomu XIX i XX w. szef OKŻ był jednocześnie wiceministrem spraw wewn.

Komendantami (komandir) OKŻ i jednocześnie (do 1880) szefami III otdielenija byli; gen. Aleksandr Ch. Beckendorff (25 VI 1826-11 IX 1844), gen. Aleksiej F. Orłow (17 IX 1844-9 IV 1856), gen. Wasilij A. Dołgorukow-Argutinskij (27 VI 1856-10 IV 1866), gen. Piotr A. Szuwałow (10 IV 1866-22 VII 1874), gen. Aleksandr L. Potapow (22 VII 1874-17 IV 1876), gen. Nikołaj W. Mieziencew (30 XII 1876-4 VIII 1878), gen. Nikołaj D. Sieliwiestrow p.o. (4 VIII-3 X 1878), gen. Aleksandr R. Drentelen (13 X 1878-28 II 1880), gen. Piotr A. Czeriewin p.o. (28 II-VIII 1880), gen. Michaił T. Loris-Mielikow (6 VIII 1880-4 V 1881), gen. Piotr W. Orżewskij (1882-III1887), gen. Nikołaj I. Szebeko (IV 1887-1895), gen. Aleksandr A. Freze (V 1896-II 1897), gen. Aleksandr I. Pantelejew (II 1897-IV 1900), gen. Piotr D. Światopełk-Mirski (IV 1900-IX 1902), gen. Wiktor W. von Wal (IX 1902-I 1904), gen. K.N. Rydzewskij (I 1904-V 1905), gen. Dmitrij F. Trepow (V-X 1905). gen. Władimir A. Diedjulin (XII 1905-IX 1906), gen. Fiodor F. Taube (XI 1906-II 1909), gen. Pawiel G. Kurłow (III 1909-IX 1911), gen. Władimir A. Tołmaczew (I 1912-I 1913), gen. Władimir F. Dżunkowskij (I 1913-VIII 1915), gen. Dmitrij N. Tatiszczew (20 X 1915-4 III 1917).

Bezpośrednim kierownikiem wykonawczym (z dużą samodzielnością od 1836) był Naczalnik sztaba OKŻ, Szef sztabu SKŻ - generał-szef żandarmów. Funkcję tę pełnili: gen. Leontij W. Dubelt (IV 1830-VIII 1856) [od III 1839-IX 1844 kierujący również III otdielenijem], gen. A.E. Timaszew (VIII 1856-VIII 1861), gen. Piotr A. Szuwałow (VIII-15 XII 1861), gen. Aleksandr L. Potapow (15 XII 186l-VII 1864), gen. Nikołaj W. Mieziencew (VII 1864-V 1871), gen. A.N. Nikiforaki (XII 1871-III 1882), gen. Aleksandr A. Kozłow p.o. (26 III-26 VII 1882), gen. M.A. Kantakuzin (VII 1882-XII 1883), gen. Nikołaj I. Pietrow (I 1884-II 1893), gen. S.N. Mieziencew (III 1893-XI 1896), gen. Dmitrij P. Zujew (27 XI 1896-28 X 1903), gen. Siergiej S. Sawwicz (25 I 1905-14 X 1907), gen. Dmitrij K. Herszelman (14 X 1907-22 VII 1913), gen. Władimir P. Nikolskij (14 VIII 1913-X 1916).

W skład Korpusu wchodziły: Zarząd Główny, Zarządy Okręgowe i Gubernialne. Początkowo terytorium Rosji było podzielone na pięć, od 1836 - siedem (sześć w Rosji i jeden w Królestwie Polskim), później osiem okręgów żandarmeryjnych (na ich czele generał żandarmów), a te na oddziały, które obejmowały obszar ówczesnych 1-3 guberni. Decyzją Rządu Tymczasowego Rosji z 4 III 1917 i postanowieniem Rady Wojennej z 13 IV 1917 OKŻ rozwiązano.

 

policja polityczna II Rzeczpospolitej Polskiej: zwana pot. "defensywą" lub skrótowo "defą": struktury p.p. zaczęto tworzyć jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Pierwszym organem o takim charakterze, powołanym IX 1918 przez Radę Regencyjną, był tzw. Oddział Korespondentów, usytuowany jako referat informacyjno-polityczny w pionie administracyjnym MSW, który miał zbierać informacje o działalności politycznej i społecznej na terenach okupowanych przez państwa centralne; jego szefem został Marian Skrudlik. Oddział X 1918 został zastąpiony przez działające bardziej profesjonalnie i w głębokiej konspiracji, Biuro Wywiadowcze MSW, nadal pod kierownictwem M. Skrudlika. Składało się z centrali (kancelaria, sekcja kierowania agenturą i archiwum) oraz placówek terenowych, wykorzystujących w swych działaniach konfidentów. I ta agenda nie istniała długo. Występujące w jej działaniach nieprawidłowości i afery personalne skłoniły kierownictwo resortu do rozwiązania Biura IV 1919. W jego miejsce utw. Wydział Informacyjny MSW, zajmujący się głównie zwalczaniem ruchu komunistycznego; w działaniach aktywnie korzystano już z podsłuchu telefonicznego i kontroli korespondencji.

Utw. 24 VII 1919 Policja Państwowa [PP] została uznana za właściwą platformę usytuowania policji politycznej. Od początku jej istnienia działały w niej komórki ds. politycznych, ale dopiero Inspektorat Defensywy Politycznej [IDP] (stąd pot. nazwa "defensywa"/"defa") powstały w Komendzie Głównej PP 16 X 1919 stał się organem, w którego gestii skoncentrowano wszystkie sprawy natury politycznej. Jego kierownikiem został Marian Swolkień. Chociaż IDP (organizacyjnie podległy Komendantowi Głównemu PP, a merytorycznie szefowi pionu bezpieczeństwa MSW) dysponował dużą autonomią, był jednak pozbawiony terenowych ogniw wykonawczych; bezpośrednią działalność przeciwko organizacjom komunistycznym i akcjom antypaństwowym prowadziły nadal organy wojskowego wywiadu defensywnego. Po kolejnej reorganizacji VIII 1920 utw. Wydział IV D KG PP, który posiadał na początku 1922 16 ekspozytur (województwa) i 64 agentury (powiaty i niżej) we wszystkich jednostkach organizacyjnych policji. Nacz. Wydziału został Marian Swolkień (X 1919-XII 1922), potem czasowo funkcję tę pełnił podinsp. Henryk Kawecki (XII 1922-IV 1923).

III 1921 dokonano formalnego rozgraniczenia kompetencji - sprawy kontrwywiadu politycznego znalazły się w wyłącznej gestii policji, natomiast pion kontrwywiadu Oddziału II Szt. Gen. WP zabezpieczał interesy sił zbrojnych przed penetracją wywiadowczą państw obcych i propagandą wywrotową.

W swej strukturze organizacyjnej Wydział posiadał wydziały rejestracji, informacji i organizacyjno-kadrowy. Kontrolą i koordynacją (przez posiadające 3 referaty ekspozytury oraz tzw. agentury) działań antypaństwowych oraz wykrywaniem szpiegostwa zajmował się wydział informacji (ref. ds. obcokrajowców i osób podejrzanych o szpiegostwo). Wywiadowcy policji politycznej działali poza urzędami policyjnymi, aby nie stwarzać podejrzeń, iż są funkcjonariuszami PP. Istnienie tego pionu objęte było najwyższą tajemnicą, a policja polityczna była uważana za elitę polskiego aparatu bezpieczeństwa.

Jednak zbyt duża samodzielność oraz nadmierne ambicje polityczne i kompetencyjne organów policji politycznej zmusiły władze państwowe do całkowitej ich reorganizacji. Decyzją premiera i ministra spraw wewn. z 26 IV 1923 zlikwidowano Wydział IV D, a w jego miejsce utw. Służbę Informacyjną podległą nie władzom policyjnym, lecz administracyjnym. Jej szefem został naczelnik Oddziału Informacyjnego Departamentu Bezpieczeństwa Publicznego MSW M. Swolkień. Służba Informacyjna MSW posiadała dwa wydziały: administracyjny i rejestracyjno-pościgowy. Zlikwidowane agentury Wydz. IV D zastąpiono oddziałami informacyjnymi funkcjonującymi w ramach wydziałów bezpieczeństwa Urzędów Wojewódzkich. Każdy oddział informacyjny składał się z trzech referatów: personalno-organizacyjnego, rejestracyjno-pościgowego i ogólnoinformacyjnego.

16 VI 1924 wydano jednak nowe przepisy o funkcjonowaniu policji politycznej, Zlikwidowaną Służbę Informacyjną zastąpiono utworzonym ponownie w strukturze KG PP, ale wyodrębnionym Wydziałem V, któremu podlegały utajnione okręgowe urzędy policji politycznej (OUPP) i ekspozytury. Naczelnikiem Wydz. V został M. Swolkień (1 VII 1924-14 VII 1926). Najważniejszymi jednostkami Wydziału, który nie angażował się w prowadzenie bezpośrednich działań kontrwywiadowczych, były pion informacyjny i przestępczości; dopiero po roku nakazano utrzymywanie ścisłej współpracy z Oddz. II Szt. Gł. w zwalczaniu szpiegostwa politycznego. Różne czynniki spowodowały, iż władze centralne zostały zmuszone do nowych zmian organizacyjnych. Na pocz. 1926 rozwiązano wszystkie ekspozytury, a 14 VII 1926 zlikwidowano Wydział V. Pion informacyjny włączono do Dep. Bezp. Publ. MSW, pion przestępczości trafił do Wydz. IV (śledczego), a pozostałe do innych wydziałów KG PP. Finałem było rozwiązanie X 1926 OUPP, których uprawnienia przejęły wydziały bezpieczeństwa Urzędów Wojew. Tym sposobem działania informacyjno-rozpoznawcze w sprawach przestępczości politycznej znalazły się w gestii organów administracyjnych, natomiast działania śledcze (wykonawcze) pozostały w Policji Państwowej, a konkretnie w Wydziale IV i jego odpowiednikach w terenie.

Rozporządzeniami MSW z 21 VII 1926 i 8 IV 1927 Wydz. IV KG PP otrzymał nazwę Centrali Służby Śledczej, której naczelnikami byli: mjr/płk Felicjan Bałaban-Plato (1926-27), mjr Adam Popowicz (1927-?), nadinsp. Leon Nagler (ok. 1930-34), Stefan Garwacki (1934-?), podinsp. Józef Jakubiec (?-1939). Nie oznaczało to, iż problematyka polityczna całkowicie zniknęła z zakresu działania policji jako takiej. Od 1933 komórką Wydz. IV/CSŚ zajmującą się egzekutywą z zakresie przestępczości politycznej, był Referat Polityczny, od 1936 zwany Referatem ds, Specjalnych (m.in. inwigilacja ruchu komunistycznego, nacjonalistycznych organizacji ukraińskich, niemieckich i litewskich, opozycji polskiej oraz zwalczanie szpiegostwa).

Większość czynności rozpoznawania życia politycznego i zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa po 1926 przejęła administracja państwowa. Podstawowym organem w tej materii był Departament Polityczny MSW, kierowany w latach 30. przez Henryka Kaweckiego. W ramach Dep. funkcjonowały 3 wydziały: społ.-polit., narodowościowy i bezpieczeństwa. W tym ostatnim było 7 referatów problemowych - bardzo ważną rolę spełniały: Ref. Informacyjny II (kierowany bezpośrednio przez dyr. dep.) oraz specjalny referat zwalczania obcych wywiadów. W Urzędach Wojew. istniały Wydziały Bezpieczeństwa (od 1934 jako Wydziały Społ.-Polit.), na szczeblu powiatu starosta miał do dyspozycji komórkę wywiadu politycznego w swym urzędzie oraz wspomniany pion polityczny i wykonawczy PP. Taka sytuacja organizacyjno-kompetencyjna utrzymała się do IX 1939.

 

poligraf Keelera: (ang. polygraph, ros, poligraf) zwany też nieprawidłowo: aparatem do badania prawdomówności, wariografem lub pot. wykrywaczem kłamstw (od ang. lie detector) jest urządzeniem składającym się z trzech podstawowych elementów:

galwanometru - mierzy wilgotność/potliwość zwiększającą przewodnictwo prądu i inne parametry skóry, tzw. reakcja elektrodermalna oraz mimowolne skórcze palców;

kardiogram - rejestruje częstotliwość pulsu i ciśnienie krwi, podwyższone wzmożoną produkcją adrenaliny;

pneumografu - mierzy częstotliwość i regularność oddechu; podświadome nastawienie obronne wzmaga zapotrzebowanie na tlen, charakteryzujące się intensywniejszą pracą płuc.

Aparat rejestruje wszystkie zmiany fizjologiczne organizmu badanej osoby wywołane emocją i stanem napięcia nerwowego. Sam proces badania składa się z trzech faz:

- rozmowy, w której ustala się dane personalne i biograficzne oraz poglądy polityczne badanego, po której umieszcza się elektrody;

- testu próbnego sprawdzającego reakcje badanego;

- badania zasadniczego polegającego na szybkim zadawaniu pytań wg ustalonego, określonego porządku. Badany musi odpowiadać jedynie TAK lub NIE.

Na badanie na poligrafie trzeba wyrazić zgodę. Test musi być przeprowadzony w określonych warunkach, aby nie dekoncentrować badanego: pomieszczenie, w którym przebywają jedynie badany i operator, musi mieć ponad 20 m2; nie może być żadnych zakłóceń akustycznych; umeblowanie stonowane; bardzo ważne są kompetencje fachowe i psychologiczne operatora. Badanie trwa od 1 1/2 do 3 godz., a dla większej jego dokładności pytania są zadawane dwukrotnie. Obecnie stosowane są dwie metody badań na poligrafie: test pytań kontrolnych (ang. Control Question Test [CQT]) i test wiedzy winnego (ang. Guilty Knowledge Test [GKT]).

Pierwsze badania wykrywania kłamstwa prowadził słynny wł. kryminolog C. Lombroso w 1895, natomiast pierwszy przenośny aparat zbudował w 1926 amerykański detektyw Leonard Keeler, stąd nazwa poligraf Keelera, który II 1935 przeprowadził pierwsze oficjalne badanie na tym urządzeniu. Istnieją także metody psychologiczne oparte na taktyce przesłuchania (kilkakrotne powtarzanie, testy psychologiczne, metoda krzyżowych pytań, technika celowego kłamstwa przed lub po prawidłowych odpowiedziach - metoda R. Goldena lub S. Reali). Największym producentem poligrafów jest amer. firma Lafayette Instrument Company. Pod koniec 2000 ukazała się informacja, że południowokoreańska firma komputerowa wyprodukowała przenośny (kieszonkowy) model poligrafu, nazwanego Handy Truster, wielkości przeciętnego walkmana. Natomiast I 2005 pojawił się sygnał, iż Min. Obrony USA zamówiło prototyp poligrafu do badania na odległość.

Badania na poligrafie są stosowane od dawna rutynowo przez amer. s.s. Poddawani są im też agenci właśni, jak i dezerterzy z obcych s.s. dla określenia ich bona fides, osoby dopuszczane do spraw tajnych, świadkowie w sprawach karnych dla ustalenia ich wiarygodności, osoby podejrzane o popełnienie czynu karalnego itp. Poligrafy wykorzystuje się jednak jako urządzenia wspomagające śledztwo; wyniki badań nie są bowiem traktowane jako materiał dowodowy w postępowaniu sądowym.

Innym sposobem wykrywania kłamstwa jest rejestracja tonacji głosu badanego zmieniająca się zależnie od napięcia nerwowego. Jednak o wiele skuteczniejszą metodą, aktualnie w fazie doświadczeń, będzie monitorowanie reakcji mózgu, gdyż jak dotąd nie ma - i chyba nie będzie - sposobu, aby stosować samokontrolę w tej sferze odruchów człowieka.

 

pranie mózgu: (ang. brainwashing) termin ten pojawił się w oficjalnych publikacjach (USA) po raz pierwszy w 1950 i oznacza: 1) jedno z działań stosowanych przez służby specjalne, polegające na wykorzystaniu różnego rodzaju technik oddziaływania na psychikę człowieka (oficera wywiadu, dezertera, agenta, podejrzanego, jeńca), które mają zmienić jego zachowanie (postępowanie). Zmiana systemów wartościowania u osoby poddanej p.m., w efekcie której dochodzi do celowego kształtowania osobowości podporządkowanej manipulującemu. Oddziaływanie na organizm może być prowadzone przez stosowanie silnych bodźców fizycznych (bicie, torturowanie, elektrowstrząsy), podawanie środków farmakologicznych (psychotropy, narkotyki, preparaty halucynogenne, pastylka prawdy, soap) czy psychicznych (stresy, hipnoza). Ma ono doprowadzić do przyznania się do winy, zapomnienia lub przypomnienia pewnych faktów z przeszłości, zaprogramowania do wykonania określonych działań (np. zabójstw dokonywanych w stanie zmienionej świadomości po otrzymaniu impulsu od sterującego); 2) w rozumieniu szerszym - oddziaływanie na świadomość społeczeństwa (propaganda) dla kreowania poglądów czy zachowań zgodnych z intencjami stosującego takie zabiegi (dezinformacja, intoksykacja, wojna psychologiczna).

 

prowokacja: (ang. provocation lub żarg. dangle operation, franc. provocation, niem. Provokation, Aufreisung, ros. prowokacyja) term. oper. polic. wyw. pozaprawna, często stosowana metoda pracy operacyjnej, polegająca na tajnym, zaplanowanym i podstępnym oddziaływaniu na przeciwnika (osobę, osoby, środowisko, instytucję czy nawet obce państwo) celem skłonienia go do na ogół niezgodnego z jego wolą działania lub zaniechania przynoszącego mu szkodę lub zniszczenie. Jest to akcja o charakterze intrygi, jedna z form agresji instrumentalnej. Działanie takie jest podejmowane przez określone agendy państwowe - służby specjalne lub policyjne - na polecenie kierownictwa politycznego państwa lub danej służby, ale zawsze w imię szeroko pojętych interesów państwa. Sposób jego zaaranżowania i realizacji uniemożliwia ustalenie inspiratora i organizatora.

Prowokacja jest realizowana przez starannie przygotowanych, zaufanych i sprawdzonych współpracowników zwanych agentami-prowokatorami, schwytanych agentów zmuszonych do takiego działania czy samych funkcjonariuszy służb; wykorzystywani są również agenci podwójni. W prowokacji najczęściej posługuje się fałszywą informacją (dezinformacja, inspiracja, intoksykacja, działania maskujące), którą się podsuwa przeciwnikowi lub ją rozpowszechnia, by skłonić go do szkodliwych dlań działań sugerujących, że niekorzystne działanie zostało podjęte dobrowolnie lub nawet świadomie przez samą ofiarę; do innych stosowanych środków zalicza się pieniądze, seks czy szantaż, ale najważniejszym jest słowo - mówione lub pisane.

Prowokacja może mieć charakter polityczny, ekonomiczny, społeczny lub operacyjny. Celem prowokacji politycznej może być np.:

- skompromitowanie jakiejś osoby, grupy społecznej czy organizacji, prowadzącej opozycyjną działalność polityczną, celem pozbawienia jej wiarygodności i autorytetu;

- doprowadzenie do zaniechania politycznej (czy przestępczej) działalności, wykrycia jej rzeczywistych organizatorów i prowodyrów;

- wzbudzenie nienawiści, np. do mniejszości narodowej i zainspirowania wrogich działań przeciwko niej;

- zerwanie kontaktów międzypaństwowych, rozmów, negocjacji czy wręcz wywołanie konfliktu zbrojnego.

Prowokacja o charakterze operacyjnym jest podejmowana wówczas, gdy pozwala uzyskać przewagę nad przeciwnikiem, np.:

- zastosowanie jej wobec "uciążliwego", czytaj aktywnego oficera wywiadu z rezydentury legalnej, aby doprowadzić do opuszczenia kraju, w którym działa (persona non grata);

- skompromitowanie członka rodziny oficera rezydentury, aby stworzyć środki nacisku na niego samego;

- zmuszenie aresztowanego agenta do wysłania sygnału do centrali o gotowości do odbycia kolejnego spotkania celem zatrzymania oficera prowadzącego lub łącznika (bez takiego zamiaru będzie to chęć podjęcia gry operacyjnej);

Działaniem o charakterze prowokacji jest też zakup kontrolowany.

 

przeciek informacji lub wyciek i., wypływ i.: (ang. information leak, unauthorized disclosure, ros. utieczka) żarg. oper. nielegalne przedostawanie się tajnych, szczególnie ważnych i istotnych dla bezpieczeństwa państwa bądź interesów firmy państwowej lub prywatnej danych i informacji z obiektów, gdzie są wytwarzane, przetwarzane, gromadzone lub przechowywane; przeciekiem będzie więc każdy przypadek świadomego lub nieświadomego ujawnienia informacji o tym charakterze. Może być następstwem:

- celowej działalności penetracyjnej służby wywiadu innego państwa;

- niedbałości czy nieostrożności lub zdrady kadrowych pracowników lub agentury;

- niedyskrecji, niefrasobliwości lub świadomego działania urzędnika, który ma dostęp do takich informacji;

- dziennikarstwa śledczego;

- zwykłego przypadku.

Przeciek może mieć charakter:

niejawny - kiedy wiadomości dostają się tylko do obcej służby (powoduje najgorsze skutki, gdy przeciek ma charakter długofalowy na skutek działania, np. agenta podwójnego czy kreta; kontrola szkód i zagrożeń operacyjnych) lub wąskiego grona zainteresowanych osób;

publiczny - gdy informacje przedostają się do wiadomości społeczeństwa dzięki działaniom dziennikarzy.

Często służba sama decyduje się na takie działanie, gdy chce osiągnąć jakiś własny cel, np. w trakcie prowadzonej gry operacyjnej czy przedsięwzięcia dezinformacyjnego; mamy wtedy do czynienia z tzw. przeciekiem kontrolowanym (ang. authorized leak, controlled leak).

 

seksagent: agent, a niekiedy kadrowy oficer s.s., przeszkolony i przygotowany do udziału w sekspułapkach; żarg. pol. - kruk lub łabędź, ang. - raven, swan, taxi (homoseksualista), ros. - woron.

 

seksagentka: zwerbowana, przeważnie spośród początkujących aktorek, tancerek czy wręcz prostytutek agentka lub sporadycznie wybierana (wolna wola i osobista determinacja) kadrowa pracownica s.s., która po odbyciu specjalnego treningu w technikach seksualnych, jest podsuwana obcokrajowcom, bardzo często dyplomatom, celem wikłania ich w kompromitujące sytuacje zwane sekspułapkami. Seksagentka musi wykazywać się nie tylko łatwością zawierania znajomości, umiejętnościami towarzyskimi, ale przede wszystkim znajomością języków obcych.

Ta metoda pracy operacyjnej była i jest stosowana dość powszechnie przez radz./rosyjskie s.s., także poza granicami ZSRR (Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti posiadał nawet specjalny ośrodek treningowy - Wierchnoje). Z powodzeniem wykorzystują ją również służby amerykańskie, brytyjskie, izraelskie, kanadyjskie, kubańskie, japońskie, polskie oraz wielu innych krajów. Żarg. nazwy seksagentek;

- w ang.: swallow, jaskółka (nazwa ogólna), fairy, czarodziejka lub lady, dama (wyższej kategorii, przeznaczona dla ważniejszych osób), sister, siostra (wykorzystywana zwykle do niezbyt przyjemnych zadań, np. nawiązania kontaktu z figurantem o nietypowych inklinacjach seksualnych), taxi (o skłonnościach lesbijskich);

- w ros.: nażywka (poprawnie w term. oper.), łastoczka;

- w pol.: jaskółka.

 

sekspułapka: zwana też miodową pułapką (ang. honey-trap, ros. miedowaja łowuszka) sytuacja, zaaranżowana częstokroć w ramach dość skomplikowanej kombinacji operacyjnej, polegająca na podstawieniu interesującej służbę specjalną osobie (mężczyźnie lub kobiecie, na ogół obcego obywatelstwa), specyficznie przeszkolonej agentki lub agenta, którzy wykorzystując swój atrakcyjny wygląd i seksualne walory wydobywają od tej osoby tajne informacje lub nawiązując intymne stosunki wikłają ją w kompromitujący układ stwarzający służbie szansę szantażowania jej i następnie pozyskania w charakterze osobowego źródła informacji. Do takich intymnych kontaktów dochodzi w odpowiednio przygotowanych pomieszczeniach, zwanych żarg. jaskółczymi gniazdami. Rosjanie działanie takie nazywają żarg. łowla na żywca, polowaniem na żywca. Dokumentowane technikami audio i wideo, stosowane są zwykle dla zdobycia środków nacisku przed planowanym przedstawieniem takim osobom propozycji współpracy.

 

seksszpiegostwo: (ang. sexspionage, ros. sieksszpionaż) term. oper. metoda zdobywania informacji i materiałów kompromitujących do szantażowania i nakłaniania do współpracy z obcą służbą specjalną. Wykorzystywane są w niej seksualne słabości lub skłonności: pociąg do kobiet lub homoseksualizm u mężczyzn czy niezaspokojone potrzeby miłości i czułości u kobiet. Działania tego rodzaju są zazwyczaj żmudne w przygotowaniu i kosztowne, angażują wielu doświadczonych pracowników operacyjnych i najnowsze zdobycze techniki operacyjnej (elektroniczne urządzenia podsłuchowe i podglądowe). Mariaż popędu płciowego i celów wywiadowczych został nazwany przez brytyjskiego dziennikarza Davida Levisa - sexspionage. seksszpiegostwem.

Seks jest obecnie także sposobem np. kontrolowania lojalności pracowników nosicieli tajemnic, podsuwanie zaś obcym politykom ponętnych piękności ma wpływać na ich dobre "samopoczucie" korzystne dla interesów kraju taką akcję podejmującego.

 

siły specjalne: (ang. special forces. franc. forces speciales, niem. Spezialkrafte) zwane też jednostkami specjalnymi lub komandosami; szkolone według specjalnych zasad wyselekcjonowane pododdziały wojskowe, przede wszystkim o charakterze sabotażowo-dywersyjnym, przygotowane do prowadzenia wywiadu głębokiego, rozpoznania, realizowania akcji specjalnych na terenie przeciwnika i współdziałania z partyzantką oraz działań antyterrorystycznych; zbieranie informacji i wykonywanie działań o charakterze wywiadowczym to jedynie element ich działalności. Ich powstanie i rozwój nastąpiły głównie w czasie II wojny świat., w pewnym zakresie siłami specjalnymi były określone jednostki organizacyjne bryt. Special Operations Executive i amer. Office of Strategic Services. Po 1945 tego rodzaju jednostki zaczęły powstawać w wielu krajach świata. Do najważniejszych należą:

Wielka Brytania

- najsłynniejsza tego typu formacja Special Air Service [SAS] utw. w 1941 w Afryce Płn. przez por. Davida Sterlinga dla prowadzenia działań zwiadowczo-sabotażowych. Obecnie jej jednostki, takie jak: 2Tnd SAS Regiment, 23. SAS (V), 21. SAS (V), specjalizują się w zwiadzie dla wyszukiwania celów nalotów, sabotażu, dywersji, w opanowywaniu pomieszczeń, uwalnianiu zakładników, tropieniu i chwytaniu osób poszukiwanych itp. Zadania specjalne wykonują małe oddziały, tzw. Special Team [SP]; baza w Brandbury Lines;

- Terrorist Intelligence Gathering, Evaluation & Review [TIGER];

- Special Boat Service [SBS] (Royal Marines), specjalizują się m.in. w zbrojnych działaniach podwodnych i zwalczaniu terroryzmu morskiego;

- Pathfinder Platoon, spadochronowa jednostka rozpoznania.

USA (organem koordynującym jest (US) Special Operations Command)

- Special Boat Squadrons [SBS], specjalne działania morskie;

- Delta Force [1st Special Forces Operational Detachment-Delta - SFOD-D] założona w 1952 przez b. oficera SAS na wzór tej formacji, początkowo pod nazwą 10-th Special Forces Group; zreorganizowana XI 1977 (pierwszym d-cą był płk Charlie Beckwith), stacjonuje w bazie sił specjalnych w Fort Bragg (ośrodek szkoleniowy w Forcie Benning). Przeznaczona do prowadzenia akcji antyterrorystycznych, odbijania zakładników i obiektów opanowanych przez przeciwnika; posługują się bronią o najwyższym stopniu technologicznego zaawansowania;

- Sea-Air-Land [SEAL] Teams, tzw. Komanda "Foki" Piechoty Morskiej; formacje powstałe w 1962, nawiązujące do działających w czasie II wojny świat, oddziałów płetwonurków-dywersantów; uważane za jedne z najlepszych na świecie jednostek operacji niekonwencjonalnych. Przeznaczone do prowadzenia wywiadu walką, śledzenia poczynań nieprzyjaciela i odwracania jego uwagi od celów ataku, sabotażu, uwalniania zakładników i jeńców itp.

- 7th Ranger Regiment nawiązuje swą nazwą do oddziałów kolonistów amerykańskich z poł. XVIII w.; określenie stosowane w amer. terminologii sił specjalnych dla odróżnienia od bryt. komandosa. Obecnie część składowa wszystkich jednostek taktycznych armii amerykańskiej. Baza szkoleniowa rangersów znajduje się w Fort Benning;

- 4th PSYOP Group, 4. Grupa Operacji Psychologicznych, działania obniżające morale przeciwnika (wojna psychologiczna).

Francja

-2. Regiment Etranger de Parachutistes, 2. Pułk Spadochronowy Legii Cudzoziemskiej; w jego skład wchodzą jednostki: No 1 Coy - walki w mieście, nocne, operacje z użyciem helikopterów; No 2 Coy - walki w górach; No 3 Coy - operacje morskie; No 4 Coy - sabotaż, operacje stay-behind; Commandos de Renseignement et de l'Action en Profondeur, Oddział Operacji Wywiadowczych i Akcji na Tyłach Przeciwnika;

- dywizja strzelców alpejskich stacjonująca w Bour-gen-Bresse;

- 13. Dywizja Powietrzno-Desantowa;

- Groupe d'Intervention de la Gendarmerie National [GIGN], Grupa Interwencyjna Żandarmerii Narodowej, utw. w 1973 jednostka do działań antyterrorystycznych;

- RAIND, specjalna jednostka policyjna przeznaczona m.in. do uwalniania zakładników, likwidacji akcji terrorystycznych.

RFN

- GSG-9, specjalna jednostka Bundesgrenzschutzu. Straży Granicznej, utw. IX 1972, specjalizująca się w działaniach antyterrorystycznych; w jej skład wchodzą wyselekcjonowani funkcjonariusze Straży i policji; podporządkowana federalnemu MSW; dowódcami m.in. byli: płk Ulrich Wegener (1972-80), ppłk Klaus Blatte (1980-82), ppłk Uwe Dee (1982-?);

- Komando Spezialkrafte [KSK], utw. w 1994 jednostka do prowadzenia działań obronnych, dywersyjnych i specjalnych; stanowi część sił reagowania kryzysowego, tj. wydzielonej grupy armii niemieckiej. Stacjonuje w Calw (Badenia-Wirtembergia). D-cą był m.in. gen. Reinhard Gunzel (?-XI 2003).

Belgia

- Escadron Special d'lntervention [ESI], Specjalna Brygada Interwencyjna.

Włochy

- Alpini;

- Brigada di Folgore, jednostka szturmowo-sabotażowa;

- Gruppo d'Intervento Speciale [GIS], Specjalna Grupa Interwencyjna, najważniejsza jednostka antyterrorystyczna; utw. w 1978, jej członkami mogą być wyłącznie karabinierzy, którzy mają za sobą uprzednią służbę w specjalnej jednostce spadochronowej karabinierów "Tuscania". GIS tworzą trzy oddziały: jeden dowodzenia i dwa interwencyjne;

- Nucleo Operativo Centrale di Sicurezza [NOCS], Komórka Operacyjna Centrali Bezpieczeństwa, utw. w 1977.

Izrael

- Sayaret Matkal, Rozpoznanie Szt. Gen. (nieformalna nazwa Sayereth Aman); oddział rozpoznawczo-dywersyjny izrael. sił zbrojnych (Tzava Haganah Le'Yisrael [Tza-hal]). Podlega zarówno szefowi Sztabu Generalnego, jak i komendantowi Agaf ha-Modi'in. Jego poprzednikami były utw. w czasie II wojny świat. Palmach i Shachar, istniejący w okresie IX 1953-II 1954 Oddział "101", dowodzony przez mjr Ariela Szarona, oraz elitarna jednostka komandosów "269" utw. w 1958 przez gen. Abrahama Arnana (1958-63), która w w końcu 1962 została przemianowana na Sayaret Matkal. Do jej głównych zadań należy prowadzenie działań wywiadowczych, realizacja różnych operacji specjalnych na tyłach przeciwnika, akcji ratunkowych, jak np. odbijanie zakładników, podejmowanych na zlecenie poszczególnych członków Kehiliyat ha-Modi'in;

- Szal-dag, jednostka wsparcia technicznego i wywiadowczego.

ZSRR/Federacja Rosyjska

- organizowane od 1962 (na bazie doświadczeń istniejących od 1919 formacji o podobnym charakterze) i koordynowane przez Gławnoje raziedywatielnoje uprawlenije oddziały szturmowo-dywersyjne Spiecyalnogo naznaczenija [SPECNAZ] wojsk lądowych i grupa "Delfin" znajdująca się w strukturze Marynarki Wojennej;

- Grupa Specjalna "A" (Alfa), utw. w 1974 jako jednostka specjalna Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti; pierwszym d-cą był mjr/płk Witalij Bubieniew. Po rozwiązaniu KGB do VII 1995 pozostawała w gestii Głównego Zarządu Ochrony, potem podporządkowana Centrum Antyterrorystycznemu Fiedieralnoj służby biezopasnosti i jej głównym zadaniem jest walka z terroryzmem;

- Wympieł, utw. dla prowadzenia operacji dywersyjnych na terytorium przeciwnika (mokryje dieła).

Polska

- Grupa Reagowania Operacyjno-Mobilnego [GROM], czyli J.W. nr 2305, powstała VII 1990 przy pomocy władz i dowództwa sił specjalnych (szkolenie) USA i W. Brytanii; organizatorem i pierwszym dowódcą był ppłk/gen. Sławomir Petelicki (VII 1990-V 2000), następcami: płk Roman Polko (V 2000-I 2004), płk Tadeusz Sapieżyński (11 II 2004-23 II 2006), płk/gen. Roman Polko (23 II-7 IX 2006), płk Piotr Patalong p.o. (7 IX-7 XI 2006) i d-ca (8 XI 2006- ), GROM początkowo podlegał MSWiA, obecnie MON. Przygotowany do działań antyterrorystycznych, wywiadowczych i kontrwywiadowczych, uwalniania zakładników, odbijania obiektów opanowanych przez przeciwnika; może działać wyłącznie poza obszarem RP.

- 1. Pułk Specjalny Komandosów z Lublińca, jednostka rozpoznawczo-dywersyjna wojsk lądowych utw. w 1994; zastąpiła rozwiązane pododdziały o podobnych charakterze (istniejący od 1964 i podporządkowany II Zarządowi Szt. Gen WP 1. Batalion Szturmowy, który był przystosowany do prowadzenia zwiadu, rozpoznania, terroru i sabotażu na głębokich tyłach (150-600 km) przeciwnika oraz organizowania działań partyzanckich; trzy Kompanie Specjalne przy dowództwach okręgów wojskowych);

- Grupa Specjalna Płetwonurków Marynarki Wojennej "Formoza" utw. w 1975, przystosowana do prowadzenia rozpoznania i realizacji zadań dywersyjno-sabotażowych w portach i akwenach wodnych.

W XI 2001 utw. Oddział Operacji Specjalnych [OOS]; stanowił element składowy Generalnego Zarządu Operacyjnego (P-3) Szt. Gen. WP, a jego szefem został płk Andrzej Gwadera. OOS koordynował antyterrorystyczne działania ww. jednostek. 1 I 2007, po połączeniu GROMU, 1. Pułku Specjalnego Komandosów i Formozy powstało Dowództwo Wojsk Specjalnych, na czele którego stanął gen. Edward Gruszka.

Także w innych krajach funkcjonują podobne jednostki, jak np. Jagerowie w Norwegii, Sakha w Egipcie oraz w Hiszpanii, Grecji, Kanadzie czy Brazylii.

 

Smiersz: druga, najbardziej znana, część nazwy organów radzieckiego kontrwywiadu wojsk, w czasie II wojny świat., utw. uchwałą Rady Komisarzy Ludowych (Rady Ministrów) ZSRR nr 415-138ss z 19 IV 1943. Pochodzenie tego akronimu jest dwojakie: wg Kiryła Kienkina od nazwy Spiecyjalnyje mietody rozobłaczanija szpionaża, Specjalne Metody Ujawniania Szpiegostwa, i obiegowa, przypisywana J. Stalinowi - Smiert' szpionam. Śmierć Szpiegom.

Smiersz powstał na bazie wydzielonego z Narodnogo komissariata wnutriennych dieił kier. przez kom. BP 3r. Wiktora S. Abakumowa, właśc. Aba Kum Uprawlenija osobych otdiełow. Zarządu Oddziałów Specjalnych NKWD, jednostki kontrwywiadu wojskowego. Poważnie rozbudowana, otrzymała specjalne uprawnienia i została podzielona na trzy jednostki:

Pierwszą zasadniczą część podporządkowano Ministerstwu Obrony i nazwano Glawnoie uprawlenije kontrrazwiedki Smiersz Narkomata oborony SSSR [GUK Smiersz], Główny Zarząd Kontrwywiadu Smiersz Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR; d-cą i równocześnie z-cą szefa NKWD został kom. BP 2r. Wiktor S. Abakumow (19 IV 1943-4 V 1946), który był też formalnym dowódcą-koordynatorem działań niżej wymienionych jednostek tej służby; z-cy: gen. Isaj J. Babicz (V 1943-V 1945), gen. Nikołaj N. Sieliwanowski (IV 1943-1945) i płk/gen. Pawieł J. Mieszyk (V 1943-V 1945).

Druga działała w marynarce wojennej jako Uprawleniie kontrrazwiedki Smiersz Narkomata wojenno-morskogo fłota SSSR, Zarząd Kontrwywiadu Smiersz Ludowego Komisariatu Marynarki Wojennej ZSRR; szef: kom. BP Piotr A. Gładkow.

Trzecia, jako Otdieł kontrrazwiedki NKWD Smiersz. Oddział Kontrwywiadu LK SW Smiersz, działała w wojskach podporządkowanych temu resortowi; d-cy; kom. BP S.P, Juchimowicz (15 V 1943-VII 1944) i W.I. Smir-now (VII 1944-4 V 1946).

Formalnie oddziały Smiersza podlegały ministrom resortów, przy których działały, faktycznie były podporządkowane Państwowemu Komitetowi Obrony ZSRR, czyli bezpośrednio J. Stalinowi, jego przewodniczącemu. Funkcjonariusze Smiersza koncentrowali swe działania, zgodnie z dyrektywami Stalina, na: wykrywaniu i unieszkodliwianiu szpiegów hitlerowskich służb wywiadowczych, zwalczaniu defetyzmu i zdrajców w radzieckich siłach zbrojnych, ujawnianiu i likwidowaniu na terenach wyzwalanych pracowników i współpracowników niemieckich służb specjalnych oraz miejscowych kolaborantów, a przede wszystkim aktywnych uczestników narodowych konspiracyjnych struktur wojskowych i politycznych, nieakceptujących nowego proradzieckiego powojennego porządku w swych krajach. Po zakończeniu działań wojennych Smiersz był odpowiedzialny za swoiste "przebadanie" ponad 5 mln obywateli radzieckich repatriowanych z Zachodu do kraju.

Struktura pozioma tej organizacji to początkowo pięć oddziałów:

I - zajmował się ściganiem dezerterów, zdrajców i defetystów we własnych szeregach oraz zabezpieczeniem tajemnicy wojskowej;

II - prowadził wywiad taktyczny, ujawniał obcych agentów i wysyłał własnych agentów za linie wroga; nacz.: płk Gieorgij W. Utiochin (15 IV 1943-9 II 1944);

III - przetwarzał zdobyte informacje oraz przekazywał wytyczne i polecenia, zaopatrywał partyzantów w broń;

IV - prowadził śledztwa;

V - powoływał trzyosobowe trybunały ("trojki") do natychmiastowego ferowania wyroków.

Struktura pionowa (oddziały) to okręgi wojskowe, floty i związki taktyczne (oddziały i pododdziały) do kompanii włącznie.

Później, po rozszerzeniu zakresu działań, w składzie GUK Smiersz Ministerstwa Obrony znalazło się jedenaście oddziałów:

Oddział kontrwywiadowczego zabezpieczenia centralnych instytucji Ministerstwa Obrony (Szt. Gen. Armii Czerwonej [ACz], sztabów frontów i armii, samego GUK i podległych mu organów w sztabach frontów i armii);

Oddział pracy wśród niemieckich jeńców wojennych oraz kontrola byłych jeńców, żołnierzy ACz;

Oddział zwalczania niemieckiej agentury przerzucanej na tyły wojsk (i prowadzenie gier radiowych);

Oddział organizacji kontrwywiadu zafrontowego;

Oddział nadzoru pracy kontrwywiadowczej w poszczególnych rodzajach wojsk, okręgach wojskowych i innych jednostkach terenowych;

Oddział śledczy, nacz.: gen. Gieorgij W. Utiochin (9 II 1944-4 V 1946);

Oddział rejestracyjno-statystyczny (ewidencja zdrajców, szpiegów, dezerterów, dywersantów, elementów niepewnych itp.);

Oddział techniki operacyjnej;

Oddział - areszty, rewizje, obserwacja zewnętrzna;

Odział "S" - zadania specjalne;

Oddział szyfrów i łączności.

4 V 1946, decyzją Biura Polit. WKP(b) nr P. 51/IV, formację Smiersz rozwiązano; pozostałą część, jako 3- gławnoje uprawlenije (wojennaja kontrrazwiedka), 3. Zarząd Główny (kontrwywiad wojskowy), włączono do Ministierstwa gosudarstwiennoj biezopasnosti SSSR, którego ministrem został jej były szef Wiktor S. Abakumow.

Dla pełnego obrazu wydzielonych struktur kontrwywiadu wojskowego trzeba wspomnieć, iż podobny układ istniał już wcześniej. 3 II 1941 ze struktur NKWD wydzielono problematykę bezpieczeństwa państwowego, czyli Gławnoje uprawlenije gosudarstwiennoj biezopasnostii utw. Narodnyj komissariat gosudarstwiennoj biezopasnosti SSSR; kontrwywiad wojskowy od 8 II 1941 znalazł się poza tymi resortami. Osobyj otdieł GUGB NKWD, zajmujący się sprawami bezpieczeństwa w wojsku, przekształcono wówczas w trzy organizacje działające w trzech rodzajach wojsk:

3. uprawlenije Narkomata SSSR. 3. Zarząd Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR; prowadził pracę kontrwywiadowczą w wojskach lądowych; nacz.: (b. naczelnik OO GUGB) A.I. Michiejew;

3. uprawlenije Narkomata woienno-morskogo flota SSSR, 3. Zarząd Ludowego Komisariatu Marynarki Wojennej ZSRR; analogicznie we flocie wojennej; od 11 I 1942 jako Oddział Kontrwywiadu Morskiego w ramach UOO (patrz niżej); nacz.; komdiw. Andriej I. Pietrow (8 II 1941-15 V 1942);

3. otdiel NKWD SSSR, 3. Oddział Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR; prowadził pracę operacyjną w wojskach NKWD; nacz.: AM. Bielanow.

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w VI1941 uchwałą Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 20 VII 1941 nastąpiło ponowne połączenie NKWD i NKGB w jeden NKWD, w ramach którego znów znalazł się kontrwywiad wojskowy jako Uprawlenije osobych otdieiow [UOO], Zarząd Oddziałów Specjalnych NKWD; kier.; Wiktor S. Abakumow, który niecałe dwa lata później został szefem wydzielonego Smiersza.

 

soap: (ang.) dosł. mydło; tu: żarg. określenie jednego z rodzajów tzw. pastylki prawdy, czyli pentotalu sodu (ang. SO-dium PEntothal - SOPE [wymowa podobna jak przy soap]), używanego w trakcie na ogół nieformalnych przesłuchań (zwłaszcza w sprawach dot. działań s.s.) dla wydobycia, wbrew woli podejrzanego, prawdziwej relacji o faktach, zdarzeniach i osobach (pranie mózgu). Pentotal sodu jest substancją koloru żółtawego o woni przypominającej czosnek, stosowaną do usypiania pacjentów przed operacją. Jednak mała dawka nie działa usypiająco, lecz uspokajająco i relaksujące powodując "wyłączenie" kontroli świadomości u delikwenta.

 

Special Branch of Scotland Yard [SB of SY]: Wydział Specjalny Scotland Yardu; utw. III 1883, początkowo pod nazwą Special Irish Branch (w 1888 zmieniono ją na Special Branch), zajmował się przede wszystkim rozpracowywaniem i zwalczaniem irl. zamachowców, co było aktywną funkcją realizacji podstawowego zadania: zapewnienia ochrony rodzinie królewskiej i członkom rządu.

Organizatorem i pierwszym szefem SIB był insp. Littlechild, jego następcami m.in.: nadinsp. Patrick Quinn (1903-13). Basil H. Thomson (1913-19 i 1921-25), Wyndham Childs (1927), Albert Canning (1939), Albert Pacey (1995), Janet Williams (XI 2003- ). Siedziba centrali SB mieściła się w budynku tzw. New Scotland Yardu w Londynie przy Victoria street, a obecnie przy Broadway str.

Z biegiem lat wzrastały zadania i prerogatywy SB, stał się formacją tajnej policji polit, ukierunkowaną na przeciwdziałanie wszelkim akcjom zagrażającym bezpieczeństwu i porządkowi prawnemu państwa (sufrażystki, anarchiści, terroryści, ekstremiści, szpiedzy itp.). Od lat 20. XX w. jest organem egzekutywy policyjnej dla Security Service (MI 5) (areszty, rewizje, przesłuchania, konfrontacje i inne czynności formalnoprawne). Z posiadanych przez SB uprawnień korzysta również i Secret Intelligence Service (MI 6), gdy zachodzi potrzeba podjęcia pewnych działań wobec osób pozostających w zainteresowaniu wywiadu.

Obecnie stanowi jedną z 20 (tzw. Special Operations) komórek organizacyjnych Metropolitan Police Service (czyli New Scotland Yard) oznaczoną kryptonimem SO12; zaliczany jest do głównych służb specjalnych W. Brytanii. Do najważniejszych zadań SB należy:

- zbieranie i analizowanie informacji operacyjnych dot. politycznych ugrupowań ekstremistycznych i terrorystycznych oraz ich wykorzystywanie do podejmowania i prowadzenia operacji przeciwko członkom takich organizacji;

- przekazywanie posiadanych danych do operacyjnego wykorzystania innym organom ścigania różnych szczebli;

- zapewnianie ochrony osobistej członkom rządu i zagranicznym delegacjom przed atakami ww. ugrupowań;

- monitorowanie portów lotniczych i morskich na obszarze wielkiego Londynu celem ujawniania korzystających z tej drogi podróży przestępców i terrorystów;

- udzielanie wsparcia wszystkim właściwym agendom rządowym w zwalczaniu zagrożeń dot. m.in.; przewożenia broni masowego rażenia, szpiegostwa, sabotażu w obiektach strategicznych, porządku publicznego i demokratycznego ładu w państwie.

 

stay-behind siatki: (ang.) dosł. pozostać z tyłu, stać poza; tu: wojsk, tajne siatki dywersyjne; żarg. oper. głęboko zakonspirowana, o antykomunistycznym nastawieniu, sieć struktur dywersyjnych wyposażonych w broń, materiały wybuchowe, sprzęt łącznościowy itp., zakładanych po II wojnie świat, w krajach Europy Zach. najpierw przez Office of Strategic Services i Central Intelligence Group, a potem Office of Policy Coordination i Central Intelligence Agency, przy udziale pionu Special Operations Branch Secret Intelligence Service (MI 6). Sieć tworzyły tajne, doskonale zorganizowane uśpione grupy (każda posiadała sekcje: wywiadu, sabotażu, partyzantki, propagandy i ucieczek) doświadczonych wojskowych i cywilów (rekrutujących się spośród skrajnych prawicowców), przygotowane do działań sabotażowych. Miały je podjąć w razie opanowania tych krajów przez wojska państw komunistycznych (głównie ZSRR), przejęcia władzy przez komunistów lub innych politycznych powodów i po opuszczeniu ich terenów przez władze kraju oraz organizatorów siatek.

W początkowym okresie tworzenie i utrzymywanie siatek w gotowości bojowej koordynowała tajna komórka (Komitet Planowania - CCP) Supreme Headquarters Allied Powers Europe [SHAPE], Naczelnego Dowództwa Sił Sprzymierzonych w Europie, a następnie Allied Clandestine Committee, specjalny pion NATO. W organizacji i zaopatrzeniu tych siatek aktywnie uczestniczyły, a potem przejęły za nie odpowiedzialność, cywilne lub wojskowe służby wywiadowcze krajów, na terenie których istniały.

Siatki stay-behind tworzono w następujących państwach:

1945/46:

Włochy - jej podwaliny są dziełem znaczącej postaci w OSS, a potem CIA - Jamesa J. Angletona; werbując członków b. faszystowskich struktur politycznych i służb specjalnych, usiłował utworzyć przeciwwagę dla rosnących wpływów włoskiej partii komunistycznej. Początkowo pozyskano kadry byłej konspiracyjnej wojennej organizacji OSOPPO, dowodzonej przez gen. Luigi Olivieriego i utw. w 1947 przez płk Ettore Musco Armata Italiana delia Liberta, Włoska Armia Wolności. Wraz z nastaniem zimnej wojny akcja przybrała na sile i w 1951. przy aktywnym wsparciu szefów Servizio di Informazioni delie Forze Armata, powstały bazy operacyjne grup nazwanych GLADIO, Miecz, których członków zwano "gladiatorami" (nazwę te stosowały później wszystkie tego typu siatki w Europie Zach.). Rolę opiekunów siatek przejmowały kolejne następczynie SIFAR. Po ujawnieniu w 1989 przez wł. prasę istnienia krajowych siatek GLADIO, XII 1990 rząd włoski formalnie je rozwiązał;

Belgia - w 1946-53, z inicjatywy szefa wywiadu wojsk, płk Rene Mampuysa powstały trzy tego typu siatki: SRA-8 związana z poprzedniczką Service General du Renseignement et de la Securite (szefem był: płk Bernard Legrand), Sekcja Treningu i Sekcja Komunikacji/Mobilizacji (STC/Mob), podległa Surete de la Etat, założona (głównie z b. spadochroniarzy) przez Rogera Gheysensa;

Holandia - powstały przy udziale SIS (MI 6); jeden pion, zorganizowany przez ppłk J.M. Somera, podlegał wojskowej służbie wywiadowczej Landmacht Inlichtingendienst [LAMID] i nazywany był Sekcją I (G-IIIC lub G 7); drugi, tzw. Sekcja O, pozostawał pod kuratelą cywilnego kontrwywiadu Binnenlandse Veiligheidsdienst; w latach 60. oba piony podporządkowano centrali rozpoznania bloku wschodniego o nazwie Interdoc, którą kierował CC. van den Heuvel. Siatki rozwiązano pod koniec lat 80. lub na początku 90.;

Niemcy - nosiły (podobnie jak we Włoszech) nazwę Schwert, Miecz, i odgrywały szczególną rolę z uwagi na sąsiedztwo z komunistyczną NRD; działały pod auspicjami Organisation Gehlen, a potem Bundesnachrichtendiensti Militarischer Abschirmdienst;

od 1947:

Norwegia - organizowane przy pomocy SIS (MI 6), tworzyły je trzy sektory odpowiedzialne za wywiad, sabotaż i planowanie operacji;

Francja - organizatorami siatek, znanych jako Misja 48, Róża Wiatrów, Tęcza, Siatki Bis (nadano im też, wzorem Włoch, nazwę Glaive, Miecz), byli szefowie Service de Documentation Exterieure et de Contre-Espionnage - Ribiere i Boursicot, a bezpośrednim koordynatorem płk Morvan. Równolegle podobne struktury tworzyli też płk płk Bonnefous i Serot, szefowie wojskowej Service de Securite Militaire. Przetrwały do 1990, a ostatnim ich koordynatorem był gen. Jean Heinrich, szef Zarządu Operacji Direction Generale de la Securite Exterieure,

W. Brytania - głównym animatorem ich tworzenia był Airey Neave, a podstawową jednostką 23. Pluton SAS, dowodzony potem przez ppłk Muira Mamforda. Prawdopodobnie siatkę tę rozwiązano pod koniec lat 70.;

Portugalia - zorganizowana przy wsparciu tajnej policji Policia Internacional e Defesa do Estado i wspomagana przez jej następczynię Direccao-Geral de Seguranca;

w 1950:

Szwecja - powstały Motstand Natet "Sveaborg" i Krigs-IB, utw. były z inicjatywy i pod nadzorem przyszłego dyrektora CIA, a wówczas rezydenta Agencji w Sztokholmie - Williama Colby'ego;

Szwajcaria - w ramach tzw. Projekt-25 (przekształconego później w P-26), powstały zręby tajnej armii pozostającej pod nadzorem Untergruppe Nachrichtendienst und Abwehr/Groupe de Renseignements et Securite, oparte na doświadczeniach i strukturach Buro Hausamann; jej bezpośrednim zwierzchnikiem od poł. lat 60. do końca lat 70. był płk Albert Bachmann z UNA/ GRS. Przekształcona w 1981 w P-27, czyli tzw. Schattennachrichtendienst, Specjalną Służbę Wywiadowczą, działała pod przykryciem firmy Hidascope AG i była kierowana przez Hansa Huga, a potem płk Szt. Gen. Jakoba Ferdinanda Knechta; formalnie rozwiązana XI 1990, co oficjalnie potwierdzono dopiero 1 1992;

w 1953:

Hiszpania - siatki: Segunda Bis i Brigada de Investigatión Social utw. w ramach Dirección General de Seguridad. Ponadto istniała mała struktura tworzona przez wyższych urzędników, przemysłowców, wojskowych i oficerów Guardia Civil. Spiritus movens hiszpańskiego zaangażowania w tę działalność był płk Jose Ignacio San Martin;

Turcja - występowała pod nazwą Departamentu Wojny Specjalnej; prawdopodobnie (już pod inną nazwą) istniała jeszcze na początku lat 90.;

w 1955:

Grecja - struktura paramilitarna krypt. Provia, Owcza Skóra, mająca być zalążkiem ruchu oporu po opanowaniu kraju przez wojska Układu Warszawskiego lub przejęciu władzy przez komunistów. Utw. z inicjatywy CIA przy wsparciu Szt. Gen. armii i Kentriki Ypiresia Pliroforion (potem pod nadzorem Ethniki Ypiresia Pliroforion); organizacją jej zajęli się szefowie tajnej komórki IDEA, skupiającej b. greckich faszystów, rekrutując funkcjonariuszy wojska, żandarmerii i Gwardii Narodowej. Działała do likwidacji w 1988.

Austria - o nazwie Pilger, organizowane były przez osoby wywodzące się ze środowiska socjaldemokratów i związkowców, przy wsparciu ze strony kierownictwa Heeresnachrichtenamt und Abwehramt.

Immanentnym elementem funkcjonowania siatek stay-behind była - zainicjowana na początku lat 50. przez CIA - tajna akcja, w ramach której zbierano m.in. dane o osobach, odgrywających kluczowe role w państwach Układu Warszawskiego, na podstawie których sporządzano tzw. "czarne listy" osób przeznaczonych do fizycznej likwidacji w razie wybuchu wojny między Wschodem a Zachodem.

Fala sensacyjnych informacji na temat istnienia siatek stay-behind przeszła przez wiele państw Europy Zach. na przełomie lat 80/90. XX w., co zmusiło rządy tych krajów do potwierdzenia istnienia podobnych struktur, a w konsekwencji do ich - przynajmniej oficjalnego - rozwiązania.

Radz. służby specjalne, czy to z uwagi na wczesne rozpoznanie takich struktur czy też ze względu na operacyjne przygotowania do jawnych bądź tajnych działań zbrojnych na terenie Europy Zach., także tworzyły w krajach zachodnich ukryte magazyny broni, materiałów wybuchowych, sprzętu łączności itp., co zostało ujawnione dopiero w latach 90. XX w. przez eksfiltrowanego na Zachód przez bryt. służby byłego archiwistę Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti. Także NRD-owskie Ministerium fur Staatssicherheit utrzymywało w l. 1968-89 grupę o krypt. "Forster" (podległą bezpośrednio min. Erichowi Mielkemu), złożoną z zachodnioniemieckich komunistów wyszkolonych i wyposażonych do działań terrorystycznych na terenie RFN (sabotaż i dezorganizacja zaplecza) w przypadku wybuchu wojny między Wschodem a Zachodem. Kierował nią Harry Schmitt występujący pod pseud. "Ralf Forster".

 

szczurzy ślad: określenie uśpionej agentury izrael. wywiadu, uplasowanej po II wojnie świat, w skupiskach żydowskich w Europie Wsch., zwłaszcza w Rosji i na Ukrainie. Wykorzystywana była m.in. do przerzutu ros. Żydów przez Polskę do Izraela i innych państw zachodnich. Na terenie Polski wykorzystywana m.in. do monitorowania poczynań przedstawicielstw politycznych i grup terrorystów z krajów arabskich (głównie Palestyńczyków), traktujących Polskę jako bazę swych działań politycznych i organizacyjnych.

 

szpiegomania: wyolbrzymiona obawa przed destrukcyjnym działaniem szpiegów, dywersantów i sabotażystów obcego państwa. Może być naturalną reakcją na zagrożenie zbrojną agresją ze strony innego państwa. Ale może być też sztucznie kreowaną i podsycaną przez rząd danego kraju lub jego propagandowe agendy psychozą celem wytworzenia większej czujności społeczeństwa wobec istniejącego zagrożenia (szpiegomania pasywna) lub stworzeniem niechęci czy wręcz wrogości wobec innego państwa dla uzyskania społecznego poparcia i akceptacji dla zamierzonych działań agresywnych (szpiegomania aktywna). Często atmosfera szpiegomanii jest świadomie wywoływana przez służby specjalne jakiegoś kraju, by stworzyć wrażenie zagrożenia bezpieczeństwa państwa większego niż faktyczne, a zatem uzasadnić dalsze istnienie, rozbudowę, a przede wszystkim zwiększenie nakładów na ich działalność. Natomiast urojona, obsesyjna szpiegomania oficera wywiadu lub agenta to mania prześladowcza, efekt zawodowej deformacji lub kryzysu w sferze jego psychiki.

 

szpiegostwo gospodarcze: (ang. economic espionage, ros, ekonomiczeskij szpionaż) organizowane lub podejmowane, w imieniu i na rzecz obcego państwa (prowadzone przez oficjalne służby specjalne tego państwa zwać się będzie wywiadem gospodarczym) lub wielkiej firmy, wszelkie tajne i pozaprawne (nielegalne) działania wymierzone w agendy rządowe (ministerstwa, organy planistyczne itp.) lub instytucje o charakterze gospodarczym (np. biura konstrukcyjne, instytuty naukowo-badawcze, różne zakłady i firmy produkcyjne itp.) oraz osoby funkcjonujące w tej sferze działań innego kraju, m.in. w celu:

- poznania istotnych dla gospodarczych interesów danego kraju strategicznych decyzji lub stworzenia możliwości wpłynięcia na ich merytoryczny, korzystny dla obcego państwa, charakter;

- zdobycia danych i informacji dot. polityki finansowej, handlowej państwa lub firmy ważnych dla realizacji konkretnego przedsięwzięcia gospodarczego;

- uzyskania chronionych tajemnicą dokumentacji technologicznych, zwłaszcza o wysokim stopniu zaawansowania lub militarnym zastosowaniu;

- zdobycie fizycznego egzemplarza wyrobu wytworzonego dla potrzeb cywilnych lub wojskowych objętego patentami lub zakazami sprzedaży.

Szpiegostwo gospodarcze jest pojęciem znacznie szerszym, gdyż mieści się w nim szpiegostwo przemysłowe, szpiegostwo handlowe, szpiegostwo komputerowe, szpiegostwo technologiczne czy szpiegostwo naukowe. Poszukiwane są bowiem także informacje dot. transakcji handlowych i wstępnych rozmów na ten temat, operacji bankowych, inicjatyw współpracy gospodarczej między państwami lub firmami, koncepcji koncentracji lub przesunięć kapitału, sygnałów o powstawaniu nowych branż lub znikaniu dotychczasowych, danych na temat cen na poszczególne towary, surowce (zwłaszcza o charakterze strategicznym) czy komponenty, badań naukowych i ich wdrożeń, nowych rozwiązań technologicznych oraz wielu innych rzutujących na całość lub wybrane sfery gospodarki danego kraju lub grupy państw, np. tworzenie korporacji transnarodowych.

Szacuje się, że obecnie około 2/3 operacji szpiegowskich w samej tylko Europie Zach. dot. właśnie szpiegostwa gospodarczego. Według ocen specjalistów rywalizacja służb specjalnych wielu, zwłaszcza wysoko rozwiniętych państw, toczyć się będzie na niwie gospodarczej. Sprzyja temu powszechna niemal komputeryzacja i gwałtowny rozwój technik przesyłania informacji (e-mail, faks, telefon komórkowy i satelitarny, SMS i inne) łatwych do przechwytywania dzięki globalnym systemom nasłuchu. W uprzywilejowanej sytuacji są Stany Zjedn., koordynujące działaniami tego rodzaju systemu o nazwie ECHELON, które podsłuchują nawet swych sojuszników i współpartnerów tego systemu. Inne kraje czy wielkie koncerny chwytają się bardziej tradycyjnych metod dla zdobywania interesujących ich informacji gospodarczych (pozyskiwanie pracowników danej firmy, plasowanie własnego człowieka, który po zdobyciu zaufania awansuje i uzyskuje dostęp do tajemnic, wynajmowanie hakerów włamujących się do baz danych, wreszcie wysyłanie szpiegów kradnących potrzebne informacje czy ich nośniki). Pewną specyficzną formą oficjalnie prowadzonego szpiegostwa gospodarczego, kierującą się nieco innymi prawami, choć operującą na tej samej płaszczyźnie (swoisty komplementaryzm), jest tzw. wywiad konkurencyjny.

 

trucizny: (ang. poisons, toxins, franc. poisons, ros. jady) wszelkie substancje, które po przedostaniu się do organizmu człowieka wywołują zaburzenia w jego czynnościach lub powodują śmierć. Trucizny mogą być pochodzenia organicznego (roślinne, zwierzęce) i nieorganicznego (związki chemiczne). Ilość trucizny niezbędnej do spowodowania widocznych objawów to dawka. Określa ona stosunek wagi trucizny do wagi ciała, przy czym zwykle oblicza się jej ilość na kilogram wagi człowieka. Dawki stosowane w lecznictwie zwane są dawkami leczniczymi (dosis therapeutica), wywołujące wyraźne objawy zatrucia - dawkami trującymi (dosis toxica), a powodujące zejście śmiertelne - dawkami śmiertelnymi (dosis letalis).

Trucizny, zwłaszcza te które nie pozostawiają po sobie śladu w organizmie człowieka lub są niezwykle trudne do wykrycia czy określenia, są wykorzystywane przez s.s. do usuwania niewygodnych osób, np. przeciwników politycznych, agentów zdrajców czy dezerterów). Do takich trucizn należą:

- rycynina (lub rycyna), silnie toksyczna substancja, uzyskiwana z nasion rącznika (podobnie jak i olej rycynowy); jest prawie pięćset razy silniejsza od arszeniku czy cyjanku potasu. Powoduje zlepianie czerwonych ciałek krwi, a potem niszczy inne komórki. Śmierć następuje na skutek zawałów w narządach wewnętrznych spowodowanych wzmożoną krzepliwością krwi. Komórki wytwarzające białka w organizmie rozkładają rycyninę, tak więc po spowodowaniu śmierci znika prawie bez śladu. Dawka powyżej 0,5 mg zabija już człowieka o wadze 80 kg; zastosowano ją m.in. w tzw. bułgarskim parasolu;

- saxitonina, otrzymywana z pewnego gatunku skorupiaków;

- botulina (wytwarzana przez bakterie, tzw. laseczki jadu kiełbasianego), powoduje paraliż płuc, znika po śmierci ofiary i nie pozostawia śladów; doustna dawka śmiertelna 0,07 mg;

- ekstrakt z naparstnicy wełnistej (rozcieńczony jest używany jako lek nasercowy), natomiast stężona dawka powoduje śmierć z objawami zawału serca;

- neurotoksyna, wchłaniana przez skórę, po kilku minutach wywołuje atak serca lub powoduje uduszenie;

- sproszkowany jad kobry:

- strychnina, preparowana z nasion azjatyckiej rośliny kulczyby; dawka śmiertelna wynosi od 30 do 120 mg;

- tal, używany w postaci siarczanu talu (bezbarwny, bezwonny i bez smaku proszek); ok. 500 mg stanowi dawkę śmiertelną;

- dioksyny, związki organiczne na bazie chloru;

- colchicina czy kurara (i jej pochodne, porażające układ oddechowy; ofiara dusi się, a wykrycie jej obecności w organizmie po kilkudziesięciu godzinach od zaaplikowania jest praktycznie niemożliwe).

Nad zastosowaniem tych ostatnich, jak też np. cyjanku potasu czy strychniny prowadzono doświadczenia w laboratorium Central lntelligence Agency w Camp, potem Fort Detrick, stan Maryland.

 

watykańskie służby specjalne: jedne z najbardziej utajnionych, i jak uważa wielu ekspertów, najskuteczniejszych służb świata. Stolica Apostolska oficjalnie zaprzecza, iż posiada takie instytucje, jednak autorzy wielu publikacji na ten temat przytaczają dane wskazujące, że Watykan posiada (lub posiadał w przeszłości) aparat zajmujący się sprawami bezpieczeństwa.

Służby wywiadowcze:

Przez długi okres, a zwłaszcza w w wiekach XVII-XVIII, rolę oczu i uszu Świętego Miasta-Państwa pełnił zakon jezuitów; prowadząc działania w zakresie pozyskiwania użytecznych informacji, był czymś w rodzaju wywiadowczej agencji Stolicy Apostolskiej.

Od pocz. XIX w. do upadku Państwa Kościelnego w latach 70. nie było formalnego wywiadu czy służby bezpieczeństwa (w sensie wyspecjalizowanej struktury), których zadaniem byłoby profesjonalne gromadzenie informacji czy rozpoznawanie wrogich zamiarów innych rządów lub organizacji rewolucyjnych i wywrotowych. Tym niemniej wskazać można kilka struktur, koordynowanych przez Sekretariat Stanu (zajmował się sprawami zagranicznymi i wewnętrznymi), które uczestniczyły w zapewnieniu bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego Watykanu. Były to m.in.:

- w zakresie wywiadu zewnętrznego informacje zdobywała sieć watykańskich nuncjuszy (ambasadorów) i konsulów akredytowanych w krajach, z którymi Państwo Kościelne utrzymywało stosunki dyplomatyczne czy konsularne. Informacje (pozyskiwane głównie poprzez osobiste kontakty, a w mniejszym stopniu za pośrednictwem tajnych agentów) dotyczyły spraw kościelnych, politycznych, militarnych i ekonomicznych;

- sieć biskupów, kapłanów i zgromadzeń zakonnych rozlokowanych w różnych regionach świata. Nie dostarczała ona jednak zbyt dużych ilości danych o charakterze politycznym czy wojskowym;

- papiescy delegaci i gubernatorzy, administrujący poszczególnymi prowincjami i miastami wchodzącymi w skład Państwa Kościelnego. Podległe im służby policyjne, wykorzystując tajnych agentów, gromadziły informacje, śledziły osoby i przechwytywały korespondencję. Np. na pocz. XIX w. generalnymi dyrektorami papieskiej policji w Rzymie byli prałaci; Tiberio Pacca (1815-17), Tomaso Bernetii (lata 20.).

Sekretariat Stanu nie posiadał wyspecjalizowanej komórki, która analizowałaby spływające informacje i opracowywała kompleksowe raporty. Zadanie to leżało w gestii dostojnika piastującego stanowisko pierwszego sekretarza stanu (do czasu istnienia Państwa Kościelnego byli to kard. kard.: Ercole Consalvi, Giulio delia Somagli, Giuseppe Albani, Tomaso Bernetti, Luigi Lambruschini, Giacomo Antonelli). Wraz z końcem Państwa Kościelnego zanikła też i zdolność Watykanu do zbierania i przetwarzania wywiadowczych informacji użytecznych dla hierarchii papieskiej. Nastąpiło wyraźne odejście, choć nie całkowita rezygnacja, od zainteresowań politycznych na rzecz czysto religijnych.

W latach 30. XX w, belgijski dominikanin, ojciec Felix A. Morlion, utw. organizację Centro d'informazione pro Deo, Centrum Informacyjne dla Boga, Ta europejska katolicka służba wywiadowcza swą siedzibę założyła w Lizbonie, stolicy neutralnej Portugalii. Po przystąpieniu St. Zjedn. do wojny w 1941 kontakt z ks. Morlionem nawiązał szef nowo utw. amer. s.s. Office of Strategic Services gen. William Donovan. Efektem organizacyjnym tej współpracy było przeniesienie siedziby Pro Deo do Nowego Jorku i przejęcie przez OSS finansowania jej działań. Sprawozdania przekazywane Amerykanom nazywano Czarnymi Raportami. Po wyzwoleniu Rzymu VI 1944 siedzibę Pro Deo usytuowano w Watykanie. Umożliwiło to efektywniejsze wykorzystanie informacyjne księży katolickich, którzy przebywali w Niemczech lub służyli w niem. siłach zbrojnych.

Wybuch II wojny świat, stał się asumptem do stworzenia innej, bardziej wyspecjalizowanej, instytucji o charakterze wywiadowczym, Z polecenia Piusa XII arcybiskup Giovanni Battista Montini, podsekretarz ds. zwyczajnych Kościoła w sekretariacie stanu, późniejszy Paweł VI (1963-78), zorganizował Servizio per le Informazioni Vaticana [SIV], Watykańską Służbę Informacyjną, której początkowym celem było: "przekazywanie drogą radiową informacji dot. opieki społecznej od i do jeńców wojennych w Afryce Płn.", a nie gromadzenie wywiadowczych informacji politycznych czy wojskowych. Kwatera główna SIV mieściła się w Watykanie. W 1946 Pius XII zlecił Morlionowi reorganizację SIV i połączenie jej z uaktywnionymi siatkami rozpoznawczymi zakonu jezuitów. W skład kierownictwa utw. pionu wywiadowczego wchodzili: szef - Janssens, generał zakonu, główny zastępca - arcybiskup Montini, p.o. sekretarza stanu, zastępcy - Schmider, dyrektor administracyjny jezuickiego biura wywiadowczego, i Morlion, dyrektor Pro Deo. Pion ten, ukierunkowany na walkę z komunizmem, rozrósł się do rozmiarów dużej międzynarodowej agencji wywiadowczej. Organizacyjnie podzielony był na oddziały i sekcje zajmujące się poszczególnymi państwami. Do ważniejszych oddziałów należały: tzw. "specjalny" (działał pod przykryciem agencji prasowej Pro Deo i posiadał wiele filii na całym świecie) i wywiadu w Europie Wsch. i Płd.-Wsch. (nadzorowany był przez Schmidera). W latach 60. XX w., w związku z narastającym radykalizmem w krajach Ameryki Łac., nadano nowe impulsy antykomunistycznym działaniom w tym regionie.

Rolę nieformalnej służby wywiadowczej Watykanu pełni również Zakon Kawalerów Maltańskich. Nie bez znaczenia jest też zapewne - szczególnie w kwestii transferu informacji i środków finansowych - rola Opus Dei.

Choć Watykan wciąż zaprzecza, jakoby miał służby wywiadowcze, wewnątrz struktur kościelnych określa się je po prostu jako "Jednostka". Nadzór nad nią sprawują kolejno urzędujący sekretarze stanu.

Służby kontrwywiadowcze:

Sprawami, które określamy zabezpieczeniem kontrwywiadowczym, zajmował się zakon dominikanów, który realizował tego rodzaju funkcje w ramach nałożonych nań obowiązków dbania o czystość doktryn kościelnych. Dopiero pojawienie się na przeł. XIX i XX wieku nowych doktryn teologicznych, jak też powstawanie w wielu krajach służb o tym charakterze, zmusiło Watykan do aktywniejszego działania na tym polu. Na polecenie sekr. stanu kard. Raffaela Merry del Vala, jego z-ca ds. zagranicznych abp Umberto Benigni zorganizował, a w 1.1906-13 kierował, zakonspirowaną elitarną służbę kontrwywiadowczą (określaną jako tajna policja kościelna) Sodalitium Pianum, Sodalicję św. Piusa V (lub Stowarzyszenie Piusowe), znaną też pod inicjałami S.P. lub zaszyfrowaną nazwą la Sapiniere, "las jodłowy", która śledziła (metodami właściwymi dla służb tego typu, jak wykorzystanie konfidentów, przechwytywanie korespondencji, inwigilacja osób) i dyskredytowała wpływy ruchów modernistycznych i liberalnych w kręgach kościelnych i świeckich. Po okresie nasilonej aktywności w 1.1912-13 działalność S.P. osłabła w czasie I wojny świat.; w 1918 Benedykt XV nakazał jej definitywnie wstrzymać działania, a w 1921 oficjalnie ją rozwiązał. Mimo to w następnych latach, w innej postaci i jeszcze bardziej utajniona, zajmowała się wykrywaniem włoskich, radzieckich i masońskich szpiegów w Watykanie. W latach późniejszych jednym z szefów kontrwywiadu i propagandy watykańskiej był kard. Józef Tomko (?-1978).

Służba kryptograficzna:

Bezpiecznemu przesyłaniu korespondencji kościelnej służyła przez wiele lat sieć tajnych kurierów. Stosowano wówczas najlepszy z systemów kryptograficznych szyfr podstawieniowy polialfabetyczny. Sprawami szyfrowymi zajmował się Watykański Oddział Kryptograficzny. Dla usprawnienia utajniania i dekryptaźu korespondencji utw. XII 1915 (działającą do dziś) jednostkę kryptologiczną Reparto Crittografico, która w latach 30. opracowała trzy (też używane do chwili obecnej) trudne do złamania szyfry, tzw.: "czerwony", "żółty" i "zielony".

Inne służby:

Organem o charakterze quasi-słuźby specjalnej jest też Vigilanza Vaticano, Strażnicy Watykanu, zwany też Głównym Urzędem Czujności, w ramach którego działa utw. III 1999 swoista służba bezpieczeństwa Corpo della Vigilanza, kier.: Giovanni Baptista Re, Pedro López Quintana i Gianni Danzi, zajmująca się m.in. zapewnieniem bezpieczeństwa papieża, ochroną pomieszczeń watykańskich przed podsłuchami i innymi podobnymi przedsięwzięciami.

 

werbunek pod obcą flagą: (ang. false flag, ros. czużoj flag) term. oper. jedno z najważniejszych, ryzykownych działań pracy operacyjnej; pozyskanie do współpracy obywatela obcego kraju przez werbownika, występującego pod legendą przedstawiciela służby wywiadowczej (lub instytucji bądź organizacji politycznej, gospodarczej, naukowej, społecznej czy religijnej) trzeciego kraju, wobec którego werbowany nie ma oporów moralnych, ideologicznych, politycznych czy patriotycznych, bądź wykorzystującego negatywne emocje werbowanego wobec państwa, do działań przeciwko któremu namawia.

 

Werwolf: (niem.) Wilkołak; niem. organizacja dywersyjno-sabotażowa utw. jesienią 1944 przez Reichssicherheitshauptamt i NSDAP. Rekrutowała się z członków aparatu policyjnego, partyjnego, SS, Hitlerjugend i innych ugrupowań nazistowskich, którzy mieli prowadzić akcje zbrojne i sabotażowe na terenach III Rzeszy opanowanych przez wojska alianckie. Zasady funkcjonowania W. opracował szef Fremde Heere Ost gen. Reinhard Gehlen, wzorując się na organizacji podziemnych struktur polskiej Armii Krajowej. Dowódcą, liczącej ok. 3-4 tys. członków organizacji, został SS-Obergruppenfuhrer Hans A. Prutzmann (w V 1945 dostał się do niewoli bryt. i popełnił samobójstwo). Jednostką podstawową W. była grupa licząca 7-10 osób, tworzyły one organizacje gminne, a te powiatowe. Początkowo działały na terenach wyzwolonych przez wojska amer., a od I 1945 tylko na kierunku wschodnim, głównie na polskich Ziemiach Odzyskanych. Oprócz akcji sabotażowych członkowie W. gromadzili broń, organizowali tajne radiostacje, przenikali do tworzącej się na wyzwalanych terenach administracji i uruchamianych zakładów, terrorem (skrytobójcze mordy) podtrzymywali opór ludności niem. stosując taktykę "spalonej ziemi". Ostatnie grupy W. przetrwały na ziemiach polskich do końca lat 40. XX w.

 

wiarygodne wyparcie się: (ang. plausible deniability) term. polit.-wyw. eufemistyczny termin powstały w latach 50. XX w. w USA i stosowany przy tajnych operacjach realizowanych przez Central Intelligence Agency na terenie innego państwa. Pozwala wysokiemu urzędnikowi państwowemu, np. prezydentowi, wyprzeć się podjętych kontrowersyjnych decyzji przez stwierdzenie, iż nie był o planowanym działaniu oficjalnie poinformowany lub nie wydawał żadnych wiążących dyspozycji w danej sprawie. Ma zastosowanie np. w przypadku wygłaszania publicznego dementi. Taki wybieg daje decydentowi wygodną podstawę odcięcia się od realizatorów (zwłaszcza w przypadku fiaska operacji) oraz ponoszenia politycznej odpowiedzialności.

 

Wierchnoje: miejscowość w Rosji, leżąca około 200 km na płd.-wsch. od Kazania, siedziba specjalnego tajnego szpiegowskiego ośrodka byłego Komitieta gosudastwiennoj biezopasnosti, w którym młode dziewczyny i młodzi mężczyźni byli szkoleni w technikach wykorzystywanych potem w operacjach seksszpiegowskich. Zakwaterowani we wspólnych sypialniach, korzystali ze wspólnych łazienek, by "uwolnić się" od wszelkich zahamowań i skrępowania wobec płci przeciwnej. Uczono ich, jak dać partnerowi czy partnerce maksimum zadowolenia, jak stosować i znajdować przyjemność w każdej możliwej odmianie, nawet perwersyjnej, aktu płciowego.

Uroda była głównym kryterium doboru przyszłych seksagentek, ale musiały być też inteligentne i czarujące, posiadać dar akceptacji w każdym środowisku. Znajomość języków obcych, była dodatkowym walorem. Potencjalni seksagenci byli rekrutowani w podobny sposób. Selekcji dokonywały kobiety-agentki, a czasami i pracownice KGB, pod kątem ich osobowości i sprawności lub raczej wydolności seksualnej. Nie wszyscy byli wyjątkowo przystojni; częstokroć bowiem "celami" KGB bywały nudzące się lub samotne, niedowartościowane uczuciowo kobiety w średnim wieku, które zwykle bardziej ceniły inne męskie walory.

Ważne znaczenie miały zajęcia praktyczne, gdzie wszystkie chwyty były dozwolone, aby zrealizować zadanie szkoleniowe. Drakońskie sposoby szkolenia pozbawiały szkolonych wszelkich uczuć, liczyła się tylko seksualna sprawność połączona z perfekcyjną techniką. Np. mężczyźni ćwiczyli z nieatrakcyjnymi partnerkami, aby nauczyć się współżycia z niezbyt powabnymi kobietami lub z kolegami "wprawiali się" w stosunkach homoseksualnych, mimo iż sami gejami nie byli. Kobiety natomiast musiały opanować wszystkie tricki i sztuczki dawania seksualnej satysfakcji nie tylko mężczyznom. Wszystko odbywało się pod okiem wytrawnych speców od seksdziałań i kamer rejestrujących postępowania ćwiczących. Oceniano nie tylko sposób realizacji, ale i pomysłowość w doborze środków, a także swobodę i naturalność zachowania. Dalsze szkolenie obejmowało naukę języków obcych, skoki spadochronowe, walki wręcz, szybką jazdę samochodem, strzelanie, zabijanie przy użyciu trucizn i narkotyków, szyfrowanie, fotografowanie itp.

Poddawali się temu szkoleniu bez wewnętrznego oporu, traktując seksszpiegostwo nie tylko jako usankcjonowaną, ale często najtańszą i najefektywniejszą metodę zdobywania informacji.

 

wilderness of mirrors: (ang.) dosł. dziki gąszcz luster; metaforyczne określenie, zaczerpnięte przez byłego szefa kontrwywiadu CIA Jamesa J. Angletona z poezji Thomasa S. Eliota, które miało być jego eufemistycznym synonimem działań o charakterze kontrwywiadowczym. Posłużył się nim, by wyrazić zawiłość i pokrętność radzieckiej polityki zagranicznej ściśle powiązanej z działaniami służb wywiadu i kontrwywiadu.

W szerszym znaczeniu wilderness of mirrors to zespół skomplikowanych bądź jednoczesnych działań służb wywiadu i kontrwywiadu dwu lub więcej zwalczających się państw, tworzących łańcuch powiązanych i przenikających się zdarzeń, w których prawda miesza się z dezinformacją. Ich cel, jaki w efekcie ma być osiągnięty, jest znany i rozumiany wyłącznie przez jedną z zaangażowanych w nie służb. Niekiedy bywają jednak sytuacje, w których gra taka lub splot przypadkowych zdarzeń wymykają się spod kontroli, wówczas osiągnięcie konkretnych rezultatów staje się wysoce problematyczne.

 

wojna psychologiczna: (ang. psychological warfare, franc. guerre psychologique, niem. psychologische Kriegsfuhrung, ros. psichołogiczeskaja wojna) term, polit.-wyw. termin międzynarodowy rozpowszechniony po II wojnie świat, (w latach międzywojennych nazywana "wojną nerwów"); jeden z istotnych elementów zimnej wojny. Jest skuteczną metodą walki politycznej i niemilitarną formą interwencji w wewnętrzne sprawy innego kraju za sprawą dywersji ideologicznej, tym efektywniejszą, im mniej bywa dostrzegalna i nie wywołuje reakcji obronnych.

W. p. to kompleks przedsięwzięć podejmowanych i prowadzonych przez wyspecjalizowane organy jakiegoś państwa (istotną rolę w inicjowaniu odgrywają służby wywiadowcze, np. przez mobilizację agentów wpływu), w ramach których stosują różne psychologiczne, polityczne, wojskowe czy handlowo-finansowe formy oddziaływania na społeczeństwo i/lub siły zbrojne innego państwa dla osiągnięcia politycznych, ale też militarnych celów. To system sposobów i metod planowego, zmasowanego propagandowego oddziaływania - głównie za pomocą mass mediów, książek i broszur pisanych przez współpracujących ze s.s. autorów, ulotek czy plakatów (także rozpowszechnianych plotek i mitów) - na idee, poglądy, moralność, postawę społeczną i polityczną określonych grup lub całego społeczeństwa przeciwnika (czyli manipulacja, tj. wpływanie na nieuświadamianą zmianę kierunków myślenia i działań) w celu spowodowania pożądanych przemian ideologiczno-psychologicznych i doprowadzenia do napięć w stosunkach z jakimś państwem, osłabienia istniejącego w nim układu sił politycznych, często zmiany władzy lub spowodowania korzystnych dla inicjatora decyzji w innych dziedzinach. Dla ich realizacji stosowane są odpowiednie techniki przekazu i chwyty socjotechniczne, aby dostosować przekaz do chłonności intelektualnej odbiorcy, jego pozycji i prezentowanych stereotypów myślowych. Powolne oddziaływanie daje najlepsze skutki, gdyż systematycznie drąży świadomość odbiorcy, na którego jest nastawiona. Wspomniane mass media są w takich przypadkach pośrednikami w procesie uwiarygodniania takich informacji. W tym aspekcie niektórzy eksperci nazywają w.p. - wojną informacyjną.

Innymi skutecznymi formami w.p. są także: tajne specjalne operacje psychologiczne (dezinformacja), a gdy następuje jej eskalacja również prowokacja, presja dyplomatyczna, niekiedy i demonstracja militarna.

Ważnym instrumentem działań, przewidzianym także do zastosowania w wojnie psychologicznej, jest kontrola umysłu. Polega na oddziaływaniu (przez stosowanie różnych instrumentów i środków, głównie elektronicznych, jak np. radiacja fal elektromagnetycznych o niskiej częstotliwości, wszczepianie biochipów czy też podawanie środków halucynogennych) na psychikę człowieka celem wywołania pożądanych reakcji. Obecnie sposoby kontroli umysłu znajdują się w fazie mniej lub bardziej zaawansowanych, ale zawsze szczególnie utajnionych badań i eksperymentów, są inicjowane bowiem przede wszystkim przez cywilne i wojskowe służby specjalne. Pojawiające się jednak na ten temat sygnały mogą wskazywać na posiadanie już przez niektóre państwa skutecznych form takiego oddziaływania (patrz także: wywiad parapsychologiczny).

 

wtórnik: term. oper. w pionie nielegałów służby wywiadu osoba, która z uwagi na szereg uwarunkowań kwalifikuje się i zostaje wykorzystana (zwłaszcza jej dane życiorysowe i ew. oryginalne dokumenty) do podstawienia w jej miejsce kadrowego pracownika wywiadu lub agenta. Wtórnikiem może być krajowiec lub cudzoziemiec zmarły, zaginiony lub przetrzymywany przez daną służbę, na ogół nieświadomy, do jakich celów jego dane i dokumenty zostały wykorzystane. "Zastępca", o ile zostanie dobrze przygotowany do nowej roli, nawet po znalezieniu się w dawnym środowisku wtórnika (rodzina, koledzy, znajomi) powinien być uznany za osobę, w którą się wcielił.

Aby kandydat do zamiany (będący już w dyspozycji służby wywiadu współpracownik bądź nowy wynaleziony i pozyskany, a niekiedy i oficer) mógł wcielić się w taką osobę, musi przede wszystkim;

- być łudząco podobny do osoby, za którą ma się podawać (o ile nie miała ona naturalnych znaków szczególnych, takich jak charakterystyczne pieprzyki, znamiona, brodawki, naroślą itp., gdy nie były wcześniej usunięte chirurgicznie przez "oryginał", co jest ważne, gdy ma dojść do bliskiego kontaktu z rodziną znającą te specyficzne wyróżniki; należy wówczas przygotować odpowiednie legendy); korzystną sytuacją jest, jeżeli wystąpił dłuższy przedział czasowy między "zniknięciem oryginału", a pojawieniem się "sobowtóra", wszelkie rozbieżności i zmiany w fizjonomii można legendować procesem naturalnego starzenia się lub efektem niekorzystnych warunków, w jakich przebywał;

- posiadać odpowiednie predyspozycje psychiczne pozwalające grać inną osobę;

- perfekcyjnie posługiwać się językiem kraju, w jakim ma działać (stosownie do wykształcenia oryginału, środowiska z jakiego pochodzi/ł, regionu /znać charakterystyczny akcent, zwroty itp./);

- opanować do perfekcji wszelkie znane szczegóły życiorysowe, rodzinne, towarzyskie czy środowiskowe;

- dysponować odpowiednimi dokumentami bądź innymi elementami potwierdzającymi lub uwiarygodniającymi jego tożsamość.

Klasycznym, filmowo-literackim przykładem wtórnika, był przetrzymywany przez Rosjan w więzieniu Niemiec - Hans Kloss, którego życiorys i podobieństwo do niego wykorzystał radziecki wywiad wojskowy, i podstawił w jego miejsce Polaka - Stanisława Kolickiego (wg wersji książkowej - Moczulskiego), który został potem oficerem Abwehry, czyli słynnym agentem J-23.

 

wywiad parapsychologiczny: (ang. parapsychological intelligence, ros. parapsichołogiczeskaja razwiedka) niewyjaśnione w sposób naukowy zjawiska paranormalne, które próbowano wykorzystywać, a które mogą w przyszłości stać się nowymi sposobami prowadzenia wywiadu i uzyskiwania informacji. Zjawiska takie obejmują nie tylko postrzeganie pozazmysłowe (ang. extra-sensory perception [ESP]), psychokinezę (uszkadzanie na odległość przedmiotów siłą woli lub myśli) czy manipulowanie mózgiem (metoda rejestrowania fal mózgowych, ich stymulowania i oddziaływania na nie dla uzyskania pożądanych reakcji człowieka w ramach tzw. mindcontrol, kontroli umysłów), hipnozę na odległość, ale także inne rodzaje parapsychologicznych doświadczeń i eksperymentów, aż do wojny psychologicznej.

Badania nad zastosowaniem tych zjawisk dla potrzeb wywiadu rozpoczęto w ZSRR już przed II wojną świat., a później były prowadzone przez tzw. Departament Specjalny nr 8 KGB. Natomiast w USA zagadnieniami takimi zajmował się głównie pion Technical Services Staff, a potem Directorate of Science and Technology CIA, m.in. w ramach programu MKUltra oraz Defense Intelligence Agency, która prowadziła własne eksperymenty w tym zakresie (program pod krypt. "Stargate") z wykorzystaniem tzw. psychoszpiegów (ang. remote viewers, widzący na odległość).

Ze względu na oddziaływanie na organizm i psychikę człowieka, w.p. traktować można jako specyficzny komponent wywiadu medycznego [MEDINT lub MEDINTEL].

 

Zakonu Kawalerów Maltańskich wywiad: zgodnie z prawem międzynarodowym ZKM posiada status niezależnego, (najmniejszego na świecie) suwerennego państwa (wydaje własne paszporty, posiada ambasadorów w kilkudziesięciu krajach). Siedziba główna Zakonu (na statusie eksterytorialności) mieści się w Palazzo Malta przy Via Condetti w Rzymie. Liczy około 10 tys. członków, w tym niemal 3 tys. Włochów i ponad 1 tys. Amerykanów (często osób ze świata polityki, mediów, finansów czy narodowych służb specjalnych). Zarządza siecią szpitali na całym świecie, niesie pomoc w czasie klęsk żywiołowych, zakłada nowe szpitale i leprozoria. Z racji charakteru posług ma doskonałe warunki do prowadzenia działalności wywiadowczej, angażując się w przedsięwzięcia zgodne z interesami Stolicy Apostolskiej (do niedawna była to obrona wolnego świata przed komunizmem). Wywiad Zakonu działa w sposób nieformalny, dzięki kontaktom swych członków; nie pozostawia żadnych dokumentów, dowodów i śladów działania - liczą się jedynie efekty. Dlatego brak jest konkretnego potwierdzenia istnienia tej służby wywiadowczej, jednak wiele symptomów wskazuje na jej istnienie i funkcjonowanie.

Wiadomo, iż utrzymuje bliskie stosunki z watykańskimi służbami specjalnymi. Uważa się, że ZKM był jednym z głównych pośredników wymiany informacji między Watykanem a Central Intelligence Agency. W 1946 James J. Angleton, były szef rezydentury Office of Strategic Services, a potem CIA w Rzymie, później kierownik pionu kontrwywiadu CIA, otrzymał odznaczenie od Zakonu za działalność kontrwywiadowczą. Takie samo odznaczenie dostał Luigi Gedda, kierownik Akcji Katolickiej, łącznik między CIA a przyszłym papieżem Pawłem VI. W 1948 Zakon przyznał też swe najwyższe odznaczenie Wielki Krzyż Zasługi gen. Reinhardowi Gehlenowi, b. szefowi Fremde Heeres Ost i twórcy wywiadu zachodnioniemieckiego Bundesnachrkhtendienst. Działalność wywiadowczą Zakonu ułatwiała znajomość z wysokimi amerykańskimi prominentami, kawalerami Zakonu. Najbardziej wpływowym był kard. Francis Spellman z Nowego Jorku, który pracował dla CIA w Gwatemali. Niektórzy dyrektorzy CIA byli jednocześnie kawalerami maltańskimi, jak np. John McCone, William Casey czy William Colby. Rycerzami są także Alexandre de Marenches, b. szef wywiadu franc. Service de Documentation Exterieure et de Contre-Espionnage, szefowie wł. wojskowych s.s. generałowie: Giovanni de Lorenzo, b. szef Servizio Informazioni Forze Armata i Giovanni Allavena, b. szef Servizio Informazioni Difesa czy Giuseppe Santovito. były komendant Servizio per le Informazioni e la Sicurezza Militare.

 

 

* JAN LARECKI "WIELKI LEKSYKON SŁUŻB SPECJALNYCH ŚWIATA. Organizacje wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznych świata, terminologia profesjonalna i żargon operacyjny", 2007





Większa dawka top secret