Znak - kwiecień 2008

Tadeusz Markiel

Zagłada domu Trinczerów

Przez kilkadziesiąt lat czekałem, aż odejdą uczestnicy tamtych zdarzeń, aby móc opowiedzieć tragiczną historię Żydów gniewczyńskich z uwzględnieniem ich punktu widzenia - podstawić ludziom lustro, aby mogli się w nim przeglądnąć. Upominam się o tych bezbronnych ludzi!

Z rzeczywistością nie można się spierać. Można żyć albo w kłamstwie, albo przyjąć prawdę i wyjść jej naprzeciw. Historię losu żydowskich współobywateli, którzy zginęli pośród swoich, musimy poznać do końca.

(Jan T. Gross, Strach)

Zła wiadomość nadeszła dla kilku polskich rodzin wyznania mojżeszowego, zamieszkałych w dużej, kilkutysięcznej wsi o nazwie Gniewczyna w gminie Tryńcza, powiat Przeworsk, ówczesnego województwa lwowskiego, a obecnie podkarpackiego. W dniu wybuchu wojny pewien starszy rolnik (który mógł w ten sposób wyrażać typowe poglądy mieszkańców wsi) na pytanie, co będzie, gdy przyjdą tu Niemcy, odpowiedział: "Hitler zrobi porządek z Żydami". Była to złowieszcza zapowiedź losu małej, jednoprocentowej mniejszości etnicznej w Gniewczynie. Losu Trinczerów, Semków, Majerów, Jankielów, Kielmonów, Fajbów, Lejzorów, Lejbów i Majerków.

Słowo o Gniewczynie

W owym czasie społeczność Gniewczyny nie była powszechnie wykształcona, bo dopiero od dwudziestu lat (to znaczy od odzyskania przez Polskę niepodległości) objęto dzieci i młodzież powszechnym obowiązkiem nauki. Z pokolenia dziadków tylko nieliczni umieli czytać i pisać, z pokolenia ojców - co drugi. Jednak choć cała młodzież była już piśmienna, to tylko nieliczni, co dziesiąty z nich, byli przygotowani do dalszej nauki w szkołach średnich; młodzi po ukończeniu klasy czwartej z reguły porzucali naukę - byli potrzebni do opieki nad młodszym rodzeństwem i do pracy na roli. Tak więc dzieci rozpoczynające naukę tworzyły zwykle dwa oddziały, zaś do ostatniej, siódmej klasy dochodziły zazwyczaj trzy osoby - byli to chłopcy z majętnych rodzin.

Większość mieszkańców wsi cierpiała biedę, jadano z jednej miski, niektórzy na własny użytek międlili konopie i tkali płótno na koszule, jeden z gospodarzy nawet w zimie boso woził nawóz na pole. Biedne kobiety chodziły do oddalonego o trzy kilometry lasu po suche konary i nosiły na plecach ciężkie paki tego opału - pamiętam ich spocone i zaczerwienione z wysiłku i od palącego słońca twarze.

Małorolni gospodarze odpracowywali wynajem konia. Z tego powodu pracowali nie mniej od zamożnych, którzy mieli konia/konie z wozem i rolniczym osprzętem. Posiadanie jednego konia wyznaczało przynależność do tak zwanej klasy średniej, dwu - do klasy zamożnych gospodarzy, tak zwanych kmieci. Pewien małorolny, poczciwy i niezwykle pracowity ojciec rodziny całe życie odkładał ciężko zarobiony grosz na zakup konia. Kupił już wóz i uprząż, zachował nawet za węgłem obory świńskie ucho ze słoniną do natłuszczania skórzanej uprzęży, ale nie zdążył kupić upragnionego konia i wejść do klasy średniej - wcześniej dopadła go starość i choroba.

Do miastowych, urzędników, policji, kolejarzy, nauczycieli odnoszono się z zazdrością i niechęcią. Trzeba to zrozumieć: chłopi - pracując od świtu do wieczora we dworze - zarabiali złotówkę za dniówkę, podczas gdy urzędnicy cywilni i mundurowi zarabiali krocie, kilka setek miesięcznie. Do tego chłop we dworze i żołnierz w wojsku "brali po pysku". Gdy mój ojciec, służąc w wojsku w Tarnopolu, spóźnił się jeden dzień z urlopu, to sierżant zawodowy, zanim wysłuchał usprawiedliwienia, wymierzył mu tęgi policzek.

We wsi były tylko dwa rodzinne warsztaty pracy: duży, murowany, napędzany silnikiem spalinowym młyn Jagiełów i prosta, siłą mięśni obsługiwana olejarnia Ficków. Niektóre rodziny w poszukiwaniu chleba przenosiły się na wschód, gdzie kombatantom wojny z 1920 roku sprzedawano tanio urodzajną ziemię z parcelacji niektórych majątków.

Co do opinii na temat gniewczyńskiej parafii, najdosadniej wyraził się (na przełomie XIX i XX wieku) ówczesny proboszcz, ks. Jan Biega, który narzekał na "obrzydliwy nałóg głupoty, dzikości i gniewu u ludzi". "W każdej sprawie, choćby najzbawienniejszej, najpożyteczniejszej, najprostszej, muszą członkowie tej gminy i prawie zawsze jedni i ci sami, nie mając oświeconego rozumu i nie chcący przyjąć od nikogo ani oświecenia, ani rady, gniew czynić - to ich żywioł, ich ideał. To dowód namacalny i źródło, początek, przyczyna nazwy gminy miejscowej Gniewczyna" [Zob. B. Szajner, Dzieje oświaty w Gniewczynie w latach 1945-1990, maszynopis pracy licencjackiej w posiadaniu autora.].

Takie narzekanie miało się nijak do zniewolonego ciężką pracą chłopa i jego żony, obarczonych gromadą głodnych, obdartych i chorujących, wiecznie zasmarkanych dzieci, gnieżdżących się wraz z pokoleniem dziadków przez całą zimę w jednej, ciasnej izbie-kuchni, w najczęściej starych, osiadłych na ziemi i zagrzybionych domach.

Pamiętam naszych niedalekich sąsiadów - rodzinę Czerwonków. Mieli dwanaścioro dzieci. W zimie młodsze spały we czworo na jednym łóżku, chorowite bądź przeziębione - na piecu, na warstwie ciepłego, suszącego się ziarna, dziadkowie na ławach, na przypiecku, starsze dzieci na podłodze, na przynoszonej do izby, co wieczora, świeżej warstwie słomy. Żaden z domowników nie miał pracy zarobkowej, emerytury ani renty. Popularnym napojem była kawa z przypalanego w domu jęczmienia; z braku nafty do lampy przyświecano sobie szczapami wciśniętymi w szczelinę między cegłami pieca. I to właśnie oni stali się pogorzelcami. Pożar strawił im dom i obory. Wieś nie była społecznie zorganizowana, nie potrafiła im pomóc. Musieli sami, z zaświadczeniem od proboszcza, wędrować nawet po okolicznych wioskach z prośbą o wspomożenie.

Brak ziemi i związana z tym bieda, ciężka praca, ciasnota i brak nadziei na lepsze jutro sprawiały, że większość ludzi czuła się pokrzywdzona i wydziedziczona przez los, a przez to gniewna, szukająca winnych za swoje ciężkie życie. Nie mając warunków do rozwoju, nie mieli poczucia patriotyzmu, bo nie mieli powodu do dumy z przynależności do wolnej Polski. Ich ojczyzną była, jak za zaborów, polszczyzna i ojcowizna - jeśli mieli szczęście ją odziedziczyć.

W Gniewczynie mieszkało zaledwie kilka rodzin żydowskich. Na pierwszy rzut oka Żydzi nie wyróżniali się niczym szczególnym: przez lata spędzone tutaj schłopieli, ubierali się więc, zachowywali i mówili po swojsku, tak jak ich katoliccy sąsiedzi. Jeśli więc była w mieszkańcach wsi jakaś niechęć do Żydów to nie wynikała ona z odmienności wyglądu i języka ani z różnic majątkowych. Żydzi z Gniewczyny byli bowiem biedni.

Pamiętam, że między tymi dwiema grupami ludności kwitł handel. Chrześcijańscy chłopi sprzedawali swoim żydowskim sąsiadom nadwyżki mleka, sera, masła, drobiu, kaszy czy ziemniaków. Kupowali za to od nich wełniane, kolorowe chustki na głowę, zwane dobytkami, i grube chusty z frędzlami - na plecy. Składali też pojedyncze zamówienia na inne części garderoby i sprzęty gospodarstwa domowego, po które Żydzi jeździli aż do Rzeszowa, przy czym połowę trasy pokonywali zwykle pieszo - żeby było taniej. Żadna z żydowskich rodzin nie miała zresztą zaprzęgu. Nigdy jednak się nie zdarzyło się, żeby Żydzi żebrali albo coś ukradli.

Skąd zatem w Gniewczynie niechęć do Żydów? Odpowiedź jest prosta: uruchamiała ją religia. Owa niechęć płynęła z ambony, malarstwa religijnego, obyczajów... Kiedyś do domu babci, Marii Kulpy, przyszli kolędnicy. Wśród nich był zgarbiony, pejsaty, karykaturalnie ubrany Judasz z pielgrzymim kosturem i workiem na pieniądze u pasa, wiadomo - Żyd. Pamiętam, jak przedobra ciocia Stasia wysunęła z miotły witkę brzozową i podając mi, wówczas siedmiolatkowi, powiedziała: "Bij tym Żyda po garbie na plecach, będziesz miał zasługę przed Panem Jezusem". Bałem się, bo jakże to tak, bić dorosłego, który ma w dodatku kij w ręku. Ale ciocia dalej mnie zachęcała: "No idź, bij, nic ci nie zrobi". Odważyłem się w końcu uderzyć i, o dziwo, Żyd się nie rozłościł, nie zdzielił mnie kijem. No cóż, dla ludzi we wsi każdy człowiek był stworzeniem Bożym, tylko nie Żyd!

Dzieciaki dla zabawy rzucały łajnem w okna żydowskich domów. Gdybyż tylko to! Kobiety, które z oddalonego o trzy kilometry lasu dźwigały suche konary na opał, opowiedziały mi kiedyś o "przygodzie", jaka spotkała starego Żyda niosącego taki ciężar. Młodzież pasąca bydło na pastwisku podeszła doń cicho, od tyłu, i podpaliła dźwigane przez niego i powiązane konary. Żyd wpadł w panikę, bo nie mógł się uwolnić od płonącego brzemienia. Biedak opalił włosy, uległ poparzeniom, ale winowajców nie spotkała żadna kara.

Ani w domu, ani w szkole, ani w kościele nie uczono nas, że trzeba szanować także żydowskich sąsiadów. A oni zachowywali się tak, jakby przepraszali, że żyją. Zatem wyżywano się na nich, bezkarnie wyśmiewano, a słowa "Żyd", "Żydówka", "żydowski bachor" funkcjonowały jako obelga. Do dobrych żartów należało, przy okazji świniobicia, poczęstować żydowskie dziecko kawałkiem kiełbasy czy kaszanki, dobrze wiedząc, że ich żydowscy rodzice przestrzegają koszerności. "Mame - mówiło żydowskie dziecko po powrocie od sąsiadów - Konik Wojtek dał nam krupki z workiem, aj waj, jakie to dobre było". Chcąc Żydom dokuczyć, używano wobec nich pozdrowienia: "Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus". Żydzi nie obrażali się, odpowiadali na to: "Niech będzie pochwalony Bóg Wszechmogący". Była w nich duma z biblijnej historii i wierności Jedynemu Bogu. Była w nich nieznana nam, chrześcijanom, wiara, że są narodem wybranym, któremu Wiekuisty objawił drogę życia. Dziś myślę, że to właśnie owa duma i wiara chroniła ich godność przed motłochem!

Wierzący Żydzi nawet pod groźbą utraty życia nie wypierali się swojej religii. Wyjątkiem było zauroczenie i miłość. W dwóch pięknych córkach Majerów zakochali się dwaj młodzieńcy z Gniewczyny: Jan Strama, technik, i Jan Szozda, kolejarz. Pierwsza - Rachela/Teresa Strama - doczekała się trójki udanych dzieci; pozostała we wsi, ale przeżyła tu piekło, była nieustannie szantażowana przez najbardziej zdegenerowanego z miejscowych mafiosów, który do końca wojny groził jej i dzieciom denuncjacją przed okupantem. Druga - Bronia - wyszła za Jana Szozdę dopiero po wyzwoleniu, w roku 1944. Podczas okupacji ukrywała się z pomocą narzeczonego w coraz to innych miejscach - najdłużej u Bajów, za rzeką, przy moście. Po wojnie obie siostry wreszcie odetchnęły od zmory lęku przed sąsiadami i przed okupantem. Bronia nie musiała zmieniać wiary, dostała szansę na ślub cywilny z Janem Szozdą. Osiedlili się w powiecie łańcuckim, z dala od znanych jej osobiście gniewczyńskich antysemitów.

Na strychu u babci, Marii Kulpy, znalazłem kiedyś stare (z 1926 roku) katolickie pismo, które tylko w tytule było katolickie, ale w treści - antysemickie, ostro antysemickie. Przeczytałem w nim taką oto pieśń-modlitwę:

Boże! Coś Polskę przez tak liczne wieki
Bronił od Szwedów, Turków i Tatarów,
Coś ją wyzwolił z niemieckiej opieki
I na proch starłeś kajzerów i carów,
Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:
Polskę od żydów racz wyzwolić, Panie!

Żyd nasze miasta i wsie zawojował,
Handel i przemysł zabrał w swoje ręce,
Nawet uczelnie wyższe opanował
I kraj pogrążył w ubóstwie, w udręce;
Przed Twe ołtarze...

Żyd sieje bezwstyd i ludność rozpaja,
Karczmy i domy rozpusty otwiera,
Bolszewizm szczepi, Polaków rozdwaja,
Mienie i zdrowie, i rozum odbiera;
Przed Twe ołtarze...

Boże Wszechmogący i Ty Panno Święta,
Korony Polskiej Przeczysta Królowo!
Polska chce zrzucić te ohydne pęta,
Chce być naprawdę wolną, narodową,
Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:
Polskę od Żydów racz wyzwolić, Panie!

Znalazłem tam również artykuł pod tytułem Żyd:

[Żyd] porzucił własną ziemię, jął się włóczęgostwa z postanowieniem życia na cudzy koszt. Jak wesz, pluskwa, szarańcza, zarazek tyfusu, bakcyl cholery i dżumy... Zażądał równouprawnienia i "tolerancji", [czyli] poddania się świata chrześcijańskiego żydowskiej nawale, i abdykuj, chrześcijaninie - wyrzekaj się wiary, narodowości, ziemi, nieba - oddaj, coś nagromadził - spal Pismo święte, obal Papiestwo, przebuduj kościoły na synagogi, zapuść pejsy, włóż "cecele" i pójdź na żydowskiego parobka... całe legje zdrajców własnego kraju, duszami i mózgiem zaprzedanych judaizmowi, dziesiątkami lat popełniają nieustającą zbrodnię zaprzaństwa narodowego... Całe to zbiegowisko opryszków najgorszego gatunku wyciska na masach narodowych odpowiednie piętno...

Minęło zaledwie szesnaście lat od druku owego pisemka, kiedy - 12 lutego 1942 roku - dwunastoletni, żydowski chłopiec z Krajna, Dawidek Rubinowicz przeczytał dopiero co rozlepione we wsi niemieckie ogłoszenie:

Żyd to oszust, jedyny twój wróg.
Stań, przeczytaj widzu miły,
Jak Cię żydy osaczyły,
Brudną wodę da do mleka,
Zamiast mięsa szczura sieka,
Rozczyn ciasta z robakami,
ugniatany jest nogami.

Dawidek zapisał w swoim pamiętniku: "gdy stróż [to ogłoszenie] przybijał, to akurat ludzie szli od śniegu, tak się śmieli, aż mnie głowa rozbolała z tej hańby, jaką Żydzi w dzisiejszych czasach przeżywają. Aby Bóg dał, żeby ta hańba czym prędzej się skończyła".

Wkrótce potem, 21 września tego samego 1942 roku, Niemcy załadowali do wagonów, na stacji Suchedniów, Dawidka wraz z rodzicami i pięcioma tysiącami innych Żydów z okolic Bodzentyna i wysłali do obozu zagłady. Do Treblinki pociąg przyjechał 22 września o godzinie 11 minut 24. Proces uśmiercania w komorach gazowych, łącznie ze stosowanym przez esesmanów kamuflażem, nie trwał długo... Dawidek i jego rodzice zginęli po dwudziestu minutach straszliwej, niewyobrażalnej męki duszenia się w komorze gazowej, gdzie sekunda daremnej walki o oddech oznaczała wieczność męki umierania wraz z najbliższymi.

Jeśli ktoś nie widzi związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy tamtym katolickim pismem a treścią hitlerowskiego ogłoszenia i losem bezbronnego, żydowskiego dziecka, to... ma "kamienne serce" i nie słucha Jezusa, Syna Dawidowego, i Jego żydowskich (!) błogosławieństw.

Dziewiątego dnia po wybuchu wojny Przeworsk zajęli Niemcy. Nadszedł czas lęku, śmiertelnego niebezpieczeństwa dla społeczności żydowskiej. Trzy dni później spłonęła zabytkowa synagoga. 27 września przyjechał do Przeworska 3. oddział operacyjny SD pod dowództwem dr. Halselberga, który przeprowadził akcję wysiedlenia Żydów z Przeworska za San, na teren radzieckiej strefy wpływów. 1 470 osób, w tym 505 mężczyzn, 553 kobiety i 412 dzieci, musiało w ciągu doby opuścić miasto (informację tę podaję za wstępem do Dzienniczka Basi Rosenberg [Zob. Dzienniczek Basi Rosenberg (Przeworsk 1938-39), Przeworsk 1997, s. 8.], czternastoletniej uczennicy Szkoły Handlowej w Przeworsku).

Z Przeworska do Sieniawy, za San, jest około 25 kilometrów. Żydzi rozpaczliwie potrzebowali wozów. Płacili nawet dziesięciokrotnie więcej niż przed wojną. Zwiedzieli się o tym chłopi z okolicznych wiosek. Także z Gniewczyny wyruszyło do Przeworska na zarobek co najmniej kilka, a może nawet kilkanaście furmanek. Żydzi wyjeżdżali w pośpiechu, w atmosferze pełnej lamentu i płaczu. Wykorzystali to wozacy, żądając z góry zapłaty za przewóz. Po tej akcji dwaj furmani z Gniewczyny - dwudziestolatek, który wypożyczył konie od zamożnego sąsiada, i czterdziestolatek, który miał własne konie, a dwa i pół roku później wszedł do bandyckiej spółki pomagającej Niemcom w pogromie żydowskich sąsiadów - przechwalali się swoim sprytem: podwozili rodzinę żydowską tylko na czwartą część drogi do Sieniawy, do lasu przed wsią Jagiełła. Tu zatrzymywali konie i grożąc batem i klnąc, przepędzali swych pasażerów z wozu.

Bezwstydni, pozbawieni sumienia, hańbiący przykazanie miłości bliźniego, za nic mieli tragedię ludzi, pisk dzieci, płacz kobiet i lament mężczyzn. Nie bali się, mieli oparcie w niemieckiej policji i przyzwolenie społeczne na prześladowanie Żydów, mieli także pod ręką siekierę... Potem boczną drogą wracali pędem do Przeworska z ofertą następnej usługi. Obracali tak po trzy razy w pierwszym dniu wysiedlenia i raz w następnym. To był dopiero geszeft, szwindel, podejrzany interes - podręczne słowa antysemitów rzucane w starozakonnych pod byle pretekstem, a chętnie wprowadzane w czyn przez nas, nowozakonnych.

Na razie rodziny żydowskie na wsi pozostawiono we względnym spokoju, ale do czasu! Tylko żarty w stosunku do Żydów stawały się coraz bardziej okrutne. Po wojnie słyszałem od szkolnych kolegów z odległej miejscowości, że kiedyś, wracając w niedzielę z kościoła, spotkali żydowskiego chłopca na łące. Przywiązali go do dziko rosnącej gruszy, zdjęli spodnie i podprowadzili pasącą się w pobliżu kozę, aby ssała jego ciuraka. Opowiadając o tym, jak chłopiec wył z bólu, pokładali się ze śmiechu.

Póki co, panowały stare lęki i strachy przed oskarżeniem o mord rytualny: Żydzi śmiertelnie bali się wieści o zaginięciu czyjegoś dziecka, które mogło się utopić w Mleczce czy Wisłoku lub zabłądzić w lesie, ponieważ to na nich mogłoby paść oskarżenie.

Żydowskie rodziny z niepokojem oczekiwały świąt wielkanocnych, kiedy to młodzież miała zwyczaj wieszania, w pierwszych dniach Wielkiego Tygodnia, naturalnej wielkości kukły Judasza na wysokim wiązie przed oknami Trinczerów mieszkających najbliżej kościoła. Ubiór tej kukły pochodził ze skradzionej wcześniej żydowskim biedakom odświętnej garderoby. Wisiało to na pośmiewisko i hańbę Żydom rzekomo winnym śmierci Chrystusa. Zwyczaj ten zarzucono dopiero w 1941 roku. W tym czasie Żydzi, bojąc się aktów napaści inspirowanych liturgią i kazaniami wielkopiątkowymi, wcześniej niż zwykle zamykali okiennice i nie wychodzili z domów.

Od początku okupacji Żydzi starali się nie rzucać w oczy. Handlowali po cichu tylko z ludźmi, którym ufali. Taki stan utrzymywał się do końca 1941 roku.

Wiosną roku następnego, gdy Niemcy przystąpili do tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (czytaj: wymordowania całego narodu żydowskiego), także miejscowi przystąpili do ostatecznej obławy na rodziny żydowskie, chociaż nie musieli tego robić. Nie było to trudne, bo od dwóch lat je "macali", czyli śledzili, gdzie się ukrywają. Coraz częściej dochodziło do napadów dla wyłudzenia pieniędzy. Gdy Żydzi zaczęli się na noc w domach barykadować, miejscowi podjeżdżali przed świtem pod upatrzony żydowski dom z sikawką strażacką, wspinali się na dach i wlewali wężem wodę przez komin, dopóki właściciel nie otworzył drzwi. Brali okup na alkohol i znikali, zanim ludzie wyszli z domów do pracy. Na podobne akcje wyjeżdżali także przed świtem do sąsiedniej wsi, Jagiełły, oddalonej o pięć kilometrów. Tam, przy dwu przydrożnych, małych stawach gnieździło się kilka rodzin żydowskich. O świcie podłączali wąż strażacki do stawu, wspinali się na dachy biednych domostw i robili potop u tych prześladowanych, spodziewających się najgorszego, biedaków. Żydowskie rodziny żyły teraz w przekonaniu o nieobliczalności katolickiego otoczenia, w poczuciu nie tylko zagrożenia zewnętrznego - ze strony okupanta, ale i wewnętrznego - ze strony sąsiadów. Odczuwali to jako sąsiedzką i zarazem polską zdradę. Bezradności, bólu, rozpaczy i lęku o przetrwanie rodzice nie potrafili ukryć przed dziećmi, które nieruchomiały, cichły, śledziły ich niespokojne twarze.

Czarna rozpacz ogarnęła rodziny żydowskie wiosną 1942 roku. Żydzi bali się przebywać w swoich domach, rozpierzchli się, gdzie kto mógł. Ukrywali się u zaufanych ludzi w przysiółkach na obrzeżach wsi, takich jak Poręby i Zawisłocze. Inni, ci bez małych dzieci, spali w oborach u zaufanych we wsi, a w dzień kryli się w zagajnikach, w wiklinie nadrzecznej bądź w starych przybudówkach do stodół. Dwie niepełne rodziny Semków i Lejzorów schroniły się w starym młynie blisko leśniczówki. Miejscowych chłopców penetrujących to miejsce, po ucieczce obu rodzin na stare wisłoczysko, obsiadły tysiące pcheł - oto warunki, w jakich gnieździli się ci ludzie.

Dwie młode dziewczyny przyjęła rodzina Skibów, mieszkająca za mostem na Mleczce, przy skrzyżowaniu dróg. Żona Lejzora uciekła wraz z małoletnim synem Herszem do swojej siostry w Chodaczowie. Tam zostali zastrzeleni. Troje osób próbowała przechować pewna gospodyni w Gniewczynie Trynieckiej, ale jej krewny naprowadził żandarmów i zastrzelili ich w lesie, po drodze do Wólki.

Trinczerowie, Lejba i Szangla, zgodzili się oddać najmłodsze dziecko, dziewczynkę o jasnych włosach i niebieskich oczach (odziedziczonych po ojcu - Lejbie), bezdzietnemu małżeństwu Łabuzów. Dziecko przebywało już z nimi przez pewien czas, do pamiętnego maja 1942 roku, kiedy to miejscowi - w geście "łączenia rodzin" - dołączyli dziewczynkę do jej rodziców uwięzionych we własnym domu.

U Trinczerów

W maju 1942 roku, miejscowi - nazwijmy ich spółką gromadzkiej "elity" - mianowicie: szef Ochotniczej Straży Pożarnej (od sprzed wojny, z mandatu społecznego), aktywiści straży i zarazem najbliżsi sąsiedzi rodziny Trinczerów, sołtysi i ich pomocnicy, zwani pachołkami (ci z mandatu okupacyjnego), z obu części wsi - Łańcuckiej i Trynieckiej - oraz bezideowe skrzydło ruchu oporu urządzili obławę na miejscowe rodziny żydowskie, wyłapując większość dorosłych i dzieci. Wsadzili nieszczęśliwców na wozy, jak świnie i cielęta wiezione na jarmark, i dowieźli do domu Lejby i Szangli Trinczerów - w środku wsi, w bliskim sąsiedztwie kościoła i plebanii, niedaleko szkoły. Wszyscy zostali uwięzieni w ciemnej komorze, bez okna, tylko z lufcikiem wentylacyjnym. Pozbawienie ich wolności wróżyło najgorsze. Podobnie jak esesmani w Oświęcimiu, strażnicy zastosowali kamuflaż, łudzili więźniów, że pozostawią ich przy życiu, jeśli ci oddadzą pieniądze, złoto i powierzone zaufanym ludziom ubrania, buty i inne rzeczy i jeśli dzieci nie będą płakać, a dorośli nie będą stawiać oporu. To sprawiło, że nieszczęśliwcy przeszli od szoku po obławie i uwięzieniu do nadziei, że Wszechmogący odmieni ich los. Nie wiedzieli, że wyrok na nich już zapadł, że po gwałtach i torturach będą patrzeć na śmierć swoich dzieci.

Miejscowi, spółka gromadzkiej "elity", którą dziś nazwalibyśmy mafią, rekrutowali się z ówczesnej wiejskiej klasy średniej. Reprezentowali władzę administracyjną i dysponowali siłą fizyczną, w tym nielegalną bronią. Ich funkcje wzajemnie się uzupełniały. Mieli szerokie pole dla korupcji (m.in. ustalanie wysokości kontyngentów dla poszczególnych gospodarstw oraz sporządzanie list na wywózkę do przymusowej pracy w Niemczech) i niepohamowaną ochotę na pohulanie.

Najaktywniejszy, najbardziej zdemoralizowany i okrutny był szef miejscowej, kilkunastoosobowej Ochotniczej Straży Pożarnej. Brał on także udział w pogromie dziesięciu rodzin żydowskich w sąsiedniej wsi Jagiełła.

Biedacy, nawet gdyby chcieli, nie mieli dostępu do mafijnej spółki, a członkowie zamożnych i zacnych rodzin, nie chcieli do niej należeć z szacunku do samych siebie.

Nikt we wsi "nie podskoczył" tym gangsterom z obawy przed zawyżeniem kontyngentu, wywózką, a nawet śmiercią. Niestety, ideowe skrzydło Armii Krajowej reprezentowane przez miejscowych studentów nie przyjęło na siebie roli obrońcy żydowskich sąsiadów. Na nieszczęście dla nich pomiędzy mafijną spółką a AK ustalił się pewien stan równowagi sił, niepisana zasada niewchodzenia sobie nawzajem w drogę.

W maju 1942 roku, w domu Trinczerów, mroczne emocje okrutnych wieśniaków, zainspirowanych nazistowskim programem zagłady narodu żydowskiego oraz klimatem religijnego antysemityzmu i społecznego przyzwolenia na poniżanie Żydów, sięgnęły zenitu. Za dnia przepędzali nieszczęśników do izby i pilnowali ich pod bronią, bo tłumiąca dźwięki i pozbawiona okien komora potrzebna była do gwałtów i tortur. Złamano uwięzionym ich poczucie godności i pohańbiono człowieczeństwo: kobiety przeprowadzano z izby do komory, uspokajając ich mężów, że tylko na przesłuchanie, podczas gdy w rzeczywistości gwałcono je pojedynczo i zbiorowo, mężczyzn torturowano w celu wskazania, gdzie ukryli części garderoby i pieniądze. Kuchnia między tymi pomieszczeniami służyła za dyżurkę, gdzie miejscowi się zbierali, naradzali, pili wódkę. Kilku bossów mafijnej spółki decydowało o torturach i gwałtach - kto, kiedy i kogo - oraz o tym kiedy te rodziny wydać hitlerowcom na śmierć, aby nie stały się w przyszłości świadkami oskarżenia.

Na razie miejscowym najbardziej zależało na milczeniu ofiar w obawie, aby jakieś kobiety, szczególnie ich żony, nie usłyszały płaczu i krzyków. Ciekawskich i litościwych informowano, że taki jest rozkaz gestapo. Uwięzienie rodziców razem z dziećmi gwarantowało milczenie ofiar. Gwałcone kobiety nie chciały krzyczeć, aby nie straszyć przede wszystkim własnych dzieci, a mężczyźni krzyczeć nie mogli, bo podczas tortur robiono im mostek na stołku, kneblowano usta i wlewano wodę do nosa. Oprawców z obu części Gniewczyny - Łańcuckiej i Trynieckiej - mogło być do dziesięciu. Do dziś nie wiem, dlaczego na areszt wybrano dom Trinczerów, w środku wsi, tuż przy drodze, w sąsiedztwie plebanii, wikarówki, organistówki i kościoła, niedaleko szkoły, zamiast na obrzeżu i w oddaleniu od drogi. Może zadecydowała o tym dostępność uczęszczanego przez ludzi miejsca oraz poczucie zupełnej bezkarności i fakt, że dwu albo trzech z dziesięciu bandytów było sąsiadami tego domu.

Dobrzy ludzie we wsi nie byli zorganizowani, nie inwestowali energii w sprawy gromady, swoje opinie wypowiadali tylko za zamkniętymi drzwiami. Mieli dość swoich kłopotów z wykarmieniem dzieci, z chorobami, z brakiem odzieży, opału i światła. Byli od wieków przyzwyczajeni, że władza we wsi należy do "pana, wójta i plebana". Byli skażeni myśleniem niewolników. Wielu pamiętało jeszcze czasy, kiedy pan miał prawo ich uwięzić, ekonom - bić "po pysku", proboszcz - rzucać na nich z ambony klątwę, a wójt mógł samowolnie wyznaczać poborowych. Ludzie nie chcieli się społecznie angażować, zamykali oczy i zatykali uszy na zło, które nie dotykało ich bezpośrednio.

W domu Trinczerów, który teraz stał się więzieniem, najczęściej gwałcone były dwie młode i ładne kobiety: Szangla, żona właściciela domu Lejby, matka trójki małych dzieci, oraz córka Lejzora z Trynieckiej, żona mieszkańca Jarosławia - też Szangla, matka dwojga małych dzieci. Właśnie tej drugiej Szangli udało się wyrwać z rąk miejscowych w chwili przeprowadzania jej do komory na seans gwałtu.

Wybiegła za płot na przeciwną stronę drogi, potem doliną ku ławie na Mleczce, za ławą - w górę rzeki, nadbrzeżną, mało uczęszczaną ścieżką wzdłuż rzadko rozstawionych domów. Biegła jak oszalała, mając nadzieję, że zdoła się oderwać od goniącego ją prześladowcy. Zdołała dopaść najbliższej stodoły Musiałów, przy której był wychodek - tu się skryła. Ale prześladowca nie zgubił ofiary. Wyciągnął ją stamtąd za włosy. Próbowała go przekupić, ofiarując złoty łańcuszek zaszyty w ubraniu. Szlochała, błagała, znali się, jak wszyscy we wsi - był jej rówieśnikiem. Ponury spryciarz nie dał się jednak ubłagać. Wczepił się łapą w jej włosy i dowlókł ją z powrotem. Ludzie udawali, że tego nie widzą...

Szangla miała nadzieję sprowadzić ratunek dla dwójki swoich dzieci. Może chciała paść na kolana przed proboszczem lub wikarym i prosić o pomoc? Nigdy się tego nie dowiemy. Możemy tylko przypuszczać, że chciała postąpić tak jak jej babcia Semkowa, dzień później, kiedy to, skoro świt, przybiegła pod kościół przed pierwszą mszą i klęcząc u drzwi, czekała na chwilę, kiedy ksiądz i pierwsi staruszkowie będą wchodzić do kościoła. Wyciągała do nich z płaczem ręce, prosząc o ratunek dla córki i wnucząt. Bezskutecznie... I zaraz musiała uciekać, bo zaczynał się ruch we wsi. Do kościoła nie mogła wejść z obawy, aby nie oskarżono jej o profanację hostii.

Kiedy po domach poszła wieść, że miejscowi uwięzili żydowskie rodziny w domu Lejby Trinczera, natychmiast tam pobiegłem. Z ciekawości i ze współczucia. Miałem dwanaście lat.

Drzwi wejściowe były lekko uchylone. Nie zdziwiło mnie to. Wszedłem śmiało do sionki, bo często tu bywałem jako goniec w sprawach handlowych. Kuchenka na wprost otwarta. W swojej naiwności usiadłem na ławie naprzeciw otwartych drzwi głównych i drugich, kuchennych. Tak się robiło w oczekiwaniu na właściciela.

Zaskoczyły mnie jakieś jęki. Kobiece. Stłumione, płaczliwe. Wciąż od nowa. Rozróżniałem coś, co brzmiało jak "juuuze... juuuze... juuuze..." i tak kilkanaście razy. W miarę, jak to się powtarzało, wzrastał we mnie niepokój. Ktoś umiera w komorze po lewej? Te odgłosy były tak przytłumione, że nie mogły być słyszane w izbie po mojej stronie prawej, gdzie przetrzymywano pozostałych, w tym dzieci. Wtedy nie mogłem się domyśleć, że ktoś pod bronią pilnował śmiertelnie przerażone ofiary w izbie, a inni gwałcili zbiorowo kobietę w komorze.

Nagle, jak spod ziemi, zjawił się przede mną mężczyzna wysoki, dobrze zbudowany, ale nie miejscowy, tylko sprzymierzeniec miejscowych, który dopiero co opuścił kuchnię, wyszedł za dom za potrzebą (tam był wychodek) i właśnie wrócił. Przypadł do mnie, zasyczał ze złością: "co tu robisz?", chwycił za kołnierz, szarpnął ku wyjściu i wykopał za próg domu.

Zgłupiałem, zdumiony i przestraszony zarówno gwałtowną reakcją, jak i tłumionym sykiem tego strażnika "domu umarłych". Skąd ta agresja, a równocześnie dbałość o zachowanie ciszy? Bo tu była cisza, jak w ostatnim kręgu piekła Dantego. Matki, gwałcone, tłumiły płacz i jęk, chcąc chronić swoje dzieci; gwałcicielom właśnie o to chodziło, kiedy wypełniali ponury, złowróżbny rozkaz Hitlera przed atakiem na Polskę: "...bądźcie bezlitośni, nasza przewaga daje nam do tego prawo".

W międzyczasie pachołkowie sołtysów, z Łańcuckiej i Trynieckiej części Gniewczyny, krążyli po wsi i na podstawie zeznań wymuszonych torturami odbierali zimowe odzienia zostawione na przechowanie u zaufanych ludzi, grożąc - w razie odmowy - że zjawi się u nich gestapo. Tak było u litościwej Marii z Kulpów:

- Pochwalony, nima Jantka?

- Na wieki, zaraz przyjdzie.

- Eh, pilno mi...

- A co tam znowu?

- Eee, nic, ja tylko po te żydowskie łachy...

- Jakie łachy? U nas nima żadnych...

- Są, Marynka, są, ty se przypomnij...

- Sumiennie wam mówię, że nima!

- Lejba zeznał, że u ciebie...

- Niech se Lejba przyjdzie sam!

- Oddaj płaszcz zimowy i kapelusz!

- Sumienia ni macie?

- Ja na służbie, jak nie, to przyjdzie gestapo...

- A żeby was... zaczekajcie... a co z dzieciętami Lejby?

- Ja nic nie wiem.

- Oj, sumienia nie mają, nie mają...

Gdy miejscowi, ojcowie rodzin i pobożni katolicy, nasycili się gwałceniem kobiet, gdy wszystko zrabowali, a ich ofiary - dzieci, matki i ojcowie, osłabieni płaczem, bólem, panicznym strachem, ciemnością, bezsennością, pragnieniem i głodem - były na samym dnie nieludzkiej rozpaczy, wydali je hitlerowcom, aby pozbyć się świadków. Drugiego dnia, późnym wieczorem, z kolejowej budki telefonicznej powiadomiono policję okupanta w powiatowym mieście Jarosławiu, że "uzbierało się dużo Żydów, aż osiemnaście"...

Trzeciego dnia przyjechało przed południem czterech żandarmów w hełmach i z karabinami. Dwaj mówili po niemiecku, pozostali po rosyjsku. Najpierw zasiedli do przypochlebnego posiłku, pachnącej kiełbasy, świeżo upieczonego chleba i alkoholu. Potem spisali personalia ofiar potrzebne do meldunku i kazali wyprowadzić Żydów przed dom. Wyszli, ustawiając się półkolem, jak wilcze stado, w głębi podwórka, a miejscowi wypychali ofiary z komory na zewnątrz domu. Trinczerów, Lejbę, Szanglę i trójkę ich dzieci, wypchnięto jako pierwszych. Oni jeszcze nie wiedzieli, że ich dom za chwilę stanie się miejscem mordu. Na razie ustawili się z boku podwórka, od strony drogi, i przygarniali dzieci między siebie. Lejba zasłaniał je własnym ciałem, a był wysoki, barczysty.

Teraz wszystko nabrało przyspieszenia. Pełen lęku i wzruszenia, widzę gest mordercy wskazujący karabinem, nie ręką, na Trinczerów, a potem na środek placu, słyszę warknięcie mogące oznaczać "twarzą do ziemi", nie takie wyraźne i głośne, lecz przytłumione, może z odruchu wstydu ze sposobu prowadzenia wojny w Polsce, a może z obawy, aby nie wywołać przedwczesnej paniki wśród ofiar.

Lejba poderwał się pierwszy, jakby w nadziei, że ofiarą ze swego życia rozmiękczy serca morderców, uratuje rodzinę. Był boso, w starej koszuli i połatanych kalesonach. Tyle tylko pozostawili jemu i reszcie ofiar gniewczyńscy sąsiedzi. Przecież buty i łachy nie będą już Żydom potrzebne, tłumaczyli sobie. Lejba poprawiał opadające kalesony. Niezawiązane sznurki u nogawek plątały się u nóg. Zrobił krok do przodu, do środka placu, i już się pochylił, gdy kolbą karabinu odrzucił go hitlerowski morderca i lufą wskazał na dzieci.

Do dziś pojąć nie mogę, jak mogło się to stać, że starszy chłopiec bez sprzeciwu zrobił parę kroków, ukląkł, pochylił się, podparł rączkami i przywarł buzią do udeptanego podwórka w miejscu, gdzie wskazywał wylot lufy karabinu. Spokojnie, jakby przystępował do Pierwszej Komunii...

Padł strzał od stojących nieco z boku, po lewej stronie od chłopca, umundurowanych, mówiących po rosyjsku, a może po ukraińsku żandarmów. Wstrząsnęła się główka dziecka, jakby chciało gwałtownie czemuś zaprzeczyć i zabarwiły się włosy czerwoną plamą. Wciąż widzę skamieniałe, zmienione przerażeniem twarze matki i ojca, szeroko otwarte, znieruchomiałe oczy wpatrzone w swoje dziecko.

Po strzale nastąpiła śmiertelna cisza, jakby jakieś straszne łapy potwora ścisnęły za gardła i odebrały rodzicom i dzieciom jęk rozpaczy. Ani krzyku, ani wołania o pomoc. Nawet mordercom odebrało mowę, bo tylko lufą karabinu wskazywali kolejne dziecko i miejsce na ziemi. Teraz młodszy idzie za ruchem lufy karabinu. Kładzie się buzią do piachu, obok brata. Jeszcze dobrze rączek nie ułożył przy buzi, gdy gruchnął strzał.

I po raz trzeci lufa karabinu wskazuje najmłodsze dziecko, dziewczynkę jasnowłosą z niebieskimi oczami, i potem miejsce na ziemi. (To właśnie ją zamierzało wziąć, jako córkę, bezdzietne katolickie małżeństwo mieszkające naprzeciw domu Trinczerów; sęk w tym, że bezdzietny należał do mafii. Nie wiadomo, ze strachu, nakazu, czy na złość żonie, oddał dziecko uwięzionym rodzicom. A może z dobrej woli, bo po morderstwie narzekał u znajomych, że jednemu z Żydów musiał pięć litrów wody wlewać do żołądka, zanim ten przyznał się do ukrytych rzeczy). Niemcy lubią porządek, dzieci mają się nawet przed śmiercią równo układać, jak rzeczy przed snem. I znów: wstrząśnięcie główką i zabarwiły się krwią jasne włosy dziewczynki. Nagle jej braciszek, jakby obudzony grzmotem strzału, uniósł głowę i zdążył jeszcze podeprzeć się raczkami, gdy gruchnął w niego drugi, celniejszy strzał. Główka aż podskoczyła, oderwało się pół czaszki i trysnęło biało-czerwoną posoką mózgu i krwi.

To właśnie wtedy panika zalała mi umysł. Fala współczucia dla dzieci, które znałem, i żalu do świata za tę zbrodnię zdawały się strącać mnie w przepaść rozpaczy i bezradności. Nie wytrzymałem tego napięcia, zerwałem się z ziemi, spośród pokrzyw, zza węgłów przyległej stodółki i uciekałem jak oszalały z uczuciem, że nie udzielając pomocy, zdradzam ich, moich przyjaciół, i siebie samego - pozostawiłem ich sam na sam z umieraniem, ze śmiercią.

Nie wiem, czy rodzicom pękło wówczas serce, zanim położyli się twarzą do ziemi obok stygnących dzieci, nie widziałem śmierci pozostałych piętnastu osób, pośród których były także dzieci Szangli, córki Lejzora, tej, która wcześniej podjęła próbę ucieczki.

Do dziś nie przestaję myśleć o tym, że Trinczerowie nie mogli nawet pożegnać swoich dzieci czekających w kolejce na śmierć.

Po pogromie Żydów w domu Trinczerów zostały tylko niedobitki: ci, którzy uciekli do krewnych w sąsiedniej wsi, jak żona Lejzora z najmłodszym synem Herszem, oraz ci, którzy chwilowo zdołali się wymknąć z rąk miejscowej mafii, jak Nuchym, syn Lejzorów, następnie ojciec rodziny - Lejba "drugi", którego nazwiska nie pamiętam, jeszcze mały Abramek z ojcem Fajbą, i na koniec Gołda, jedyna, nie licząc dwóch córek Majerków, osoba uratowana dzięki pomocy kilku zainteresowanych jej urodą mężczyzn.

Los Nuchyma

Z Lejzorami (nie pamiętam, imię to czy nazwisko) była inna historia. Mieszkali z dorosłymi już synami, Chaimem i Nuchymem, z zamężną (z mieszkańcem Jarosławia) córką Szanglą i jej dwójką dzieci oraz z małoletnim synem Herszem na obrzeżu wsi, od strony międzyrzecza Mleczki i Wisłoka, czyli od strony tzw. kątów. Tragiczny los Szangli i jej dzieci dopełnił się w maju 1942 roku w domu zagłady u Trinczerów. To właśnie ona podjęła nieudaną próbę ucieczki. Żona Lejzora (jej imienia nie pamiętam) uciekła wraz z Herszem do siostry, do sąsiedniego Chodaczowa, gdzie mieszkały trzy żydowskie rodziny Szlomów, Kopelów i Mordków.

Ojciec tej ostatniej rodziny uratował się, uciekając za San. Ich nieletni syn Szmulek wybrał się do sąsiedniej Wólki Małkowej do zaprzyjaźnionego domu. Ktoś na niego doniósł i zatrzymała go stacjonująca przy moście kolejowym nad Wisłokiem niemiecka policja. Na ratunek przybiegła matka chłopca wraz z nieletnią córką Ryfką i błagała na kolanach o litość. Oprawcy wyprowadzili całą trójkę do pobliskich dołów i zastrzelili. Wcześniej matkę zmuszono do kopania grobu.

Nieszczęsną żonę Lejzora z Gniewczyny, która usiłowała wraz z Herszem przetrwać jakiś czas u siostry w Chodaczowie - zapewne u Szlomów - "wymacali" miejscowi i wystawili tej samej placówce policji. Rozstrzelano Lejzorową z małoletnim Herszem wraz z rodziną siostry, z wyjątkiem Szlomy, którego - jako zdolnego do ciężkiej pracy - skierowano do obozu przy ówczesnym Werk Stalowa Wola, gdzie we wrześniu 1942 roku zwieziono 1 160 Żydów. Blisko tysiąc poniosło śmierć z wycieńczenia (jednym z uratowanych był Henryk Vogler, który po wojnie został znanym pisarzem).

Strata rodziny, ciężka praca w stalowni, głód i bicie załamały Szlomę. Popełnił samobójstwo, skacząc do ogromnej kadzi z roztopionym żelazem.

Powróćmy jednak do historii rodziny Lejzora, z której chwilowo uratował się tylko Nuchym. Wciąż zmieniał miejsce ukrycia. Ktoś życzliwy musiał mu pomagać, skoro uchował się tak długo - do jesieni 1942, a może nawet do wiosny lub lata roku 1943. Jednak nie wytrzymał, załamał się... Wyszedł na drogę lekko ubrany, z odkrytą głową. Wyraźnie wychudzony. Nie rozglądał się, szedł powoli, z godnością, jakby podjął ważną dla siebie decyzję.

Właśnie zagrał z Wszechmogącym w kości, o życie: niech go ktoś uratuje albo zabije, bo dłużej nie zniesie tego nieludzkiego świata. Wyruszył z okolicy Hyczuwek i szedł w kierunku domu Trinczerów, gdzie zginęli niedawno także jego bliscy. Przegrał ten zakład z Bogiem! Gdy dochodził do "domu umarłych", wyszedł z sąsiedniego domu na drogę jeden z mafijnej spółki, niemłody już, ale i niestary, wesołek wsiowy i lekkoduch, hiena. Zwęszył człowieka, który się poddał. Podszedł, wziął go za rękaw, aby zaklepać sobie prawo do niego, do schedy po nim, i poszedł z nim w tym samym kierunku, do budynku pobliskiej szkoły, gdzie była komendantura niemieckiej jednostki wojskowej. Minęli wikarówkę, plebanię i skręcili w lewo do szkoły.

Na ganku szkoły stał żołnierz niemiecki na warcie. Ludzka hiena powiedziała, wskazując na Nuchyma: Jude. Kolaborant został odprawiony z niczym, bo Nuchym nic nie miał przy sobie, z ostatnich już łachów i butów nie wypadało go obdzierać.

Nuchym był więziony w szkolnej klasie, na parterze po prawej, w klasie wtedy pustej, bez ławek i sprzętów. Znałem dobrze ten budynek sprzed wojny, a i później zdarzało się, że tam zaglądałem. Takich jak ja, małoletnich, żołnierze stąd nie przepędzali. Pewnego razu - rok wcześniej, gdy szkoła była wypełniona żołnierzami w ramach koncentracji przed atakiem na Związek Radziecki, wszedłem z ciekawości na szkolny korytarz i przystanąłem przed otwartymi drzwiami do klasy na parterze, po lewej. Na podłodze leżało około 30 materacy, równo w szeregach i rzędach, a ściany do wysokości górnej linii okien pokryte były kolorowymi malowidłami roześmianych, półnagich tancerek. A zatem i teraz, pomimo żołnierza na warcie, podszedłem do okna, wspiąłem się jakoś na palce i zobaczyłem Nuchyma. Chodził wyprostowany jak żołnierz tam i z powrotem wzdłuż przeciwległej do okien ściany. Dziwne, że nie usiłował się zbliżać do okna. Mógł je otworzyć nawet w dzień, mógł wyskoczyć i uciec. A on nic, tylko splatał cały czas dłonie, jakby chciał je rozgrzać, i poruszał rytmicznie, powoli ustami, jakby wymawiał wciąż od nowa jedno i to samo słowo. Może to było imię jego ukochanej? Może to była Jentl? Nie rozglądał się, patrzył przed siebie, raz w jedną, a z nawrotem - w drugą ścianę. Jego postawa, ruch i zapatrzony gdzieś przed siebie wzrok mówiły, że się już pogodził, że nie oczekuje od świata niczego, żadnej pomocy, nawet współczucia. Tylko nerwowo splatane dłonie obwieszczały, że nie znajduje dla siebie miejsca na tym oszalałym z nienawiści świecie. Bo jest zupełnie sam, bez najbliższych, bez ukochanej, bez matki, ojca, siostry, braci i przyjaciół. Ten widok był tak przejmujący, spokój tak krzyczący rozpaczą, że serce miękło z żalu. Odszedłem ze spuszczoną głową, pełen przygnębienia i bezradności. Poza współczuciem nie dorosłem do działania. Byłem przeświadczony, że świat należy do ludzi złych i silnych, którym wolno niszczyć słabych i dobrych, takich jak Nuchym.

On nie prześpi tej nocy, może już ostatniej w swoim krótkim życiu. Będzie kroczył aż do wieczora i całą noc, setki, a może i tysiące razy przemierzy swą ostatnią drogę od ściany do ściany, samotny w pustej sali i samotny pośród ludzi, sparaliżowany lękiem, że odbiorą mu to, co mu zostało: wspomnienie bliskich. I nie będzie się modlił, jak jego przodkowie w chwili śmierci, słowami Psalmu: "Choćbym nawet szedł ciemną doliną, zła się nie ulęknę, bo Ty jesteś ze mną". On już wie, że Go tu nie ma, że właśnie teraz idzie sam jeden, samotnie, ciemną doliną śmierci i lęka się zła, bo nie ma przy nim nikogo. Może będzie zbierał kamyki jasnych, szczęśliwych chwil w swoim krótkim życiu i przywoływał wciąż od nowa najdroższe ze wszystkich imion, imię ukochanej: Jentl, z nadzieją, że to imię ocali Ich Świat, gdy on stanie przed mordercą.

Następnego dnia, rankiem, widzę, jak spod szkoły wyjeżdża na rowerze, w kierunku Przeworska, żołnierz niemiecki w hełmie, z karabinem przewieszonym przez plecy, a przed nim biegnie Nuchym.

Schneller, schneller... - powtarzał dobrotliwie Niemiec. Rosły i gruby blondyn na rowerze popędzał do szybszego biegu wymizerowanego, młodego człowieka.

Minęli mnie na wyciągnięcie ręki. Głowa odkryta, twarz szara, oczy nieobecne. Nie spojrzał na mnie, nie szukał współczucia, patrzył przed siebie w niemej rozpaczy, jak wczoraj, gdy był uwięziony w szkole. Biegł rytmicznie, ale z wysiłkiem, zapatrzony w siebie, jakby nie chciał zgubić żadnego z okruchów wspomnień ze świata swoich bliskich. Mógł uskoczyć nagle w bok, dopaść rogu najbliższej stodoły po drugiej stronie drogi, uciec, zanim Niemiec zszedłby z roweru i zdjął karabin. Ale nie był tym zainteresowany, już to przemyślał tysiące razy, odkąd nocował poza domem i potem, gdy został sam. Wiedział, że jeśli nie dopadnie go niemiecki żołdak, to dopadną go miejscowi kolaboranci.

Przepuściłem ich przed sobą na bezpieczną odległość i pobiegłem za nimi. Rozpaczliwa sytuacja Nuchyma wzruszała mnie do głębi, a obojętność mijanych ludzi, zwykle ciekawych, a nawet wścibskich, była dla mnie niepojęta. Biegnąc za nimi, niepokoiłem się, czy Nuchym, zagłodzony, niewyspany i jakby poza światem, zdoła w takim tempie przebiec siedem kilometrów do Przeworska. Za ostatnimi domami wsi zaczynały się pola. Zatrzymałem się. Przed następną wsią droga okrążała zakole starego, pełnego krzewów i drzew rzeczyska Mleczki.

Tu go zastrzelił żołnierz Wehrmachtu. Chrześcijanin, jak wszyscy Niemcy, zastrzelił niewinnego Polaka, wyznawcę religii żydowskiej doprowadzonego na śmierć przez innego Polaka, sąsiada, wyznawcę religii katolickiej.

Zabójstwo Lejby "drugiego"

Rodzina Lejby "drugiego" mieszkała na pograniczu Trynieckiej i Łańcuckiej części wsi, na tzw. Hyczuwkach. Mieli dwóch synów, z których jeden nazywał się Moniek. Z tej czteroosobowej rodziny z majowego pogromu uratował się tylko ojciec, Lejba, najpobożniejszy z gniewczyńskich Żydów. Jego dom był także domem modlitwy dla pozostałych rodzin. Mieszkający nieopodal jeden z trzech bossów miejscowej mafii wytropił Lejbę "drugiego" w prawym kącie ramion Mleczki i Wisłoka i zastrzelił go z nielegalnej broni tuż przy rosnących do dziś dwu, a może trzech topolach, które pamiętają tę zbrodnię.

Morderca obszukał zabitego, zabrał pieniądze i rzeczy osobiste, ściągnął buty z cholewami, a ciało zaciągnął na brzeg Wisłoka i zepchnął do wody.

Historia Abramka i jego ojca

A oto, co stało się z Fajbą i jego małoletnim synem Abramkiem. Mieszkali we wsi naprzeciw młyna Jagiełów, a może w kilkurodzinnym drewnianym domu na tzw. Błoniach? Nie wiem, co spotkało jego żonę. Na Fajbę z Abramkiem natknąłem się przypadkowo jesienią 1942 roku. Ukrywali się w dolinie dawnego koryta Mleczki, w obitym deskami jagielniku, przylegającym do ściany stodoły, od zewnętrznej strony gospodarstwa Drzystków, rodziny zacnej i majętnej. Miejsce to było zamaskowane sąsiedzkim dużym sadem Wosiów, leżało z dala nawet od drugorzędnej, piaszczystej drogi biegnącej wzdłuż wsi. Stąd można było w razie potrzeby uciec w dowolną stronę lub skryć się wśród drzew, krzewów, płotów czy za węgłami stodół i obór.

Ta sama dolina starorzecza, 200 metrów dalej, otaczała półkolem kościół. Można było tą doliną podejść pod sam kościół i plebanię. Plebania przed wojną i za okupacji, w czasach proboszcza ks. Stanisława Kułaka, była zasobna w żywność. Były tu dwa konie, cztery krowy, kilka świń i owiec, indyki, gęsi, kaczki i kury.

Mały Abramek i jego ojciec słyszeli codziennie odgłos sygnaturki wzywającej na poranne msze i wieczorne nieszpory i dzwon w południe. W niedziele i święta słyszeli także śpiewy kościelne, szczególnie podczas procesji. Nie słyszeli tylko czytań z żydowskiej Biblii ani różańca do Matki Jezusa, Żydówki z krwi i kości, tak jak Abramek i jego ojciec. Z kościoła pod wezwaniem świętego Mateusza - Żyda - wierni rozchodzili się do domu na śniadanie, obiad czy kolację, a inny Żyd, Abramek, ze słabo widzącym ojcem czekali wieczornego udoju od jednej chudej krówki u miłosiernej Marii z Kulpów. Z drugiej strony doliny był dom owej Marii z Kulpów Rachwałowej. Była bezdzietna, o sercu pielęgniarki z powołania. Jeszcze przed wojną wyróżniała się pomocą udzielaną wędrującym żebrakom. Ufali jej także Żydzi. To jej Lejba oddał na przechowanie zimowe odzienie. Później przez ponad rok, a może dłużej, żywiła dwa razie dziennie Abramka i jego ojca.

Pewnego jesiennego wieczoru przyszedłem po litr mleka z wieczornego udoju. W otwartym domu nie było nikogo. Jest przy dojeniu - pomyślałem. Ciocia Maria otwierała właśnie drzwi do obory, a przy niej stało dwoje jakichś biedaków. Stali nieruchomo, nie patrzyli w oczy. Byli jak zaszczuci.

Ojciec niski, drobny, zarośnięty. Chłopiec mały, mizerny, jeszcze dziecko. Obaj wychudzeni, ciemnej karnacji, o regularnych rysach, pociągłych twarzach. Wielkie podkrążone oczy, pokorne i żebrzące, tak jak ich twarze i cała postawa. Mimo zmroku, patrząc w świetle przenośnej lampy, zapamiętałem ich twarze. Nigdy ich nie zapomnę. Raz tylko podnieśli wzrok, właściwie powoli podnosili głowy, nieśmiało dotknęli mnie wzrokiem, potem już patrzyli tylko na siebie tymi swoimi smutnymi oczyma. Ojciec słabo widział, może to była choroba oczu, a może tylko tzw. kurza ślepota, z braku witamin - tego nie wiem.

Obie strony były zaskoczone tym spotkaniem. Ciocia szybko mi wyjaśniła, co i jak, i weszliśmy do obory. Za drzwiami, w rogu, leżała wysoka na łokieć, ubita sterta nawozu nakryta warstwą zmierzwionej słomy. Tu - jak się domyśliłem - miały spać w pozycji półleżącej te dwie bezgranicznie sobie oddane niewinne istoty. To miejsce miał przysłaniać postawiony pionowo, potężny, mocno związany snop wysokiej pszenicy. Podczas zimy mieli wprost z obory, po drabince, wejść otworem w suficie na strych i wciągnąć za sobą drabinkę. Wcześnie rano znów kubek mleka, kromka chleba i przejście na drugą stronę doliny pod tzw. przydach z jagielnikiem, na łaskę i niełaskę hołoty.

Straciłem ich z oczu na długo. Przetrwali do maja 1943, a może nawet 1944 roku. Może dzięki temu, że ojciec Abramka wskutek nędzy, głodu i stresu wyglądał jak dziadek. Chłopiec był pokorny i przestraszony. Ubrania mieli jak żebracy, żadnych rzeczy osobistych. Powinni byli przetrwać aż do wyzwolenia, ale... Być może obciążyło ich posiadanie domu, biednego, ale jednak domu, który mógł się miejscowym przydać.

Był początek czerwca, trawa na łąkach bujna jak nigdy. Stałem przy domu litościwej Marii z Kulpów, kiedy poszedł szum, że Niemcy zabrali z jagielnika, na nizinie dawnego koryta Mleczki, Abramka z ojcem czy - jak mówiono - niewidomym dziadkiem. Natychmiast pobiegłem boczną uliczką, aby spoza płotu mieć wgląd na dolinę. Od nory jagielnika oddalili się już na kilkadziesiąt kroków. Nie szli do najbliższej drogi, lecz kierowali się środkiem łąki w kierunku Przeworska. Dwaj żandarmi w hełmach z karabinami na ramieniu. Kilka kroków przed nimi Abramek i jego ojciec. Trzymali się za ręce. Z powodu nierówności i wysokiej trawy patrzyli pod nogi. Niemcy szli jak na spacer. Rozluźnieni i rozgadani, palili papierosy, jakby nigdy nic, jakby nie mieli złych zamiarów.

Naiwny, nie zadałem sobie pytania, dlaczego nie kierują się do najbliższej drogi, tylko idą poza zabudowaniami, łąkami. Ale ojciec małego Abramka miał powód do paniki. Za pięć minut dojdą do zadrzewionej doliny po pierwotnym, wijącym się meandrami, biegu rzeki. Szedłem za nimi, dopóki była szansa ukrycia się za drzewem. Zatrzymałem się na skraju odkrytej łąki. Odprowadzałem ich wzrokiem, przekonany, że dobroduszne zachowanie żandarmów nie wróży najgorszego, najwyżej zabiorą ich gdzieś daleko, do jakiegoś getta, myślałem.

Gdy dochodzili do kępy drzew w obniżeniu gruntu, Abramek nadal trzymał tatę za rękę. Ojciec był chyba świadom, że teraz są na krawędzi i otchłań może otworzyć się pod ich stopami... Kiedy serce zamierało mu z przerażenia, może zdążył jeszcze oddać dziecku mocniejszy uścisk dłoni, ostatnie przesłanie miłości, tu, na nieludzkiej ziemi, w czas ostateczny. Bo właśnie wtedy Niemcy, nie zatrzymując się, zdjęli karabiny z ramion, wycelowali, kiwnęli do siebie porozumiewawczo głowami i strzelili prawie równocześnie w tył głowy Abramka i jego taty.

To sąsiedzi im przygotowali ten los. Nawet stu niemieckich policjantów nie potrafiłoby odnaleźć tej kryjówki. To ktoś z miejscowych musiał ich doprowadzić w ten ślepy zakątek i wskazać dokładnie to miejsce. Zostali wydani na pewną śmierć po trzech latach nieludzkiego życia na gnoju, w głodzie, chłodzie i nieustannym lęku, w rozpaczy...

Mieszkającemu w pobliżu sołtysowi Niemcy polecili zakopać martwe ciała niewinnego Abramka i jego dzielnego ojca, na niepoświęconej ziemi, gdzie wieśniacy zakopują padłe zwierzęta. Sołtysowi ani jego pomocnikom nie przyszło nawet na myśl, aby zgodnie z ludzką tradycją i dobrym, chrześcijańskim obyczajem uszanować majestat śmierci i przenieść później, po cichu, ich ciała na cmentarz i oznaczyć groby. Nie zapomnieli tylko obszukać ich kieszeni i udeptać równo ziemię na Abramku i jego ojcu, aby zatrzeć ślady zbrodni.

Dramat Gołdy

Pozostała jeszcze rodzina Semków. Byli spokrewnieni z rodziną Lejzorów. Mieszkali na Hyczuwkach, obok domu Marii i Mateusza Dałomisów, u których znajdowali wsparcie.

Semkowie mieli dwu synów, których imion nie znam, i dwie córki. Jedna z nich, Gołda, była wyjątkowo piękna. Kochał się w niej niedaleki sąsiad, Jan Ryfa, starszy kawaler. Ukrył ją, nim ruszyło polowanie z nagonką w maju 1942 roku. Zgodziła się na to, bo traktował ją z szacunkiem. Semkowie zginęli najprawdopodobniej wszyscy, wraz z synami i drugą córką, podczas zagłady w domu Trinczerów.

Gołda z niejasnych dla mnie powodów musiała w pewnym momencie zmienić kryjówkę. Może miejscowi podejrzewali Jana i grozili mu denuncjacją, jeśli nie wyda im miejsca ukrycia dziewczyny?

Na szczęście wydarzyło się coś, co dało Gołdzie szansę na przeżycie. Córka jednego z niedalekich sąsiadów, Agnieszka Kozakówna, została wyznaczona przez sołtysa i zatwierdzona przez okupanta na wyjazd do przymusowej pracy do Niemiec. Rodzina usiłowała uchronić ją przed wywózką. Wtedy Jan Ryfa zaproponował im pewien układ: do Niemiec pojedzie Gołda, jeśli załatwią jej fałszywe dokumenty.

Te mogła wyprodukować sekcja AK w gminie Tryńcza. Sołtys Trynieckiej i jego pomocnik zgodzili się pośredniczyć. Rodzice nie byli na tyle zasobni, aby zmotywować pośredników i sekcję w Tryńczy do udzielenia pomocy. Jednak, gdy zobaczono piękną Gołdę, wszystko udało się załatwić. Pod wiadomymi warunkami. Gołda i zakochany Jan nie mieli odwrotu.

Gołda doczekała końca wojny w zachodniej strefie Niemiec. Wróciła na krótko, żeby sprzedać albo przekazać dom i jakiś tam skrawek roli Janowi. Wahała się, czy pozostać. Ale w powojennej Polsce nie było dobrego klimatu dla ocalonych z Zagłady Żydów. Strach ogarnął Gołdę - i wyjechała do dalekiej, półpustynnej ziemi Izraela, bez rodziny, bez pieniędzy i bez znajomości języka. Zdążyła jeszcze wysłać kilka paczek z owocami dla swego wybawcy. I umilkła. Nie wiem, co się z nią stało. Może zmagała z powracającymi, coraz cięższymi depresjami, prowadzącymi do choroby czy nawet samobójczej śmierci? A może zginęła w izraelskiej wojnie o niepodległość jako jedna z dwu tysięcy młodych ludzi, którzy ocaleli z Zagłady, a teraz dopełnili ofiary całopalnej - umarli za młody Izrael.

Pozostało po Gołdzie kilka znaczków pocztowych z Izraela. Tak mało i tak dużo zarazem. No, pozostały po zamordowanych rodzinach żydowskie domy, teraz już zasiedlone przez sąsiadów, gdzie długo po tym opukiwano ściany i zrywano podłogi, gdzie rozpruwano pierzyny, poduszki i kołnierze ubrań w poszukiwaniu ukrytych pieniędzy, złotych pierścionków i łańcuszków na szyję. Pozostał jeszcze przyodziewek, buty, dziecięce buciki i zabawki, bo niechby i nasze dzieci coś na tym skorzystały - myśleli sąsiedzi...

Niech więc rzeczy żydowskie twoja dłoń wyszpera (...)
Niech zaczną szukać cennych kamieni i złota
W kanapach, materacach, kołdrach i dywanach.
Chmury rozprutych poduszek i pierzyn
Do rąk im przylgną, w skrzydła zmienią ręce obie;
To krew moja pakuły z puchem zlepi świeżym...

(Zuzanna Ginczanka, Non omnis moriar)

Ocalić pamięć

Przez kilkadziesiąt lat czekałem, aż odejdą uczestniczy tamtych zdarzeń, aby móc opowiedzieć tragiczną historię Żydów gniewczyńskich z uwzględnieniem ich punktu widzenia - podstawić ludziom lustro, aby się mogli w nim przeglądnąć. Upominam się o tych bezbronnych ludzi! Boli mnie wyrosły z niskich pobudek i przesądów polski antysemityzm, boli brak solidarności z naszymi żydowskimi współobywatelami i sąsiadami, brak współczucia sąsiadom w ich straszliwym nieszczęściu. Nawet męczeństwo bezbronnych dzieci nie wstrząsnęło mieszkańcami wsi. Ich ból, rozpacz, lęk i zadana im najokrutniejsza śmierć nie wzbudziły w nas poczucia winy. Aby zminimalizować ewentualne poczucie winy, odebraliśmy ofiarom pamięć - nie ma ich grobów, choćby symbolicznych. Odebraliśmy im osobowość, nie wymawiamy imion ich dzieci, Salci, Aronka czy Abramka, ani imion ich rodziców, Racheli, Szangli, Lejby czy Hersza - mówimy "Żydzi", jakby to był tłum czy masa...

Zapomnienie to zagrożenie i zniewaga. Zapomnieć o zmarłych to tak, jakby ich po raz wtóry pogrzebać. O ile nikt z zabójców i ich wspólników nie ponosi winy za ich pierwszą śmierć, o tyle my ponosimy odpowiedzialność za drugą (Elie Wiesel).

Mimo upływu lat, gdziekolwiek jestem, widzę - pełen współczucia - pokorne maleństwa, kładące się kolejno, z buzią do ziemi, i rozstrzeliwane na oczach skamieniałych z przerażenia rodziców, Szangli i Lejby Trinczerów. Widzę przytulone do siebie, stygnące już, drobne ciała i zakrwawione, jasne dziecięce włosy...

Oczyma wyobraźni widzę Nuchyma, jak biegnie przed rowerzystą, prostym żołnierzem Wehrmachtu, który za parę chwil popełni mord na bezbronnym młodym człowieku, ostatnim już członku rodziny Lejzorów...

Widzę u drzwi obory błagające spojrzenia Abramka i jego ojca, widzę, jak idą po łące, w śmiertelnej ciszy, ku Zagładzie...

Ich żydowska rozpacz i lęk są moją rozpaczą i lękiem. Ciężar chrześcijańskiej winy i hańby jest moim ciężarem...

Wyrzucam sobie, że przez ostatnie lata ich męczeństwa nie pytałem o nich z nieufności do ludzi i bezradności, że nie podałem im kromki chleba, kubka wody, jabłka czy rzepy z pola, że nie wsparłem ich, kiedy siedzieli, przytuleni z zimna, na stercie nawozu w oborze ogrzewanej oddechem krowy, a gdy szli na pewną śmierć, nie odpokutowałem tego zaniedbania, nie poszedłem, ze strachu, z nimi w tamten wiosenny, słoneczny dzień, przez bujną zieleń łąki w cień drzew.

TADEUSZ MARKIEL, ur. w 1929 r. w Gniewczynie, absolwent Wojskowej Akademii Technicznej, inżynier, emerytowany podpułkownik WP.

Dariusz Libionka

ZAGŁADA DOMU TRINCZERÓW - REFLEKSJE HISTORYKA

Świadectwo spisane przez Tadeusza Markiela należy do najbardziej poruszających dokumentów autobiograficznych, z jakimi zetknąłem się, badając stosunki polsko-żydowskie, jakie istniały w okresie niemieckiej okupacji na polskiej prowincji.

Polskie wspomnienia dotyczące zbrodni na Żydach popełnianych przez Polaków są stosunkowo rzadkie. Dzieje się tak z wielu powodów. Truizmem jest przypomnienie, że w okresie PRL nie było ani klimatu do podejmowania tego tematu, ani możliwości ku temu. Od początku lat sześćdziesiątych koncentrowano się przede wszystkim na dokumentowaniu przypadków polskiej pomocy Żydom, którą starano się przedstawiać jako rozległą i bezinteresowną. A udział Polaków w zbrodniach na Żydach zwyczajnie pomijano lub w najlepszym razie uznawano za niewiele znaczące marginalia. Po roku 1989, pomimo zniknięcia ograniczeń cenzuralnych, pojawiły się trudności innej natury. Z uwagi na lepszy dostęp do archiwów niewątpliwemu poszerzeniu uległa nasza wiedza na temat stosunków polsko-żydowskich w okresie okupacji. Obok wspomnieniowych materiałów żydowskich dysponujemy dokumentacją Polskiego Państwa Podziemnego, archiwaliami administracji okupacyjnej, a także wykorzystywanymi w coraz większym stopniu powojennymi materiałami śledczymi i sądowymi powstałymi w pierwszych latach powojennych (tzw. sierpniówki). Znajdziemy wśród nich tysiące zeznań podejrzanych i świadków (w znakomitej większości polskich) oraz sentencje wyroków. Przekazy te są częstokroć podawane są w wątpliwość jako wymuszone, a pojawiające się w nich fakty negowane. Dlatego tak cenne są, niezależne od takiego czy innego kontekstu politycznego czy ideologicznego, świadectwa współczesne.

Jednak żyjący - coraz bardziej nieliczni - świadkowie tak bardzo odległych już w czasie wydarzeń najczęściej wybierają milczenie. Dzieje się tak z powodu lęku przed krytyczną reakcją nie tylko ze strony krewnych sprawców przestępstw na Żydach, którzy niejednokrotnie pielęgnują (często być może nawet w dobrej wierze) heroiczny obraz dziejów rodziny, lecz także ze strony całych lokalnych społeczności. Dotyczy to również byłych członków konspiracji niepodległościowej - oni także obawiają się niezrozumienia i odrzucenia, a przede wszystkim przykrości. Nie pomagają w tym historycy, uwikłani w taką czy inną politykę historyczną, obawiający się szargania świętości lub odpowiedniego, łatwego do przewidzenia, zaszufladkowania. Tym bardziej, że w ostatnich latach powróciła tendencja do uwypuklania polskiej pomocy Żydom. Do realizacji tego szeroko zakrojonego programu włączono szereg instytucji (w tym przede wszystkim IPN) i zaangażowano duże środki finansowe. W efekcie pojawiają się kolejne publikacje na temat rodziny Ulmów rozstrzelanej w marcu 1944 roku w ramach represji za przechowywanie Żydów [Zob. M. Szpytma, Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy, Warszawa-Kraków 2007.]. Nie neguję potrzeby takich działań w sferze badawczej i edukacyjnej. Trudno jednak zgodzić się na przechodzenie do porządku dziennego nad złożonym kontekstem historycznym. Bo Markowa, rodzinna wieś Ulmów, z której próbuje się czynić modelowy przykład na postawy Polaków wobec Zagłady, położona jest kilkanaście kilometrów od Gniewczyny, w której stał dom Trinczerów. Świadectwo Tadeusza Markiela potraktować należy zatem jako apel o rozwagę w tworzeniu obrazu okupacyjnej rzeczywistości na użytek przyszłych pokoleń.

Śladów horroru, jaki rozegrał się w Gniewczynie Trynieckiej, poszukiwałem w dostępnych mi źródłach i opracowaniach. Miejscowość ta nie pojawia się w zbiorze tużpowojennych relacji zgromadzonych w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Również wśród prac nadesłanych na konkurs pamiętnikarski "Moja wieś w czasie okupacji", rozpisany w marcu 1948 roku przez Instytut Prasy "Czytelnik", nie znalazłem żadnych materiałów na jej temat. Z powiatu przeworskiego nadesłano jedenaście tekstów, z których trzy opublikowano ze skrótami. Niektóre z nich czynione były wyraźnie pod presją cenzury. Na przykład w pamiętniku mieszkańca nieodległej od Gniewczyny wsi Gać redaktorom udało się przemycić informację o pominięciu fragmentu dotyczącego losu czterech rodzin żydowskich [Zob. Wieś polska 1939-1948. Materiały konkursowe, oprac. K. Kersten, T. Szarota, t. III, Warszawa 1970, s. 466.]. Jednak, jak można wnosić z lektury opublikowanych materiałów i regestów tych, które nie weszły do tomu, odniesienia do losu Żydów były w nadesłanych relacjach wyjątkowo nieliczne.

Bardziej interesujący jest zapis, jaki znalazł się w Rejestrze miejsc i faktów zbrodni dokonanych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 wydanym przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Odnotowano tutaj, iż w Gniewczynie Trynieckiej w 1942 roku "żandarmi z Jarosławia zamordowali w domu Lejba Trinczera 16 Żydów" [Warszawa 1983, s. 29.]. Prawda to, ale przecież jakże niepełna. Nie jest to zresztą ani pierwsze, ani jedyne nagięcie rzeczywistości do potrzeb ideologicznych, jakiego dokonano, redagując rejestry. Mimo że nie podano dokładnej daty zdarzenia, ustalono 14 nazwisk ofiar. Warto je przypomnieć, gdyż relacja Tadeusza Markiela jest pod tym względem niekompletna: Adler Gitla (l. 38), Adler Józef (l. 12), Adler Nuchem (l. 8), Adler Szymche (l. 43), Adler Urszula (l. 10), małżeństwo Majerów z dwójką dzieci, Sandman Całka (l. 3), Sandman Lejzor (l. 1), Trinczer Scheinda (l. 30), Trinczer Lejb (l. 31), Trinczer Lizor (l. 1). Nieuwzględniona w tym zestawieniu dwójka to zapewne pozostałe dzieci Trinczerów. W tym samym wydawnictwie pojawił się również zapis o wymordowaniu 10 rodzin żydowskich w oddalonej 5 kilometrów od Gniewczyny wsi Jagiełła [Zob. tamże, s. 37.]. Brak tylko informacji o uczestnictwie w tej zbrodni członków Ochotniczej Straży Pożarnej.

Na kolejny ślad natknąłem się w klasycznej pracy Aliny Całej Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej. Wśród zarejestrowanych przez autorkę wywiadów znalazła się pozyskana w 1984 roku wypowiedź mieszkańca Gniewczyny Łańcuckiej. Wspomina on o dwóch kobietach z tej miejscowości ukrywających się w niej przed Niemcami. Jedna w koszmarnych okolicznościach przeżyła, a po wojnie wyszła za mąż za Polaka. Jej matka została zadenuncjowana, podobno przez zamiejscowe osoby, z którymi handlowała. Ta, która przeżyła, nie miała dokąd wrócić, bo "sąsiedzi rozkradli jej gospodarstwo". W wywiadach przeprowadzonych przez Alinę Całą w tej okolicy pojawiają się znane z relacji Markiela wątki: wiara w istnienie mordu rytualnego, nie tylko obojętność wobec losu Żydów, ale także zadowolenie z tego faktu, oraz przypadki denuncjacji Żydów przez Polaków [Zob. A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 1992, s. 43, 158-160.]. Autorka ze zdziwieniem odnotowała gotowość respondentów do opowiadania o pożyciu Polaków z Żydami, w tym do szczerości, jeśli chodzi o sprawy okupacyjne. Pojawia się też wspomnienie o jednej z ofiar z Gniewczyny: "Nuchema [w tekście: Nuchyma - D.L.] zabito w lesie (w czasie wojny); jest tam grób z krzyżykiem, który postawili ludzie... Na tym miejscu co grób, to nieraz widać światełka w nocy" [Tamże, s. 105.].

Wedle szacunków Elżbiety Rączy, historyczki z Rzeszowa, do zbrodni popełnianych przez Polaków wobec Żydów doszło co najmniej w 110 miejscowościach Rzeszowszczyzny [Zob. E. Rączy, Stosunki polsko-żydowskie w latach drugiej wojny światowej na Rzeszowszczyźnie, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939-1945. Studia i Materiały, Warszawa 2006, s. 909.]. Podstawę tych obliczeń stanowią materiały powojennych śledztw i procesów, a także relacje polskie i żydowskie. Dane te traktować należy jako robocze, jako że stanowią plon wstępnych zaledwie kwerend. W tym studium nie odnotowano zdarzeń, które rozegrały się w Gniewczynie Trynieckiej. Miejscowość ta nie jest również wzmiankowana w kolejnej przygotowywanej do druku pracy tej autorki na temat pomocy Żydom na Rzeszowszczyźnie [E. Rączy, Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej (książka ukaże się w tym roku w IPN). Dziękuję Autorce za udostępnienie tekstu.].

Ze wstępnych, dokonanych w ostatnich latach cząstkowych badań powstałych na podstawie analizy akt sądowych, można dokonać typologii przestępstw na Żydach, w których uczestniczyli miejscowi Polacy [Zob. np. A. Żbikowski, Krótka historia stosunków polsko-żydowskich we wsi Grądy Woniecko w roku 1941, w: Świat niepożegnany. Żydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej w XVIII-XX wieku, red. K. Jasiewicz, Warszawa 2004; A. Skibińska, J. Petelewicz, Udział Polaków w zbrodniach na Żydach: casus region świętokrzyski, "Zagłada Żydów. Studia i Materiały", t. 1, Warszawa 2005; D. Libionka, P. Reszka, Święto zmarłych w Rechcie, "Karta", 2005, nr 46.]. Najczęściej spotykaną formą współdziałania z Niemcami było uczestnictwo w obławach na Żydów organizowanych przez siły okupacyjne lub podejmowanych z własnej inicjatywy przez sformowane naprędce grupy gorliwców, doprowadzanie napotkanych Żydów na posterunki policji i żandarmerii, znęcanie się nad Żydami w celu wymuszenia informacji o majątku, rabunki mienia, donosy ujawniające miejsce pobytu Żydów. Rzadsze były morderstwa na ukrywających się Żydach. Ofiarami tych ostatnich padali zarówno pojedynczy Żydzi, niezależnie od wieku i płci, jak i całe rodziny. Niekiedy zabijali ci, którzy Żydów ukrywali.

Uczestnikami tych zdarzeń są z jednej strony policjanci "granatowi", członkowie Ochotniczych Straży Pożarnych, a wreszcie sołtysi. Wśród sprawców przestępstw nie brakuje też zwykłych mieszkańców wsi (rzadziej są to tropiciele Żydów), także członków różnych uzbrojonych grup, w tym członków konspiracji zbrojnej. Na obszarach wiejskich, na których zamieszkiwali Żydzi, spirala zbrodni rozpoczynała się z chwilą wydania przez Niemców rozkazów koncentracji Żydów przed wysłaniem do obozów zagłady. W niektórych przypadkach w działaniach tych, tak jak w Gniewczynie Trynieckiej, uczestniczyli wyłącznie Polacy, a Żydzi byli mordowani na miejscu.

Autor wspomnień wskazuje nie tylko na bieżące, ale również długofalowe przyczyny nienawiści do Żydów. Nie tylko pogłębiająca się, wywołana systemem okupacyjnym demoralizacja, ale również, a może przede wszystkim wpisany w kulturę ludową kod antyżydowski wzmacniany przez nauczanie Kościoła katolickiego. Również i ten aspekt problemu stanowi przedmiot badań etnograficznych, antropologicznych i historycznych.

Wiedza autorów cytowanego zapisu z wydawnictwa Głównej Komisji pochodziła z ankiety Okręgowej Komisji w Rzeszowie: "Represje na ludności żydowskiej" oraz akt Sądu Grodzkiego w Przeworsku i Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie. Materiałów sądowych nie udało się, jak dotychczas, odnaleźć, co jest jednak - jak się wydaje - kwestią czasu. Pozwolą one z pewnością na pełniejszą analizę przebiegu zdarzeń, jakie rozegrały się w domu Trinczerów, a przede wszystkim sporządzenie profilu sprawców i ich motywacji. Należy podkreślić, że bez świadectwa Tadeusza Markiela ten okupacyjny epizod z trudem, jeśli w ogóle, wyszedłby na światło dzienne.

DARIUSZ LIBIONKA, dr historii, adiunkt w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, pracownik Państwowego Muzeum na Majdanku, redaktor naczelny rocznika "Zagłada Żydów. Studia i Materiały".