agent uśpiony: żarg. "śpioch" (ang. silent agent, sleeper, back marker, franc. agent dormant, niem. Schweigeagent, Schlafer, Spannungzeitenagent; ros. spiaszczij lub zakonsierwowannyj agient) term. oper. wyw. przeszkolony i głęboko zakonspirowany agent, przerzucony na teren przeciwnika lub tam pozyskany, specjalnie przygotowany do realizacji jakiegoś konkretnego zadania. Otrzymuje pewien czas (nawet kilka lat) na zaaklimatyzowanie się w odpowiednim środowisku, uwiarygodnienie legendy, nawiązanie ważnych dla wywiadu kontaktów i znajomości oraz osiągnięcie odpowiedniej pozycji zawodowej dla podjęcia skutecznych działań wywiadowczych. Następnie czeka na sprzyjające, w ocenie służby wysyłającej, warunki do działania Z tego powodu jest trudny do wykrycia. Dla sprawdzenia jego aktualnych warunków funkcjonowania mogą być ustalone okresowe spotkania kontrolne 2. Uaktywnia się na sygnał z Centrali, często dopiero po zaistnieniu szczególnych okoliczności, np. uzyskaniu stanowiska dającego dostęp do chronionych tajemnic czy powstaniu określonej nadzwyczajnej sytuacji politycznej. "Śpiochem" może też być nielegał, którego zadaniem będzie np. zorganizowanie siatki szpiegowskiej na terenie danego państwa, gdy jego kraj macierzysty znajdzie się z nim w stanie wojny. Agent uśpiony nie jest chroniony żadnym immunitetem i w razie schwytania jest karany jak zwykły przestępca.

agent wpływu/wpływowy: (ang. agent of influence, franc. agent d'influence, ros. agient wlijanija, agent po wlijaniju) term. oper. najwyższy stopień klasyfikacji agenta; z reguły obywatel obcego państwa świadomie współpracujący z wywiadem innego kraju, który używa swej pozycji politycznej, społecznej lub zawodowej (związanej z nią reputacji lub władzy czy też zaufania lub możliwości oddziaływania), aby "promować" w swym kraju i społeczeństwie cele innego państwa w sposób nie uwidaczniający z nim związków. Intoksykacja opinii publicznej, wpływanie na strategiczne decyzje polityczne i gospodarcze w jakimś kraju to domena działań agentów wpływu różnych służb specjalnych. Usytuowani są zazwyczaj w sferach politycznych, administracji państwowej, systemie gospodarczym, wojsku itp. Środowiska te, kontrolowane i inspirowane przez takich agentów, mogą spowodować, że dany kraj będzie realizować obce racje stanu, a więc podejmować decyzje niezgodne z własnym interesem. Zadaniem a.w. nie jest więc zdobywanie tajemnic, ale kreowanie opinii lub wydarzeń i ich interpretowanie.

Przełom XIX i XX wieku stał się rewolucją w sztuce wywiadowczej, powstał nowoczesny wywiad. Rozpoznanie zaczęło przenikać coraz głębiej w różne sfery funkcjonowania innego państwa. Przeniesienie punktów ciężkości ze spraw militarnych na kwestie polityczne i gospodarcze w połączeniu ze zmianami w działaniach wywiadu spowodowały powstanie nowych zapotrzebowań politycznych ze strony rządzących i wystąpienie - obok działań zdobywania informacji - metody swoistego, świadomego przekazywania informacji przeciwnikowi. Służba wywiadowcza zaczęła realizować działania dezinformacyjne, które zmierzały do osiągnięcia dzięki nim określonych korzyści i celów politycznych, wojskowych czy gospodarczych, Wykształciła się specyficzna metoda ingerencji wywiadowczej, a agentura wpływu stała się ważnym elementem wspomagającym operacje wywiadu strategicznego (politycznego i wojskowego), który w sposób planowy i zorganizowany tworzył z niej specjalny system dezinformacyjno-inspiracyjnego oddziaływania czy wpływania na przeciwnika.

- osoby, które są manipulowane i nie są tego świadome;

- Owen Lattimore (1900-89), profesor, wykładowca, specjalista i doradca amer. rządu ds. Azji w latach 30-40. XX w.; radz. agent, którego opinie miały negatywny wpływ na dalekowschodnią politykę USA, w rezultacie czego St. Zjedn., przez swą bierną postawę, umożliwiły pod koniec lat 40, przejęcie przez komunistów władzy w Chinach;

Armii Krajowej [AK] służby specjalne: konspiracyjna polska organizacja wojskowa powołana rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Wł. Sikorskiego z 16 II 1942, przemianowywującym dotychczasowy Związek Walki Zbrojnej [ZWZ] na Armię Krajową. Komendantami Głównymi AK byli: gen. Stefan Rowecki (16 II 1942-30 VI 1943), gen. Tadeusz Komorowski (17 VII 1943-2 X 1944), gen. Leopold Okulicki p.o. (2 X-26 XII 1944) i d-ca (26 XII 1944-19 I 1945).

Centralnym organem dowodzenia była Komenda Główna AK (poprzednio KG ZWZ), zamiennie określana też Komendą Sił Zbrojnych w Kraju [KSZK], a właściwie jej sztab /szefowie: gen. Tadeusz Pełczyński (14 II 1942-6 IX 1944)/, gen. Leopold Okulicki p.o. (6 IX-2 X 1944)/. Składał się z 7 Oddziałów, Kierownictwa Dywersji oraz 6 innych pionów merytorycznych. Sprawami wywiadu i kontrwywiadu zajmował się Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy, który swoją działalność opierał na szeroko rozbudowanej sieci agenturalnej sięgającej daleko poza granice kraju - od tyłów frontu wschodniego do III Rzeszy i innych okupowanych krajów Europy. Podlegał bezpośrednio Szefowi Operacji (I z-ca szefa Sztabu KG AK), którymi byli: płk/gen. Stanisław Tatar (II 1942-II 1944), płk dypl. Janusz Bokszczanin (II-VI 1944), gen. Leopold Okulicki (VI-IX 1944).

Oddział II KG AK, stanowiąc centralę działań wywiadowczych, sprawował eo ipso bezpośrednie kierownictwo nad jednostkami wywiadu usytuowanymi w strukturach terenowych Komend AK okręgów i obszarów: Okręg Warszawa-Miasto, Obszar (województwo) warszawski, Okręg Lublin, Okręg Radom-Kielce, Okręg Kraków, Okręg Poznań, Okręg Pomorze, Okręg Śląski, Okręg Łódź, Okręg Białystok, Obszar i okręg Lwów, Okręg Lwów, Okręg Wołyń, Okręg Wilno, Okręg Nowogródek i Okręg Polesie.

Struktura organizacyjna Oddziału II Informacyjno-Wywiadowczego KG AK ukształtowała się ostatecznie pod koniec 1942 i praktycznie bez zmian (poza oczywistymi zmianami kadrowymi wynikającymi z dekonspiracji i aresztowań lub z innych powodów) przetrwała do wybuchu Powstania Warszawskiego w VIII 1944. Szefami Oddziału byli: ppłk dypl. Wacław Berka (II-III 1942), ppłk dypl. Marian Drobik (III 1942-9 XII 1943), kpt./ppłk dypl. Franciszek Herman p.o. (XII 1943-I 1944), płk dypl. Kazimierz Iranek-Osmecki (I 1944-2 X 1944) i ppłk dypl. Bohdan Zieliński (XI 1944-19 I 1945). Zastępcami szefa byli: I - mjr/ppłk dypl. Marian Drobik (1941-III 1942), II - kpt./mjr dypl. Franciszek Herman (1941-XII 1943).

Sekretariat Szefa (sprawy kancelaryjne i archiwum);

Biuro Studiów Propagandy i Nastrojów [BSPiN] (analiza materiałów dot. sytuacji w wojskach niemieckich, policji, administracji i wśród ludności niemieckiej); utw. w 1943, merytorycznie podlegało szefowi BSW; szef: Jadwiga Krasicka (II 1942-44);

Biuro Studiów Wojskowych [BSW], (analiza i opracowanie informacji zdobytych przez pion wywiadu), w różnych okresach posiadało 10/12/8 referatów tematycznych: łączności, administracyjny, poczty rozdzielczej, transportów kolejowych i szosowych, l'Ordre de Bataille frontu wschodniego, Rzesza i Kraj, lotnictwa, marynarki wojennej, komunikacji, regulaminów i organizacji; szef (i II z-ca szefa Oddz.): kpt./pplk dypl, Franciszek Herman (II 1942-II 1944), mjr/ppłk Bohdan Zieliński (II-X 1944);

Biuro Studiów Gospodarczych [BSG] lub Wywiadu Przemysłowego [BSWP] (analiza materiałów dot. dziedzin gospodarki i nauki pracujących na potrzeby wojenne Rzeszy); kilka lub kilkanaście referatów, a m.in. motorowy, lotniczy, samochodowy, czołgowy, konstrukcji broni pancernej, przemysłu wojennego, hutnictwa, morski; merytorycznie podlegało szefowi BSW; szefowie: (organizator od 1940) por. inż. Jerzy Chmielewski (II-IX 1942), por./ kpt. Adam Mickiewicz (IX 1942-VIII 1944);

Wydział Łączności Wewnętrznej (w ramach Oddziału II); kilka referaty: poczty konspiracyjnej, łączności kurierskiej, bezpieczeństwa, prasy, alarmowy; szefowie; Maria Strońska (II 1942-XI 1943), Maria Rohozińska (XI 1943-II 1944), mjr Leonard Zbyszyński (III-VIII 1944);

Wydział Finansów i Opieki (gospodarka finansowo-materiałowa Oddziału); szef: ppłk Edward Lubowicki;

Wydział Wywiadu Ofensywnego zwany Kierownictwem Sieci Wywiadowczych lub Centralną Siecią Wywiadowczą: kontynuacja wywiadowczych Służby Zwycięstwu Polski i ZWZ. Kier.: (jednocześnie I z-cy szefa Oddz.): mjr Stanisław Despont-Zenowicz/Rogiński/Rogaliński? (14 II-27 VIII 1942), kpt. Karol Trojanowski (27 VIII 1942-15 V 1943), ppłk Władysław Szczekowski (15 V-18 XI 1943), kpt. Edward Jetter p.o. (XI 1943-I 1944), ppłk Franciszek Herman (I-VIII 1944),

Wydział, noszący krypt. Stragan (od ~II 1941), podzielony był na referaty: Zachód - obszar Rzeszy, kier. i por. Mieczysław Bernatowicz-Rutkowski (1940-IV1942), kpt. Karol Trojanowski (IV 1942-IV 1943); Północ - tereny Pomorza i Prus Wsch.; Południe - obszary od Warszawy po Wiedeń; Wschód - ziemie od Warszawy łącznie z dawnymi Kresami RP, kier.: rtm. Aleksander Stpiczyński (VI 1940-VII 1941) oraz Kolejowy i Specjalna, kier,: Ludwik Kalkstein-Stoliński. Po napaści Niemiec na ZSRR dla rozpoznawania sytuacji na tych obszarach na bazie ref. Wschód utw. sieć o krypt. WW-72. Po wpadkach Straganu w 1942, i dokonanych w ciągu 1943 rekonstrukcjach sieci wywiadowczych, wywiad ofensywny został podzielony na trzy piony:

- sieć krypt. Lombard - posiadała dużą samodzielność operatywną i prowadziła działalność wywiadowczą na zachodzie oraz północy (placówki m.in. w Niemczech, Francji, Hiszpanii, Szwajcarii, na Pomorzu). Powstała na bazie części (druga połączyła się z Muszkieterami), działającej od IX 1940, samodzielnej ekspozytury 741/Lombard (podległej Oddziałowi II Szt. Nacz. Wodza w Londynie, a podporządkowanej formalnie od VIII 1941 szefowi Oddziału II KG ZWZ i dopiero od 1944 w składzie Wydziału) oraz reszty referatu Zachód. Kier.: kpt. Edward Jetter (VII 1941-VIII 1944). W jej skład wchodziły m.in.: wydziały wywiadowczy i bezpieczeństwa, brygady bezpieczeństwa i obserwacyjna, biuro studiów, archiwum. Po zdziesiątkowaniu Straganu, od 1943 stała się główną agendą wywiadu głębokiego AK na Rzeszę;

- sieć krypt. WW-72 (wywiad na kierunku wschodnim) - utw. głównie z b. referatu Wschód (dzieliła się na trzy obszary - I-III, a te na ekspozytury i placówki); kier. sieci i szkolenia; rtm. Aleksander Stpiczyński (II-IV 1942), por. Tadeusz Śmigielski (IV-VIII 1942), ppłk Władysław Szczekowski (VIII 1942-VI 1943), mjr Otton Pawłowicz (VI-XI 1943), kier. sieci oraz ds. organizacyjnych i koordynacji: Halina Zakrzewska (XI 1943-II 1944). Od II 1944 zreorganizowana w sieć krypt. Pralnia, kier, i por. Franciszek Miszczak (12 II-VIII 1944), składała się z referatów: komórek terenowych, bezpieczeństwa, legalizacji, Biura Studiów, kurierskiego i sekretariatu.

Wydział Legalizacji i Techniki, (produkcja fałszywych dokumentów, fotografie, skrytki, kamuflaże); utw, w IV 1942 na bazie komórek legalizacyjnych Oddziału II ZWZ i Muszkieterów; posiadał 7 pracowni legalizacyjnych, 2 pracownie fotograficzne i dział techniczny. Szef: por. inż, Stanisław Jankowski.

Wydział Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu, powołany w III/IV 1941 do ochrony funkcjonowania wszystkich struktur dowodzenia ZWZ, a potem AK. Szef: por. cz.w. Bernard Krawiec-Zakrzewski, z-ca Stefan Ryś. Struktura organizacyjna ukształtowała się praktycznie w 1942 r. i obejmowała następujące komórki: Referat 991 - kierownictwo Wydziału, poczta; Referat 992- Biuro Studiów Bezpieczeństwa, kier. por. Stefan Dembiński; Referat 993 - Bezpieczeństwo i KW [993-I - centralna sieć informacyjna, kier. Feliks Wiązowski; 993-P - sieć policyjna, kier.: kpt. Stanisław Koczalski, por. Zygmunt Iwicki; 993-E- ewidencja osób podejrzanych o kolaborację, kier, Eugenia Ryś; 993-L/993-G - obserwacja/ubezpieczenia akcji likwidacyjnych, kier, mjr Leonard Zbyszyński; 993-W- wykonywanie wyroków, kier.: por. Leszek Kowalewski (II 1942-VII 1943), por. Stefan Matuszczyk (VIII 1943-VIII 1944)]; Referat 994 - rozpracowywanie małych organizacji politycznych, kier. mjr Stanisław Sławiński; Referat 995 - łączność wewnętrzna; Referat 996 - rejestracja aktywności mniejszości słowiańskich, kier.: rtm. Tomasz Zan, mjr Samuel Kostrowicki; Referat 997 - rozpracowywanie niemieckiego aparatu bezpieczeństwa, kier. por. Kazimierz Leski; Referat 998 - dział bezpieczeństwa centralnego AK, najważniejszy pion działań konspiracyjnych podziemia, kier.: por. Józef Garliński (I 1942-IV 1943), por. Kazimierz Leski p.o. (IV 1943-I 1944), kpt. Stanisław Leszczyński (I-X 1944); w skład referatu wchodziło kilka komórek - więzienna, grupa ewakuacyjno-obserwacyjna i referentów bezpieczeństwa, łączności alarmowej, sądowa oraz komórka o krypt, Kasyno, której zadaniem miała być ochrona sieci wywiadowczych Wydz. Wywiadu Ofensywnego; Referat 999 - rozpracowywanie konspiracyjnych organizacji lewicowych, kier, Stanisław Ostoja-Chrostowski.

Komórka 666, utw. na przełomie 1941/42 dla zorganizowania i obsługi trasy przerzutowej do Francji i Hiszpanii; kier. Kazimierz Leski.

Z Oddziałem II współpracowały ściśle dwa piony Oddziału III (Operacyjnego) KG AK: Dział Informacji (wywiad lotniczy) Wydziału Lotniczego, kier.: mjr Władysław Prohazka i Służba Wywiadowcza (morski wywiad wojskowy) Wydziału Marynarki Wojennej, kier.: Benedykt Krzywiec i Aleksander Potyrała. Ponadto w ograniczonym zakresie działalność wywiadowczą i dywersyjną na rzecz Oddziału II prowadziły:

Po wybuchu Powstania Warszawskiego 1 VIII 1944 kierownictwo i część kadry Oddziału II KG znalazły się w I rzucie (dowódczym - szef płk K. Iranek-Osmecki), II rzucie (roboczym - szef płk F. Herman) i III rzucie (reszta oficerów i rezerwy) - szef ppłk Edward Lubowicki (część kadry z tego rzutu walczyła w składzie batalionu liniowego Pięść). W czasie powstania wywiad ofensywny uległ niemal całkowitej dezorganizacji. Kierownictwo było zdekonspirowane, siatki - zwłaszcza na Wschodzie - przestały pracować lub zostały rozbite.

Po upadku powstania Oddział II został w XII 1944 odtworzony (w ograniczonym zakresie) w nowym miejscu postoju - Częstochowie, szef: ppłk dypl. Bohdan Zieliński. W skład Oddziału wchodziły piony: wywiadu ofensywnego, kier.: mjr Tadeusz Jachimek, wywiadu obronnego /kw/, kier.: kpt. cz.w. Bernard Zakrzewski, Biuro Studiów, kier.: mjr Zenon Tarasiewicz. Mimo formalnego istnienia Oddziału, kierowanie pracą wywiadowczą w kraju przejął Oddział II Szt. Nacz. Wodza w Londynie.

Sprawami łączności wewnętrznej w ramach Komendy Głównej, szyfrową łącznością zagraniczną (z Londynem), łącznością operacyjną, przerzutami przez granicę, odbiorem zrzutów itp. zajmował się Oddział V Dowodzenia i Łączności, kier.: płk dypl. Kazimierz Pluta-Czachowski. Ogólna struktura Oddziału, po jego rozbudowie, przedstawiała się jak niżej:

Rozkazem Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju gen. L. Okulickiego z 19 I 1945 (opublikowany w nr 317 "Biuletynu Informacyjnego") aparat dowódczy Armii Krajowej został rozwiązany. Na bazie po-AKowskiej kadry wiosną 1945 utw. służby specjalne Delegatury Sił Zbrojnych.

bułgarski parasol: specjalnie skonstruowane zakończenie końcówki parasola, posiadające rodzaj wysuwanej igły, z której po wbiciu w ciało jest wystrzeliwana miniaturowa kuleczka. Wykonana ze stopu platyny (90%) i irydu (10%), o średnicy ok. 1,5 mm, posiadała dwa kanaliki wywiercone pod kątem prostym i zawierała w środku nie więcej niż 2 mg rycyniny. Urządzenie to skonstruowane przez laboratoria techniczne i chemiczne KGB na zamówienie bułg. służb specjalnych posłużyło do uśmiercenia w Londynie bułgarskiego dysydenta, stąd nazwa.

cylinder Staszinskiego: broń używana przez Bohdana Staszinskiego, oficera KGB, funkcjonariusza 13. Oddziału Pierwogo gławnogo uprawlenija do zabijania przeciwników politycznych ZSRR. Był to rodzaj specjalnego pistoletu, składającego się z trzech metalowych rurek o średnicy ok. 1 cm, gwintowanych do połączenia w jedną o długości ok. 18 cm. Na końcu znajdował się detonator (napędzany 1,5 V baterią) umożliwiający wystrzelenie ampułki z kwasem pruskim (cyjanowodór), bezbarwną trucizną o specyficznym zapachu gorzkich migdałów. Wdech niewielkiej ilości rozpylonej cieczy powodował natychmiastową śmierć na skutek zwężenia żył. Staszinski zgładził w ten sposób m.in. ukraińskiego nacjonalistę Stepana Banderę.

dezerter: (franc. deserteur, transfuge, ang, defector, niem. Uberlaufer, ros. pieriebieżczik, niewozwraszczieniec) uciekinier z lub osoba uchylająca się od służby, do pełnienia której zobowiązała się złożoną przysięgą lub ślubowaniem; na ogół dysponująca tajnymi informacjami osoba, np. wysoki urzędnik państwowy, dyplomata, żołnierz itp., która zbiegła do kraju nieprzyjaznego wobec tego państwa, w służbie którego dotychczas pozostawała.

Szczególnie groźnym dezerterem jest kadrowy pracownik służb specjalnych lub ich agent (nie należy mylić z agentem podwójnym), który przechodzi na stronę przeciwnika i ujawnia wiedzę, jaką posiadł w czasie pełnienia służby lub współpracy (np. kadra, współpracownicy, struktury organizacyjne, operacje, metody pracy, formy łączności, zainteresowania itp.), Po przesłuchaniach, dezerterowi zapewnia się szczególną ochronę oraz wynagradza (pieniądze, obywatelstwo, praca); na ogół jednak przeciwnik nie zatrudnia go w swej służbie, wykorzystując jedynie w roli konsultanta czy szkoleniowca (azyl).

- z ZSRR: gen. NKWD Walter Kriwickij (1937), ppłk KGB Anatolij Golicyn (1961), ppłk GRU Wiktor Suworow, właśc. Władimir Rezun (1978). płk KGB Oleg Gordijewskij (1985), płk KGB Witalij Jurczenko (1985);

- z Polski: płk Dep. X MBP Józef Światło (1953), płk Zarz. II Szt. Gen. WP Paweł Monat (1959). ppłk Dep. I MSW Michał Goleniewski (1961), płk Zarz. II Szt. Gen. WP Włodzimierz Ostaszewicz (1981), kpt. WSW Andrzej Sumiński (1981);

dezinformacja: (ang. disinformation, franc. desinformation, niem, Desinformation, ros. diezinformacyja) term. oper. wyjątkowo złożona metoda pracy operacyjnej, będąca sposobem oddziaływania na aktualnego czy potencjalnego przeciwnika, wrogą służbę specjalną bądź określone grupy czy warstwy społeczne w innym, ale niekiedy też i własnym kraju. Termin wymyślony przez niem. s.s. w czasie I wojny świat.; przy sztabie armii niem. do końca działań wojennych istniała komórka dezinformacyjna sterowana przez wojsk, służbę wywiadowczą. Później s.s. innych państw wprowadziły tę formę działania jako metodologiczny sposób oddziaływania na przeciwnika, podejmowany z zamiarem wykreowania celowego, ukierunkowanego wpływu na kształtowanie opinii i bieg możliwych do przewidzenia zdarzeń.

D. to zaplanowane wg jednolitej koncepcji tajne działanie polegające na przygotowaniu, opracowaniu i w konsekwencji podsunięciu/podrzuceniu/przekazaniu przeciwnikowi (jego służbie specjalnej) lub jawnym rozpowszechnianiu, ale z ukrytymi celami, w społeczeństwie kraju przeciwnika częściowo lub całkowicie fałszywych informacji, dokumentów (pism, listów, publikacji, rękopisów itp.), zdjęć lub w innej formie spreparowanych danych, mających wytworzyć pozornie prawdziwy obraz lub pogląd i kształtować opinię o osobie, zdarzeniu czy zjawisku zgodnie z operacyjnymi interesami służby specjalnej podejmującej działania dezinformacyjne lub/i politycznymi państwa, w interesie którego dana służba je realizuje, na ogół dla spowodowania bezpośredniej lub pośredniej szkody dla bieżących lub przyszłych interesów przeciwnika. Efektem takich działań jest wpływanie na procesy decyzyjne rozważane przez gremia innego państwa (rząd, parlament, organy gospodarcze), które mogą wykorzystać takie informacje dla podejmowania decyzji szkodzących żywotnym interesom tego kraju.

Diepartamient policyi [Diepo] Ministierstwa wnutriennych dieł [MWD]: Departament Policji [DePo] Ministerstwa Spraw Wewnętrznych [MSW] carskiej Rosji; najważniejszy (obok Otdielnogo Korpusa żandarmow [OKŻ]) człon organizacyjny MSW, główny organ policji politycznej w 1. 1880-1917. Utw. 6 VIII 1880, przejął funkcje zlikwidowanego Trietjego (III) otdielenija Sobstwiennoj Jego Impieratorskogo Wieliczestwa kancelaryi. Podstawowym zadaniem Departamentu było zapobieganie i zwalczanie przestępczości oraz ochrona bezpieczeństwa publicznego i porządku. Ogólne kierownictwo nad działaniami Departamentu sprawował z-ca min. spraw wewn., będący jednocześnie szefem OKŻ.

Dyrektorami Diepo i jednocześnie zwierzchnikami Otdielenij ochranienija obszczestwiennoj biezopasnosti i poriadka byli: Iwan O. Welio (17 VIII 1880-15 IV 1881), Wiaczesław K. von Plehwe (30 V 1881-20 VII 1884), Piotr N. Durnowo (21 VII 1884 -3 II 1893), Nikołaj I. Pietrow (10 II 1893-21 VII 1895), Nikołaj N. Saburow (22 VII 1895-17 IV 1896), Anton F. Dobrżinskij (23 V 1896-8 VIII 1897), Siergiej E. Zwolanskij (14 VIII 1897-9 V 1902), Aleksiej A. Łopuchin (9 V 1902-4 III 1905), Siergiej G. Kowalenskij (6 III -29 VI 1905). Nikołaj P. Garin (19 VII-9 XI 1905), Emmanuił I. Wuicz (9 XI 1905-13 VI 1906), Maksymilian I. Trusiewicz (13 VI 1906-29 III 1909), Nił P. Zujew (29 III 1909-21 II 1912), Stiepan P. Biełeckij (21 II 1912-28 I 1914), Walentin A. Brune de St. Hippolite (3 II 1914-IX 1915), Rusczu G. Mołłow (6 IX-23 XI 1915), Konstantin D. Kafafow (23 XI 1915-16 II 1916), gen. Jewgienij K. Klimowicz (14 II-15 IX 1916), Aleksiej T. Wassiljew (28 IX 1916-II 1917).

W strukturze organizacyjnej Departamentu znajdowały się początkowo trzy, a potem dziewięć Biur wykonawczych (diełoproizwodstwa):

Biuro 1. Ogólne (wszystkie sprawy ogólnopolicyjne);

Biuro 2. Prawne (opracowywanie instrukcji i zarządzeń oraz projektów ustaw dot. funkcjonowania policji);

Biuro 3. Tajne (prowadziło wszystkie polityczne sprawy operacyjne i śledcze, kierowało pracą tajnej i jawnej agentury krajowej i zagr. (patrz niżej), zawiadywało ochroną rodziny carskiej), nacz.: ppłk Gieorgij P. Sudiejkin (188?-XII 1883); od 1898 większość spraw politycznych przeszła w gestię nowo utw. Osobogo otdieła (patrz niżej);

Biuro 4. Kontrolno-Rozpoznawcze (nadzór śledztw po-lit. w gubernialnych oddziałach Żandarmerii, obserwacja środowisk robotniczych i chłopskich, kontrola działań różnych organizacji legalnych);

Biuro 5. Obserwacyjne (prowadzenie tajnej i jawnej inwigilacji);

Biuro 6. (m.in. kontrola produkcji i ochrona transportu materiałów wybuchowych, wydawanie opinii politycznej kandydatom do pracy w instytucjach państwowych):

Biuro 7, Kontrolne (przejęło funkcje Biura 4. z zakresie nadzoru nad śledztwami politycznymi);

Biuro 8. Kontrolne (nadzór nad działalnością śledczych wydziałów kryminalnych);

Otdieleniie po razwiedkie woiennogo szpionstwa. Wydział Zwalczania Szpiegostwa Wojskowego (w okresie 1904-VI 1906), nacz.: rtm. M.S. Komissarow; potem w I 1916 utw. Biuro 9. Wojskowe (kontrwywiad, nadzór nad jeńcami wojennymi); nacz.; N.W. Wołczaninow.

Osobyj otdieł Oddział Specjalny, który stał się centralą Diepo w sprawach polit. i zwalczania obcego szpiegostwa (kontrwywiad); kierowali nim: Leonid A. Ratajew (I 1898-IX 1902), ? Zibert p.o. (IX-X 1902), płk Siergiej W. Zubatow (X 1902-VIII 1903), ppłk Jakow G. Sazonow p.o. (IX-X 1903), Nikołaj A. Makarow (X 1903-VII 1905), A.N. Timofiejew p.o. (VIII-XII 1905), Nikołaj A. Makarow (I-II 1906), Aleksiej T. Wassiljew (VII 1906-VI 1908), płk Jewgienij K. Klimowicz (VI 1908-XII 1909), płk Aleksandr M. Jeremin (I 1910-VI 1913), Mitrofan J. Brojeckij (VI 1913-XII 1916), płk Iwan P. Wasiljew (I-II 1917). W ramach Oddziału znajdowało się 7 wydziałów: ogólnokancelaryjny; ds. partii eserów; ds. partii bolszewików i mienszewików; ds. organizacji burżuazyjnych innych narodowości w Rosji; analizy szyfrów (Wydział 5.); śledczy; ds. politycznej prawomyślności. Terenowymi organami Oddziału, a tym samym całego Departamentu Policji, były Otdielenija ochranienija obszczestwiennoj biezopasnosti i poriadka; natomiast egzekutywa spoczywała w gestii Otdielnogo Korpusa żandarmow;

Oddział (Tajny) Agenturalny, istniejący w 1.1906-17;

Kancelaria.

W 1883 w ramach Biura 3. Tajnego powstała Zagranicznaia agientura. Agentura Zagraniczna [AZ] (wywiad polityczny) mająca swą centralę koordynacyjną w Paryżu oraz placówki w Szwajcarii, Anglii, Austrii, Niemczech i na Bałkanach (placówka w Warszawie prowadziła taką działalność na ziemiach polskich w zaborze pruskim i austriackim). Zadaniem AZ było (wykorzystując doświadczenia agentury zagr. III Otdielenija oraz istniejącej w 1. 1881-83 Swiaszczennoj drużyny, Świętej Drużyny, powołanej do ochrony bezpieczeństwa państwowego, również za granicami Rosji) rozpracowywanie ośrodków emigracyjnych i prowadzenie rozpoznania kontrwywiadowczego. Organizatorem struktur AZ był Piotr W. Korwin-Krukowski (VI 1883-III 1884), a jej kierownikami: Piotr I. Raczkowski) (III 1884-VII 1902), Leonid A. Ratajew (VII 1902-1 VIII 1905), Arkadij M. Harting, właśc. Aaron M. Heckelmann (1 VIII 1905-X 1909), podczas wojny rosyjsko-japońskiej 1904-05 szef kontrwywiadu na Europę w Berlinie i Aleksandr A. Krasilnikow (XI 1909-II 1917). Agentura współpracowała (na prawach wzajemności) z wywiadem wojskowym, początkowo w zakresie kontrwywiadowczym, a od 1910 i wywiadowczym. Formalnie rozwiązana w 1913, działalność operacyjną prowadziła praktycznie do końca istnienia Departamentu Policji, tj. do 5 III 1917.

11 III 1917, postanowieniem Rządu Tymczasowego Departament Policji został rozwiązany, a rozliczeniem działalności, czyli lustracją służby i jej funkcjonariuszy, zajęła się powołana wówczas Komisja dla Ochrony Nowego Ustroju (organem wykonawczym była Czriezwyczajnaja sledstwiennaja Komissija dla rassledowanija protiwozakonnych po dolżnosti diejstwij bywszych ministrow, gławnouprawlajuszczich i drugich wysszych dolżnostnych lic, Nadzwyczajna Komisja Śledcza dla Zbadania Niezgodnych z Prawem Działań byłych Ministrów, Dowódców i innych Wyższych Urzędników Państwowych), której działania nie przyniosły jednak żadnych konkretnych rezultatów.

ECHELON; utw, w latach 70. i rozbudowany w latach 80. XX w. gigantyczny system globalnego podsłuchu elektronicznego, składający się z 6 tajnych baz nasłuchowych (2 na terenie USA, 2 w W. Brytanii i po jednej w Australii i Nowej Zelandii), sieci sprzężonych z nimi około 120 satelitów szpiegowskich oraz komputerowego przetwarzania danych, użytkowany przez służby specjalne USA, W, Brytanii, Kanady, Australii i Nowej Zelandii. Pozwala na automatyczne nasłuchiwanie, wychwytywanie i rejestrowanie wszelkiego rodzaju łączności radiowej i elektronicznej.

Zainicjowany w 1947 przez USA i W. Brytanię (United Kingdom/United States of America [UKUSA] Agreement), stopniowo (w okresie zimnej wojny) się rozrastał; dołączały do układu inne ww. państwa. Sukcesywnie do systemu wprowadzano nowe ośrodki komputerowej analizy przechwytywanych danych z podsłuchu; standardowych fal radiowych, satelitów komunikacyjnych, podmorskich kabli telekomunikacyjnych, połączeń mikrofalowych, światłowodowych i zwykłego podsłuchu central telefonicznych.

Z czasem ECHELON stał się największą bazą szpiegowską na świecie monitorującą automatycznie miliony informacji przesyłanych codziennie pocztą elektroniczną, faksami, teleksami i w trakcie rozmów telefonicznych (stacjonarnych i komórkowych) oraz innej komunikacji elektronicznej (np. satelitarnej, światłowodowej), za pomocą mikrofal według określonych słów-kluczy (hit-words) z tzw. Słownika ECHELON-u, np. zamach, CIA, bomba, wąglik, materiały rozszczepialne, FBI itp. Liczba słów-kluczy systematycznie wzrasta. Wychwytywanie korespondencji elektronicznej między terrorystami to obecnie najważniejsze zadanie ECHELON-u. Kiedy producenci oprogramowania zaczęli wprowadzać możliwości szyfrowania przesyłanych informacji, służby specjalne (głównie w USA) wymogły na nich, aby w swych produktach wprowadzali tzw. luki bezpieczeństwa (zwane inaczej "tylnymi wejściami"), umożliwiające wyszukiwarkom ECHELON-u śledzenie korespondencji elektronicznej w niezauważalny dla użytkownika komputera sposób. Również w sprzęcie komputerowym i systemach łączności GSM są wbudowane specjalne numery kodowe, umożliwiające identyfikację źródła namierzonego sygnału.

W okresie zimnej wojny ECHELON służył głównie do przechwytywania komunikacji b. ZSRR i innych krajów Układu Warszawskiego - szpiegowanie programów zbrojeniowych. Aktualnie stosowany do inwigilacji terrorystów i przestępczości zorganizowanej (handel narkotykami, bronią, materiałami rozszczepialnymi, przelewy pieniężne z tych transakcji), mafii, a także dla potrzeb biznesu, m.in. handel elektroniczny (szpiegostwo gospodarcze). Wykorzystywany też do podsłuchiwania sojuszników. Program ECHELON, w przeciwieństwie do innych systemów szpiegowskich, jest ukierunkowany także na obiekty cywilne; agendy rządowe, organizacje, przedsiębiorstwa i osoby prywatne.

Dzięki podmorskim światłowodom codziennie do superkomputera w centrali National Security Agency w Fort Meade (główna kwatera systemu mieści się w bazie mar. woj. USA w Surar Grove) napływają dane o 2 mld takich połączeń (przepustowość to ok. 2 mln rozmów na minutę).

ha-Mossad le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim [Mossad]: (hebr.) Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych; główna agencja cywilnego wywiadu zagranicznego Izraela, utw. 1 IV 1951 na bazie zlikwidowanego Mahleket ha-Mikar, początkowo pod nazwą ha-Mossad Le'teum, Centralny Instytut ds. Koordynacji, potem jako ha-Mossad Hamerkazi le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim, Centralny Instytut Wywiadu i Operacji Specjalnych, a od 1963 pod obecną nazwą.

Wydział Operacji Specjalnych (sprawy bezpieczeństwa i wywiad za granicami kraju);

Pion Naukowy;

Komemiute (do III 1984 jako Metsada) - Wydział Operacji Specjalnych; zajmuje się wysyłaniem głęboko zakonspirowanych agentów izraelskich (żarg. tzw. kombatanci) na tajne misje do krajów arabskich; podlega bezpośrednio dyrektorowi Mossadu: likwidacje wykonuje specjalna jednostka wydziału Kidon;

Wydział Gromadzenia Danych, utw. w latach 60. XX w. do zbierania informacji za granicą (nielegalne operacje za granicą, utrzymuje tzw. centrale terenowe - rodzaj rezydentur nielegalnych - za granicą, obsługa agentury; działa głównie tam, gdzie znajdują się diaspory arabskie); posiada 15 sekcji geograficznych i operacyjnych m.in.: Ameryka Płn. (Al), Ameryka Środk., Ameryka Płd., Europa, Europa Wsch. i Rosja, kraje śródziemnomorskie i Bliski Wsch., Afryka, Azja i Oceania, wywiad naukowo-techniczny;

Tzomet - Wydział Operacyjny (koordynacja działań siatek wywiadowczych w ambasadach Izraela, w których pracują katsa);

Wydział Planowania Operacyjnego i Koordynacji, tzw. "dostawcy" (załatwianie spraw logistycznych, koordynowanie działań wewnątrz służby, współpraca z innymi izraelskimi s.s.);

Yarid - Wydział Bezpieczeństwa Operacji (ochrona placówek europejskich, obserwacja miejsc planowanych tajnych działań w innych krajach);

Wydział Analiz, zajmował się też sprawami terroryzmu;

Shikluth - Wydział Tajnej Łączności (m.in. nasłuchy i rejestracja);

Wydział Ratowania Zagrożonych Żydów;

Paha - Wydział Wrogiej Działalności Terrorystycznej, Sabotażowej, prowadzonej głównie przez OWP;

Apam - Wydział Kontrwywiadu Zagr.;

Wydział Operacji Politycznych (kontakty z ośrodkami żyd. w innych krajach) i Łączności (współpraca z zaprzyjaźnionymi służbami); utw. w latach 60. XX w.; posiadał sekcje geograficzne: Ameryka Płn., Ameryka Środk., Ameryka Płd., Europa, Europa Wsch. i Rosja, kraje śródziemnomorskie i Bliski Wschód, Afryka, Azja i Oceania;

Wydział Przygotowania Akcji i Szkolenia;

Wydział Finansowy i Personalny (Melucha), podlega mu akademia Mossadu (Midra-sha);

Nevioth - Wydział Techniki i Operacji Technicznych (opracowywanie różnego rodzaju sprzętu dla potrzeb pionu operacyjnego);

Naka - Wydział Badań, utw. w latach 60.; posiada 15 sekcji zajmujących się poszczególnymi krajami lub regionami (opracowywanie finalnych ocen wywiadowczych), podlega mu także pododdział 8200 (wywiadu radioelektronicznego), utw. na pocz. lat 60.;

Szabaka - Wydział Bezpieczeństwa; zastąpiony w 1995 przez Autahat Pajlut Medienit Wydział Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ochrona wszelkich działań służby, kontroluje m.in., czy w miejscach, gdzie odbywa się jakieś działanie operacyjne, np. spotkanie, nie ma aparatury podsłuchowej, zabezpiecza zagraniczne przedstawicielstwa dyplomatyczne Izraela);

Lohamah Psichlogit [LAP], Wydział Psychologiczny (prowadzenie wojny psychologicznej, działań propagandowych i dezinformacyjnych).

Adres internetowy: http://www.mohr.gov.il

izraelskie służby specjalne: pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu szpiegów przez przywódców narodu żydowskiego - Mojżesza, a potem Jozuego - znajdujemy w Biblii, odpowiednio w Księdze Liczb (13,17-20) i Księdze Jozuego (2,1); prowadząc naród żydowski na dawne ziemie przodków, wysyłali oni zwiadowców do Ziemi Obiecanej, celem rozpoznania potencjalnego przeciwnika i możliwości osiedleńczych Izraelitów po powrocie z niewoli egipskiej.

W II poł. XIX różne organizacje żydowskiej diaspory zaczęły oficjalnie podnosić sprawę utworzenia na terenie Palestyny samodzielnego państwa żydowskiego. Ale dopiero podczas I wojny świat, zainicjowano pierwsze, zrazu tajne działania, zmierzające w tym kierunku. W ramach utw. przez partię Poalej Sion organizacji obrony o nazwie ha-Shomer, Straż, zorganizowano pierwszą znaną siatkę wywiadowczą Nili. W 1920 obie te struktury zostały przekształcone w konspiracyjną armię osadników żydowskich Hagana, która w 1934 dla przygotowania swych działań stworzyła komórkę wywiadowczą Sherut ha-Yedi'ot, nazwaną potem Sherut ha-Yedi'ot ha-Artzit. Trzy lata później w Haganie powołano ha 'Mossad Le'ali-yah Beth [Alija B lub Mossad(1)], pion organizujący i koordynujący ruch imigracyjny Żydów z całego świata (na bazie jej struktur w 1951 utw. Służbę "Nativ", czyli Biuro ds. Kontaktów z Żydami). Tuż przed wybuchem II wojny świat., VI 1939 podjęto nieskuteczną próbę stworzenia organu nowoczesnego wywiadu z funkcjami kontrwywiadowczymi i sił specjalnych - ha-Yechdat le-Peulot Meyuchadat, Jednostki do Zadań Specjalnych, która miała organizować terrorystyczne działania odwetowe.

Lata 1950/51 to okres przeobrażania się Mahleket ha-Mikar w samodzielny organ wywiadu zagranicznego i krystalizowania się struktur obecnego ha-Mossad le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim. Jednym ze specyficznych oddziałów tej służby była jednostka zwana Miwcach Elohim, której akcje zatwierdzał Komitet "X".

kret: (ang. mole, penetration agent, franc. taupe, niem. Maulwurf, ros. krot, skrytyj agient, także krysa) żarg. oper. wyw. kadrowy pracownik służby wywiadu lub kontrwywiadu pozorujący lojalność wobec własnej służby i penetrujący ją potajemnie zgodnie z potrzebami i zainteresowaniami swego nowego mocodawcy. Z racji pracy i zajmowanego stanowiska ma dostęp do ważnych tajemnic i przekazuje je ze szkodą dla swego macierzystego państwa i służby. Na ogół wymienia się trzy podstawowe sposoby pozyskania kreta:

matrioszki: wg byłego premiera PRL Piotra Jaroszewicza sieć wyselekcjonowanych, szczególnie tajnych, głęboko zakonspirowanych, radz. agentów uśpionych, przygotowywanych na polecenie J. Stalina przez Gławnoje uprawlenije gosudarstwiennoj biezopasnosti Narodnogo komissariata wnutriennych dieł do plasowania w wojskowych, partyjnych i administracyjnych strukturach różnych państw z zadaniem pilnowania radz. interesów i wpływania na, korzystne dla politycznych potrzeb ZSRR, ich kształtowanie. Akcją tą z ramienia NKWD kierował gen. Grigorij Żukow, a z najwyższego kierownictwa radz. o akcji tej wiedzieli, poza Stalinem, tylko Ł. Beria i W. Mołotow. Koncepcja ta wynikała z podejrzliwości i braku zaufania Stalina do wszystkiego i wszystkich, natomiast matrioszki - doborowi ludzie, ukształtowani fanatycy ideologii, mieli być jego tajnymi janczarami.

Akcją taką po wybuchu wojny niem.-radz. objęte zostały także różne polskie struktury i organizacje wojskowe i polityczne (armia Andersa, obie armie LWP, partyzantka obu ugrupowań, ZPP, PPR itp.). Kandydatów na matrioszki - sobowtóry lub ludzi łudząco podobnych do pierwowzorów, często bez bliższej rodziny - wyszukiwano spośród tysięcy Polaków, którzy przed i po 1939 znaleźli się na terenie ZSRR. Po specjalnym przeszkoleniu i przygotowaniu, w dogodnych okolicznościach, podstawiano ich w miejsce usuniętych (być może zamordowanych lub zesłanych do łagrów; gdy była potrzeba i możliwości, to samo działo się z ich rodzinami) osób, by - po wtopieniu się w określoną grupę - robić w niej karierę pozwalającą realizować cele, do których zostali przeznaczeni. Wg podejrzeń Jaroszewicza matrioszkami mogli być ppłk Józef Światło (b. wicedyrektor Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego) i podobno Bolesław Bierut.

Metropolitan Police Service [MPS]: Policja Stołeczna m. Londynu, zwana tradycyjnie Scotland Yardem lub New Scotland Yardem; utw. w XIX w., zajmuje się nie tylko ściganiem klasycznych przestępstw kryminalnych, lecz również ochroną bezpieczeństwa na różnych płaszczyznach, która należy do zadań części 20 komórek organizacyjnych, tzw. Special Operations [SO]. Jedną z ważniejszych jest Special Branch, oznaczona kryptonimem SO 12. Do innych o tym charakterze zaliczają się:

Anti-Terrorist Branch (SO 13) - rozpracowywanie i zwalczanie terrorystów i ekstremistów, aktów sabotażu i dywersji;

Royalty and Diplomatic Protection Branch - zajmuje się bezpieczeństwem królowej i jej rodziny (SO 14) oraz ochroną i kontrwywiadowczym zabezpieczeniem członków korpusu dyplomatycznego (SO 16);

Personal Protection Squad - zwany też Oddziałem "A" - zapewnia stałą ochronę najważniejszych członków brytyjskiego rządu i parlamentu oraz wizytujących W. Brytanię zagranicznych mężów stanu i innych prominentnych osobistości;

D 11 Firearms/Aviation Security Squad - zmilitaryzowany oddział do kontroli dokumentów na lotniskach i w portach.

Miwcach Elohim: (hebr.) dosł. Gniew Boga; znany w literaturze pod ang. nazwą Wrath of God (niekiedy określany też jako Miecz Gedeona); specjalny, głęboko utajniony izrael. oddział uderzeniowy ha-Mossad le-Modi'in ule-Tafkidim Meyuhadim, powołany przez premier Goldę Meir na początku lat 70. XX w. Jego dowódcą był Mike Harari. Oddział wzorował się na podobnej organizacji, zwanej Miycan Elohim, Zemsta Boga. Koncentrował się na dwóch płaszczyznach działań:

mokryje dieła: dosł. mokre sprawy; żarg. oper. w radz. służbach specjalnych każda tajna lub jawna operacja czy działanie służb, które zakłada jako cel zabójstwo jakiejś osoby, czyli mokrą robotę.

- (1926-34) Osobaja gruppa pri priedsiedatielie OGPU, Grupa Specjalna przy przewodniczącym OGPU, tzw. grupa Jaszy (ds. terroru indywidualnego: zabójstwa zdrajców, dezerterów, przywódców organizacji emigracyjnych); utw. na pocz. 1926 i usytuowana w ramach Inostrannogo otdieła; nazwana od imienia jej kier. Jakowa (Jaszy) I. Sieriebrianskiego; od VII 1934, po utw. Narodnogo komitieta wnutriennych dieł, podporządkowana pod inną nazwą bezpośrednio ludowemu komisarzowi spraw wewn.

- (1941) Spiecyalnaja gruppa NKWD dla prowiedienija aktow tierrora i diwiersii w tyłu protiwnika i za granicej. Grupa Specjalna NKWD Terroru i Dywersji na Tyłach Przeciwnika i za Granicą (organizacja działań partyzanckich, sieci agenturalnej na terenach okupowanych, realizacja akcji dywersyjnych); utw. 5 VII 1941 przy ludowym komisarzu spraw wewn. po napaści Niemiec na ZSRR; nacz.: st. mjr BP Pawieł A. Sudopłatow (5 VII-3 X 1941); potem Grupę przekształcono w 2. Otdieł NKWD.

- (1941-42) 2. Otdieł Narodnogo komitieta wnutriennych dieł. 2. Oddział; utw. 3 X 1941 na bazie Spiecgruppy przy ludowym komisarzu spraw wewn.; nacz.: płk Pawieł A. Sudopłatow (3 X 1941-18 I 1942); jednostką bojową Oddziału stała się utw. jednocześnie Otdielnaja motostriełkowaja brigada osobogo naznaczenia [OMSBON], Samodzielna Zmotoryzowana Brygada Specjalnego Przeznaczenia; potem Oddział przekształcono w 4. Uprawlenije.

- (1942-46) 4. Uprawlenije (razwiedka, tierror i diwersiia w tyłu protiwnika) NKWD/NKGB, 4. Zarząd (wywiad, terror i dywersja na tyłach przeciwnika) NKWD/ NKGB; nacz: płk Pawieł A. Sudopłatow (18 I 1942-14 IV 1943): po utw. NKGB przeniesiony do jego struktur z identyczną numeracją; 4. Uprawlenije (rozysknoje), Poszukiwawczy (do III 1946 nosił nazwę: "Organizacja Terroru i Dywersji na Tyłach Przeciwnika w Czasie Wojny", później "Kierowanie Poszukiwań Agentury Obcych Wywiadów Pozostawionej w ZSRR i Innych Wrogich Elementów"; nacz.: gen. Pawieł A. Sudopłatow (22 III-9 X 1946); formalnie rozwiązany 9 X 1946, ale już V 1946 zastąpiony przez Otdieł "DR" (służba prowiedienija diwersii i aktow indiwidualnogo tierrora).

- (1946-50) Otdieł "DR" (słuźba prowiedienija diwiersiji i aktow indiwidualnogo tierrora) Ministierstwa gosudarstwiennoi biezopasnosti. Oddział "DR" (Służba Dywersji i Aktów Terroru Indywidualnego MGB; nacz.: gen. Pawieł A. Sudopłatow; utw. 4 V 1946, istniał do 9 IX 1950, tj. podziału na dwie odrębne jednostki:

- Biuro Nr 1 (dywersja i terror za granicą); nacz.: gen. Pawieł A. Sudopłatow;

- Biuro Nr 2 (terror, porwania i zabójstwa na terenie ZSRR); nacz.: gen. Wiktor A. Drozdow: działało w ramach MGB (1950-53).

- (1953-54) 9. Otdieł Ministierstwa wnutriennych dieł (prowiedienije aktow indiwidualnogo tierrora i diwiersii). 9, Oddział MWD (wykonywanie indywidualnych aktów terroru i dywersji, głównie za granicą); utw. 30 V 1953 na bazie Biura nr 1 byłego MGB; szef: gen. Pawieł A. Sudopłatow (30 V-31 VII 1953); płk Lew A. Studnikow p.o. i nacz. (VIII 1953-III 1954); rozwiązany miesiąc po aresztowaniu Ł. Berii i P. Sudopłatowa; jesienią 1953 w jego miejsce utw. 12. Otdieł, 12. Oddział, z podobnymi zadaniami; istniał do III 1954, tj. do powstania Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti.

- (1954-61) 13. Otdieł Pierwogo gławnogo uprawlenija KGB, 13. Oddział PGU KGB, tzw. "oddział mokrej roboty", utw. w miejsce 12. Oddz. MWD, do prowadzenia dywersji i aktów terroru indywidualnego za granicą; szefowie: płk Lew A. Studnikow (1954), gen. Władimir I. Wiertiporoch (1955-56), gen. Iwan A. Fadiejkin (1956-61), gen. Boris N. Rodin (1963-65), gen. Boris S. Iwanow (1965), gen. Wiktor M. Władimirow (1965-66); po dezercji jednego z zabójców Oddział uznano za zdekonspirowany i rozwiązano go w 1966.

- (1966-76) Otdieł "W" PGU KGB. Oddział "W" PGU KGB; odtworzony po rozwiązaniu 13. Oddz.; nacz.: gen. Wiktor M. Władimirow (1966-70), płk Nikołaj P. Gusiew (III 1971-I 1976); posiadał znacznie rozbudowaną strukturę organizacyjną, obok wykonywania aktów terroru dodano mu nowe zadania, takie jak np. opracowywanie perspektywicznych planów i przygotowanie nadzwyczajnych akcji dywersyjnych w newralgicznych obiektach przeciwnika na wypadek wojny lub stanów kryzysowych.

- (1976-91) 8. Otdieł Uprawlenija "S" PGU KGB. 8. Oddział Zarządu "S" PGU KGB (zajmującego się wywiadem nielegalnym); nacz.: płk/gen. W.G. Krasowskij (1976-81), gen. Nikołaj W. Jefimow (1981-83), gen. Aleksandr I. Łazarienko (1983-?); do jego zadań należało przygotowywanie i realizowanie tzw. akcji bezpośrednich, sabotażowych i zabójstw; formalnie zajmował się rozpracowywaniem sił specjalnego przeznaczenia państw i struktur sztabowych NATO.

W pewnym sensie suplementarną wobec 8. Oddziału jednostką stał się utw. 19 VIII 1981 - na mocy wspólnej uchwały Biura Politycznego KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR - ściśle tajny pododdział specjalnego przeznaczenia o nazwie "Wympieł". który powstał na bazie istniejących wcześniej zmilitaryzowanych grup specjalnych "Zenit", "Omega" i "Kaskada". Organizacyjnie "Wympieł" usytuowano w ramach Zarządu "S" PGU KGB i podporządkowano bezpośrednio dyrektorowi PGU. W oficjalnej nomenklaturze nosił nazwę Otdielnyj uczebnyj centr [OUC], Samodzielne Centrum Szkoleniowe lub Jedn. Wojsk. nr 35690. Siedzibą pododdziału była podmoskiewska miejscowość Bałaszycha. Do zadań grupy należało m.in. prowadzenie rozpoznania wywiadowczego i działań agenturalnych na tyłach przeciwnika, dywersja na obiektach strategicznych, ochrona radz. przedstawicielstw za granicą, zwalczanie organizacji terrorystycznych. Po 1991 zmieniono profil i zakres działania grupy (z wywiadowczo-dywersyjnego na zwalczanie terroryzmu w sferze broni jądrowej) i podporządkowano kolejno Mieżrespublikanskoj służbie biezopasnosti i Agienstwu Fiedieralnoj biezopasnosti RF, a od 24 I 1992 weszła, jako samodzielny zarząd, w skład Ministierstwa biezopasnosti RF: niedługo potem przekazano ją do Gławnogo uprawlenija ochrany RF. Dekretem prez. z 25 I 1994 "Wympieł" wcielono do MSW RF. Ponieważ tylko niewielu członków grupy zdecydowało się służyć w MSW (z tej części utw. grupę "Wiega". d-ca: Walerij Krugłow), reszta przeszła do Fiedieralnoj służby biezopasnosti RF i tym samym pododdział "Wympieł" przestał istnieć. Dowódcami pododdziału "Wympieł" kolejno byli; kpt. 1. rangi Ewald Kozłów (1981-84), kmdr Władimir A. Chmielew (1984-90), płk Boris P. Bieskow (1990-92) i gen, Dmitrij Gierasimow (VII 1992-11994),

nielegał: (ang. illegal, ros. nielegalnyj) term. oper. wyw. oficer, kadrowy pracownik wywiadu działający w warunkach głębokiej konspiracji na terenie obcego państwa, poza oficjalnymi strukturami przedstawicielstwa swego kraju. Wyposażony w fikcyjny życiorys, czyli legendę, przeważnie posiada obywatelstwo danego państwa (niekiedy nabywa je przez małżeństwo z obywatelem/-ką tego kraju). Działa w pojedynkę lub w parze ze współmałżonkiem. Nie utrzymuje żadnych kontaktów z lokalną rezydenturą legalną. Schwytany, jest sądzony za działalność szpiegowską jak obywatel danego państwa. Zadaniem nielegała jest wtopienie się w środowisko dla utrwalenia legendy i dotarcie do interesującego obiektu, a następnie organizacja działań wywiadowczych, w tym najważniejszego, czyli zbudowanie siatki szpiegowskiej. Celem każdej służby wywiadowczej jest uplasowanie nielegała w służbie specjalnej przeciwnika, czyli posiadanie kreta.

Szkolenie nielegała jest długotrwałe i bardzo żmudne. Musi "nauczyć się" kraju, w jakim będzie działać, poznać dokładnie panujące tam zwyczaje, znać nawet błahe wydarzenia, historię, topografię, umieć poruszać się w nowych warunkach bez wzbudzania jakichkolwiek podejrzeń. Do zakończenia aklimatyzacji i stworzenia warunków aktywnego działania są z nim organizowane spotkania kontrolne 2. Po zainicjowaniu pracy operacyjnej utrzymuje kontakt bezpośrednio z centralą swej służby za pośrednictwem łączności radiowej, kurierów lub skrzynek kontaktowych. W przypadku większej liczby nielegalów są tworzone rezydentury nielegalne. Nielegała nie należy mylić z agentem-nielegałem, który niekiedy jest plasowany w obcym kraju w podobny sposób jak nielegałowie.

NSZZ "Solidarność" komórki bezpieczeństwa: zdelegalizowany po stanie wojennym (13 XII 1981) związek, na początku lat 80, XX w, działał w podziemiu. Dla zapewnienia łączności i ochrony bezpieczeństwa ukrywających się działaczy w nielegalnych strukturach powołano:

Biuro Administracyjne; zajmowało się wyszukiwaniem zakonspirowanych i gwarantujących bezpieczeństwo lokali, organizowaniem środków transportu oraz fałszywych (legalizacyjnych) dokumentów dla ukrywających się;

Biuro Higieny i Bezpieczeństwa: komórka bezpieczeństwa i wywiadu, której pracownicy (część przeszkolona na Zachodzie przez Central Intelligence Agency) analizowali i sprawdzali wszelkie informacje o inwigilacji struktur przez Służbę Bezpieczeństwa, kontrolowali bezpieczeństwo mieszkań konspiracyjnych oraz obsługiwali dostarczony przez Agencję tajny sprzęt do utrzymywania łączności.

Otdielenija po ochranieniju poriadka i obszczestwiennoj biezopasnosti: Wydziały Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Społecznego; od 1866 terenowe organy wykonawcze Trietjego (III) otdielenija Sobstwiennoj Jego Impieratorskogo Wieliczestwa kancelarii, a potem Diepartamienta policyi [Diepo] Ministierstwa wnutriennych dieł [MWD], czyli organów carskiej tajnej policji politycznej na całym obszarze Imperium Rosyjskiego. Po 1880 wydziały Ochranki przejęły w praktyce funkcje zlikwidowanego III otdielenija. Od 1903 oficjalną nazwą tych jednostek było: (rejonowe) Ochrannoje otdielenije, Wydział Ochrony [WO], zwany Ochranką (w odróżnieniu od Ochrany, specjalnej jednostki pałacowej, która była odpowiedzialna za ochronę rodziny cara). Głównym ich zadaniem było zwalczanie ruchów rewolucyjnych i wszelkich innych zagrożeń wewnętrznych; powszechnie stosowaną metodą była prowokacja, a wykorzystywanymi środkami silnie rozbudowana agentura (siekrietnyje sotrudniki i sotrudniki) i obserwacja (fotografia i opisy osób).

Siedziba kierownictwa sankt-petersburskiej Ochranki, utw. najwcześniej, bo już w 1866, znajdowała się na ulicy Fontanka 16. Potem utw. oddziały w Moskwie (1881) i Warszawie (1900) i innych większych miastach imperium (w 1914 działało ogółem 26 rejonowych Wydziałów Ochrony). Wiodącą rolę w działaniach odgrywali szefowie Wydziałów w dużych miastach, jak np. w St. Petersburgu, m.in.; gen. Aleksandr W. Gierasimow (3 II 1905-25 X 1909), płk Siergiej G. Karpow (IX-X 1909) /nie objął funkcji - zabity/, płk Michaił F. von Kotten (X 1909-?), płk Iwanow p.o. (1915), gen. Konstantin I. Głobaczew (11 II 1915-27 II 1917); w Moskwie; płk Siergiej W. Zubatow (1895-1902), XX (1902-XII 1905), ppłk Jewgienij K. Klimowicz (I 1906-XI 1907), płk Michaił F. von Kotten (XI 1907-XII 1909), płk Pawieł P. Zawarzin (29 XII 1909-10 VII 1912), płk Aleksandr P. Martynow (10 VII 1912-27 II 1917), którzy prowadzili własną politykę, często poza kontrolą Diepo. Ochranka zajmowała się pracą rozpoznawczą (operacyjną), a Otdielnyj Korpus żandarmow [OKŻ] - wykonawczą (śledczą); tam gdzie nie było urzędów Ochranki, obie funkcje spełniał OKŻ (blisko 80 placówek).

Formalnie WO były usytuowane w kancelariach miejscowych naczelników policji, zachowując samodzielność jako organ Departamentu Policji. Najważniejszą jednostką każdego Wydziału była Kancelaria Ogólna dzieląca się na sekcje zagadnieniowe. Istotną rolę spełniały także sekcje; obserwacji wewnętrznej (wnutriennoje nabludienije), czyli tajnej agentury, i obserwacji zewnętrznej (narużnoje nabludienije), tzw. filerów. Podstawowy trzon Ochranki stanowili żandarmi (kadra wojskowa), natomiast część cywilną - urzędnicy, pracownicy pomocniczy, tłumacze, specjaliści ds. perlustracji i szyfrów w Wydziale Tajnej Cenzury, usytuowanym przy Urzędzie Poczty i Telegrafu.

Ochrankę wraz z Departamentem Policji rozwiązano 1 III 1917 po wybuchu rewolucji lutowej, a rozliczeniem działalności służby i jej funkcjonariuszy, czyli jej lustracją, zajęła się powołana wówczas Komisja dla Ochrony Nowego Ustroju (Nadzwyczajna Komisja Śledcza), której prace nie przyniosły żadnych konkretnych rezultatów.

Otdielnyj Korpus żandarmow [OKŻ]: Samodzielny Korpus Żandarmów [SKŻ]; ros. formacja policji wojskowej utw. w 1792 (początkowo jako Korpus żandarmow), od 25 VI 1826 podporządkowana, jako organ wykonawczy, kierownikowi Trietjego (III) otdielenija Sobstwiennoj Jego Impieratorskogo Wieliczestwa kancelarii (formalnie nowa struktura Korpusu zaczęła obowiązywać od 28 IV 1827, który 1 VII 1836 przemianowano na Otdielnyj Korpus żandarmow), a od 1880 ministrowi spraw wewn. Od tego czasu Korpus stał się drugim co do ważności -obok Diepartamienta policyi - pionem funkcjonalnym MWD. Od przełomu XIX i XX w. szef OKŻ był jednocześnie wiceministrem spraw wewn.

Komendantami (komandir) OKŻ i jednocześnie (do 1880) szefami III otdielenija byli; gen. Aleksandr Ch. Beckendorff (25 VI 1826-11 IX 1844), gen. Aleksiej F. Orłow (17 IX 1844-9 IV 1856), gen. Wasilij A. Dołgorukow-Argutinskij (27 VI 1856-10 IV 1866), gen. Piotr A. Szuwałow (10 IV 1866-22 VII 1874), gen. Aleksandr L. Potapow (22 VII 1874-17 IV 1876), gen. Nikołaj W. Mieziencew (30 XII 1876-4 VIII 1878), gen. Nikołaj D. Sieliwiestrow p.o. (4 VIII-3 X 1878), gen. Aleksandr R. Drentelen (13 X 1878-28 II 1880), gen. Piotr A. Czeriewin p.o. (28 II-VIII 1880), gen. Michaił T. Loris-Mielikow (6 VIII 1880-4 V 1881), gen. Piotr W. Orżewskij (1882-III1887), gen. Nikołaj I. Szebeko (IV 1887-1895), gen. Aleksandr A. Freze (V 1896-II 1897), gen. Aleksandr I. Pantelejew (II 1897-IV 1900), gen. Piotr D. Światopełk-Mirski (IV 1900-IX 1902), gen. Wiktor W. von Wal (IX 1902-I 1904), gen. K.N. Rydzewskij (I 1904-V 1905), gen. Dmitrij F. Trepow (V-X 1905). gen. Władimir A. Diedjulin (XII 1905-IX 1906), gen. Fiodor F. Taube (XI 1906-II 1909), gen. Pawiel G. Kurłow (III 1909-IX 1911), gen. Władimir A. Tołmaczew (I 1912-I 1913), gen. Władimir F. Dżunkowskij (I 1913-VIII 1915), gen. Dmitrij N. Tatiszczew (20 X 1915-4 III 1917).

Bezpośrednim kierownikiem wykonawczym (z dużą samodzielnością od 1836) był Naczalnik sztaba OKŻ, Szef sztabu SKŻ - generał-szef żandarmów. Funkcję tę pełnili: gen. Leontij W. Dubelt (IV 1830-VIII 1856) [od III 1839-IX 1844 kierujący również III otdielenijem], gen. A.E. Timaszew (VIII 1856-VIII 1861), gen. Piotr A. Szuwałow (VIII-15 XII 1861), gen. Aleksandr L. Potapow (15 XII 186l-VII 1864), gen. Nikołaj W. Mieziencew (VII 1864-V 1871), gen. A.N. Nikiforaki (XII 1871-III 1882), gen. Aleksandr A. Kozłow p.o. (26 III-26 VII 1882), gen. M.A. Kantakuzin (VII 1882-XII 1883), gen. Nikołaj I. Pietrow (I 1884-II 1893), gen. S.N. Mieziencew (III 1893-XI 1896), gen. Dmitrij P. Zujew (27 XI 1896-28 X 1903), gen. Siergiej S. Sawwicz (25 I 1905-14 X 1907), gen. Dmitrij K. Herszelman (14 X 1907-22 VII 1913), gen. Władimir P. Nikolskij (14 VIII 1913-X 1916).

W skład Korpusu wchodziły: Zarząd Główny, Zarządy Okręgowe i Gubernialne. Początkowo terytorium Rosji było podzielone na pięć, od 1836 - siedem (sześć w Rosji i jeden w Królestwie Polskim), później osiem okręgów żandarmeryjnych (na ich czele generał żandarmów), a te na oddziały, które obejmowały obszar ówczesnych 1-3 guberni. Decyzją Rządu Tymczasowego Rosji z 4 III 1917 i postanowieniem Rady Wojennej z 13 IV 1917 OKŻ rozwiązano.

policja polityczna II Rzeczpospolitej Polskiej: zwana pot. "defensywą" lub skrótowo "defą": struktury p.p. zaczęto tworzyć jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Pierwszym organem o takim charakterze, powołanym IX 1918 przez Radę Regencyjną, był tzw. Oddział Korespondentów, usytuowany jako referat informacyjno-polityczny w pionie administracyjnym MSW, który miał zbierać informacje o działalności politycznej i społecznej na terenach okupowanych przez państwa centralne; jego szefem został Marian Skrudlik. Oddział X 1918 został zastąpiony przez działające bardziej profesjonalnie i w głębokiej konspiracji, Biuro Wywiadowcze MSW, nadal pod kierownictwem M. Skrudlika. Składało się z centrali (kancelaria, sekcja kierowania agenturą i archiwum) oraz placówek terenowych, wykorzystujących w swych działaniach konfidentów. I ta agenda nie istniała długo. Występujące w jej działaniach nieprawidłowości i afery personalne skłoniły kierownictwo resortu do rozwiązania Biura IV 1919. W jego miejsce utw. Wydział Informacyjny MSW, zajmujący się głównie zwalczaniem ruchu komunistycznego; w działaniach aktywnie korzystano już z podsłuchu telefonicznego i kontroli korespondencji.

Utw. 24 VII 1919 Policja Państwowa [PP] została uznana za właściwą platformę usytuowania policji politycznej. Od początku jej istnienia działały w niej komórki ds. politycznych, ale dopiero Inspektorat Defensywy Politycznej [IDP] (stąd pot. nazwa "defensywa"/"defa") powstały w Komendzie Głównej PP 16 X 1919 stał się organem, w którego gestii skoncentrowano wszystkie sprawy natury politycznej. Jego kierownikiem został Marian Swolkień. Chociaż IDP (organizacyjnie podległy Komendantowi Głównemu PP, a merytorycznie szefowi pionu bezpieczeństwa MSW) dysponował dużą autonomią, był jednak pozbawiony terenowych ogniw wykonawczych; bezpośrednią działalność przeciwko organizacjom komunistycznym i akcjom antypaństwowym prowadziły nadal organy wojskowego wywiadu defensywnego. Po kolejnej reorganizacji VIII 1920 utw. Wydział IV D KG PP, który posiadał na początku 1922 16 ekspozytur (województwa) i 64 agentury (powiaty i niżej) we wszystkich jednostkach organizacyjnych policji. Nacz. Wydziału został Marian Swolkień (X 1919-XII 1922), potem czasowo funkcję tę pełnił podinsp. Henryk Kawecki (XII 1922-IV 1923).

III 1921 dokonano formalnego rozgraniczenia kompetencji - sprawy kontrwywiadu politycznego znalazły się w wyłącznej gestii policji, natomiast pion kontrwywiadu Oddziału II Szt. Gen. WP zabezpieczał interesy sił zbrojnych przed penetracją wywiadowczą państw obcych i propagandą wywrotową.

Jednak zbyt duża samodzielność oraz nadmierne ambicje polityczne i kompetencyjne organów policji politycznej zmusiły władze państwowe do całkowitej ich reorganizacji. Decyzją premiera i ministra spraw wewn. z 26 IV 1923 zlikwidowano Wydział IV D, a w jego miejsce utw. Służbę Informacyjną podległą nie władzom policyjnym, lecz administracyjnym. Jej szefem został naczelnik Oddziału Informacyjnego Departamentu Bezpieczeństwa Publicznego MSW M. Swolkień. Służba Informacyjna MSW posiadała dwa wydziały: administracyjny i rejestracyjno-pościgowy. Zlikwidowane agentury Wydz. IV D zastąpiono oddziałami informacyjnymi funkcjonującymi w ramach wydziałów bezpieczeństwa Urzędów Wojewódzkich. Każdy oddział informacyjny składał się z trzech referatów: personalno-organizacyjnego, rejestracyjno-pościgowego i ogólnoinformacyjnego.

16 VI 1924 wydano jednak nowe przepisy o funkcjonowaniu policji politycznej, Zlikwidowaną Służbę Informacyjną zastąpiono utworzonym ponownie w strukturze KG PP, ale wyodrębnionym Wydziałem V, któremu podlegały utajnione okręgowe urzędy policji politycznej (OUPP) i ekspozytury. Naczelnikiem Wydz. V został M. Swolkień (1 VII 1924-14 VII 1926). Najważniejszymi jednostkami Wydziału, który nie angażował się w prowadzenie bezpośrednich działań kontrwywiadowczych, były pion informacyjny i przestępczości; dopiero po roku nakazano utrzymywanie ścisłej współpracy z Oddz. II Szt. Gł. w zwalczaniu szpiegostwa politycznego. Różne czynniki spowodowały, iż władze centralne zostały zmuszone do nowych zmian organizacyjnych. Na pocz. 1926 rozwiązano wszystkie ekspozytury, a 14 VII 1926 zlikwidowano Wydział V. Pion informacyjny włączono do Dep. Bezp. Publ. MSW, pion przestępczości trafił do Wydz. IV (śledczego), a pozostałe do innych wydziałów KG PP. Finałem było rozwiązanie X 1926 OUPP, których uprawnienia przejęły wydziały bezpieczeństwa Urzędów Wojew. Tym sposobem działania informacyjno-rozpoznawcze w sprawach przestępczości politycznej znalazły się w gestii organów administracyjnych, natomiast działania śledcze (wykonawcze) pozostały w Policji Państwowej, a konkretnie w Wydziale IV i jego odpowiednikach w terenie.

Rozporządzeniami MSW z 21 VII 1926 i 8 IV 1927 Wydz. IV KG PP otrzymał nazwę Centrali Służby Śledczej, której naczelnikami byli: mjr/płk Felicjan Bałaban-Plato (1926-27), mjr Adam Popowicz (1927-?), nadinsp. Leon Nagler (ok. 1930-34), Stefan Garwacki (1934-?), podinsp. Józef Jakubiec (?-1939). Nie oznaczało to, iż problematyka polityczna całkowicie zniknęła z zakresu działania policji jako takiej. Od 1933 komórką Wydz. IV/CSŚ zajmującą się egzekutywą z zakresie przestępczości politycznej, był Referat Polityczny, od 1936 zwany Referatem ds, Specjalnych (m.in. inwigilacja ruchu komunistycznego, nacjonalistycznych organizacji ukraińskich, niemieckich i litewskich, opozycji polskiej oraz zwalczanie szpiegostwa).

Większość czynności rozpoznawania życia politycznego i zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa po 1926 przejęła administracja państwowa. Podstawowym organem w tej materii był Departament Polityczny MSW, kierowany w latach 30. przez Henryka Kaweckiego. W ramach Dep. funkcjonowały 3 wydziały: społ.-polit., narodowościowy i bezpieczeństwa. W tym ostatnim było 7 referatów problemowych - bardzo ważną rolę spełniały: Ref. Informacyjny II (kierowany bezpośrednio przez dyr. dep.) oraz specjalny referat zwalczania obcych wywiadów. W Urzędach Wojew. istniały Wydziały Bezpieczeństwa (od 1934 jako Wydziały Społ.-Polit.), na szczeblu powiatu starosta miał do dyspozycji komórkę wywiadu politycznego w swym urzędzie oraz wspomniany pion polityczny i wykonawczy PP. Taka sytuacja organizacyjno-kompetencyjna utrzymała się do IX 1939.

poligraf Keelera: (ang. polygraph, ros, poligraf) zwany też nieprawidłowo: aparatem do badania prawdomówności, wariografem lub pot. wykrywaczem kłamstw (od ang. lie detector) jest urządzeniem składającym się z trzech podstawowych elementów:

galwanometru - mierzy wilgotność/potliwość zwiększającą przewodnictwo prądu i inne parametry skóry, tzw. reakcja elektrodermalna oraz mimowolne skórcze palców;

kardiogram - rejestruje częstotliwość pulsu i ciśnienie krwi, podwyższone wzmożoną produkcją adrenaliny;

pneumografu - mierzy częstotliwość i regularność oddechu; podświadome nastawienie obronne wzmaga zapotrzebowanie na tlen, charakteryzujące się intensywniejszą pracą płuc.

Pierwsze badania wykrywania kłamstwa prowadził słynny wł. kryminolog C. Lombroso w 1895, natomiast pierwszy przenośny aparat zbudował w 1926 amerykański detektyw Leonard Keeler, stąd nazwa poligraf Keelera, który II 1935 przeprowadził pierwsze oficjalne badanie na tym urządzeniu. Istnieją także metody psychologiczne oparte na taktyce przesłuchania (kilkakrotne powtarzanie, testy psychologiczne, metoda krzyżowych pytań, technika celowego kłamstwa przed lub po prawidłowych odpowiedziach - metoda R. Goldena lub S. Reali). Największym producentem poligrafów jest amer. firma Lafayette Instrument Company. Pod koniec 2000 ukazała się informacja, że południowokoreańska firma komputerowa wyprodukowała przenośny (kieszonkowy) model poligrafu, nazwanego Handy Truster, wielkości przeciętnego walkmana. Natomiast I 2005 pojawił się sygnał, iż Min. Obrony USA zamówiło prototyp poligrafu do badania na odległość.

pranie mózgu: (ang. brainwashing) termin ten pojawił się w oficjalnych publikacjach (USA) po raz pierwszy w 1950 i oznacza: 1) jedno z działań stosowanych przez służby specjalne, polegające na wykorzystaniu różnego rodzaju technik oddziaływania na psychikę człowieka (oficera wywiadu, dezertera, agenta, podejrzanego, jeńca), które mają zmienić jego zachowanie (postępowanie). Zmiana systemów wartościowania u osoby poddanej p.m., w efekcie której dochodzi do celowego kształtowania osobowości podporządkowanej manipulującemu. Oddziaływanie na organizm może być prowadzone przez stosowanie silnych bodźców fizycznych (bicie, torturowanie, elektrowstrząsy), podawanie środków farmakologicznych (psychotropy, narkotyki, preparaty halucynogenne, pastylka prawdy, soap) czy psychicznych (stresy, hipnoza). Ma ono doprowadzić do przyznania się do winy, zapomnienia lub przypomnienia pewnych faktów z przeszłości, zaprogramowania do wykonania określonych działań (np. zabójstw dokonywanych w stanie zmienionej świadomości po otrzymaniu impulsu od sterującego); 2) w rozumieniu szerszym - oddziaływanie na świadomość społeczeństwa (propaganda) dla kreowania poglądów czy zachowań zgodnych z intencjami stosującego takie zabiegi (dezinformacja, intoksykacja, wojna psychologiczna).

prowokacja: (ang. provocation lub żarg. dangle operation, franc. provocation, niem. Provokation, Aufreisung, ros. prowokacyja) term. oper. polic. wyw. pozaprawna, często stosowana metoda pracy operacyjnej, polegająca na tajnym, zaplanowanym i podstępnym oddziaływaniu na przeciwnika (osobę, osoby, środowisko, instytucję czy nawet obce państwo) celem skłonienia go do na ogół niezgodnego z jego wolą działania lub zaniechania przynoszącego mu szkodę lub zniszczenie. Jest to akcja o charakterze intrygi, jedna z form agresji instrumentalnej. Działanie takie jest podejmowane przez określone agendy państwowe - służby specjalne lub policyjne - na polecenie kierownictwa politycznego państwa lub danej służby, ale zawsze w imię szeroko pojętych interesów państwa. Sposób jego zaaranżowania i realizacji uniemożliwia ustalenie inspiratora i organizatora.

- doprowadzenie do zaniechania politycznej (czy przestępczej) działalności, wykrycia jej rzeczywistych organizatorów i prowodyrów;

przeciek informacji lub wyciek i., wypływ i.: (ang. information leak, unauthorized disclosure, ros. utieczka) żarg. oper. nielegalne przedostawanie się tajnych, szczególnie ważnych i istotnych dla bezpieczeństwa państwa bądź interesów firmy państwowej lub prywatnej danych i informacji z obiektów, gdzie są wytwarzane, przetwarzane, gromadzone lub przechowywane; przeciekiem będzie więc każdy przypadek świadomego lub nieświadomego ujawnienia informacji o tym charakterze. Może być następstwem:

niejawny - kiedy wiadomości dostają się tylko do obcej służby (powoduje najgorsze skutki, gdy przeciek ma charakter długofalowy na skutek działania, np. agenta podwójnego czy kreta; kontrola szkód i zagrożeń operacyjnych) lub wąskiego grona zainteresowanych osób;

publiczny - gdy informacje przedostają się do wiadomości społeczeństwa dzięki działaniom dziennikarzy.

seksagent: agent, a niekiedy kadrowy oficer s.s., przeszkolony i przygotowany do udziału w sekspułapkach; żarg. pol. - kruk lub łabędź, ang. - raven, swan, taxi (homoseksualista), ros. - woron.

seksagentka: zwerbowana, przeważnie spośród początkujących aktorek, tancerek czy wręcz prostytutek agentka lub sporadycznie wybierana (wolna wola i osobista determinacja) kadrowa pracownica s.s., która po odbyciu specjalnego treningu w technikach seksualnych, jest podsuwana obcokrajowcom, bardzo często dyplomatom, celem wikłania ich w kompromitujące sytuacje zwane sekspułapkami. Seksagentka musi wykazywać się nie tylko łatwością zawierania znajomości, umiejętnościami towarzyskimi, ale przede wszystkim znajomością języków obcych.

- w ros.: nażywka (poprawnie w term. oper.), łastoczka;

sekspułapka: zwana też miodową pułapką (ang. honey-trap, ros. miedowaja łowuszka) sytuacja, zaaranżowana częstokroć w ramach dość skomplikowanej kombinacji operacyjnej, polegająca na podstawieniu interesującej służbę specjalną osobie (mężczyźnie lub kobiecie, na ogół obcego obywatelstwa), specyficznie przeszkolonej agentki lub agenta, którzy wykorzystując swój atrakcyjny wygląd i seksualne walory wydobywają od tej osoby tajne informacje lub nawiązując intymne stosunki wikłają ją w kompromitujący układ stwarzający służbie szansę szantażowania jej i następnie pozyskania w charakterze osobowego źródła informacji. Do takich intymnych kontaktów dochodzi w odpowiednio przygotowanych pomieszczeniach, zwanych żarg. jaskółczymi gniazdami. Rosjanie działanie takie nazywają żarg. łowla na żywca, polowaniem na żywca. Dokumentowane technikami audio i wideo, stosowane są zwykle dla zdobycia środków nacisku przed planowanym przedstawieniem takim osobom propozycji współpracy.

seksszpiegostwo: (ang. sexspionage, ros. sieksszpionaż) term. oper. metoda zdobywania informacji i materiałów kompromitujących do szantażowania i nakłaniania do współpracy z obcą służbą specjalną. Wykorzystywane są w niej seksualne słabości lub skłonności: pociąg do kobiet lub homoseksualizm u mężczyzn czy niezaspokojone potrzeby miłości i czułości u kobiet. Działania tego rodzaju są zazwyczaj żmudne w przygotowaniu i kosztowne, angażują wielu doświadczonych pracowników operacyjnych i najnowsze zdobycze techniki operacyjnej (elektroniczne urządzenia podsłuchowe i podglądowe). Mariaż popędu płciowego i celów wywiadowczych został nazwany przez brytyjskiego dziennikarza Davida Levisa - sexspionage. seksszpiegostwem.

siły specjalne: (ang. special forces. franc. forces speciales, niem. Spezialkrafte) zwane też jednostkami specjalnymi lub komandosami; szkolone według specjalnych zasad wyselekcjonowane pododdziały wojskowe, przede wszystkim o charakterze sabotażowo-dywersyjnym, przygotowane do prowadzenia wywiadu głębokiego, rozpoznania, realizowania akcji specjalnych na terenie przeciwnika i współdziałania z partyzantką oraz działań antyterrorystycznych; zbieranie informacji i wykonywanie działań o charakterze wywiadowczym to jedynie element ich działalności. Ich powstanie i rozwój nastąpiły głównie w czasie II wojny świat., w pewnym zakresie siłami specjalnymi były określone jednostki organizacyjne bryt. Special Operations Executive i amer. Office of Strategic Services. Po 1945 tego rodzaju jednostki zaczęły powstawać w wielu krajach świata. Do najważniejszych należą:

Wielka Brytania

- najsłynniejsza tego typu formacja Special Air Service [SAS] utw. w 1941 w Afryce Płn. przez por. Davida Sterlinga dla prowadzenia działań zwiadowczo-sabotażowych. Obecnie jej jednostki, takie jak: 2T^nd SAS Regiment, 23. SAS (V), 21. SAS (V), specjalizują się w zwiadzie dla wyszukiwania celów nalotów, sabotażu, dywersji, w opanowywaniu pomieszczeń, uwalnianiu zakładników, tropieniu i chwytaniu osób poszukiwanych itp. Zadania specjalne wykonują małe oddziały, tzw. Special Team [SP]; baza w Brandbury Lines;

- Special Boat Service [SBS] (Royal Marines), specjalizują się m.in. w zbrojnych działaniach podwodnych i zwalczaniu terroryzmu morskiego;

- Delta Force [1^st Special Forces Operational Detachment-Delta - SFOD-D] założona w 1952 przez b. oficera SAS na wzór tej formacji, początkowo pod nazwą 10-th Special Forces Group; zreorganizowana XI 1977 (pierwszym d-cą był płk Charlie Beckwith), stacjonuje w bazie sił specjalnych w Fort Bragg (ośrodek szkoleniowy w Forcie Benning). Przeznaczona do prowadzenia akcji antyterrorystycznych, odbijania zakładników i obiektów opanowanych przez przeciwnika; posługują się bronią o najwyższym stopniu technologicznego zaawansowania;

- 7^th Ranger Regiment nawiązuje swą nazwą do oddziałów kolonistów amerykańskich z poł. XVIII w.; określenie stosowane w amer. terminologii sił specjalnych dla odróżnienia od bryt. komandosa. Obecnie część składowa wszystkich jednostek taktycznych armii amerykańskiej. Baza szkoleniowa rangersów znajduje się w Fort Benning;

-2. Regiment Etranger de Parachutistes, 2. Pułk Spadochronowy Legii Cudzoziemskiej; w jego skład wchodzą jednostki: N^o 1 Coy - walki w mieście, nocne, operacje z użyciem helikopterów; N^o 2 Coy - walki w górach; N^o 3 Coy - operacje morskie; N^o 4 Coy - sabotaż, operacje stay-behind; Commandos de Renseignement et de l'Action en Profondeur, Oddział Operacji Wywiadowczych i Akcji na Tyłach Przeciwnika;

- Nucleo Operativo Centrale di Sicurezza [NOCS], Komórka Operacyjna Centrali Bezpieczeństwa, utw. w 1977.

Izrael

- Sayaret Matkal, Rozpoznanie Szt. Gen. (nieformalna nazwa Sayereth Aman); oddział rozpoznawczo-dywersyjny izrael. sił zbrojnych (Tzava Haganah Le'Yisrael [Tza-hal]). Podlega zarówno szefowi Sztabu Generalnego, jak i komendantowi Agaf ha-Modi'in. Jego poprzednikami były utw. w czasie II wojny świat. Palmach i Shachar, istniejący w okresie IX 1953-II 1954 Oddział "101", dowodzony przez mjr Ariela Szarona, oraz elitarna jednostka komandosów "269" utw. w 1958 przez gen. Abrahama Arnana (1958-63), która w w końcu 1962 została przemianowana na Sayaret Matkal. Do jej głównych zadań należy prowadzenie działań wywiadowczych, realizacja różnych operacji specjalnych na tyłach przeciwnika, akcji ratunkowych, jak np. odbijanie zakładników, podejmowanych na zlecenie poszczególnych członków Kehiliyat ha-Modi'in;

- Szal-dag, jednostka wsparcia technicznego i wywiadowczego.

- organizowane od 1962 (na bazie doświadczeń istniejących od 1919 formacji o podobnym charakterze) i koordynowane przez Gławnoje raziedywatielnoje uprawlenije oddziały szturmowo-dywersyjne Spiecyalnogo naznaczenija [SPECNAZ] wojsk lądowych i grupa "Delfin" znajdująca się w strukturze Marynarki Wojennej;

- Grupa Specjalna "A" (Alfa), utw. w 1974 jako jednostka specjalna Komitieta gosudarstwiennoj biezopasnosti; pierwszym d-cą był mjr/płk Witalij Bubieniew. Po rozwiązaniu KGB do VII 1995 pozostawała w gestii Głównego Zarządu Ochrony, potem podporządkowana Centrum Antyterrorystycznemu Fiedieralnoj służby biezopasnosti i jej głównym zadaniem jest walka z terroryzmem;

- Wympieł, utw. dla prowadzenia operacji dywersyjnych na terytorium przeciwnika (mokryje dieła).

Smiersz: druga, najbardziej znana, część nazwy organów radzieckiego kontrwywiadu wojsk, w czasie II wojny świat., utw. uchwałą Rady Komisarzy Ludowych (Rady Ministrów) ZSRR nr 415-138ss z 19 IV 1943. Pochodzenie tego akronimu jest dwojakie: wg Kiryła Kienkina od nazwy Spiecyjalnyje mietody rozobłaczanija szpionaża, Specjalne Metody Ujawniania Szpiegostwa, i obiegowa, przypisywana J. Stalinowi - Smiert' szpionam. Śmierć Szpiegom.

Smiersz powstał na bazie wydzielonego z Narodnogo komissariata wnutriennych dieił kier. przez kom. BP 3r. Wiktora S. Abakumowa, właśc. Aba Kum Uprawlenija osobych otdiełow. Zarządu Oddziałów Specjalnych NKWD, jednostki kontrwywiadu wojskowego. Poważnie rozbudowana, otrzymała specjalne uprawnienia i została podzielona na trzy jednostki:

Druga działała w marynarce wojennej jako Uprawleniie kontrrazwiedki Smiersz Narkomata wojenno-morskogo fłota SSSR, Zarząd Kontrwywiadu Smiersz Ludowego Komisariatu Marynarki Wojennej ZSRR; szef: kom. BP Piotr A. Gładkow.

soap: (ang.) dosł. mydło; tu: żarg. określenie jednego z rodzajów tzw. pastylki prawdy, czyli pentotalu sodu (ang. SO-dium PEntothal - SOPE [wymowa podobna jak przy soap]), używanego w trakcie na ogół nieformalnych przesłuchań (zwłaszcza w sprawach dot. działań s.s.) dla wydobycia, wbrew woli podejrzanego, prawdziwej relacji o faktach, zdarzeniach i osobach (pranie mózgu). Pentotal sodu jest substancją koloru żółtawego o woni przypominającej czosnek, stosowaną do usypiania pacjentów przed operacją. Jednak mała dawka nie działa usypiająco, lecz uspokajająco i relaksujące powodując "wyłączenie" kontroli świadomości u delikwenta.

Special Branch of Scotland Yard [SB of SY]: Wydział Specjalny Scotland Yardu; utw. III 1883, początkowo pod nazwą Special Irish Branch (w 1888 zmieniono ją na Special Branch), zajmował się przede wszystkim rozpracowywaniem i zwalczaniem irl. zamachowców, co było aktywną funkcją realizacji podstawowego zadania: zapewnienia ochrony rodzinie królewskiej i członkom rządu.

Z biegiem lat wzrastały zadania i prerogatywy SB, stał się formacją tajnej policji polit, ukierunkowaną na przeciwdziałanie wszelkim akcjom zagrażającym bezpieczeństwu i porządkowi prawnemu państwa (sufrażystki, anarchiści, terroryści, ekstremiści, szpiedzy itp.). Od lat 20. XX w. jest organem egzekutywy policyjnej dla Security Service (MI 5) (areszty, rewizje, przesłuchania, konfrontacje i inne czynności formalnoprawne). Z posiadanych przez SB uprawnień korzysta również i Secret Intelligence Service (MI 6), gdy zachodzi potrzeba podjęcia pewnych działań wobec osób pozostających w zainteresowaniu wywiadu.

stay-behind siatki: (ang.) dosł. pozostać z tyłu, stać poza; tu: wojsk, tajne siatki dywersyjne; żarg. oper. głęboko zakonspirowana, o antykomunistycznym nastawieniu, sieć struktur dywersyjnych wyposażonych w broń, materiały wybuchowe, sprzęt łącznościowy itp., zakładanych po II wojnie świat, w krajach Europy Zach. najpierw przez Office of Strategic Services i Central Intelligence Group, a potem Office of Policy Coordination i Central Intelligence Agency, przy udziale pionu Special Operations Branch Secret Intelligence Service (MI 6). Sieć tworzyły tajne, doskonale zorganizowane uśpione grupy (każda posiadała sekcje: wywiadu, sabotażu, partyzantki, propagandy i ucieczek) doświadczonych wojskowych i cywilów (rekrutujących się spośród skrajnych prawicowców), przygotowane do działań sabotażowych. Miały je podjąć w razie opanowania tych krajów przez wojska państw komunistycznych (głównie ZSRR), przejęcia władzy przez komunistów lub innych politycznych powodów i po opuszczeniu ich terenów przez władze kraju oraz organizatorów siatek.

Włochy - jej podwaliny są dziełem znaczącej postaci w OSS, a potem CIA - Jamesa J. Angletona; werbując członków b. faszystowskich struktur politycznych i służb specjalnych, usiłował utworzyć przeciwwagę dla rosnących wpływów włoskiej partii komunistycznej. Początkowo pozyskano kadry byłej konspiracyjnej wojennej organizacji OSOPPO, dowodzonej przez gen. Luigi Olivieriego i utw. w 1947 przez płk Ettore Musco Armata Italiana delia Liberta, Włoska Armia Wolności. Wraz z nastaniem zimnej wojny akcja przybrała na sile i w 1951. przy aktywnym wsparciu szefów Servizio di Informazioni delie Forze Armata, powstały bazy operacyjne grup nazwanych GLADIO, Miecz, których członków zwano "gladiatorami" (nazwę te stosowały później wszystkie tego typu siatki w Europie Zach.). Rolę opiekunów siatek przejmowały kolejne następczynie SIFAR. Po ujawnieniu w 1989 przez wł. prasę istnienia krajowych siatek GLADIO, XII 1990 rząd włoski formalnie je rozwiązał;

Belgia - w 1946-53, z inicjatywy szefa wywiadu wojsk, płk Rene Mampuysa powstały trzy tego typu siatki: SRA-8 związana z poprzedniczką Service General du Renseignement et de la Securite (szefem był: płk Bernard Legrand), Sekcja Treningu i Sekcja Komunikacji/Mobilizacji (STC/Mob), podległa Surete de la Etat, założona (głównie z b. spadochroniarzy) przez Rogera Gheysensa;

Holandia - powstały przy udziale SIS (MI 6); jeden pion, zorganizowany przez ppłk J.M. Somera, podlegał wojskowej służbie wywiadowczej Landmacht Inlichtingendienst [LAMID] i nazywany był Sekcją I (G-IIIC lub G 7); drugi, tzw. Sekcja O, pozostawał pod kuratelą cywilnego kontrwywiadu Binnenlandse Veiligheidsdienst; w latach 60. oba piony podporządkowano centrali rozpoznania bloku wschodniego o nazwie Interdoc, którą kierował CC. van den Heuvel. Siatki rozwiązano pod koniec lat 80. lub na początku 90.;

Niemcy - nosiły (podobnie jak we Włoszech) nazwę Schwert, Miecz, i odgrywały szczególną rolę z uwagi na sąsiedztwo z komunistyczną NRD; działały pod auspicjami Organisation Gehlen, a potem Bundesnachrichtendiensti Militarischer Abschirmdienst;

od 1947:

Francja - organizatorami siatek, znanych jako Misja 48, Róża Wiatrów, Tęcza, Siatki Bis (nadano im też, wzorem Włoch, nazwę Glaive, Miecz), byli szefowie Service de Documentation Exterieure et de Contre-Espionnage - Ribiere i Boursicot, a bezpośrednim koordynatorem płk Morvan. Równolegle podobne struktury tworzyli też płk płk Bonnefous i Serot, szefowie wojskowej Service de Securite Militaire. Przetrwały do 1990, a ostatnim ich koordynatorem był gen. Jean Heinrich, szef Zarządu Operacji Direction Generale de la Securite Exterieure,

W. Brytania - głównym animatorem ich tworzenia był Airey Neave, a podstawową jednostką 23. Pluton SAS, dowodzony potem przez ppłk Muira Mamforda. Prawdopodobnie siatkę tę rozwiązano pod koniec lat 70.;

Portugalia - zorganizowana przy wsparciu tajnej policji Policia Internacional e Defesa do Estado i wspomagana przez jej następczynię Direccao-Geral de Seguranca;

Szwecja - powstały Motstand Natet "Sveaborg" i Krigs-IB, utw. były z inicjatywy i pod nadzorem przyszłego dyrektora CIA, a wówczas rezydenta Agencji w Sztokholmie - Williama Colby'ego;

Szwajcaria - w ramach tzw. Projekt-25 (przekształconego później w P-26), powstały zręby tajnej armii pozostającej pod nadzorem Untergruppe Nachrichtendienst und Abwehr/Groupe de Renseignements et Securite, oparte na doświadczeniach i strukturach Buro Hausamann; jej bezpośrednim zwierzchnikiem od poł. lat 60. do końca lat 70. był płk Albert Bachmann z UNA/ GRS. Przekształcona w 1981 w P-27, czyli tzw. Schattennachrichtendienst, Specjalną Służbę Wywiadowczą, działała pod przykryciem firmy Hidascope AG i była kierowana przez Hansa Huga, a potem płk Szt. Gen. Jakoba Ferdinanda Knechta; formalnie rozwiązana XI 1990, co oficjalnie potwierdzono dopiero 1 1992;

Hiszpania - siatki: Segunda Bis i Brigada de Investigatión Social utw. w ramach Dirección General de Seguridad. Ponadto istniała mała struktura tworzona przez wyższych urzędników, przemysłowców, wojskowych i oficerów Guardia Civil. Spiritus movens hiszpańskiego zaangażowania w tę działalność był płk Jose Ignacio San Martin;

Turcja - występowała pod nazwą Departamentu Wojny Specjalnej; prawdopodobnie (już pod inną nazwą) istniała jeszcze na początku lat 90.;

w 1955:

Austria - o nazwie Pilger, organizowane były przez osoby wywodzące się ze środowiska socjaldemokratów i związkowców, przy wsparciu ze strony kierownictwa Heeresnachrichtenamt und Abwehramt.

szczurzy ślad: określenie uśpionej agentury izrael. wywiadu, uplasowanej po II wojnie świat, w skupiskach żydowskich w Europie Wsch., zwłaszcza w Rosji i na Ukrainie. Wykorzystywana była m.in. do przerzutu ros. Żydów przez Polskę do Izraela i innych państw zachodnich. Na terenie Polski wykorzystywana m.in. do monitorowania poczynań przedstawicielstw politycznych i grup terrorystów z krajów arabskich (głównie Palestyńczyków), traktujących Polskę jako bazę swych działań politycznych i organizacyjnych.

szpiegomania: wyolbrzymiona obawa przed destrukcyjnym działaniem szpiegów, dywersantów i sabotażystów obcego państwa. Może być naturalną reakcją na zagrożenie zbrojną agresją ze strony innego państwa. Ale może być też sztucznie kreowaną i podsycaną przez rząd danego kraju lub jego propagandowe agendy psychozą celem wytworzenia większej czujności społeczeństwa wobec istniejącego zagrożenia (szpiegomania pasywna) lub stworzeniem niechęci czy wręcz wrogości wobec innego państwa dla uzyskania społecznego poparcia i akceptacji dla zamierzonych działań agresywnych (szpiegomania aktywna). Często atmosfera szpiegomanii jest świadomie wywoływana przez służby specjalne jakiegoś kraju, by stworzyć wrażenie zagrożenia bezpieczeństwa państwa większego niż faktyczne, a zatem uzasadnić dalsze istnienie, rozbudowę, a przede wszystkim zwiększenie nakładów na ich działalność. Natomiast urojona, obsesyjna szpiegomania oficera wywiadu lub agenta to mania prześladowcza, efekt zawodowej deformacji lub kryzysu w sferze jego psychiki.

szpiegostwo gospodarcze: (ang. economic espionage, ros, ekonomiczeskij szpionaż) organizowane lub podejmowane, w imieniu i na rzecz obcego państwa (prowadzone przez oficjalne służby specjalne tego państwa zwać się będzie wywiadem gospodarczym) lub wielkiej firmy, wszelkie tajne i pozaprawne (nielegalne) działania wymierzone w agendy rządowe (ministerstwa, organy planistyczne itp.) lub instytucje o charakterze gospodarczym (np. biura konstrukcyjne, instytuty naukowo-badawcze, różne zakłady i firmy produkcyjne itp.) oraz osoby funkcjonujące w tej sferze działań innego kraju, m.in. w celu:

trucizny: (ang. poisons, toxins, franc. poisons, ros. jady) wszelkie substancje, które po przedostaniu się do organizmu człowieka wywołują zaburzenia w jego czynnościach lub powodują śmierć. Trucizny mogą być pochodzenia organicznego (roślinne, zwierzęce) i nieorganicznego (związki chemiczne). Ilość trucizny niezbędnej do spowodowania widocznych objawów to dawka. Określa ona stosunek wagi trucizny do wagi ciała, przy czym zwykle oblicza się jej ilość na kilogram wagi człowieka. Dawki stosowane w lecznictwie zwane są dawkami leczniczymi (dosis therapeutica), wywołujące wyraźne objawy zatrucia - dawkami trującymi (dosis toxica), a powodujące zejście śmiertelne - dawkami śmiertelnymi (dosis letalis).

watykańskie służby specjalne: jedne z najbardziej utajnionych, i jak uważa wielu ekspertów, najskuteczniejszych służb świata. Stolica Apostolska oficjalnie zaprzecza, iż posiada takie instytucje, jednak autorzy wielu publikacji na ten temat przytaczają dane wskazujące, że Watykan posiada (lub posiadał w przeszłości) aparat zajmujący się sprawami bezpieczeństwa.

Organem o charakterze quasi-słuźby specjalnej jest też Vigilanza Vaticano, Strażnicy Watykanu, zwany też Głównym Urzędem Czujności, w ramach którego działa utw. III 1999 swoista służba bezpieczeństwa Corpo della Vigilanza, kier.: Giovanni Baptista Re, Pedro López Quintana i Gianni Danzi, zajmująca się m.in. zapewnieniem bezpieczeństwa papieża, ochroną pomieszczeń watykańskich przed podsłuchami i innymi podobnymi przedsięwzięciami.

werbunek pod obcą flagą: (ang. false flag, ros. czużoj flag) term. oper. jedno z najważniejszych, ryzykownych działań pracy operacyjnej; pozyskanie do współpracy obywatela obcego kraju przez werbownika, występującego pod legendą przedstawiciela służby wywiadowczej (lub instytucji bądź organizacji politycznej, gospodarczej, naukowej, społecznej czy religijnej) trzeciego kraju, wobec którego werbowany nie ma oporów moralnych, ideologicznych, politycznych czy patriotycznych, bądź wykorzystującego negatywne emocje werbowanego wobec państwa, do działań przeciwko któremu namawia.

Werwolf: (niem.) Wilkołak; niem. organizacja dywersyjno-sabotażowa utw. jesienią 1944 przez Reichssicherheitshauptamt i NSDAP. Rekrutowała się z członków aparatu policyjnego, partyjnego, SS, Hitlerjugend i innych ugrupowań nazistowskich, którzy mieli prowadzić akcje zbrojne i sabotażowe na terenach III Rzeszy opanowanych przez wojska alianckie. Zasady funkcjonowania W. opracował szef Fremde Heere Ost gen. Reinhard Gehlen, wzorując się na organizacji podziemnych struktur polskiej Armii Krajowej. Dowódcą, liczącej ok. 3-4 tys. członków organizacji, został SS-Obergruppenfuhrer Hans A. Prutzmann (w V 1945 dostał się do niewoli bryt. i popełnił samobójstwo). Jednostką podstawową W. była grupa licząca 7-10 osób, tworzyły one organizacje gminne, a te powiatowe. Początkowo działały na terenach wyzwolonych przez wojska amer., a od I 1945 tylko na kierunku wschodnim, głównie na polskich Ziemiach Odzyskanych. Oprócz akcji sabotażowych członkowie W. gromadzili broń, organizowali tajne radiostacje, przenikali do tworzącej się na wyzwalanych terenach administracji i uruchamianych zakładów, terrorem (skrytobójcze mordy) podtrzymywali opór ludności niem. stosując taktykę "spalonej ziemi". Ostatnie grupy W. przetrwały na ziemiach polskich do końca lat 40. XX w.

wiarygodne wyparcie się: (ang. plausible deniability) term. polit.-wyw. eufemistyczny termin powstały w latach 50. XX w. w USA i stosowany przy tajnych operacjach realizowanych przez Central Intelligence Agency na terenie innego państwa. Pozwala wysokiemu urzędnikowi państwowemu, np. prezydentowi, wyprzeć się podjętych kontrowersyjnych decyzji przez stwierdzenie, iż nie był o planowanym działaniu oficjalnie poinformowany lub nie wydawał żadnych wiążących dyspozycji w danej sprawie. Ma zastosowanie np. w przypadku wygłaszania publicznego dementi. Taki wybieg daje decydentowi wygodną podstawę odcięcia się od realizatorów (zwłaszcza w przypadku fiaska operacji) oraz ponoszenia politycznej odpowiedzialności.

Wierchnoje: miejscowość w Rosji, leżąca około 200 km na płd.-wsch. od Kazania, siedziba specjalnego tajnego szpiegowskiego ośrodka byłego Komitieta gosudastwiennoj biezopasnosti, w którym młode dziewczyny i młodzi mężczyźni byli szkoleni w technikach wykorzystywanych potem w operacjach seksszpiegowskich. Zakwaterowani we wspólnych sypialniach, korzystali ze wspólnych łazienek, by "uwolnić się" od wszelkich zahamowań i skrępowania wobec płci przeciwnej. Uczono ich, jak dać partnerowi czy partnerce maksimum zadowolenia, jak stosować i znajdować przyjemność w każdej możliwej odmianie, nawet perwersyjnej, aktu płciowego.

wilderness of mirrors: (ang.) dosł. dziki gąszcz luster; metaforyczne określenie, zaczerpnięte przez byłego szefa kontrwywiadu CIA Jamesa J. Angletona z poezji Thomasa S. Eliota, które miało być jego eufemistycznym synonimem działań o charakterze kontrwywiadowczym. Posłużył się nim, by wyrazić zawiłość i pokrętność radzieckiej polityki zagranicznej ściśle powiązanej z działaniami służb wywiadu i kontrwywiadu.

wojna psychologiczna: (ang. psychological warfare, franc. guerre psychologique, niem. psychologische Kriegsfuhrung, ros. psichołogiczeskaja wojna) term, polit.-wyw. termin międzynarodowy rozpowszechniony po II wojnie świat, (w latach międzywojennych nazywana "wojną nerwów"); jeden z istotnych elementów zimnej wojny. Jest skuteczną metodą walki politycznej i niemilitarną formą interwencji w wewnętrzne sprawy innego kraju za sprawą dywersji ideologicznej, tym efektywniejszą, im mniej bywa dostrzegalna i nie wywołuje reakcji obronnych.

W. p. to kompleks przedsięwzięć podejmowanych i prowadzonych przez wyspecjalizowane organy jakiegoś państwa (istotną rolę w inicjowaniu odgrywają służby wywiadowcze, np. przez mobilizację agentów wpływu), w ramach których stosują różne psychologiczne, polityczne, wojskowe czy handlowo-finansowe formy oddziaływania na społeczeństwo i/lub siły zbrojne innego państwa dla osiągnięcia politycznych, ale też militarnych celów. To system sposobów i metod planowego, zmasowanego propagandowego oddziaływania - głównie za pomocą mass mediów, książek i broszur pisanych przez współpracujących ze s.s. autorów, ulotek czy plakatów (także rozpowszechnianych plotek i mitów) - na idee, poglądy, moralność, postawę społeczną i polityczną określonych grup lub całego społeczeństwa przeciwnika (czyli manipulacja, tj. wpływanie na nieuświadamianą zmianę kierunków myślenia i działań) w celu spowodowania pożądanych przemian ideologiczno-psychologicznych i doprowadzenia do napięć w stosunkach z jakimś państwem, osłabienia istniejącego w nim układu sił politycznych, często zmiany władzy lub spowodowania korzystnych dla inicjatora decyzji w innych dziedzinach. Dla ich realizacji stosowane są odpowiednie techniki przekazu i chwyty socjotechniczne, aby dostosować przekaz do chłonności intelektualnej odbiorcy, jego pozycji i prezentowanych stereotypów myślowych. Powolne oddziaływanie daje najlepsze skutki, gdyż systematycznie drąży świadomość odbiorcy, na którego jest nastawiona. Wspomniane mass media są w takich przypadkach pośrednikami w procesie uwiarygodniania takich informacji. W tym aspekcie niektórzy eksperci nazywają w.p. - wojną informacyjną.

wtórnik: term. oper. w pionie nielegałów służby wywiadu osoba, która z uwagi na szereg uwarunkowań kwalifikuje się i zostaje wykorzystana (zwłaszcza jej dane życiorysowe i ew. oryginalne dokumenty) do podstawienia w jej miejsce kadrowego pracownika wywiadu lub agenta. Wtórnikiem może być krajowiec lub cudzoziemiec zmarły, zaginiony lub przetrzymywany przez daną służbę, na ogół nieświadomy, do jakich celów jego dane i dokumenty zostały wykorzystane. "Zastępca", o ile zostanie dobrze przygotowany do nowej roli, nawet po znalezieniu się w dawnym środowisku wtórnika (rodzina, koledzy, znajomi) powinien być uznany za osobę, w którą się wcielił.

wywiad parapsychologiczny: (ang. parapsychological intelligence, ros. parapsichołogiczeskaja razwiedka) niewyjaśnione w sposób naukowy zjawiska paranormalne, które próbowano wykorzystywać, a które mogą w przyszłości stać się nowymi sposobami prowadzenia wywiadu i uzyskiwania informacji. Zjawiska takie obejmują nie tylko postrzeganie pozazmysłowe (ang. extra-sensory perception [ESP]), psychokinezę (uszkadzanie na odległość przedmiotów siłą woli lub myśli) czy manipulowanie mózgiem (metoda rejestrowania fal mózgowych, ich stymulowania i oddziaływania na nie dla uzyskania pożądanych reakcji człowieka w ramach tzw. mindcontrol, kontroli umysłów), hipnozę na odległość, ale także inne rodzaje parapsychologicznych doświadczeń i eksperymentów, aż do wojny psychologicznej.

Zakonu Kawalerów Maltańskich wywiad: zgodnie z prawem międzynarodowym ZKM posiada status niezależnego, (najmniejszego na świecie) suwerennego państwa (wydaje własne paszporty, posiada ambasadorów w kilkudziesięciu krajach). Siedziba główna Zakonu (na statusie eksterytorialności) mieści się w Palazzo Malta przy Via Condetti w Rzymie. Liczy około 10 tys. członków, w tym niemal 3 tys. Włochów i ponad 1 tys. Amerykanów (często osób ze świata polityki, mediów, finansów czy narodowych służb specjalnych). Zarządza siecią szpitali na całym świecie, niesie pomoc w czasie klęsk żywiołowych, zakłada nowe szpitale i leprozoria. Z racji charakteru posług ma doskonałe warunki do prowadzenia działalności wywiadowczej, angażując się w przedsięwzięcia zgodne z interesami Stolicy Apostolskiej (do niedawna była to obrona wolnego świata przed komunizmem). Wywiad Zakonu działa w sposób nieformalny, dzięki kontaktom swych członków; nie pozostawia żadnych dokumentów, dowodów i śladów działania - liczą się jedynie efekty. Dlatego brak jest konkretnego potwierdzenia istnienia tej służby wywiadowczej, jednak wiele symptomów wskazuje na jej istnienie i funkcjonowanie.

Wiadomo, iż utrzymuje bliskie stosunki z watykańskimi służbami specjalnymi. Uważa się, że ZKM był jednym z głównych pośredników wymiany informacji między Watykanem a Central Intelligence Agency. W 1946 James J. Angleton, były szef rezydentury Office of Strategic Services, a potem CIA w Rzymie, później kierownik pionu kontrwywiadu CIA, otrzymał odznaczenie od Zakonu za działalność kontrwywiadowczą. Takie samo odznaczenie dostał Luigi Gedda, kierownik Akcji Katolickiej, łącznik między CIA a przyszłym papieżem Pawłem VI. W 1948 Zakon przyznał też swe najwyższe odznaczenie Wielki Krzyż Zasługi gen. Reinhardowi Gehlenowi, b. szefowi Fremde Heeres Ost i twórcy wywiadu zachodnioniemieckiego Bundesnachrkhtendienst. Działalność wywiadowczą Zakonu ułatwiała znajomość z wysokimi amerykańskimi prominentami, kawalerami Zakonu. Najbardziej wpływowym był kard. Francis Spellman z Nowego Jorku, który pracował dla CIA w Gwatemali. Niektórzy dyrektorzy CIA byli jednocześnie kawalerami maltańskimi, jak np. John McCone, William Casey czy William Colby. Rycerzami są także Alexandre de Marenches, b. szef wywiadu franc. Service de Documentation Exterieure et de Contre-Espionnage, szefowie wł. wojskowych s.s. generałowie: Giovanni de Lorenzo, b. szef Servizio Informazioni Forze Armata i Giovanni Allavena, b. szef Servizio Informazioni Difesa czy Giuseppe Santovito. były komendant Servizio per le Informazioni e la Sicurezza Militare.

* JAN LARECKI "WIELKI LEKSYKON SŁUŻB SPECJALNYCH ŚWIATA. Organizacje wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznych świata, terminologia profesjonalna i żargon operacyjny", 2007