Rano dziennik londyński wręcz alarmujący. Kiedy słuchać Londynu, a potem Warszawy (wzgl. Moskwy) to widać jasno, że to nie sojusznicy rozmawiają, ale śmiertelni wrogowie. Atmosfera jest bodaj cięższa niż w czasie Monachium. Ale, o Boże, jak nie chciałoby się przeżywać trzeciej wojny.

Panika zapanowała również w innych regionach kraju. Wybuch nowego konfliktu zbrojnego miał nastąpić cito, bene cito ac valde breviter (rychło, niezwłocznie, już wkrótce). Jedni mówili, że wszystko zacznie się w ciągu trzech dni, inni, że w ciągu miesiąca. W Krakowie twierdzono, że wybuch wojny będzie oznaczać koniec świata, do której to zagłady ma doprowadzić bomba atomowa. Jak czytamy w jednej z gazet: "Mieszkańcy miasta byli przekonani święcie o tym, co szeptana propaganda szerzyła. Konfesjonały w kościołach były oblężone; każdy pragnął uczynić porządek ze swym sumieniem, aby w obliczu wielkiej, grożącej wszystkim katastrofy, w wypadku śmierci stanąć przed Bogiem oczyszczonym". Brak potwierdzeń z innych źródeł uniemożliwia stwierdzenie, czy rzeczywiście w krakowskich kościołach ustawiały się kolejki do spowiadających księży. Nie jest to jednak wykluczone, zważywszy na charakter miasta. Krążyła po nim również pogłoska, jakoby ZSRR już od trzech tygodni prowadził wojnę z Turcją. Powtarzano, że Warszawa została obsadzona przez wojska radzieckie. Według innej wersji tej pogłoski miał być okupowany Kraków bądź Poznań.

"O rychłej wojnie" mówiono również w Kielcach. W Radomiu krążyła pogłoska, że "Sowiety ustawiły na granicy artylerię i obsadziły polskie lotniska do wojny z Anglią".

W okolicach Szczecina byli ludzie, którzy twierdzili, że Amerykanie już zajęli lotniska w Turcji. Stosunki dyplomatyczne między krajami anglosaskimi a ZSRR zostały zerwane. A bomby atomowe wysłane.

Na Pomorzu panowała opinia, że z racji położenia właśnie tam zostanie zbudowana pierwsza linia obrony. Dlatego też prorokowano przybycie dodatkowych jednostek Armii Czerwonej. Wojny spodziewano się lada dzień, dlatego mieszkańcy Pomorza również robili zakupy, by zgromadzić zapasy.

O Gdyni opowiadano, że przystąpiono tam do budowy okopów. Gdańsk miał zostać zmieniony w twierdzę. Jak pisała "Gazeta Kujawska":

Satyryczny tygodnik "Kocynder" komentował powracające fale war rumors w następujący sposób:

- Widzisz tego faceta tam pod obrazem? Ten człowiek ma fenomenalnie kiepską pamięć do dat!

- Skąd wiesz?

- Już pięć razy podawał datę wybuchu trzeciej wojny światowej i zawsze się pomylił!...

Kolejny skok napięcia lękowego nastąpił we wrześniu i październiku 1946 r. Tym razem na wykres zbiorowego elektrokardiogramu bezpośrednio wpłynęło więcej czynników. Pierwszy wiązał się z sesją konferencji ministrów spraw zagranicznych, która odbywała się w Paryżu między lipcem a październikiem. Jak donoszono z Białegostoku: "Ludność województwa z uwagą śledzi obrady konferencji pokojowej, w społeczeństwie wytwarza się pewien nastrój oczekiwania". Drugi impuls przyszedł z Grecji, gdzie w połowie września wybuchło komunistyczne powstanie. "Rozchodzą się szepty - to w Toruniu - o Grecji, że ten niepokój może wywołać zawieruchę wojenną". Trzecim, najważniejszym czynnikiem okazało się wystąpienie amerykańskiego sekretarza stanu Jamesa Byrnesa 6 września w Stuttgarcie. Powiedział on między innymi, że wojska amerykańskie pozostaną w Europie. Na marginesie poruszył także problem granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, którą określił jako tymczasową. Przemówienie ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Ernesta Bevina w początkach października tylko dolało oliwy do ognia.

Po raz kolejny atak zbiorowego strachu nastąpił w marcu 1947 r., kiedy prezydent Harry Truman zwrócił się do Kongresu z prośbą o pomoc finansową dla zagrożonych komunizmem Grecji i Turcji. Później największa fala paniki wojennej, jeszcze zanim wybuchła wojna koreańska, przeszła przez Polskę w 1948 r. w związku z oczyszczaniem pasa przygranicznego i pierwszym kryzysem berlińskim. Bywały dni, kiedy ludzie przewidywali wybuch konfliktu zbrojnego w ciągu najbliższej doby. W pewnej wsi rodzice zatrzymali dzieci w domach, nie puszczając ich do szkoły, twierdząc, że "nie warto, bo i tak będzie wojna". Nie były to odosobnione zachowania, skoro ktoś pisał (najprawdopodobniej kolejarz): "I my teraz znów żyjemy w szalonym naprężeniu i boję się dziecko nawet na trzy dni zostawić w domu". Po raz kolejny przewidywano, że wojna wybuchnie 1 września. Cała Polska przeżyła zbiorową panikę, jak pisano wówczas w raportach: "run na sklepy". Wykupywano produkty spożywcze, a także świece, naftę i papier do zaciemniania okien. W niewiele mniejszym natężeniu historia powtórzyła się w listopadzie 1949 r. po mianowaniu Konstantego Rokossowskiego ministrem obrony narodowej.

(...) u nas komuna rządzi. My już nie możemy doczekać się lepszych czasów. W 1939 roku każdy polak i polka [tak w tekście - M.Z.] mocno bali się wojny, a dzisiaj każdy prosi Boga o wojnę, bo już nie ma życia dla nas. Jak dalej tak będzie, to zamordują nas wszystkich polaków te przeklęte bolszewiki. Nie macie pojęcia, jak cały naród modli się. Kościoły są przepełnione i po 10 mszów świętych odprawia się dziennie i stale pełno. Tak prosi naród o wojnę (...).

Wydaje się jednak, że wraz z powojenną stabilizacją nadzieje związane z wybuchem kolejnej wojny powoli wygasały, zastępowane na palecie emocji różnymi odcieniami strachu. Czy temu procesowi towarzyszyło ustępowanie poczucia tymczasowości? Fragment ze wspomnień Stefana Swieżawskiego, filozofa, związanego z kurią krakowską oraz Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, świadczy, że odpowiedź powinna być twierdząca. Swieżawski zapamiętał w 1946 r.:

Łódź, 17 maja 1945 r.:

Jeszcze nas nie umundurowali, no i w ogóle cały bałagan, życie pod psem, można nogi wyciągnąć, na śniadanie to czysta woda trochę zabarwiona, a na obiad to trochę zupy, w ogóle gorzej jak przy junakach. Nie wiem, jak to wszystko przetrwać, najgorzej jest z chlebem, teraz zaczyna się istny głód.

Warszawa, 20 maja 1945 r.:

Życie tu jest bardzo słabe, tak że nie wyżyje, taka bieda, głód i drożyzna, tyfus tu panuje i chłopcy umierają. Gdyby był ktoś z domu albo ktoś znajomy, to powiedzcie im, żeby przysłali chleba i pieniędzy. Jesteśmy w Warszawie, dokładny adres, 5-ta kompania 1-szy batalion 12 pułku 2-gi pluton.

Jak wynika z poniższego listu, również urzędnik w Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowej chodził po Warszawie głodny, list z 19 marca 1945 r.:

I tak często jestem głodny! Jadam małą zupkę urzędową (prawie woda), a potem kupuję zupę na straganie za 20 zł, ale przecież tym żyć nie mogę, a na więcej nie stać, taka drożyzna, takie szalone ceny.

Przedstawiona powyżej mapa głodu niekoniecznie musi pokrywać się z mapą strachu przed nim. Strach jest projekcją zagrożeń, które mogą nadejść. Gdy natomiast to, co nas wcześniej przerażało, już trwa, wtedy strach przed tym czymś schodzi na dalszy plan. Zagrożenie ulega oswojeniu. Podobnie było wiosną 1945 r., tym bardziej że mieszkańcy Generalnego Gubernatorstwa mieli przeszło pięć lat na przyzwyczajenie się do pustych żołądków. Dlatego cierpiący z powodu przedłużającego się niedożywienia chyba mniej bali się głodu. To śmierć głodowa budziła największy strach.

Tylko w prywatnej korespondencji można odnaleźć ślady strachu przed śmiercią głodową. Wysoka śmiertelności dzieci uzasadnia, dlaczego najmocniej odczuwali go rodzice. Wśród niemowląt z rodzin repatriantów wynosiła ona bowiem nawet 40-50 proc. Śmiertelność niemowląt w całym kraju szacowano zaś na 20-25 proc. (około 100 tys. rocznie). W niektórych miejscowościach w okolicy Kielc miała się podobno zbliżać nawet do 90 proc. w stosunku do liczby urodzeń. W Bydgoszczy od 5 lutego do 25 lipca zmarło 554 dzieci w wieku do dwóch lat. Była to największa śmiertelność odnotowana kiedykolwiek w tym mieście. Od 1 lutego do 15 lipca urodziło się 1097 niemowląt, jednak połowa z nich zmarła. "Wystarczy popatrzeć na dzieci - czytamy w »Ziemi Pomorskiej« - przynoszone przez matki do ośrodka Opieki [nad Matką i Dzieckiem]. Są to małe kościotrupki".

Przyczyną tak wysokiej śmiertelności były bardzo złe, niekiedy wręcz tragiczne warunki sanitarne, w jakich dochodziło do porodów (w transportach repatriantów, na dworcach, w ośrodkach zdrowia i szpitalach). "Obraz nędzy i rozpaczy" - tak zarówno personel, jak i pacjenci opisywali warunki panujące szpitalach i ośrodkach opieki wiosną i latem 1945 r. W listach przejętych przez Cenzurę Wojenną czytamy:

Gdynia, 29 kwietnia 1945 r.:

W szpitalu mamy także trudne warunki pracy, lekarstwa i materiałów opatrunkowych brak. Narzędzia zostały zniszczone, groza na epidemie. Z żywnością krucho. Odżywiają nas tylko, aby nie umrzeć z głodu.

Warszawa, 5 maja 1945 r.:

(...) szalony brak organizacji, bałagan, brak najprymitywniejszych rzeczy: bielizny, pieluch, odzieży; dzieci w samych strzępkach, a na dodatek kierownik dr Kokoszko [po]niżej wszelkiej krytyki. (...) W Warszawie we wszystkich podobnych instytucjach jest taki sam stan rzeczy. Izba chorych na Targowej 7 przedstawia się tak okropnie, że po przestąpieniu progu już musiałem uciec.

Busko-Zdrój, 12 kwietnia 1945 r.:

Pracuję w szpitalu, pracy mam dużo, warunki są ciężkie, bo nie ma ani lekarstw ani pościeli dla chorych. Istny obraz nędzy i rozpaczy.

Kielce, 12 kwietnia 1945 r.:

Donoszę ci, że u nas w schronisku umierają z głodu, bo nie ma tłuszczu i mleka tylko zupa z solą i to czarną, kawa bez cukru.

Na wysoką śmiertelność wpływ miało także wynikające z niedożywienia osłabienie matek, skoro przeciętna waga dzieci urodzonych w szpitalach w tym czasie była o 30 proc. niższa niż przed wojną. Jakaś przerażona matka z Kalisza pisała w liście z 2 marca 1945 r.:

U nas w Kaliskiem dzieci strasznie chorują i dużo umiera, bo głód zagląda w oczy np. już 7-my tydzień, a my ani trochę tłuszczu nie mamy, tylko dostaliśmy chleb na osobę 1 kg. (...) Strach mnie przejmuje patrzeć na wynędzniałe moje dzieci.

Kraśnik, 28 kwietnia 1945 r.:

Jest u mnie naga bieda i głód, głoduję z dziećmi, niemal całymi dniami, nawet brak nam tego kawałka chleba. O Boże, zlituj się nade mną, bo z głodu poumieramy.

Latem 1945 r. podaż artykułów spożywczych znacznie się poprawiła. Na przykład w Olsztynie "można było kupić, co się chciało. Stragany pełne były chleba, bułek, mięsa i słoniny, owoców i warzyw". W całym kraju wyrastały prywatne kawiarnie, bary i restauracje. Jednak z powodu cen serwowanych w nich posiłków, jak również cen towarów w sklepach znajdowały się one poza zasięgiem dużej części Polaków. Jednocześnie w sierpniu 1945 r. nie wydawano w Olsztynie żadnych artykułów spożywczych na kartki. Brakowało cukru, soli, mięsa, ziemniaków, odzieży i obuwia. Podobna sytuacja panowała w centralnej Polsce: produkty spożywcze były ogólnie dostępne na wolnym rynku po bardzo wysokich cenach, a nie można było kupić ich taniej, na kartki. W konsekwencji rósł poziom społecznej frustracji i poczucia materialnej deprywacji milionów ludzi. W sposób mocno zawoalowany pisał o tym kielecko-radomski "Dziennik Powszechny": "Mówiło się przecie zawsze, że przednówek będzie okresem krytycznym, że może w tym czasie zabraknąć tego i owego, chwilowo co prawda, jak zawsze dodawano dla uspokojenia. Tym niemniej ludność pracująca nie posiadająca przeważnie żadnych zapasów żywnościowych ani gotówkowych z niepokojem śledzi sytuację na »froncie aprowizacyjnym«. Fakt jest jeden, przydziały kartkowe zmniejszyły się ostatnio bardzo, w miesiącu lipcu nie dostaliśmy prawie nic. Jak będzie w sierpniu, i jak w ogóle będzie dalej. Czy gorzej, czy lepiej, jeśli jak wszyscy oczekują - lepiej, to kiedy wreszcie? No i co z tą UNRRĄ?". Pytanie: co z tą UNRRĄ? - powtarzali latem bodaj wszyscy.

Nastroje musiały być fatalne, a poziom zbiorowego strachu i lęku wysoki, skoro w całej ówczesnej prasie, zwykle usiłującej tłumić głosy krytyki, ukazały się alarmistyczne w tonie artykuły.

Wychodzący w Radomiu i Kielcach "Dziennik Powszechny" 18 października 1945 r. w artykule Dlaczego w Radomiu nie ma chleba? informował:

Wśród ludności radomskiej duże zaniepokojenie wywołał brak chleba na mieście. Wprawdzie chleba kartkowego mieszkańcy już od pewnego czasu nie otrzymywali - ale przynajmniej można było dostać chleb poza kartkowy po wyższej cenie. Nagle i tego chleba zabrakło.

Wiemy w Polsce dobrze, co to jest przednówek. Zwłaszcza w Polsce Centralnej i dalej na wschód. (...) W tym roku, pierwszym roku po wojnie, Radom przeżywa "przednówek" w... październiku. Nie ma chleba. Nie tylko na kartki wrześniowe, ale nawet bez kartek, "na lewo". Nie ma w młynach radomskich ziarna, a w piekarniach mąki, więc półki w sklepach piekarskich zieją pustką. Tu i ówdzie można dostać bochenek białego pieczywa we wczesnych godzinach porannych, ale już po cenie oczywiście troszkę podwyższonej.

W październiku w Płocku doszło do "chlebowego protestu" kobiet, wywołanego brakiem pieczywa. Donosiła o tym ukazująca się w tym mieście "Jedność", w artykule Czary z chlebem kartkowym z 24 października:

W całym mieście było wiadomo w zeszłą sobotę, że zabrakło kartkowego chleba. Powstał wielki krzyk, bo nie każdego stać na kupno chleba białego, który zresztą od razu okazał tendencję do wzrostu cen. Znalazły się nawet w Płocku niewiasty dość energiczne, które poszły z interwencją do prezydenta miasta. Prezydent odłożył podobno urzędowanie na bok i udał się z owymi niewiastami w podróż po piekarniach.

Również w Szczecinie zabrakło pieczywa, którego ceny wzrosły o kilkadziesiąt procent. "Kurier Szczeciński" 19 października donosił:

Od kilku dni zaobserwować się daje - trudny do wytłumaczenia - gwałtowny wzrost cen białego pieczywa. Kilogramowy bochenek chleba białego, za który do niedawna płaciło się 20 zł, obecnie kosztuje już 30 zł i piekarze zapowiadają dalszą zwyżkę cen.

Kolejna fala obaw przed głodem napłynęła wraz z zimą i w okresie przednówka 1946 r. Ówczesna polska prasa miała w zwyczaju niemal codziennie bombardować czytelnika informacjami o widmie głodu krążącym po Europie i Azji, co nie mogło pozostać bez wpływu na poziom rodzimych lęków w tym zakresie. Widmo to nie zostało jednak po prostu zaimportowane. Przede wszystkim wyrastało z bieżącej, lokalnej sytuacji aprowizacyjnej.

W grudniu 1945 r. wojewoda gdański błagał o natychmiastową pomoc żywnościową, bo "ludności grozi głód".

Podobnie zła sytuacja aprowizacyjna panowała w centrum kraju, w regionie świętokrzyskim, a także na południu, zwłaszcza w rejonach nasilonych walk z podziemiem ukraińskim. Wojewódzki Komitet Opieki Społecznej w Rzeszowie w lutym 1946 r. donosił: "Kryzys przednówkowy przybiera już obecnie bardzo ostre formy, a przydziały żywnościowe zostały do tego stopnia zmniejszone, że nawet pracujący na kartki I-kat. nie otrzymali chleba w tym miesiącu. Wielka drożyzna szerząca się w tut. województwie wzrasta z dnia na dzień tak, że nędza i głód są u progu biednej ludności".

Głód panował na Warmii i Mazurach stale grabionych przez radzieckich żołnierzy oraz polskich szabrowników i bandytów. Mieszkańcy tych terenów często nie mogli opuścić swoich domów w poszukiwaniu jedzenia, ponieważ wcześniej skradziono im buty. W marcu 1946 r. w gminie Jonkowo reporter "Ziemi Pomorskiej" widział ludzi opuchniętych z głodu. We wsi Bartołty Wielkie odnotowano 18 wypadków śmierci głodowej. W okupowanym przez Armię Czerwoną Konigsbergu (Królewcu) miało dochodzić do aktów kanibalizmu, jedzenia mięsa zmarłych dzieci. Również na terenach polskich, np. w Gnieźnie w lutym 1946 r., po kilkumiesięcznej przerwie, znów z większym natężeniem zaczęły krążyć opowieści o porywaniu dzieci "na kiełbasę". Podobne pogłoski zawładnęły umysłami mieszkańców Kielc, w których w lipcu 1946 r. doszło do antyżydowskiego pogromu. Związek tych opowieści z sytuacją głodową narzuca się sam.

Na przełomie 1945 i 1946 r. podjęta została "akcja pomocy dla głodującej ludności" województwa kieleckiego, którą objęto 180 tys. osób. W jej ramach zorganizowano czasowe przesiedlenie dzieci z powiatów objętych akcją pomocy do miast lepiej zaopatrzonych w żywność. Akcja udała się tylko częściowo, ponieważ rodzice nie chcieli rozstawać się z dziećmi.

obok dzieci widać i starszych, w zniszczonych, poobrywanych ubraniach, z wychudłymi twarzami. Przecież to punkt dożywiania dzieci, czy i dorosłym wydaje się tu zupę? - pytamy kierowniczki "Nie, to rodzice przyszli z naczyniami na obiad, bo dzieci nie mając butów, albo chore, nie mogły się same zgłosić" - odpowiada. "A ile dzieci, korzysta z dożywienia?" "Około trzysta. Dawniej dawaliśmy codziennie chleb do zupy, lecz obecnie z braku mąki, tylko raz na kilka dni możemy dać po kromce" - odpowiada kierowniczka.

Głodu obawiały się władze centralne. Od lutego 1946 r. zaczęło obowiązywać ograniczenie w handlu mięsem. Wprowadzono zakaz sprzedaży mięsa we wtorki, środy i czwartki oraz podawania go w te dni w stołówkach i restauracjach. W związku z niedoborem mąki pszennej odgórnie wprowadzono też "dni bezciastkowe". Znów pojawiły się wezwania: "Działkowcy! Nie zaniedbujcie ogródków. Wszyscy do walki z kryzysem aprowizacyjnym". Nawoływano również do hodowli królików: "W związku z nadchodzącą wiosną, która jeśli chodzi o problem żywnościowy, będzie ciężka, należy pomyśleć o hodowaniu królików".

W krakowskim "Przekroju" ukazał się później rysunek satyryczny dobrze oddający ówczesne nastroje. Do Marii Antoniny zwraca się służący:

- Wasza Królewska Mość! Lud się buntuje, bo nie mają chleba!

- Czemuż więc nie jedzą ciastek?

- Ależ królowo, przecież dziś jest dzień bezciastkowy!

Pomoc ta, aczkolwiek bezwzględnie wydatna, zdołała zaledwie w minimalnej części ulżyć w niedoli zniszczonym i umożliwić im nie życie, lecz wegetację. Dość spojrzeć na podopiecznych przychodzących do Opieki Społecznej, by wylać swe żale, żółte zapadłe policzki, przygarbione postacie, boso, ubrani w łachmany. Dzieci podobne do lalek woskowych. Śmiertelność wśród nich duża. Każdy z niekończącego się szeregu petentów prosi choć o parę złotych na chleb, tłuszcz czy mleko. Głód wyziera z ich twarzy, oczy żebrzą choć o odrobinę strawy. Wiele rodzin nie posiada odzieży czy butów, w licznych jest tylko jedna para. A jest zupełnie zniszczonych, głodnych i nieodzianych z wysiedlonych gmin i miasta 62 000. Do tego należy zaliczyć jeszcze 10 000 podopiecznych z gmin niewysiedlonych, którzy, czy to będąc spaleni czy straciwszy wskutek działań wojennych jedynych żywicieli, czy wreszcie starzy i schorowani, znajdują się w skrajnej nędzy.

Oceniając jednak rok 1946 pod względem zaspokojenia potrzeb żywnościowych, trzeba zauważyć, że sytuacja na "aprowizacyjnym froncie" uległa poprawie. Podniósł się poziom wyżywienia na wsi (do 2232 kalorii dziennie na osobę) i nieznacznie wzrosło wyżywienie w mieście (do 2059 kalorii dziennie na osobę). Bardziej regularnie dochodziły transporty towarów UNRRA. W spiżarce niemal każdego polskiego domu w tym czasie można było znaleźć amerykańskie racje żywnościowe: kwaśny sok pomarańczowy, puszkę skondensowanego mleka, twardą czekoladę. Poprawa komunikacji i mniejsze zagrożenie napadami bandyckimi poprawiły sytuację w oddalonych regionach kraju, np. w Szczecinie. Coraz więcej powstawało kuchni i stołówek (m.in.: Caritasu, Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, PUR-u). Na tzw. Ziemiach Odzyskanych z tego typu form pomocy miało korzystać 30-40 proc. ludności, 12-14 proc. otrzymywało tam paczki żywnościowe i zapomogi pieniężne, 20 proc. pomoc w postaci ubrań. Głównym czynnikiem, który wpłynął na poprawę aprowizacji, był wzrost produkcji rolnej. Do stanu pełnego zaspokojenia potrzeb żywieniowych było jednak daleko. Skalę niedoborów artykułów żywnościowych obrazuje niskie spożycie na osobę w 1946 r. Było to w przypadku białka 55,7 proc. spożycia z 1938 r., tłuszczy - 58 proc, węglowodanów - 55,9 proc. Przestrzeń głodu w skali kraju uległa więc zmniejszeniu, ciągle jednak istniały wyspy, na których ludność obcowała z nim stale.

Wszędzie, np. z okien tramwaju w Łodzi, Krakowie czy Warszawie, można było zobaczyć wijące się kolejki. Ludzie stali po wszystko: po chleb kartkowy, przydziały UNRRA, papierosy sprzedawane w budce przez inwalidę, z kartkami odzieżowymi przed sklepami tekstylnymi. "To na ulicach. Ale wejdźmy do urzędów, na dworce, na pocztę, do kas - wszędzie ujrzymy splotami długimi wijące się kolejki". Dziennikarka "Sztandaru Ludu" w lipcu 1946 r. zwierzała się ze swoich kolejkowych peregrynacji: "W jednym sklepie stałam dwie godziny, żeby dostać soki. W międzyczasie zamówiłam kolejkę do sklepu z konserwami. Kolejka przepadła, stałam znów dwie godziny. Cukierki i kakao były na szczęście razem, więc tylko dwie godziny mnie kosztowały zamiast czterech. W biurze nikt mi nic nie powiedział - wszyscy stali w kolejkach w różnych sklepach".

Korzystne zmiany nastąpiły dopiero w 1948 r., po zbiorach, które okazały się wyjątkowo dobre. Wówczas jednak pojawiło się kolejne silne źródło strachu: kolektywizacja.

Na mocy odgórnej politycznej decyzji ukraińskiego podziemia doszło do masowych mordów na ludności polskiej na Wołyniu. Rozpoczęte wiosną 1943 r., kontynuowane do wiosny 1945 r., zamknęły się liczbą około 100 tys. ofiar. Przykład został wzięty od Niemców, którzy dopiero co zakończyli swoją "nowoczesną" eksterminację Żydów. Jednak rzezie - historyk Grzegorz Motyka nazywa je "ludobójczą czystką etniczną" - najczęściej przeprowadzane prymitywnymi metodami, przy użyciu siekier, wideł, orczyków, miały także bardzo silny, tradycyjnie chłopski charakter. "Siekiernicy" budzili bodaj największy strach. Przerażenie wywoływało również to, że nie oszczędzano nikogo, wśród ofiar były kobiety, dzieci i starcy.

Kolejny rozdział tej historii przypada na lata 1945-1947, kiedy wojna między Ukraińcami a Polakami przeniosła się na Lubelszczyznę, pod Chełm i Hrubieszów oraz w Rzeszowskie, w okolice Przemyśla i Ustrzyk. Obie strony paliły sobie nawzajem wsie, bez litości mordowały ludność cywilną. W chaosie zdarzeń panowało prawo zemsty i strach. Bez trudu znajdziemy go w listach przejętych przez Cenzurę Wojenną. Na dobrą sprawę stanowił główny ich temat. Zarówno jedni, jak i drudzy pisali o dręczącym ich, całodobowym lęku, przerażeniu wywołanym krwawymi doniesieniami, o powtarzających się ucieczkach i panice, jakiej w tym czasie nie brakowało. Charakterystyczne, że w prywatnej korespondencji Polacy słowo "Ukraińcy" powszechnie pisali małą literą.

Mieszkaniec wsi Gozdów, w powiecie hrubieszowskim, 6 maja 1945 r. donosił:

Ale nie jesteśmy pewni, gdyż bandy ukraińskie napadają na wsie i palą, również zabijają ludzi, otóż 18-19 maja przyjechała banda ukraińska do jednej wsi od nas 2 km i spalili całą wieś i zabili dużo cywilnych, także dużo ranili. W naszej wsi byli także. Przejechali się autem przez całą wieś i nie zaczepiali nikogo, więc ludzie narobili strasznego popłochu i uciekliśmy do drugiej wsi, gdzie jest posterunek i gmina. Dopiero wczoraj przyjechaliśmy z powrotem do domu. Strasznie jest dużo takich wypadków, gdyż ukraińcy się strasznie odgrażają na Polaków.

Autorzy listów często przywoływali doświadczenia wołyńskie, obawiali się powtórzenia historii z 1943 r.

List z 23 maja 1945 r.:

(...) coraz więcej w okolicy są pożary. Ukraińcy znowu się ruszyli. (...) jest strasznie.

31 maja (powiat hrubieszowski):

(...) i tak pomaleńku przeżywamy trochę pod strachem. Wartujemy co nocy, bo się znajduje tu około sto banderowców.

2 września:

A my, Stachu, teraz jesteśmy w niebezpiecznym położeniu. Znajdują się w naszych lasach masy banderowców. Po nocach nikt nie śpi, wszystko czuwa. Młodzież wszystka po lasach, z tego robią się bandy itp. Otóż my się tego boimy, aby nic nie było tak jak na wschodzie. Nie jesteśmy pewni swego życia.

Tysiące ofiar zostało zamordowanych siekierą, przepiłowanych piłą, utopionych w studniach. Okrucieństwo przypisywane Ukraińcom wydawało się dzikie, nieludzkie, prymitywne, budziło największy strach. Nic dziwnego, że stanowiło również ważny temat korespondencji. W kilku listach znajdziemy opisy wyglądu ciał osób torturowanych przed śmiercią: wyrwanych języków, wybitych oczu, obciętych piersi. W liście nadanym na poczcie w Łaszowie, w powiecie tomaszowskim, 22 maja 1945 r. czytamy:

U nas jest bardzo źle, zawsze jesteśmy przyszykowani do ucieczki, nasze życie tak jak na nitce, bo zawsze myślimy tylko o nim. 18 maja była u nas wielka katastrofa, ludzie pojechali do Rzeplina i Łachowiec [wsi położonych niedaleko granicy z Ukrainą - M.Z.] w pole robić, ukraińcy napadli ich i wymordowali 35 osób. 10 już znaleźli, tak pomordowanych, że patrzeć nie można. Pobili kołkami, ręce i nogi połamali, oczy powyjmowali, głowy powykręcali i miejscami ciało wypalili, poparzone, skóra pościągana, nosy, usta i języki [powyrywane], jednej kobiecie piersi podrzynali i zęby powybijali. Możecie sobie wyobrazić, jaką oni mieli mękę. Tych ludzi przywieźli do nas na cmentarz, to wszystko widziałam na swoje oczy.

Wieś Borów, w powiecie krasnostawskim, 10 czerwca 1945 r.:

26 maja u nas był jeden bardzo ważny wypadek - Polacy przyjechali na łapankę na sąsiednią wioskę, to leśne wojsko okrążyło i wybili wszystkich. Powydłubywali oczy, podrzynali uszy, nosy, powyłamywali ręce. Na śmierć nie zabili, ci póki skończyli życie, wygrzebali pod sobą jamy na metr. U nas dzieją się bardzo straszne rzeczy, jak kto z wojskowych się pokaże, to już nie wróci. Pełne lasy są ich jak i u nas na Wołyniu.

List z czerwca 1945 r.:

(...) my myślimy jechać do Prus Wschodnich, bo nie ma nadziei o powrocie do domu. Bulbowce nadal patrolują po wioskach. Przychodzą ze stacji z Sokala, Belzca, Uhnowa. Kogo złapią z Polaków, to w haniebny sposób mordują. Wykuwają oczy, obrzynają języki, nosy, uszy, wybijają zęby, przebijają bagnetami i wrzucają do jam przykrytych słomą i palą. Tak że gdy zobaczy się tego człowieka, to cały tydzień nie można nic włożyć do ust.

W tych krwawych opisach etnograf prawdopodobnie dostrzegłby typowe dla społeczności tradycyjnych zainteresowanie widokiem śmierci. Przypomnijmy, że do zwyczajów na polskiej wsi należało fotografowanie się ze zwłokami złożonymi do trumny. Psycholog wskazałby na naturalną potrzebę świadków mówienia o przeżytej traumie, którą musieli się podzielić, by zachować zdrowie psychiczne. Pisali o swoim przerażeniu, o tym, że nieustannie się boją, że myślą o ucieczce z ogarniętych wojną terenów. "A to wszystko z dymem idzie, strach za strachem". Przeżycia i strach paraliżowały: "w drugim liście napiszę ci więcej, bo teraz mam tak nerwy rozstrojone, że nie mogę się skupić". Hermeneutyk interpretowałby opisy pokiereszowanych trupów nie w relacji do autorów listów, lecz pod kątem sensu nadawanego im przez adresatów. Zwróciłby uwagę, że opisy wykłutych oczu z jednej strony uwypuklały dziką naturę Ukraińców, z drugiej, uwznioślały polską ofiarę, napędzając mechanizm polskiej wrogości. W ten sposób powstawał topos strasznej opowieści o mordowanych Polakach, "polskiej niewinności", narodzie, który był krzywdzony i zdradzany przez wszystkich, a sam zachował nieskazitelną niewinność.

W listach pisano także o trupach płynących Sanem...

31 maja 1945 r.

(...) u nas są straszne napady banderowców na Ruskich i Polaków. W piątek 25 i w niedzielę 27 maja płynęli Sanem potopieni ludzie. Byli mężczyźni, kobiety i dzieci, mieli ręce powiązane w tyle, kto ich potopił, nikt nie wie.

My w obecnej chwili żyjemy pod strachem napadu ukraińskiego. W Borownicy wystrzelili 70 osób i całą wieś spalili; to samo stało się ze wsią Dolną Tyrawą koło Mrzygłodu (...). A trupy leżą gdziekolwiek. Ludzie padają jak muchy.

Interesującym przykładem wydłużenia dystansu międzyetnicznego i antyukraińskiej fobii jest donos wysłany do ojca, którego córka rzekomo miała się "włóczyć z ukraińcem". Podobne ostrzeżenia i groźby otrzymywały kobiety "kolaborujące wertykalnie" z Niemcami. Najczęstszą karą, jaka na nie za to spadała, było ogolenie głowy. W liście datowanym na 1 czerwca 1945 r. czytamy:

Zwracam panu uwagę, że pańska córka włóczy się z żołnierzem, który jest ukraińcem. Przyprowadza go do domu, a na terenie Krakowa siedzi po tygodniu i włóczy się jak najpodlejsza ulicznica z ukraińcem, który jest wrogiem narodu polskiego, a córka zdradza organizację AK. Posyłam panu upomnienie, dlatego że pan go przetrzymuje od 22 maja 1945 r. do 30 maja 1945 r. Upomnienie dać córce - że może ją spotkać ten sam los jak te panny, które były na usługach niemców i włóczyły się z niemcami. Upomnienie posyłam na podstawie świadków - Garczewski, Woźniak, Bystry.

Psychologiczne wynaturzenia, mentalne pozostałości wojny, widać również w zachowaniu niektórych żołnierzy polskiego podziemia. Pomysł, by zmuszać do tańczenia nago ukraińskie dziewczęta i chłopców przed egzekucją, kilku z nich przypomina "zabawy" wymyślane dla Żydów przez hitlerowców. Do zamieszkanej w części przez Ukraińców wsi Świerże nad Bugiem wtargnął polski oddział. Prawdopodobnie to jej polscy mieszkańcy opisali, co wydarzyło się później:

Do naszej wsi Świerże przyjechali Mikołajczycy, gdzie urządzili tańce, następnie zamknęli drzwi, żeby nikomu nie udało się uciec, i zmusili ruskie dziewczęta, by się rozebrały do naga i tak tańczyły z chłopcami, którzy też byli rozebrani do naga. Po tańcu ostrzygli dziewczętom włosy i jeszcze zabili trzy osoby będące w sali i odjechali. Nam teraz bardzo ciężko przeżywać takie czasy, w każdej chwili spodziewamy się tych gadów przeklętych. Jak były wojska, było spokojnie, ale jak tylko wyjechali, to oni znów zaczęli.

U nas są straszne bandy w Świerżach. Zabili 4 chłopców. Była zabawa, którą zrobili jacyś wojskowi, i tam poszła młodzież. Późno w nocy przyjechało ich więcej, okrążyli i kazali się rozebrać do naga i pannom, i kawalerom, i tańczyć. I tak u nas robi AK. My w domu nie nocujemy, jakbyś ty przyjechał, to byś zobaczył, co u nas się robi.

Wiosną i latem 1945 r. oddziały polskiego podziemia (NSZ, NO W, WiN) dokonały pacyfikacji kilkunastu wsi ukraińskich, których większość mieszkańców została wymordowana. We wsi Pawłokoma żołnierze AK, dowodzeni przez por. Józefa Bissa "Wacława", wymordowali niemalże całą ludność, 365 osób, łącznie z kobietami i dziećmi, we wsi Piskorowice oddział Narodowej Organizacji Wojskowej zabił 17 kwietnia 1945 r. ponad 400 Ukraińców. Mniejsze akcje likwidacyjne, w których ginęło kilkanaście, kilkadziesiąt osób, przeprowadzano nieomal codziennie. Liczba ofiar po obu stronach, zdaniem Grzegorza Motyki, nie była jednak symetryczna. Autor ten podkreśla, że jeśli w działanie partyzantki ukraińskiej z założenia wpisane były masowe mordy cywilów, to po stronie polskiej - mimo że czasami także brutalne - należały one raczej do wyjątków, nie stanowiły w żadnym razie reguły. Również polskie władze usiłowały skłonić Ukraińców do opuszczenia Polski, zmuszając opornych represjami. Do listopada 1945 r. terror ze strony podziemia i rządowych organów bezpieczeństwa zmusił do wyjazdu 123 tys. osób. W odwecie UPA paliło wsie zamieszkane przez ludność polską. Bali się jedni i drudzy, a strach rozładowywano okrucieństwem. Wojewoda rzeszowski w swoim sprawozdaniu pisał: "Ludność polska żyje w ciągłym strachu przed napadem banderowców i innych band. Ludność zaś ukraińska żyje w strachu przed akcją Wojska Polskiego, które przeprowadzając pacyfikacje, stosuje wobec niej ostre środki represyjne".

Z Sielec, niedaleko Chełma, czerwiec 1945:

Do nas przyjechał ojca brat Andrzej, to rozmundurowali [chodziło o polską partyzantkę - M.Z.], gdyby się sprzeciwiał, to by zabili. Polskich wojskowych to nie zabijają, tylko rozebrali na bosaka, na lotnisku spalili samolot, zabili dwóch lotników ruskich, przedwczoraj w naszej sąsiedniej wiosce wymordowali Ukraińców, którzy nie chcieli wyjechać do Rosji.

W 1947 r. na mocy decyzji władz komunistycznych cała ludność ukraińska zamieszkująca południowo-wschodnie rubieże nowej Polski została przesiedlona, głównie na północ i zachód kraju w ramach akcji "Wisła". Grzegorz Motyka uważa, że przesiedlenia te nie były konieczne, że przeprowadzając je, kierowano się odpowiedzialnością zbiorową oraz że tak naprawdę miały jeden cel: utworzenie homogenicznego etnicznie państwa polskiego. Dodajmy i powtórzmy, wiele wskazuje na to, że akcja cieszyła się poparciem społeczeństwa polskiego, pozostającego pod presją silnego strachu i chęci zemsty za Wołyń, o czym władze komunistyczne doskonale wiedziały, choćby z cytowanej korespondencji.

Zdaniem historyka Eugeniusza Mironowicza uzasadnione obawy władz PKWN o przynależność państwową Białostocczyzny zaowocowały strategią polegającą na wciągnięciu ludności białoruskiej do budowy polskiego aparatu władzy komunistycznej. Wielu Białorusinów zasiliło lokalne komitety PPR, w niektórych stanowili większość, podobnie jak w terenowych urzędach gminnych, radach narodowych, a także organach UB i MO. Na początku 1945 r. PPR na terenie powiatu białostockiego liczyła 228 członków, w tym 175 Białorusinów, 52 Polaków i Żyda. Akces ten wynikał jednak nie tylko z politycznej strategii władz pozbawionych szerszego poparcia społecznego, kryły się za nim również inne przyczyny. Białorusini sekowani w przedwojennej "pańskiej" Polsce jako prawosławni i "ruscy", w Polsce "ludowej" widzieli swoją szansę na społeczny i narodowościowy awans, podobnie zresztą jak niektórzy Żydzi. Polskie podziemie postrzegało to inaczej - jako nielojalność i poparcie dla obcego reżimu. Pacyfikacje, jakich dopuszczali się na terenach Białostocczyzny Niemcy i później Armia Czerwona, pokazały, jak należy karać za tego typu "przewiny". Motywację ideologiczną stanowiło przedwojenne, endeckie hasło "Polska dla Polaków", którego spełnienie wydawało się nakazem chwili dla ultrapatriotycznych żołnierzy podziemia. Ludność białoruska była więc straszona, bita, rabowana, jej wsie palone, również dlatego żeby skłonić Białorusinów do opuszczenia Polski.

"Polscy bandyci", jak mówiła białoruska ludność, potrafili zamordować z błahego powodu, np. rzekomo nieprzychylnego stosunku do leśnego wojska. Na przełomie stycznia i lutego 1946 r. 3. Brygada NZW, dowodzona przez kpt. Romualda Rajsa "Burego" spaliła wsie Zaleszczany, Zanie, Szpaki i Końcowiznę. W płomieniach bądź od karabinowego ognia zginęło 87 osób, w tym kobiety i dzieci, kilkadziesiąt zostało dotkliwie okaleczonych. Czasami przed rozstrzelaniem - podobnie jak w czasach wojen religijnych - ratowało przyznanie się do wiary katolickiej. Część polskiej ludność akceptowała przemoc wobec swoich białoruskich sąsiadów, niektórzy - być może sami w stanie silnego strachu -wskazywali domy, w których mieszkali Białorusini. W swojej masie Polacy nie byli jednak w stanie uwierzyć, że spalenia wsi dopuścili się ich rodacy. Akceptowano cel: stworzenie jednonarodowego państwa narodowego, ale nie metody zastosowane przez kpt. "Burego".

Położenie żydów jest naprężone, napadają na nich i rabują. W Radomiu zabito 4-ch żydów. Wieczorem żydzi chodzą na ulicy do 9-tej, boją się nocy, przeżywają takie życie drugi raz. W lasach zostały faszystowskie bandy przesiąknięte duchem hitleryzmu. W całej Polsce są pogromy. Oni chcą wymordować resztę. Nie przyjeżdżajcie...

OBECNOŚĆ MITU

RZESZÓW

Kolejny rozdział mitologii mordu rytualnego napisany został w Rzeszowie. Obraz wydarzeń, jakie rozegrały się w tym mieście w czerwcu 1945 r., oparty na strzępach informacji, jest również mocno niejasny. Wiemy, że 7 czerwca zaginęła 9-letnia Bronisława Mendoń, córka wozaka. Jak wynika z raportu dyżurnego śledczego Komendy Powiatowej MO w Rzeszowie, 11 czerwca jej torbę z książkami znalazł w piwnicy domu, w którym mieszkał przy ulicy Tannenbauma 12 (obecnie Okrzei), Kazimierz Woźniak, syn nauczycielki, do której dziewczynka chodziła na korepetycje. Znalezienie tornistra zgłosił komendantowi powiatowemu MO por. Janowi Grzeszkowi. Ten wraz z siedmioma funkcjonariuszami MO udał się pod wskazany adres, gdzie w piwnicy odnalazł zwłoki dziewczynki. Po stanie ich rozkładu wnosić można, że nie żyła już od kilku dni. Morderstwo zostało dokonane na tle seksualnym, dodatkowo zabójca zdarł z twarzy dziecka skórę i wyciął mięśnie udowe. Po odkryciu zwłok milicjanci wezwali baon operacyjny MO. O popełnienie zabójstwa oskarżyli Żydów.

Parter i pierwsze piętro domu, w którym zostały znalezione zwłoki dziecka, zajmowały rodziny polskie. Mieszkania na drugim piętrze służyły za swojego rodzaju hotel dla kilkunastu mężczyzn narodowości żydowskiej, którzy ocaleli z Zagłady.

Dalszy przebieg wydarzeń w nocy z 11 na 12 czerwca znamy z relacji Jonasa Landesmanna, 37-letniego kupca, później oskarżonego o zabójstwo dziewczynki, mieszkańca drugiego piętra. "O godz. 12-ej w nocy dom otoczyło około 200 milicjantów; do naszego mieszkania weszło około 20 milicjantów. Zachowali się brutalnie, wołali: »S.....syny, zachciało się wam Polski, mordować będziecie«". Przeprowadzali rewizję, podczas której w nieużywanym piecu znaleźli trochę kobiecych włosów. Jeden z milicjantów uznał to za dowód palonych zwłok. Inny - prawdopodobnie w stanie wzburzenia - zaczął strzelać po ścianach. "W jednym kuble znaleźli krew zabitych przez rzezaka kur i koszulę jednego Żyda, który tam mieszkał, a która była skrwawiona od pękniętego wrzodu, który miał na ciele". W aktach sprawy jest też mowa o znalezieniu kartki z zeszytu dziewczynki. Następnie żydowscy mieszkańcy drugiego piętra zostali sprowadzeni do piwnicy, gdzie pokazano im zwłoki dziecka. Wówczas milicjanci mieli oznajmić, że "krew została wyciągnięta dla celów rytualnych i że poprzedni właściciel tego mieszkania, rabin dr J. Leib Thorn, obecnie Rabin Polowy w Warszawie jest wmieszany w tę sprawę".

Tym samym reaktywowany został mit mordu rytualnego. Milicjanci nie byli jego twórcami. Prawdopodobnie znali go z dzieciństwa. Gdy odkryli zwłoki dziewczynki i dowiedzieli się, że w tym samym domu mieszkają Żydzi, odruchowo wykorzystali go do stworzenia w istocie fałszywej definicji sytuacji: Żydzi zabili. Teraz potrzebowali tylko dowodów, które znaleźli po przeszukaniu mieszkania Landesmanna. Dotychczasowe podejrzenia urosły do rangi prawdy, co pociągnęło za sobą - o czym dalej - także represje wobec rzeszowskich Żydów. Zadziałał mechanizm samospełniającego się proroctwa, którego kołem zamachowym okazał się mit mordu rytualnego. Poddany jedynie kosmetycznej obróbce, przystosowany wedle odkrytych dowodów, wyznaczył logikę dalszych wydarzeń.

Rzeszowscy milicjanci zapewne pochodzili ze wsi. Jak większość ówczesnej kadry MO bez przeszkolenia, najczęściej "z lasu" trafiali do milicji. Nie mieli pojęcia o technice prowadzenia dochodzenia w sprawie o zabójstwo, w tym o konieczności zachowania milczenia "dla dobra śledztwa". Niewątpliwie w stanie silnego wzburzenia po odkryciu zwłok zmaltretowanego dziecka chcieli się pochwalić, że oni już wiedzą. Tym trzeba tłumaczyć fakt, że rozpuścili wieść o znalezieniu dziewczynki zabitej przez Żydów. Nie sądzę, by kierowała nimi chęć prowokacji, na co wskazywano już w 1945 r. *[Zdaniem autorów jednej z podziemnych broszur pt. Dosyć krętactw sowieckich sprawców zabójstwa ujęto. Mieli nimi być 4 konfidenci NKWD - Żydzi, których po kilku dniach na żądanie NKWD wypuszczono. A więc mord - czytamy w dokumencie - "jeżeli nie był dokonany za wiedzą NKWD, to w każdym razie był przez NKWD aprobowany".]. W tamtych czasach konspiracji, tajnych służb i konfidentów myślenie spiskowe miało swój najlepszy okres, jednak my nie powinniśmy mu się poddawać. Nie ma żadnych dowodów na zaangażowanie służb polskich lub radzieckich w któryś z powojennych pogromów. Systematycznie odkrywane dokumenty z tzw. teczki Stalina nie dają też przesłanek pozwalających wnosić, że w tym czasie władze ZSRR w ogóle brały pod uwagę posłużenie się antysemicką prowokacją.

Co ustaliło prowadzone latem i jesienią 1945 r. prokuratorskie śledztwo? Trzy rzeczy. Po pierwsze, że miejscem zbrodni była najprawdopodobniej piwnica domu przy ulicy Tannenbauma, w jego okolicach dziewczynkę widziano zresztą po raz ostatni. Po drugie, wykazano, iż krew znaleziona w mieszkaniu rabina Thorna nie była pochodzenia zwierzęcego, jak twierdził Landesmann. Nie udało się jednak potwierdzić tezy, że krew należała do zamordowanej, ani jej zaprzeczyć. Po trzecie, ekspertyza grafologiczna wykazała "z prawdopodobieństwem graniczącym niemal z pewnością", że pismo na kartce z zeszytu znalezionej w mieszkaniu "pochodzi z tej samej ręki, co pismo w 7 zeszytach z podpisem Bronisławy Mendoń". Z braku dalszych postępów śledztwo zostało umorzone w grudniu 1945 r. W materiałach nie zachowało się zeznanie kluczowego świadka Kazimierza Woźniaka, chłopca, który znalazł torbę z książkami. Nikogo nie zainteresował fakt, że rodzina Woźniaków wraz synem szybko wyjechała z Rzeszowa.

Wróćmy jednak do śledztwa w sprawie mitu mordu rytualnego. Wiele wskazuje, że funkcjonariusze byli jego "wyznawcami", a zwłoki dziewczynki i odkryte dowody potraktowali jako jego potwierdzenie. Kluczową rolę w całej sprawie odegrał por. Grzeszek, problem jednak w tym, że po zatrzymaniu wraz z pozostałym funkcjonariuszami MO ponoć zniknął. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na podobne okoliczności, które doprowadziły do pogromu w Kielcach czy prób wywołania zajść w Kaliszu. Tam również ważnymi aktorami wydarzeń okazali się milicjanci. W tych miastach także oni puścili w obieg informacje o mordzie rytualnym. W Rzeszowie wywołały one społeczną histerię, wściekłość i agresję skierowaną przeciwko ludności żydowskiej.

Rano 12 czerwca wszystkich rzeszowskich Żydów zaprowadzono na posterunek milicji. Byli bici i lżeni przez konwojujących ich milicjantów. Tłum zelektryzowany wiadomością o mordzie rytualnym rzucił się do rabowania i plądrowania żydowskich mieszkań i warsztatów pracy (m.in. fabryczki cukierków Józefa Landaua). Według sprawozdania Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego ograbione zostały doszczętnie 22 mieszkania i 57 rodzin. Prowadzonych na komisariat Żydów "nazywano zbrodniarzami i mordercami dzieci katolickich". W ruch poszły kamienie i pięści. Pobitych zostało wiele osób. Z raportu Brygad Wywiadowczych, podległych konspiracyjnej Delegaturze Sił Zbrojnych, wynika, że w biciu Żydów, oprócz milicjantów i ludności cywilnej, uczestniczyli "częściowo" również funkcjonariusze UB i żołnierze Wojska Polskiego. Kres zajściom położyli oficerowie i żołnierze ze 104. pułku pogranicznego 64. dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD. Prawdopodobnie to właśnie "radzieckie czynniki" wydały rozkaz bezzwłocznego wypuszczenia aresztowanych Żydów bez przesłuchania. W ślad za nim Komenda Wojewódzka MO w Rzeszowie uznała dochodzenie Powiatowej Komendy MO za bezpodstawne, a całą akcję oskarżającą Żydów o mord rytualny - za prowokację polityczną.

Morderstwo dziewczynki stało się tematem dnia. Gazeciarze wołali "Żydzi zamordowali dzieci katolickie", choć poranne gazety w ogóle o sprawie nie wspominały. "Wiadomość o zamordowaniu kilkunastu dzieci, jak lotem błyskawicy rozeszła się po całym mieście" - czytamy w relacji spisanej w Krakowie 16 czerwca przez jednego z rzeszowskich Żydów. "Do godzin wieczornych ludność katolicka zbierała się na ulicach miasta, komentując powyższy wypadek, a nawet odprowadziła karetkę, w której złożono zwłoki zamordowanego dziecka". Jeden z funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa podsłuchał rozmawiające na rynku rzeszowskim kobiety: "Ot, widzicie, powiada kobieta znajdująca się w grupie ludzi, za to, żeśmy im jeść dawali i ukrywali ich, to teraz mordują nasze dzieci. I trzeba Katynia? - Powiada druga: Tu mamy Katyń dla naszych biednych dzieci, przez pięć lat męczonych. Oj, żeby tak moje dziecko zginęło, to ja bym tym żydziakom oczy wydrapała, ano by i milicja nie pomogła". Dialog ujawnia stan silnego zbiorowego wzburzenia, które ogarnęło mieszkańców miasta. Było ono tak wielkie, że istniało niebezpieczeństwo samosądów. Niektórzy mówili, że Niemcy dobrze robili, mordując Żydów i przechowujących ich Polaków. "Chwalą postępki hitlerowców, którzy tępili Żydów i Polaków przechowujących Żydów". Po mieście krążyły wersje, jakoby ofiarami miało paść nawet 30 dzieci. Wieszczono krwawą zemstę. W tych okolicznościach większość rzeszowskich Żydów w obawie o swoje bezpieczeństwo opuściła miasto. Zwłoki dziewczynki zostały pochowane po kryjomu 13 czerwca rano. Uniknięto w ten sposób ewentualności demonstracyjnego pogrzebu, który mógł się stać okazją do rozpalenia zarzewia pogromu na nowo.

Lokalna gazeta "Dziennik Rzeszowski" próbowała w kolejnych numerach z 12 i 13 czerwca przekonywać czytelników, że mord miał charakter seksualny oraz że znaleziono zwłoki jednej dziewczynki, a nie ciała kilkunastu ofiar, jak głosiła plotka. Obiecywano także wykrycie i ukaranie mordercy. Sugerowano "perfidnie obmyślaną prowokację". Historyk Krzysztof Kaczmarski uważa, że publikacja w gazecie spotęgowała tylko antyżydowskie nastroje w mieście, zamiast je uspokoić. Poza mało wiarygodną sugestią o prowokacji nie dawała przecież odpowiedzi na żadne z pytań stawianych przez wstrząśniętych mieszkańców Rzeszowa.

Pojawiały się więc kolejne spekulacje, ludność uparcie wierzyła w mordowanie dzieci katolickich przez Żydów. Utrzymujący się niepokój społeczny uruchamiał myślenie mityczne. Wyobraźnia zbiorowa karmiła się coraz bardziej fantastycznymi opowieściami o kiełbasach zrobionych z "polskich dzieci". Opinię rzeszowskiej ulicy streszczał 14 czerwca funkcjonariusz UB: "Skąd się tam wzięły czaszki ludzkie, ubrania, buty, w których jeszcze nogi były. Tego już żadna siła nie zdoła zatuszować, tej strasznej masakry dzieci polskich i robienia kiełbas, której też kilogramów znaleziono w kominie". Sprawcami mieli być Żydzi, przez władze "najlepiej poważani i cenieni" i zarazem "odwieczni wyzyskiwacze, kapitaliści, prześladowcy wiary Chrystusowej, mordercy ludu polskiego".

Nie wiemy, czy opinie o szczególnie przychylnym stosunku władz komunistycznych do Żydów i żydowskim wampiryzmie wypowiadały te same osoby. Niemniej możemy skonstatować obecność antysemickiej chimery w Rzeszowie.

Kozłem ofiarnym stał się Landesmann, którego razem z wszystkimi Żydami najpierw wypuszczono, by następnie aresztować pod zarzutem morderstwa. W areszcie rzeszowskim, bity i upokarzany jako "ludożerca, morderca polskich dzieci", przesiedział aż do października 1945 r., kiedy wypuszczono go z braku dowodów.

Historia "niedokończonego pogromu" w Rzeszowie unaocznia zakorzenienie mitu w zbiorowej wyobraźni oraz łatwość, z jaką mobilizował on ludzi do przemocy etnicznej. Niestety, nie znamy jego literalnego, początkowego brzmienia. Najprawdopodobniej niewiele się różnił od wersji zapamiętanej przez Landesmanna, którą ten usłyszał od milicjantów. Wielu autorów piszących o rzeszowskich wydarzeniach przywołuje wersję jakoby krążącą już w Rzeszowie o patrolu MO, który "nakrył rabina w pokrwawionym kitlu przy wiszącej, nieżywej dziewczynce Bronisławie Mendoń. Znaleziono poza tym części ciała ludzkiego należące do 16 dzieci". W rzeczywistości wersja ta pochodzi z podziemnej broszury powstałej po pogromie w Krakowie 11 sierpnia 1945 r. Nie możemy zatem wykluczyć, iż w ciągu dwóch miesięcy pierwotna opowieść została rozbudowana i różniła się od tej krążącej po ulicach Rzeszowa. Liczba 16 dzieci wydaje się późniejsza, w czerwcu bowiem mówiono o 8 bądź nawet 30 ofiarach. Także wątek, że zwłoki dziewczynki miały rzekomo wisieć, został zapewne dodany później. Niemniej już w rzeszowskiej wersji mógł występować rabin, ponieważ w aktach sprawy pojawia się nazwisko "rabina Thorna". Niewykluczone także, iż w przekazywanej z ust do ust opowieści rabin miał zakrwawione ubranie, ponieważ - jak pamiętamy - wśród dowodów zbrodni znajdowały się pokrwawione części odzieży.

Polski antysemityzm nie narodził się w Rzeszowie. W wyobraźni społecznej mit obecny był już wcześniej. Istotny jest kontekst jego erupcji. Od marca 1945 r., zwłaszcza na wschodzie i południu kraju, dochodziło do napaści na ludność żydowską, przede wszystkim na tle rabunkowym. Motywem była także chęć zapobieżenia odzyskiwaniu przez Żydów utraconego w czasie wojny mienia. Napady i morderstwa nie ominęły także województwa rzeszowskiego. Opisywane wydarzenia dały nowy impuls dotychczasowej fali przemocy wobec Żydów. W sferze symbolicznej umocniły autostereotyp polskiej ofiary. Agresja wobec Żydów zyskała moralne uzasadnienie, skoro mordują bowiem "nasze dzieci", musimy się bronić. Niektórym środowiskom, także tym zwykle dalekim od myślenia mitycznego, informacja o morderstwie dziecka dawała asumpt do twierdzenia, że "coś jest na rzeczy". Ponieważ gazety o morderstwie dziewczynki szybko zapomniały, nie znaleziono mordercy, można było podejrzewać, że "oni" przed "nami" coś ukrywają, co podsycało atmosferę podejrzeń, korzystną dla wędrówki mitu. Tym bardziej że pojawiały się rzekomo nowe fakty. Na przykład wzmiankowana broszura z przytoczeniem "rzeszowskiego mitu" uwiarygodniała go zdaniem: "Wzięty w obroty rabin załamał się i przyznał do wszystkiego". Znaczenie wydarzeń rzeszowskich polegało także na tym, że rozpoczęły triumfalny pochód mitu wraz z towarzyszącą mu eskalacją zbiorowych gwałtów na ludności żydowskiej.

Nie tylko Żydzi wyjechali z Rzeszowa, mit prawdopodobnie przed nimi wydostał się z miasta. Mając zapewne na myśli milicjantów, Landesmann wspominał, że jeszcze 12 czerwca: "zatelefonowano do poszczególnych miast, by zatrzymać jadących Żydów i rozstrzeliwać". W tym regionie Polski przywilejem posiadania telefonu cieszyły się niemal wyłącznie instytucje państwowe, wśród nich milicja. Czyżby za transmisję mitu odpowiedzialni byli milicjanci, dzwoniący do siebie z posterunku na posterunek? To by tłumaczyło błyskawiczne tempo rozprzestrzeniania się wieści. Jakkolwiek by było, na pewno informacja dotarła do Przemyśla. W sprawozdaniu członków Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP), wydelegowanych do zbadania sytuacji w Rzeszowie i Przemyślu, czytamy: "w czasie trwania konferencji zjawił się w Komitecie niejaki ob. Gruenbaum, który oświadczył, że w jego obecności kobieta pewna, mając obok siebie dziecko, nie biorąc go za Żyda, powiedziała, że córeczkę swoją cudem wydostała z rąk Żydówki, która ją porwała i zaczęła z nią uciekać." Występowanie mitu odnotowano także w powiecie gorlickim (w województwie krakowskim). Pod datą 22 czerwca Hugo Steinhaus odnotował w swoim dzienniku wiadomość, jakoby także w Tarnowie doszło do napadu na dom, w którym schronili się Żydzi. Powodem miało być znikanie dziewczynek. Wybitny matematyk zauważył: "Okazuje się, że mord rytualny na Żydach nie zapobiegł mitowi, który przeżyje Żydów".

KRAKÓW

W stolicy Małopolski Krakowie wiara w mit objawiła się jeszcze przed wypadkami rzeszowskimi. Fakt, że nastąpiło to przed Wielkanocą, może wzmacniać hipotezę o religijnej inspiracji w sumie nagłego pojawienia wiosną 1945 r. w wyobraźni zbiorowej przekonania o realności mordu rytualnego. Mieszkający wówczas w Krakowie Jacek Kuroń zapamiętał:

Kiedyś mama poprosiła dziadka, żeby wyprowadził Felka [młodszy brat Kuronia - M.Z.] na spacer. Dziadek wziął go za rękę i ciągnął, a Felek płacząc, wyrywał się. Tuż obok domu był bazar, a na nim - było akurat przed Wielkanocą - tłumy. Ja bawiłem się na podwórku. W pewnym momencie na podwórko wtargnął tłum prowadzący dziadka i ryczącego przeraźliwie Felka. Trzeba dodać, że Felek był blondynkiem o jasnej karnacji. Dziadek - stary, zniszczony człowiek, w czapce. Ktoś zaczął krzyczeć: - Gdzie ta matka, zobaczymy, czy to jej dziecko. Felek, o dziwo, nie przestawał płakać, chociaż mama wzięła go na ręce pod czujnym okiem tłumu, który gotów był w każdej chwili go wydrzeć. - Gdyby to była matka, to by dziecko nie płakało - wołali. Okazało się, że ludzie uznali dziadka za Żyda, który ciągnie dziecko na ubój rytualny, na macę. Gdy rzecz się wyjaśniła, ludzie z tłumu stwierdzili, że przyszli, ponieważ chcieli zapewnić dzieciom bezpieczeństwo.

Kuroń nie podaje, gdzie wówczas mieszkał w Krakowie, ale należy zwrócić uwagę na bazar, na którym stary mężczyzna prowadzący płaczące dziecko wzbudził tyle sensacji. Późniejszy pogrom w Krakowie, zamieszki w Lublinie i w Warszawie także miały swój początek na placu targowym.

Możemy przypuszczać, że o opisanym incydencie zostały poinformowane władze bezpieczeństwa. Szef krakowskiego UB Jan Frey-Bielecki stwierdził w połowie sierpnia: "Wersja o mordach dokonanych rzekomo na dzieciach polskich przez Żydów lansowana była w Krakowie już od szeregu tygodni". Na krakowskich placach, rynkach, tzw. tandecie krążyła "sensacyjna" wiadomość o znalezieniu jakoby zwłok 13 dzieci chrześcijańskich. Zapewne przybyła z Rzeszowa. Po raz kolejny wiara w mit ujawniła się 27 lipca 1945 r. Tego dnia milicja aresztowała kobietę podejrzaną o porwanie dziecka. W istocie matka sama pozostawiła je pod opieką tej kobiety. Błyskawicznie jednak po mieście rozeszła się plotka, jakoby Żydówka porwała dziecko w celach rytualnych. "Zebrany tłum zaczął wznosić okrzyki antyżydowskie, a tłum ekscytowany przez elementy reakcyjne usiłował zdemolować sklep, którego właścicielem jest żyd" - czytamy w milicyjnym raporcie. Choć do pogromu nie doszło, wroga atmosfera gęstniała.

Mit mordu rytualnego zapanował nad świadomością ludową. Wykluczając interpretację, zwalniając z obowiązku samodzielnych poszukiwań, mit "wykasował" u ludzi potrzebę krytycznej analizy. Uwalniając ich od wszelkich wątpliwości, jednocześnie podsuwał im jednoznaczne zdefiniowanie sytuacji: "Żydzi zabili dziecko". W ten sposób narzucał określony normatywny porządek zachowań, obligował do działania: "bicia Żydów" w imię obrony "naszych dzieci". Jeden z aktywnych uczestników pogromu, dozorca w żydowskim schronisku, podczas przesłuchania na pytanie: "Co spowodowało, że zachowaliście się z takim bestialstwem?", zeznał: "Wszyscy dookoła mówili, że Żydzi mordowali dzieci. Ja jeszcze do tego wiedziałem, że żołnierze łapią przede wszystkim Żydów, tak we mnie wzbudziła się dawna nienawiść do Żydów i po prostu ulżyłem sobie". Podczas pogromu człowiek ten, bijąc żydowską kobietę, krzyczał: "Wy, stare kurwy, jak was Hitler nie potrafił wykończyć, to my was wszystkich wykończymy. Na polskiej ziemi jesteście i mordujecie jeszcze polskie dzieci". Jeden z wielu milicjantów biorących udział w pogromie groził: "Ty parszywa Żydowico, zamordowałaś dwoje polskich dzieci, zginiesz w więzieniu".

Mit mordu rytualnego nie był swoistym pretekstem, zasłoną dymną dla użycia przemocy wobec Żydów. Nie miał nic wspólnego z fantazją, koloryzowaniem, banalną plotką. "Raz powiedziany, to jest objawiony, mit - pisał badacz religii Mircea Eliade - staje się prawdą apodyktyczną: stanowi prawdę absolutną". Dla niektórych mieszkańców Krakowa opowieść o zabiciu przez Żydów chrześcijańskich dzieci ujawniała prawdę definitywną.

Potwierdzają to fragmenty prywatnych lisów przejętych przez Cenzurę Wojenną w sierpniu 1945 r.

List nr 1 z Krakowa:

U nas w mieście są potyczki z żydami, bo wyobraź sobie, że żydzi posunęli się do tego stopnia, że zabijają dzieci polskie na krew, a brali ich podstępem, aby im odnieśli walizki do bóżnicy. Płacili im po 100 zł, a wiesz, że dzieci są łakome na pieniądze, zwłaszcza chłopcy. Okazało się, że jeden był morowy, dochodząc do bóżnicy, usłyszał płacz dzieci i nie czekając na resztę z piątki, zwiał i dał znać na milicję. Milicja została kilka trupów w piwnicy w bożnicy. Momentalnie rozniosło się po całym mieście i Polacy, gdzie spotkali żyda, to prali, a na tandecie porozbijali im kramy. Nawet była straszna strzelanina i było kilka ofiar, dokładnie nie wiem kto.

List nr 2 z Brzeska:

Opiszę ci jeszcze jeden wypadek w Krakowie, który rozegrał się w dzielnicy, gdzie obecnie mieszkam. Od jakiegoś czasu ginęły dzieci aż 11. 8 [sierpnia] wyrwał się z rąk żydów 14-letni chłopiec, który miał podcięte żyły u ręki. Żydzi spuszczali krew z rąk i nóg katolickim dzieciom i na co? To okaże się w tych dniach. Były takie wypadki w Rzeszowie, ale prasa sprostowała, że to niemożliwe. Więc teraz wykryło się, że to jest święta prawda. Ludność rzuciła się i zdemolowała synagogę, a na żydach spotkanych na ulicy robili samosądy. Żydzi z bronią w ręku bronili się, ale w tą sprawę weszło wojsko to i była haratanina. Teraz już nikt nie zaprzeczy, że jewreje tych rzeczy nie robili, nawet prasa.

List nr 3 z Kraiki w gminie Niedźwiedź:

(...) w tych dniach takie mamy nowiny tj. w Krakowie - żydzi zamordowali kilkanaścioro polskich dzieci. Znaleziono beczki krwi. Sprawą zajęło się wojsko polskie i sowieckie.

List nr 4 z Krakowa:

W Krakowie są rozruchy z żydami, że żydzi łapią małe dzieci i ściągają z nich krew dla żydów, którzy powracają z obozów.

List nr 5 z Krakowa:

Może dowiedzieliście się z gazet, co się działo w Krakowie 11.8.45 t. Do czego żydzi hitlerowscy dążyli, co zrobili. Są już pochwyceni i ani śladu z nich nie zostało.

List nr 6 z Okocimia:

Donoszę ci przygody w Krakowie, żydzi wymęczyli 17-ro polskich dzieci, to wszystko się wydało, bo dziewczynka 12-letnia uciekła z połamanymi rękami i ustami i w tem krzyk i bałagan straszny. Żydostwo zaczęło strzelać do polskich żołnierzy z okien i ulicą przejść nie było można. Zostało zabitych kilku polskich żołnierzy.

List nr 7 (podane zostało tylko nazwisko żołnierza i numer jego jednostki):

Znowu w Krakowie żydzi dużo polskich dzieci zabili i pili z nich krew. Polscy żołnierze dużo żydów pozabijali, no ich NKWD ochroniło.

Przytoczona powyżej korespondencja odsłania kulisy antyżydowskiej trwogi. Kim byli nadawcy opowieści o mordzie rytualnym? Próba szerszej socjologicznej charakterystyki wyznawców mitu, jak również ich typologia, nastąpi później. W tym miejscu należy stwierdzić, że autorzy listów słabo lub bardzo słabo znali język polski w piśmie, co pozwala wnosić, że ukończyli najwyżej kilka klas szkoły powszechnej. Wśród nich na pewno była kobieta (list nr i) i dwóch mężczyzn, brak imion uniemożliwia określenie płci reszty pozostałych autorów. Odtworzenie ich sposobu myślenia, a tym samym mentalnej genezy pogromu, nie jest łatwe, ponieważ mamy do czynienia tylko z fragmentami listów, które w dodatku są sprawozdaniami z wydarzeń, a nie próbą ich przemyśleń. Przede wszystkim żaden z "nadawców mitu" nie brał udziału w pogromie, wszyscy relacjonowali tylko to, co usłyszeli. Chcąc zaciekawić "odbiorców mitu", pisali, "wyobraź sobie", albo "w Krakowie miał miejsce wypadek", "przygody", donosili o "nowinach". Treść tylko jednego listu wskazuje, że jego autor był wręcz aberracyjnym antysemitą, o czym świadczy użyty przezeń epitet "żydzi hitlerowscy" (list nr 5). O poglądach pozostałych na temat Żydów nie możemy powiedzieć nic poza jednym: wszyscy bez cienia wahania wierzyli, że Żydzi zabijają polskie dzieci. Żaden z autorów listu nie użył zwrotu "jakoby", "rzekomo", "mówi się, że", słowem, nie podał w wątpliwość informacji, którą przekazuje. Autor drugiego listu, jedyny na pewno czytający prasę, spotkał się z poglądami kwestionującymi autentyczność mordu rytualnego, o czym może świadczyć zdanie: "teraz już nikt nie zaprzeczy", wszelako - jak widać - nawet ta lektura nie była w stanie zmienić jego poglądów. Wszyscy zatem byli przekonani, że Żydzi mordują dzieci, jednak tylko jedna osoba miała mgliste wyobrażenie o motywach morderstwa. Dla niej sens zabijania nie był rytualny, lecz - powiedzmy - wzmacniający. Krew dzieci miała być rzekomo przeznaczona dla Żydów osłabionych pobytem w hitlerowskich obozach. Pozostaje pytanie: jeśli wszyscy ci ludzie rzeczywiście wierzyli, że dzieci są porywane i następnie mordowane, to czym dla nich był sam pogrom? W ich odczuciu zapewne aktem zemsty, ale być może także naturalnym odruchem zapewniania bezpieczeństwa najmłodszym, którym zagraża śmiertelne niebezpieczeństwo z rąk Żydów-krwiopijców. Innymi słowy, społeczna tolerancja dla użycia przemocy wobec Żydów mogła wynikać z faktu społecznego, jakim była wiara, że z ich strony grozi dzieciom cierpienie i śmierć. Paradoksalnie, w ten sposób troska o dzieci łączyłaby się z nienawiścią etniczną i być może właśnie to połączenie spowodowało, że siła niekontrolowanej agresji skierowanej wobec Żydów była tak wielka. Z pewnością hipoteza, jakoby w powojennych pogromach unaoczniły się pierwotne, macierzyńskie instynkty obrony własnego potomstwa, jest ryzykowna i wymaga przepracowania, dlatego spróbuję ją później jeszcze rozwinąć i umotywować. Można się w dużej mierze zgodzić z Anną Cichopek, która o pogromie krakowskim pisała: "Analiza źródeł pozwala stwierdzić, że główną przyczyną opisywanych wydarzeń nie były uprzedzenia natury politycznej (»żydokomuna«) ani też ekonomicznej (zyski z przejęcia mienia pożydowskiego), lecz głęboko zakorzeniony w świadomości społecznej, stereotypowy średniowieczny wizerunek Żyda - mordercy".

Przytoczone listy mówią, jak przebiegała transmisja "świętej prawdy" mitu. Rozprowadzana pocztą, ale także drogą ustną, szybko stała się prawdą nieomal ogólnopolską. Na dworcach kolejowych koczowały tysiące ludzi, pociągi były zapchane do granic możliwości. Do masowych interakcji dochodziło także na popularnych wówczas placach i halach targowych, takich jak: krakowska tandeta, plac Grunwaldzki we Wrocławiu, lubelskie targowiska i warszawskie hale. W tych warunkach "zarażenie" mitem mogło postępować błyskawicznie.

Na marginesie, społeczny mandat dla użycia przemocy wobec ludności żydowskiej nie wynikał tylko z tego, że część Polaków wierzyła, iż Żydzi mordują ich dzieci. Kluczową sprawą dla zrozumienia genezy i przebiegu wszystkich powojennych pogromów był udział w nich milicji i wojska. Pisali o tym także autorzy cytowanych listów. Jak zwracają uwagę psychologowie społeczni, użycie przemocy przez uprawnione oficjalne formacje i instytucje zwykle jest uważane przez ludzi za prawomocne. Przyzwolenie dla wojska na "policzenie się z Żydami" mogło być tym większe, że w tym czasie cieszyło się ono możliwie najwyższym społecznym zaufaniem. W czasie wojny każdy miał kogoś w wojsku, było ono wówczas "nasze", "wytęsknione", było "perłą wśród innych wojsk". Dlatego udział mundurowych w pogromie zachęcał do współuczestnictwa, najbardziej odrażające akty przemocy z ich strony podczas pogromów krakowskiego i kieleckiego zyskiwały społeczną akceptację, a nawet aplauz. Rachela Grunglas, która 4 lipca 1946 r. uciekła z Kielc ogarniętych pogromem, w pociągu usłyszała, jak pasażerowie "pochwalili czyn żołnierzy", skoro "Żydzi mordowali nie tylko dzieci w Kielcach, ale również w Krakowie". Także sama władza patrzyła na tę przemoc przez palce, starając się zatuszować udział wojska i milicji. Być może również wzmianki w listach o tym, że "Żydzi się bronili", a "sprawą zajęło się wojsko" (list nr 2) i "polscy żołnierze dużo żydów pozabijali" (list nr 7), zostały odczytane przez "odbiorców mitu" jako wyraźna sugestia, po czyjej stronie była moralna racja podczas krakowskich zamieszek.

Za prolog możemy uznać zaginięcie 14-letniej Zofii Niemczyńskiej 17 października 1945 r. Jej ojciec zgłosił ten fakt milicji (sic!). Następnego dnia po lubelskiej tandecie, targowisku przy ulicy Lubartowskiej, zaczęła krążyć plotka, jakoby "Żydzi uprowadzili dziewczynkę, aby ją zamordować do celów rytualnych". Zebrał się tłum składający się prawdopodobnie z tamtejszych handlarzy, inwalidów, którzy usiłowali wedrzeć się do mieszkań zajmowanych przez ludność żydowską. W którym momencie udało się zapanować nad tłumem, źródła milczą. Dopiero po pięciu dniach "Sztandar Ludu" typowym dla ówczesnej propagandy językiem "walki z prowokacją reakcji" doniósł o wydarzeniach. Jednocześnie poinformował, że dziewczynka uciekła z domu, ponieważ bała się ojca niezadowolonego z jej wyników w nauce. "Sprawa Niemczyńskiej - pisano dalej w gazecie - wykazała, że trucizna hitlerowskiej ideologii wsączana długie lata w umysły polskie pozostawiła w pewnych środowiskach swe ślady, w wyniku czego wszelkie prowokacje oparte nawet na przesądach średniowiecznych znajdują posłuch. Obecnie kłamstwa te zostały przygwożdżone (...)". Niestety, próba przygwożdżenia mitu się nie powiodła. Wszystko wskazuje, że "żył" dalej, choć znane nam sygnały świadczące o jego obecności są o pięć miesięcy późniejsze *[Charakterystyczne, że szczególnie intensywna transmisja mitu następowała w miesiącach letnich. Z pewnością wpływ na to miała większa wówczas ruchliwość społeczna na targach i jarmarkach. Warto też zwrócić uwagę, że do zdecydowanej większości antymurzyńskich linczów na południu Stanów Zjednoczonych również doszło w okresie upałów. Także pogromy w Krakowie i Kielcach wybuchły w dniach wyjątkowo gorących.]. Charakterystyczne, że pochodziły z Wielkopolski nie wykazującej wcześniej objawów "infekcji".

Warszawa. Z Gniezna donoszą: Po Gnieźnie rozeszły się ponure pogłoski o mordowaniu przez nieznanych sprawców dzieci, i sporządzaniu z nich mięsa, kiełbas i to sprzedawanych po bardzo wysokich cenach. Śmieszna ta plotka znalazła pozorne potwierdzenie w tym, że w ostatnich dniach zaginęło kilka dziewcząt, których nie umiano odnaleźć. Gdy pogłoski te wywołały ogromną panikę, i poczęto wskazywać na rzeźnika K., jako sprawcę kanibalstwa, gdy niektórzy rodzice nie wypuszczali dzieci z domów, sprawą zajęły się władze. W wyniku dochodzeń urzędu bezpieczeństwa okazało się, że jedna panienka wyjechała z Gniezna na operację bez opowiedzenia się rodzicom, druga zaś panienka bez zgody rodziców wyjechała z narzeczonym na wycieczkę. Nikomu więc nie stała się krzywda i w ten sposób zlikwidowano plotki o ludożerstwie.

Rzeczywiście, w listopadzie 1945 r. w okolicach Poznania zaginęły dwie dziewczynki porwane prawdopodobnie przez radzieckiego żołnierza - pedofila. W styczniu następnego roku zamordowana została uczennica. Na powstanie paniki mogła mieć duży wpływ - o czym była już mowa - także sytuacja społeczno-gospodarcza. Luty i marzec 1946 r. to okres nasilonego strachu przed głodem. Od lutego 1946 r. obowiązywało ograniczenie w obrocie mięsem. Rzeźnik K. mógł być uznany za winnego także, a może przede wszystkim, z tego powodu. Nie wiemy jeszcze, czy zauważono i jak odczytano powyższą informację w Kielcach.

WŁOCŁAWEK

Obecność mitu we Włocławku również wiąże się z mięsem. Jak ustalił tamtejszy Urząd Bezpieczeństwa, 6 czerwca 1946 r. ktoś, prawdopodobnie ze środowiska polskich rzeźników i sklepikarzy, rozpuścił pogłoskę, że ich konkurencja sprzedaje "mięso ludzkie Polaków". Konkurencję stanowiła sieć sklepów spółdzielni "Cedwicka" kierowana przez osoby pochodzenia żydowskiego. Można w niej było kupić produkty mięsne po cenie niższej niż u polskich rzeźników. Trudno uwierzyć w przypadek, ale tego samego dnia rzekomo zaginęły we Włocławku dwie dziewczynki. Pierwsza z nich, 11-letnia Halina Pastusiak, nie wróciła do domu ze szkoły. Zaginięcie drugiej zgłosił na milicji jej ojciec 7 czerwca. Dzień wcześniej miała wyjść po papierosy i także nie wrócić. "Wobec tych wypadków plotka szybciej obiegła miasto" - czytamy w telefonogramie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy do ministra Stanisława Radkiewicza. "Dnia 7 VI 46 r. przed gmachem Komitetu Żydowskiego o godz. 16 przy ulicy Królewieckiej zebrało się kilku chłopców, którzy zaczęli wykrzykiwać, że Żydzi zabijają dzieci. Przechodząca ludność zaczęła się zatrzymywać koło tych kilkudziesięciu osób. O tym zawiadomił PUBP Komitet Żydowski. Pow. Urz. Bezp. Publ. wysłał na miejsce zgromadzenia kilku referentów i wezwał na pomoc MO. Na wezwanie władz ludność natychmiast rozeszła się. Zajść pomiędzy ludnością polską a żydowską nie było. Celem lepszego bezpieczeństwa zostały zdwojone patrole koło Komitetu Żydowskiego i dzielnicy zam. przez Żydów". Dalej nie wiemy już nic. Czy obie dziewczynki się odnalazły? Czy rzeczywiście była to akcja, którą dziś moglibyśmy nazwać czarnym PR? Czy opis wydarzeń z Włocławka trafił jeszcze do kogoś poza ministrem Radkiewiczem?

CZĘSTOCHOWA

Mleko się rozlało. Mimo blokady informacyjnej ze strony władz plotka o popełnionej zbrodni i aresztowaniu Tepera dotarła do mieszkańców miasta (możemy sobie tylko wyobrazić reakcję rodziców dziewczynek, gdy te opowiedziały, że Żyd zabił ich koleżankę) i o mały włos nie doprowadziła do wybuchu pogromu, o czym dalej. Wcześniej prawdopodobnie dotarła również do nieodległych od Częstochowy Kielc, a na pewno do kieleckich milicjantów.

KIELCE

W początkach lipca 1946 r. w Kielcach krążyły "wręcz fantastyczne pogłoski", "jakoby żołnierze radzieccy nadziewali na bagnety dziewczęta idące do pierwszej komunii". Możemy uznać je za dowód narastania napięcia lękowego, a jednym z jego objawów był zbiorowy niepokój o bezpieczeństwo najmłodszych, być może podsycony jeszcze doniesieniami z Częstochowy.

Powojenna nienawiść do Żydów nie karmiła się tylko wiarą, że porywają oni i mordują chrześcijańskie dzieci. Urojenia o porwaniach współtworzyły z innymi wyobrażeniami społecznymi obraz żydowskiego zagrożenia. Dlatego bardziej zasadne jest mówienie o całym kompleksie uprzedzeń i zaszłości. By je wymienić, oddajmy głos por. Srokowskiemu, funkcjonariuszowi Wojewódzkiego UB w Kielcach. W październiku 1945 r. raportował on: "Na ogół stosunek społeczeństwa do ludności żydowskiej jest nacechowany nieprzychylnością (...). Nieprzychylność ta i stosunek negatywny wyrażają się w utyskiwaniu i podkreślaniu faktów zajmowania przez Żydów wysokich stanowisk w administracji Państwa. Szeroko są między ludnością polską kolportowane pogłoski o rzekomo olbrzymich subsydiach, z których korzystają Żydzi ze strony Państwa. Oprócz tego fakt obejmowania przez Żydów swych przedwojennych nieruchomości wywołuje wśród ludności pewien rodzaj niechęci". Na narastanie wrogości wobec ludności żydowskiej mogły mieć wpływ także zaginięcia dzieci. W czerwcu 1946 r. zaginęła 4-letnia dziewczynka. Zdaniem ks. kanonika Romana Zelka, proboszcza parafii katedralnej w Kielcach, takich przypadków było więcej. Pisał on: "od szeregu tygodni mówiono w Kielcach o dość częstych wypadkach zaginięcia dzieci, rodzice nieraz zgłaszali się do proboszczów miasta Kielce z prośbą o ogłoszenie, jak również widywano na murach domów czy słupach telefonicznych prywatne ogłoszenia o zaginięciu dzieci, z podaniem wieku, ubrania, rysopisu i prośbę w razie odnalezienia o doprowadzenie pod wskazanym adresem. Między innymi konkretny przykład: zaginęło dziecko (dziewczynka) z ochronki Sióstr Dominikanek przy alei Karczowskiej. Według krążących po mieście wieści dwie matki, które po tragicznym dniu 4 lipca zameldowały władzom bezpieczeństwa o zaginięciu swoich dzieci, zostały aresztowane, wskutek czego ustalenie tych rzeczy jest prawie niemożliwe". Informację zawartą w powyższym fragmencie, jakoby w Kielcach od szeregu tygodni miały miejsce "częste wypadki zaginięcia dzieci", potwierdzają zeznania posterunkowego MO Antoniego Kręglickiego. Jego zdaniem, od lipca w ciągu dwóch miesięcy zaginęło aż troje dzieci. Mając to w pamięci, kolejne doniesienie posterunkowy potraktował śmiertelnie poważnie. Legło ono u genezy pogromu w Kielcach.

1 lipca 1946 r. nie wrócił do domu 9-letni Henryk Błaszczyk, syn Walentego, szewca. Nie informując nikogo, wyjechał do mieszkających na wsi znajomych. W tym czasie rodzice rozpoczęli poszukiwania, rozlepili na murach trzy ogłoszenia oraz ogłosili w jednym z kościołów o zaginięciu syna. Sprawa zaginięcia dziecka stawała się coraz bardziej znana. Po dwóch dniach chłopiec nieoczekiwanie powrócił. 3 lipca wieczorem ojciec pojawił się na komisariacie MO przy ulicy Sienkiewicza, twierdząc, że chłopca przez trzy dni przetrzymywali Żydzi, jednak udało mu się zbiec. Poinstruował też syna: "Pamiętaj synu, jakby się ktoś ciebie pytał, to powiesz, że byłeś u Żydów, siedziałeś w piwnicy i żydowskie dziecko cię uwolniło, otworzyło okno, i cię uwolniło".

Rano 4 lipca razem poszli na komisariat MO. Stamtąd wraz z aż 14 milicjantami udali się w stronę domu zamieszkanego przez kieleckich Żydów, przy ulicy Planty 7/9, gdzie mieścił się Komitet Żydowski. Tam już od rana gromadzili się ludzie, początkowo głównie kobiety. Ponieważ po drodze milicjanci rozpowiadali, że idą szukać zamordowanych dzieci, tłum narastał. Rosło też podniecenie i agresja wśród zgromadzonych. Atmosferę podgrzewały opowieści, jakoby Żydzi "zamordowali polskie dzieci". Mówiono o kilkunastu ofiarach. Oskarżona i ostatecznie skazana na dożywocie za podżeganie do mordowania Antonina Biskupska zeznała w śledztwie, że feralnego dnia spotkała kobietę, która powiedziała jej, że znaleziono "pomordowane dzieci przez Żydów - że mają ręce i nogi połamane. Mówiła ona, że ma być zabitych czworo dzieci polskich »na krew« i że ciała ich leżą na Plantach. Potem kobieta poszła dalej ulicą i załamując ręce, wołała: »Ojej! Ojej! Pomordowane nasze polskie dzieci«". Następnie Biskupska wraz z sąsiadką poszły na Planty "oglądać te dzieci". Nie ma podstaw, by nie wierzyć tym zeznaniom. Te kobiety na pewno wierzyły, że Żydzi zabili. W tej sytuacji poniekąd nie powinno dziwić, że gdy Biskupska usłyszała jeszcze, że "jedno dziecko jeszcze ciepłe oraz że dzieci pomordowane są w piwnicy, później, że na placu, a później, że pozalewane wapnem, aby nie było śladu", zaczęła krzyczeć: "Precz z Żydami! Oni nasze dzieci mordują! Oni nam niepotrzebni!". Wiara w mit, uprawomocniona doniesieniami o rzekomym zbiorowym mordzie na dzieciach, stworzyła ontologiczny przymus, mobilizowała do zabijania.

Psychologiczna bariera dzieląca słowną agresję od fizycznego gwałtu pękła po przybyciu oddziałów Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i milicji. Żołnierze pierwsi wkroczyli do domu przy ulicy Planty. Rozpoczęli pogrom, podczas którego nastąpił swoisty "podział pracy". W domu rządzili wojskowi i milicjanci, którzy rabowali, sami też bili, strzelali do bezbronnych. Strzałem w plecy został zastrzelony dr Seweryn Kahane, przewodniczący Komitetu Żydowskiego. Pozostałych mieszkańców wyprowadzali na zewnątrz budynku, gdzie panował już koedukacyjny tłum składający się, w nieznanych (pewnie zmieniających się) proporcjach, z cywilów i mundurowych. Niektóre ofiary, w tym również kobiety, wyrzucano z drugiego piętra na bruk. W ten sposób w ciągu pół godziny zamordowano kilkanaście osób, wiele z nich - bestialsko. Rannych dobijano, czym popadło: deskami, kamieniami.

O wybuchu pogromu, rozmiarach agresji i przemocy skierowanej wobec Żydów zadecydowały trzy czynniki: udział wojska i milicji, rabunek oraz mit mordu rytualnego. Kolejne oddziały żołnierzy i podoficerów, wysłane, by spacyfikować tłum, albo mieszały się z nim, powiększając w ten sposób grupę gapiów, albo przyłączały się do napastników. Wyszkoleni w przemocy mundurowi potrafili nie tylko bić i zabijać, lecz także swoją postawą gwarantowali bezkarność, prowokowali pozostałych do uczestnictwa w pogromie. Choć rannych i zabitych okradano również na mieście, to jednak prawdziwa orgia rabowania odbywała się w budynku przy ulicy Planty. Przede wszystkim prawdopodobnie skradziono 10 tys. dolarów przysłanych jako pomoc dla kieleckich Żydów. Ponadto milicjanci i żołnierze zabierali dosłownie wszystko, co się dało. Jeden funkcjonariusz MO wziął marynarkę, inni sukienkę, buty, bieliznę, zegarek, pieniądze. Grabież stanowiła jeden z dwóch najważniejszych motywów pogromu. Mit był drugim. Okrzykiem "Żydzi pomordowali polskie dzieci" przez cały czas zagrzewano do bicia i zabijania. Mit mordu rytualnego wywołał pogrom, stanowił jego paliwo, które błyskawicznie rozlało się po całych Kielcach. Cytowana już wcześniej Rachela Grunglas - świadek wydarzeń - wspominała: "Żołnierze, którzy otaczali budynek, kazali nam wejść do sąsiedniej cukierni, ażeby przeczekać, albowiem nie rozpoznali we mnie Żydówki i wobec tego udałam się do cukierni, gdzie na moje pytanie odpowiedzieli mi, że Żydzi zabili 12 dzieci polskich, co opowiadał chłopiec, który się z piwnicy jedyny uratował. Nadto Żydzi zabili oficera oraz dziecko jego, które znaleziono w piwnicy i dlatego Żydów wojsko również szuka i strzela". Fala pogromowa objęła także dworzec kolejowy w Kielcach. Tam również mordowano w imię zemsty za rzekome rytualne morderstwo. Świadek tych wydarzeń zapamiętał: "Tłum był niesamowicie rozwścieczony i histerycznie wykrzykiwał »Żydzi pomordowali w piwnicach nasze niewinne polskie dzieci, a krew wzięli na macę«". Wygasający pogrom na nowo rozpaliło przybycie kilkuset robotników Huty Ludwików uzbrojonych w kije, łomy i klucze francuskie. W tym momencie tłum mógł liczyć nie więcej niż 500 osób. Wedle relacji funkcjonariusza PUBP w Kielcach: "Z chwilą przyjścia robotników z Huty Ludwików rozpoczęło się na nowo mordowanie ludzi i rabowanie. Skutkiem tego zostało zabitych około 15 osób". Podobnie jak w Krakowie, rannych Żydów grabiono i bito jeszcze w drodze do szpitala. Łącznie zginęły 42 osoby, w tym trzech Polaków.

Pogrom kielecki okazał się największym triumfem mitu mordu rytualnego w historii Polski. Po raz kolejny nastąpiła błyskawiczna ekspansja opowieści, a z nią zbiorowej trwogi. "Zapał pogromowy - jak pisał Stanisław Ossowski - sięgnął aż poza granice miasta". Do położonego niedaleko od Kielc Piekoszowa dotarł pociągiem tego samego dnia. W "pociągu rozeszła się wiadomość, że w Kielcach zamordowali Żydzi 10 dzieci, przy tym krzyczano: wyrzucać z wagonów Żydów i mordować, gdyż w Kielcach mordują Żydów". Wieści przekazywano sobie również drogą telefoniczną, przede wszystkim dzięki alarmowym połączeniom milicji. Inaczej nie można wytłumaczyć pojawienia się mitu w Kaliszu, około 200 kilometrów na północny zachód od Kielc, 4 lipca, czyli w dniu pogromu kieleckiego. Drugą przesłanką prowadzącą do wniosku o "milicyjnym łańcuszku" jest czystka, jaką post factum przeprowadzono w kaliskiej MO. Objęła ona aż 110 funkcjonariuszy posądzanych o antysemityzm, z których część została usunięta ze służby, część przesunięta na inne stanowiska. O wydarzeniach, jakie rozegrały się w Kaliszu, wiemy niewiele. Możemy domniemywać, iż milicjanci, usłyszawszy od kolegów z Kielc, że biją Żydów, postanowili pójść ich śladem. Rozpuścili plotkę o zaginięciu chłopca. Jak w zabawie w głuchy telefon, opowieść zaczęła się przepoczwarzać. Pojawiały się nowe wersje mitu z coraz większą liczbą ofiar. Mówiono nawet o 24. Jednak rzekomo "dzięki spokojnej postawie tłumu i - jak pisali w sprawozdaniu z Kalisza wysłani tam instruktorzy PPR - dzięki perswazji statecznych obywateli do ekscesów żadnych nie doszło".

Pogłoska o mordzie rytualnym szerzyła się w wielu regionach Polski, jednak wyjątkowe podniecenie ogarnęło mieszkańców województwa kieleckiego. Tam niebezpieczeństwo wybuchów pogromów było bodaj największe. Także w Ostrowcu Świętokrzyskim, do którego wiadomość o pogromie kieleckim dotarła już 4 lipca, nosicielami mitu byli milicjanci oraz nowe mieszczaństwo: restaurator i lodziarz. O "błyskawicznym" przekazywaniu mitu donoszono z Pińczowa. W Sandomierzu "ludność" miała mówić, że "żydzi rzeczywiście zamordowali kilka dzieci polskich i słusznie należy im się zaistniały mord w Kielcach". W doniesieniu z tego miasta zwracano jednak uwagę, że "na ogół kończy się ta propaganda na pustych słowach. Nie zauważono nigdzie chęci zemsty na Żydach". Inaczej było w Jędrzejowie, gdzie wieści z Kielc wywołały silne wzburzenie społeczne. Dodatkowo 12 lipca miasto obiegła plotka o przybyciu w najbliższym czasie do Jędrzejowa kilku tysięcy Żydów z ZSRR. Społeczność zareagowała histerycznie: "rozgoryczenie, rwetes, podniecenie, nerwowość, stan zapalny".

Silne objawy zbiorowej psychozy lękowej wystąpiły także w Częstochowie, w której nastroje antyżydowskie narastały od pogromu krakowskiego. Zapewne wzmocniły je pogłoski o zamordowaniu Krystyny Woźniak przez Chila Tepera w drugiej połowie czerwca 1946 r. To wystarczyło, żeby oskarżenia Żydów o mordowanie chrześcijańskich dzieci wylały się na ulice miasta, głównie jednak w dzielnicach zamieszkanych przez ludzi o niskim statusie materialnym. 6 lipca w dzielnicy Stradom zgromadził się tłum około 400 osób wzburzonych domniemanym zamordowaniem dziecka przez Żydów. Oddział milicjantów przeszukał miejsce, gdzie rzekomo miały leżeć zwłoki, następnie zmusił ludzi do rozejścia się. Dzień później w zamieszkanej przez biedotę dzielnicy Zacisze część mieszkańców wyszła na ulice wzburzona plotką o znalezieniu w zbożu zwłok dziewczynki. Mało nie doszło do linczu na idącym do fabryki robotniku "podobnym do żyda". Tłum został rozpędzony przez funkcjonariuszy MO i UB - ci wcześniej przeszukali całe pole, na którym jednak nic nie znaleźli. Tego samego dnia, tym razem w śródmieściu, zgromadzenie wywołał mężczyzna prowadzący dziecko i częstujący je cukierkami. Uciekł, zapewne widząc, że sytuacja staje się groźna. Tłum rozpędziła milicja. Po mieście krążyła pogłoska, że w dołach na śmieci znaleziono ośmioro dzieci z poderżniętymi gardłami. Tydzień później, 15 lipca, historia się powtórzyła. Kazimierz Śpiewak wyszedł ze swoim bratankiem na spacer ulicą Złotą (w dzielnicy Zawodzie zamieszkanej w dużej mierze przez ludzi z marginesu społecznego). W jednym dokumencie mowa jest, iż "został zaatakowany przez ludność cywilną i posądzony jako żyd uprowadzający polskie dziecko". W innym, "ponieważ był inteligentnie ubrany, w okularach, ludność wzięła go za żyda". "Zdziwiony tłum rozszedł się", po wylegitymowaniu mężczyzny przez milicjantów. Ponieważ atmosfera pogromowa narastała, władze wysłały na miasto patrole wojska.

W lipcu 1946 r. w nieodległym od Częstochowy Janowie również doszło do paniki wywołanej plotką, jakoby Żydzi zasadzili się na dzieci w pobliskim lesie. Mieli nawet do nich strzelać. W obronie stanęli jacyś żołnierze, którym rzekomo udało się jednego Żyda zastrzelić. Referenci gminni "podnieconą już ludność uspokoili i doprowadzili do normalnego stanu".

W Radomiu: "Fakt pogromu Żydów w Kielcach spotkał się z moralną aprobatą wielu grup naszego społeczeństwa. Ogólnie panowało zdanie, że miał miejsce rzeczywiście mord rytualny. Przekonanie to zapanowało nie tylko wśród bezpartyjnych, lecz nawet niektórzy członkowie partii robotniczych dali się opanować zbiorowej psychozie. Nie zagrażały mimo to w mieście żadne zamieszki na tym tle".

Antyżydowska trwoga swoim zasięgiem objęła także tereny Mazowsza. Do antysemickich ekscesów miało dojść w Ciechanowie, Siedlcach, Ostrowi Mazowieckiej, Świdrze oraz w Warszawie. Brak bliższych informacji uniemożliwia odpowiedź na pytanie, czy znów iskrą zapalną okazał się mit. Zajścia w Warszawie wywołała plotka, przekazywana na targowisku naprzeciwko placu Szembeka, "warszawskiej tandecie", o zamordowaniu przez Żyda polskiego kolejarza. Bodaj najbardziej podminowana atmosfera panowała w Otwocku. W tym mieście kilka dni po pogromie kieleckim rozeszła się wiadomość o zaginięciu polskiego dziecka. Wybuchowi zbiorowej nienawiści zapobiegła interwencja szefa Wojewódzkiego UB. Ponoć udało się też wyjaśnić powód zaginięcia dziecka. Nie ma jasności, co to było: przypadek czy celowe ukrycie. W sprawozdaniu przeznaczonym dla CKŻP zwracano uwagę na próby wywołania w wielu miastach rozruchów za pomocą "kieleckiego środka": chowania dzieci i szukania ich w domach zamieszkanych przez ludność żydowską. Do takich prób miało dojść m.in. w: Krakowie (cztery razy), Bytomiu, Łodzi, Skierniewicach, Tomaszowie, Białymstoku, Szczecinie, Bielawie i Otwocku. W Krakowie aresztowano kobietę, która szukała zaginionego dziecka w zamieszkanym przez Żydów domu przy ulicy Słowackiego 43, co miało być "prowokacyjnym wymysłem". Ten sam los spotkał inną krakowiankę, która rzekomo szukała swojego dziecka 14 sierpnia. Podobna historia powtórzyła się w Tarnowie, gdzie we wrześniu jakaś Polka rzuciła oskarżenie o porwanie jej dziecka przez Żydów, co - jak czytamy w raporcie z tego miasta - "okazało się jak zwykle wymyślonym kłamstwem". Prawdopodobnie rzeczywiście w niektórych miejscowościach mieliśmy do czynienia z próbami instrumentalnego wykorzystania kobiet do stworzenia okazji do przeprowadzenia rewizji w żydowskich domach i mieszkaniach. Fakt ten nie zmienia ogólnej wymowy wydarzeń z lipca i sierpnia 1946 r.: antyżydowskiej trwogi połączonej z różnymi formami przemocy wobec Żydów.

Jesienią 1946 r. odnotowane w źródłach oznaki wiary w mit zaczęły słabnąć. Wystarczyło jednak, że znaleziono zwłoki dziecka, jak to miało miejsce w Legnicy w październiku 1946 r., by znów pojawiły się oskarżenia o mord rytualny. Reakcja wojsk radzieckich stacjonujących w tym mieście oraz Powiatowego UB zapobiegła pogromowi. Jedno z ostatnich powojennych świadectw występowania mitu w myśleniu potocznym pochodzi z marca 1948 r. Julia Brystygier, dyrektor Departamentu V w MBP, przesłała wówczas wszystkim wojewódzkim UBP w kraju instrukcję, w której pisała: "W związku z nadchodzącymi świętami Wielkiejnocy wrogie elementy próbują siać zamęt wśród społeczeństwa polskiego i o »mordach rytualnych«. Fakt taki miał miejsce ostatnio na terenie województwa kieleckiego we Włoszczowie. W celu udaremnienia wszelkich prób wywołania zajść antysemickich należy: 1. nastawić agenturę na sygnalizowanie o wszelkich przejawach propagandy i wystąpień antyżydowskich, 2. reagować natychmiast na wszelkie wystąpienia antyżydowskie, winnych pociągnąć do odpowiedzialności, 3. o wszelkich wystąpieniach antysemickich niezwłocznie meldować MBP". MBP nie zostało zalane w 1948 r. falą meldunków o "zamęcie" wywołanym opowieściami o mordzie rytualnym. Następne znane doniesienia pochodzą z 1949 r., co charakterystyczne, z Częstochowy i Krakowa *["16 IV [1949] w Częstochowie zanotowano próby wywołania zajść antyżydowskich. Szofer taksówki miejskiej zabrał znajdującą się przed domem 4-letnią dziewczynkę, którą po kilku minutach odwiózł na miejsce. Tymczasem na ulicy zebrało się ok. 150 osób, a z tłumu krzyczano, że dziecko zabrali Żydzi. Zajście zlikwidowano. Aresztowano ojca dziewczynki, kolejarza o reakcyjnych poglądach, który pierwszy rozgłaszał plotkę o porwaniu dziecka przez Żydów, oraz szofera tłumaczącego się, że zabrał dziecko, by »nastraszyć« rodziców"; "17 IX w Krakowie zajście antysemickie. Żądano wydania rzekomo porwanego przez Żydów dziecka. W związku z powyższym aresztowano 1 osobę"; "21 IX w Krakowie na placu Nowym jedna z mieszkanek usiłowała wywołać zajście antysemickie, krzycząc, że Żydzi porwali jej dziecko" (Biuletyny dzienne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1949-1950, oprać. Ł. Kamiński, IPN, Warszawa 2004).].

Od marca 1945 r. do marca 1948 r. w społecznym obiegu krążyło kilka wersji mitu. Jedne były fabularnie rozbudowane, inne zawierały tylko skrócony przekaz: "Żydzi zabili". Różnorodność przedstawień opowieści o mordzie rytualnym nie powinna jednak dziwić. Jak zwracają uwagę antropolodzy religii, nigdy nie ma jednej ortodoksyjnej wersji mitu. Najważniejsze różnice dotyczyły zresztą jedynie motywu zabójstwa. Kierując się tylko tym kryterium, da się wyróżnić trzy najważniejsze odmiany mitu.

Pierwsza, poniekąd klasyczna, prawdopodobnie najbardziej rozpowszechniona wersja mówiła o żydowskim pragnieniu wytoczenia chrześcijańskiej krwi i dodawaniu jej do paschalnej macy.

W drugiej, nazwijmy ją nowoczesną, krew była potrzebna do transfuzji. Cytowany list nr 4 oraz zapiska w dziennikach Hugona Steinhausa pozwalają wnosić, że ta wersja największą popularnością cieszyła się w Krakowie. W "ulepszony mord rytualny" miała jakoby wierzyć nawet część krakowskiej inteligencji.

Niewykluczone, że transfuzję krwi z motywem morderstwa "polskich dzieci" połączyło w czyimś umyśle nazwisko Ludwika Hirszfelda, wybitnego hematologa, o którym mogli wiedzieć rzeczywiście tylko lepiej wykształceni. Przetoczenie dziecięcej krwi miało rzekomo służyć ratowaniu wracających z ZSRR wycieńczonych Żydów. W jednym z podziemnych dokumentów powstałym po pogromie w Krakowie czytamy: "11.6. br. w Rzeszowie, gdzie przy ulicy Tannenbauma 12 znaleziono zwłoki 9-letniej Bronisławy Mendoń zmarłej na skutek wycieku krwi pobranej dla celów transfuzji".

W trzeciej, kanibalistycznej wersji mitu dzieci miano zjadać w całości. Wedle doniesienia MO z końca sierpnia 1946 r. w Przemyślu 3-letnia dziewczynka poszła do sąsiadów. Jej brat zgłosił zaginięcie, twierdząc, że "żydzi porwali ją na mięso, a on za to będzie żydów mordował". Podczas próby wywołania pogromu w Kaliszu wyobraźnia społeczna wręcz upajała się makabrycznymi szczegółami. "Jakiś chłopiec zaginął, którego potem rzekomo znaleziono żywego w Ostrowiu Wielkopolskim" - donoszono z Kalisza. "Chłopca tego miał rzekomo zamordować jakiś ukrainiec i mięso miał wywieźć czy też przerobić na kiełbasy. Pogłoski stawały się coraz fantastyczniejsze, mianowicie że tych chłopców było 4,8, a nawet 24. Jedna nieujęta i niesprawdzona kobieta opowiadała, że widziała 14 główek dziecięcych i że mięso ukraińcy, względnie sowieci, wywieźli na kiełbasy, a krew piją Żydzi". Opowieść tę możemy odczytać jako metaforę losów narodu "pożeranego" przez trzech jego wrogów. Obecność w niej "ukraińców" i "sowietów" świadczy o tym, że źródłem zagrożenia w opinii publicznej byli nie tylko Żydzi.

Pan wyobrazi sobie, że ubiegłego tygodnia z soboty na niedzielę wydarzył się u nas w Radomiu fakt, jakiego nie było nawet w Krakowie. Wyobraź pan sobie, że obok posterunku milicji zamordowano w domu 4 osoby (żydzi), nie zastrzelono ich, ale zarżnięto. Poderżnięto im gardła i przekuto piersi, między nimi majora sowieckiego, też żyda. Poza tern posłano już drugi raz ostrzeżenie do Komitetu Żydowskiego, aby się do 15-go b.m. usunęli, inaczej wymordują wszystkich. Oczywiście większa część wyjechała już. Zostały tylko jednostki, które się trzęsą. Ani spać w domu nie można, a na każdym kroku człowiek drży...

Autor innego listu uciekł z małej podkarpackiej miejscowości ze strachu przed prześladowaniami do większego Tarnowa. Jednak tam również Żydzi nie czuli się bezpiecznie.

List z 16 sierpnia 1945 r.:

Ja też jestem w Tarnowie, bo w Pilźnie nie ma ani jednego żyda, bo jeszcze napadają na żydów i ubijają, a wszyscy żydzi z małych miasteczek przyjechali do Tarnowa i tam żyją na jednej ulicy. Wszyscy w mieście się boją... Wszyscy żydzi myślą jechać do Palestyny i do Ameryki.

Większość autorów listów myślała o emigracji. Jedynym formułowanym motywem było poczucie głębokiego zagrożenia.

List z 31 sierpnia 1945 r.:

Ja również postanowiłem emigrować z Polski. Wyjadę do Ameryki, ale z Polski możliwości wyjazdu do Ameryki nie ma jeszcze, więc tymczasem do Palestyny, ale jechać bez papierów to można się tułać z rzeczami po obozach. Żyd nie może jechać na wieś, w małych miasteczkach żydów również zupełnie nie ma, wiele żydów w miasteczkach zostało zabitych, tak że wszystko się skupia w pojedynczych miastach - Krakowie, Kielcach, Łodzi, Radomiu itd.

List z Bielska z 16 sierpnia 1945 r. do adresata w Nowym Jorku:

Teraz mam do ciebie jedną prośbę, żebyś pomógł mi i mojej rodzinie do Ameryki wyjechać. Żydzi są jeszcze w niebezpieczeństwie. Tu bandyci napadają żydowskie rodziny i zabierają [chyba zabijają - M.Z.]. Życie nie jest jeszcze pewne...

Podsumujmy. W latach 1944-1947 mieliśmy do czynienia zasadniczo z dwoma falami antyżydowskiej przemocy. Pierwszą była seria mordów, częściowo o charakterze bandyckim, których szczyt przypadł na wiosnę i lato 1945 r. Większość z nich została dokonana na prowincji, w małych ośrodkach miejskich i na wsiach. Potem nastąpiła fala pogromowa, która dwukrotnie przelała się przez miasta: latem 1945 oraz rok później. Obie fale łączyła wrogość wobec Żydów, obie miały wspólną genezę, różniły je jednak bezpośrednie przyczyny (mit mordu rytualnego) i formy agresji (miejski tumult). By zrozumieć to, co dla obu było wspólne, musimy wrócić do początku, czyli do traumy II wojny. Następny krok będą stanowiły odpowiedzi na pytanie o przyczyny podwójnej nienawiści do Żydów jako komunistów i wampirów.

Nie ma wątpliwości, że wszelka powojenna przemoc - nie tylko zresztą wobec Żydów - miała genezę w latach okupacji i wojny. Nastąpił wzrost agresji w stosunkach międzyludzkich, zobojętnienie na śmierć. Obaj okupanci pokazali, że z człowiekiem można zrobić wszystko: sponiewierać, pohańbić, zabić. Pod wpływem tych doświadczeń zachodziły w społeczeństwie polskim głębokie zmiany w sferze moralności, niekiedy prowadzące do atrofii więzi moralnej, oznaczającej zanik wiążących powinności wobec innych, obojętność na cierpienie. Skrajnie trudne warunki - bieda i głód - zmuszały ludzi do szukania rozwiązań niezwyczajnych, sięgania po cudze, szabrowania, bandytyzmu. Ważnym katalizatorem przemocy grupowej okazał się alkohol, którego spożycie osiągnęło nienotowany wcześniej poziom. Wojna pozostawiła po sobie skłonność do anomii oraz zachowań dewiacyjnych. W kraju nastąpił bodaj największy w XX w. wzrost przestępczości, a Żydzi bynajmniej nie byli największymi ofiarami. Wojenna plaga donosicielstwa świadczy o osłabieniu, bądź wręcz zaniku, poczucia wspólnoty w niektórych społecznościach. Głębokie przeobrażenia, rozchwianie, w niektórych przypadkach wręcz zagłada wielu instytucji (społecznych, państwa, rodziny) oznaczały osłabienie kontroli społecznej, niosły więc chaos i anarchię. Najsilniejsze nawet "izmy" nie wyjdą ze swoimi hasłami na ulicę, gdy przechadza się po niej posterunkowy, gdy obowiązuje prawo oraz istnieje system, który jest w stanie je egzekwować.

Nacjonalizm zawładnął jednak myśleniem wielu Polaków. Wojna przyniosła wyostrzenie identyfikacji narodowej, wydłużenie dystansu międzyetnicznego, w konsekwencji uruchomiony został proces kształtowania się ksenofobicznej wspólnoty narodowej. Polskość zdominowała wszystkie inne tożsamości i identyfikacje. Dyktowała gotowość do ofiary, domagała się idealizacji narodowej przeszłości i poczucia dumy, jednocześnie przynosiła zamknięcie, poczucie oblężenia i zagrożenia. Obraz świata pełen narodowych fobii uległ dodatkowemu wzmocnieniu po klęsce, jaką w odczuciu dużej części społeczeństwa poniosła Polska w wyniku II wojny światowej, mimo - paradoksalnie - znalezienia się w obozie zwycięzców. Psychologicznie powtórzyła się sytuacja z Włoch po I wojnie światowej, kiedy żywym emocjom narodowym towarzyszyły silne frustracje społeczne, wynikające z braku owoców zwycięstwa. Nacjonalizm karmi się realnym doświadczeniem klęski i cierpienia. Od czasu Powstania Warszawskiego Polacy czuli się zdradzeni, opuszczeni, zdobycie Berlina tylko w niewielkim stopniu poprawiło te nastroje. Ostateczny bilans blisko sześcioletniego konfliktu, w tym m.in. utrata ziem na wschodzie, zniszczenie stolicy, groźba nowej okupacji sowieckiej, przygniatał. Rodził depresję, poczucie bezsensu poniesionej ofiary. Zawiedzione nadzieje, rozpacz przegranej pociągały za sobą brutalizację zachowań, radykalizację poglądów politycznych, postrzeganie świata na manichejski, czarno-biały sposób, gdzie "czarni" to Żydzi i komuniści. Poklęskowe nastroje czy wręcz zaburzenia psychiczne musiały być bardzo silne zwłaszcza wśród tych, którzy "przelewali krew", weteranów. Przepełnieni wtłaczanym przez lata wojny patriotyzmem, natrafiali po wyjściu z wojska na różnego rodzaju bariery, których nie potrafili pokonać. Swoją agresję i złość wyładowywali na Żydach, a tam gdzie ich nie było, na Niemcach lub Ukraińcach. Po nietolerancji i skłonności do użycia przemocy - tak samo jak po orderach - najłatwiej rozpoznać syndrom weterana. Mechanizm przeniesienia agresji był uruchamiany przez strach polityczny, przeżywany masowo w całym interesującym nas okresie. Zaszczuci przez NKWD i UB żołnierze podziemia odreagowywali swój lęk i strach, mordując "polskich zdrajców" oraz Żydów i Białorusinów, w których to nacjach widzieli emisariuszy komunizmu. Zatem to wojenny nacjonalizm, syndrom klęski i syndrom weterana weszły w skład mieszanki, która dała "zapłon" do mordowania Żydów.

Pozostawali oni również na celowniku polskich kolaborantów, którzy podczas okupacji wysługiwali się Niemcom w dziele Zagłady. Opublikowane w 2011 r. prace polskich historyków Jana Grabowskiego i Barbary Engelking w sposób udokumentowany pokazują, że zwłaszcza w społecznościach wiejskich i małomiasteczkowych istniała w czasie wojny niemała grupa Polaków - donosicieli i morderców. W Jedwabnem spalili swoich żydowskich sąsiadów w stodole. W innych regionach kraju organizowali na nich polowania, wyłapywali i oddawali Niemcom. Czasami sami mordowali "upolowanych" przez siebie Żydów sztachetą, siekierą, szpadlem. Wśród motywów znalazły się: strach, przedwojenny jeszcze antysemityzm, przyczyny materialne. Opuszczający po wyzwoleniu swoje kryjówki Żydzi byli dla okupacyjnych kolaborantów jak cienie powracające z zaświatów, przypominali popełnione zbrodnie, wywoływali strach, że zostaną ujawnione. Zabicie jeszcze jednego Żyda, skoro zginęły ich już miliony, w sytuacji powojennego chaosu i bezprawia było łatwe. W fali powojennych mordów na Żydach możemy widzieć również ostatni etap Holocaustu, kontynuację zachowań z czasów wojny.

Doświadczenia masowych przesiedleń, zarówno wojennych dokonywanych przez obu okupantów, jak i tych powojennych, przeprowadzonych na mocy porozumień w Poczdamie, legitymizowały myślenie o dopuszczalności rozwiązania problemów etnicznych drogą czystki. Stalinizm i hitleryzm kierowały się logiką eliminacji wroga, pierwszy z powodów klasowych, drugi rasowych. Dla obu systemów tolerancja stanowiła oznakę bądź zaniku proletariackiej czujności lub słabości niegodnej przedstawiciela rasy panów. Te doświadczenia i klisze pokrywały się z przedwojennym jeszcze antysemityzmem, który znajdował swoje odbicie w powojennych postawach i zachowaniach zbiorowych. Polski Żyd, żołnierz WP, pisał w liście z 11 sierpnia 1945 r.:

Niedobitki polskich Żydów otaczała wrogość ze strony części Polaków, prowadząca do czystki etnicznej - podejmowanej spontanicznie, niezależnie, w poszczególnych miastach i miasteczkach, wszędzie tam gdzie Żydzi ocaleli z Zagłady. "I gdy do miasteczka, które niegdyś było żydowskim w 90 procentach, wróci jedna lub dwie rodziny żydowskie, znajdują się na terenie obcym, wrogim" - czytamy w jednym z raportów Delegatury Rządu przesłanym do Londynu w 1945 r.

Oficjalnie ludność żydowska miała lepiej niż inne mniejszości narodowe. Cieszyła się pełnią praw obywatelskich, uznaniem nowych władz. Umowy o repatriacji ludności podpisane przez PKWN z republikami radzieckimi - Litwą, Białorusią i Ukrainą - przewidywały możliwość przesiedlenia na terytorium Polski Żydów mieszkających przed 1939 r. na wschodnich kresach II Rzeczypospolitej oraz tych, którzy schronili się na terytorium ZSRR. W strukturach PKWN utworzony został w sierpniu 1944 r. Referat do spraw Pomocy Ludności Żydowskiej. Kilka miesięcy później rozpoczął działalność Centralny Komitet Żydów w Polsce. O podobnej reprezentacji nie mogły marzyć inne mniejszości narodowe. Jednak między polityką nowego reżimu a nastrojami społecznymi w stosunku do społeczności żydowskiej istniała przepaść.

Przekonanie, że Żydzi powinni opuścić kraj, podzielane było przez ludowe masy niemal powszechnie. W codziennych interakcjach wskazywano: "To Żyd! Co on tu jeszcze robi?". Olbrzymi wpływ na wezbranie antysemickiej fali miała radykalizacja walki politycznej w 1946 r. Stopniowo postulat pozbycia się Żydów przesuwał się na czoło żądań i haseł formułowanych w konspiracyjnych ulotkach i broszurach. Po wydarzeniach w Kielcach ktoś na niemieckiej maszynie w Wałbrzychu napisał ulotkę:

Niech żyje Anders i jego żołnierze!

Cześć bohaterom lasów kieleckich.

Precz z Żydami! Polska dla Polaków!

AK czuwa i walczy!

W Kaliszu, "młodzież pracująca" wystosowała apel do lokalnego komitetu żydowskiego. Grożono: "jeśli będzie nadużywać praw w Polsce, tak was wszystkich wyrżniemy". "Polska jest dla Polaków - pisano dalej - nie dla Żydów czy innej narodowości. Precz z Żydami z Polski, precz z komunizmem". Zapowiadano pogrom. Rzekomo apel podpisało 1500 kaliszan, z pewnością autorzy byli młodzi i źle wykształceni, ponieważ roi się w nim od błędów językowych i logicznych.

Żydzi, którzy wracali z armią Berlinga do kraju po latach nieobecności, nie potrafili zrozumieć zachowania polskiej większości. Panujący wśród niej antysemityzm budził rozgoryczenie zwłaszcza tych, którzy "przelewali krew za Polskę", wzmacniał tendencje wyjazdowe. W jednym z listów wysłanym przez żołnierza 16 sierpnia 1945 r. czytamy:

Tutaj nie ma miejsca dla nas. Przyczyną tego jest antysemityzm polskich reakcjonistów, którzy jeszcze mają wpływ na nieuświadomione masy. Dlatego jak pisze polska prasa, zdarzają się ekscesy. Rząd polski, który jest przyjazny [w] stosunkach z[e] Związkiem Radzieckim, jest przeciwnikiem antysemityzmu. W związku z tem panują emigracyjne nastroje wśród ludności żydowskiej.

Inny żołnierz pisał:

Genezy powojennych mordów na Żydach oraz pogromów i ekscesów antysemickich nie można wytłumaczyć tylko skutkami wojny, przedwojennym antysemityzmem ani wojennym poczuciem winy. Istotny wpływ na te zachowania miała bieżąca sytuacja polityczna, panująca w kraju brutalna wojna domowa. Krystyna Kersten pisała o ówczesnej nieprzystawalności dwóch "prawd": polskiej i żydowskiej. Różnice doświadczeń, perspektyw i ocen powiększały dystans, wzmacniały antagonizm. Dam przykład osobisty. Moja babcia Olga Kopecka, żona oficera zamordowanego przez NKWD w 1940 r. w Charkowie, mimo iż jego nazwisko nie znalazło się na liście katyńskiej, nie miała wątpliwości, że padł ofiarą bolszewików. Janina Bauman długo nie mogła uwierzyć, że jej ojciec, oficer WP, zginął zamordowany w Katyniu przez jej późniejszych wyzwolicieli. Obie kobiety nigdy się nie spotkały Czy potrafiłyby znaleźć wspólny język, skoro tak bardzo różniły się politycznymi ocenami i doświadczeniem? Pierwsza w wyniku odgórnej rewolucji i reformy rolnej straciła dom i majątek. Listy od męża spaliła w okresie stalinowskim ze strachu przed represjami. Druga podczas okupacji ukrywała się w Warszawie, dla niej wyzwolenie oznaczało oślepiający cud ocalenia do tego stopnia, że nie przyjmowała do wiadomości, iż to Stalin kazał zabić jej ojca. Skoncentrowani na sobie Polacy nie rozumieli żydowskiej traumy i radości Żydów na widok Armii Czerwonej, ich poczucia krzywdy, osamotnienia, opuszczenia i zagrożenia antysemityzmem w Polsce. Natomiast pozostali w kraju Żydzi nie dostrzegali, że czerwonoarmiści przynieśli również strach przed maruderami i gwałcicielami, że pojałtańska rzeczywistość daleko odbiega od polskich marzeń o wolności *[Jako przykład rozejścia się polskiej i żydowskiej "prawdy", różnic w diagnozie powojennej rzeczywistości możemy potraktować uwagę w dzienniku Marcelego Najdera, żydowskiego ocaleńca, który zapisał pod datą 12 V 1945 r.: "Jestem tu incognito, Polakiem, więc poddaję się ich wpływom. Oni nie są zadowoleni z tej Polski, pięknie, ale dlaczego nie cieszyć się z wykończenia Niemców? Polacy chcą nowej wojny. Z Rosją? Śmiech - kto będzie się bić? Oni nie chcą, bo oni i z Niemcami nie mieli ochoty. Może by tak Anglia i Ameryka biły się za »inną« Polskę" (M. Najder, Dziennik z bunkra, "Karta" 68, 2011, s. 85).]. Dla przeważającej części polskiego społeczeństwa "wyzwolenie" oznaczało przecież początek nowego zniewolenia i terroru, czego najbardziej namacalnym wyrazem były aresztowania, wywózki i egzekucje akowców. Obie strony popełniały błąd atrybucji, nadawały przesadne znaczenie wyjaśnieniom z zakresu świadomości, cechom narodowym, nie doceniając wypływów sytuacyjnych ani bieżącego kontekstu politycznego i społecznego.

Błąd atrybucji popełniali również Polacy, którzy w ocenianiu Żydów kierowali się stereotypem żydokomuny, w "duszy żydowskiej" dopatrywali się skłonności do zdrady, lewicowych ciągot, wrogości wobec wartości chrześcijańskich, nie próbowali zrozumieć motywów wyborów niektórych Żydów. Wiemy, że stereotyp został wdrukowany w umysły ludzi jeszcze w okresie międzywojennym. Po wojnie przekonanie, jakoby komuniści pochodzenia żydowskiego mieli grać pierwsze skrzypce - "Żydzi rządzą" - stało się jedną z najczęściej powtarzanych ludowych prawd, potoczną diagnozą powojennej rzeczywistości. Jan T. Gross twierdzi, że była ona zupełnie fałszywa. Zdaniem autora Strachu polscy Żydzi, wbrew temu, co głosił stereotyp, byli niechętnie ustosunkowani do komunizmu: "ani partia komunistyczna nie była w Polsce powojennej zainteresowana Żydami, ani Żydzi nie byli w powojennej Polsce zainteresowani komunizmem".

Problem w tym, że gdyby rzeczywiście nie istniały żadne przesłanki do takiego myślenia, prawdopodobnie nie znalazłoby ono tylu zwolenników. Obecność kilku osób pochodzenia żydowskiego na najwyższych stanowiskach nowej władzy, przede wszystkim Hilarego Minca, ale także Jerzego Borejszy, Jakuba Bermana, Romana Zambrowskiego, Józefa Różańskiego, Romana Werfla i setek Żydów wśród kadry oficerskiej WP oraz w szeregach funkcjonariuszy UB zdawała się potwierdzać przedwojenne i hitlerowskie scenariusze. "Gabinety by opustoszały - konstatuje Andrzej Paczkowski - gdyby wszyscy funkcjonariusze pochodzenia żydowskiego jednocześnie zwolnili się ze służby". W sierpniu 1945 r. Hugo Steinhaus zanotował w swoim dzienniku: "Ciekawe, jak klimat wschodu idzie za okupacją. Bo w nocy słyszy się strzały, mieszkań nie ma, tekstyliów jeszcze mniej, wolność jest »nakazana« (...), na górze są Żydzi, a doły ich nienawidzą". W sytuacji bojkotu nowego reżimu przez większość polskiego społeczeństwa "żydowski desant" na najważniejsze stanowiska w państwie bulwersował. Nawet Maria Dąbrowska mająca poglądy lewicowe i dalekie od antysemityzmu nie potrafiła ukryć swojej irytacji, pisząc o ministrze oświaty: "Ów minister Skrzeszewski jest tłustym żydem z wielką dupą i cygarem w gębie. Nie umie po polsku. Mówi »wam zwieńczy w uszach Londyn«. Rosyjski żyd - Igor [?] Litwak".

Motywy włączenia się polskich Żydów w proces budowy nowej Polski rzadko wynikały z wiary w ideały Marksa i Engelsa. Większość ludności żydowskiej dawała temu zresztą wyraz, opuszczając kraj. Reżim, zarzucając szeroko sieci kadrowe, nie kierował się pobudkami filosemickimi. Z braku własnych elit zatrudniał każdego. Tym Żydom, którzy zdecydowali się pozostać, dawał szansę na rozpoczęcie nowego życia, na włączenie się w nurt odbudowy. Jedni mieli możliwość kultywowania swojej tożsamości dzięki zgodzie na powstawanie sieci żydowskich szkół i ośrodków kultury (czego pozbawione były inne mniejszości), inni pozbycia się żydowskiego piętna drogą asymilacji. Również Polacy dawali się skusić, brali posady i apanaże. Wielu liczyło się jednak z kosztami - wykluczeniem z dotychczasowego środowiska, gdy w grę wchodziło polityczne zaangażowanie, praca w organach bezpieczeństwa, wstąpienie do PPR. Z powodu obcości etnicznej jeszcze większa infamia otaczała osoby pochodzenia żydowskiego. Jan T. Gross ma rację, gdy pisze, że Żydzi nie byli zainteresowani komunizmem. Zapomina jednak, że wówczas nikt z rządzących nie mówił otwarcie, że Polska będzie komunistyczna, natomiast poparcie dla nowego reżimu w środowisku pozostałych w kraju polskich Żydów było masowe, by nie rzec - demonstracyjne. Mówią o tym chociażby sprawozdania z przebiegu wyborów w styczniu 1947 r. oraz ich wyniki wśród Żydów mieszkających na Dolnym Śląsku. Niemal wszyscy z kilkunastu tysięcy zamieszkałych w Wałbrzychu, Wrocławiu, Bielawie, Legnicy i innych miastach regionu głosowali na Blok Demokratyczny. W Dzierżoniowie tylko jeden nauczyciel, określany w dokumencie jako "Żyd asymilator", oddał swój głos na PSL, pisząc na kartce "bez PPR-u ze Lwowem i Wilnem".

Po wojnie polskie i żydowskie "prawdy" tragicznie się rozminęły. Dziś to wszystko rozumiemy, potrafimy wskazać motywy i źródła frustracji, zważyć racje obu stron. Wówczas z garbem wojennych lęków, nawykiem dawania prostych diagnoz, w zgruzowanym, pozbawionym elit społeczeństwie tego typu socjologiczne myślenie pozostawało przywilejem nielicznych.

Strach przed żydowskim wampiryzmem trudniej wytłumaczyć, wydaje się jakby żywcem przeniesiony z zamierzchłej przeszłości. Miał korzenie archaiczne, znacznie starsze niż stereotyp żydokomuny. Potocznie określany bywa epitetem "średniowieczny". W przypadku dotychczas opisanych form antyżydowskiej fobii potrafimy prześledzić ich proces formowania i narastania. Z mitem mordu rytualnego jest inaczej, w 1945 r. wybuchł jak wulkan, nagle, bez sygnałów zapowiadających erupcję. Nim spróbujemy ustalić, dlaczego odżył po okresie uśpienia, uściślijmy, co już wiemy.

Po pierwsze, nie budzi wątpliwości, że niektóre powojenne pogromy i antysemickie ekscesy nie wybuchły przypadkiem. Że istniała grupa ludzi, w Kielcach i Kaliszu milicjantów, we Włocławku rzeźników i kupców, w Lublinie spekulantów, inwalidów zainteresowanych wywołaniem "zadymy", dającej okazję do złupienia Żydów bądź chociażby, jak we Włocławku, utrudnienia im handlu. Rzeszowska "metoda na dziecko" okazała się wzorem, który usiłowano powielić w innych miastach. W tym sensie u źródeł pogromu w Kielcach (a także prób jego wywołania w Kaliszu, Włocławku, niewykluczone, że również w Lublinie i w Warszawie) leżała próba prowokacji, choć nie polityczna, jak najczęściej podejrzewano, lecz biznesowo-łupieżcza.

Po drugie, nie budzi wątpliwości, że po wojnie niemała część Polaków wierzyła w mit mordu rytualnego i autentycznie bała się Żydów jako morderców "naszych dzieci". Nie wszyscy "wierzący" manifestowali swoje przekonania, przyjmując agresywną postawę wobec ludności żydowskiej. Jednak liczba zaburzeń społecznych wywołanych pogłoską o rytualnym morderstwie pozwala przypuszczać, że mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem społecznie niemarginalnym.

Po trzecie, nie budzi wątpliwości, że nie wszędzie "metoda na dziecko" okazała się skuteczna i nie w każdym mieście, w którym odnotowano obecność mitu, wybuchły antysemickie zamieszki. Od czego to zależało? Kim, patrząc w kategoriach socjologicznych, byli wyznawcy mitu? W których regionach kraju dominowali? Odpowiedź na te pytania pozwoli na stworzenie dwuwymiarowej, społecznej i terytorialnej, mapy obecności mitu w wyobraźni zbiorowej. Bez niej trudno będzie zbliżyć się do zasadniczych pytań o przyczyn wiary Polaków w żydowski wampiryzm.

Nic nie wskazuje na to, żeby z wyznawcami mitu miało być inaczej. Nie tylko zabrakło im umiejętności odróżnienia prawdy od fałszu, ale także ogólnej wiedzy, jaką ludzie zawdzięczają edukacyjnemu treningowi, a także czytaniu książek i prasy. Prawdopodobnie większość z nich należała do grupy ludzi z niskim, a nawet bardzo niskim wykształceniem, o czym świadczą z jednej strony cytowane listy, z drugiej - charakterystyki osób zatrzymanych po pogromach w Krakowie i Kielcach. Walenty Błaszczyk był półanalfabetą, który poprosił kuzynkę o napisanie ogłoszeń informujących o zaginięciu syna. Oskarżona o podżeganie do pogromu Antonina Biskupska zakończyła naukę po pierwszej klasie szkoły powszechnej. Trzech innych oskarżonych w procesie kieleckim cieszyło się świadectwami ukończenia trzech klas, a dwóch oskarżonych - czterech klas szkoły powszechnej. Tłum we Włocławku stanowiły dzieci, które nie ukończyły jeszcze swojej edukacji. Także milicjantów w swojej masie - o czym była już mowa - trudno zaliczyć do kategorii dobrze wykształconych. Zbiorowość "wierzących" stanowili jednak nie tylko analfabeci. Warto przypomnieć słowa napisane po pogromie krakowskim przez Kazimierza Wykę, który musiał spotkać się w Krakowie z przejawami antysemityzmu inteligenckiego, skoro zauważył: "tępa ciemnota tłumu przechodzi w osad ciemnoty u ludzi, którzy z pozoru powinni być na jej powstanie uodpornieni". Krążenie mitu wśród krakowskiej inteligencji odnotował także Hugo Steinhaus. Wśród zatrzymanych znalazła się kobieta ze średnim wykształceniem, żona sędziego. Prawdopodobnie urokowi mitu ulegli także niektórzy podoficerowie, a nawet oficerowie milicji i wojska, czyli mężczyźni, którzy przynajmniej zaczęli przedwojenne gimnazjum *[Choć poniższa ocena nie dotyczy afirmacji mitu, warto ją przytoczyć. Zastępca dowódcy 9. dywizji piechoty do spraw pol.-wych.: "Należy zaznaczyć, że jeżeli większość żołnierzy potępia zajścia antyżydowskie [w Krakowie - M.Z.], to na odwrót, wielu oficerów, a nawet niektórzy oficerowie pol.-wych. wypowiadali się wrogo na temat żydów. Mówią, że wielu żydów zajmuje teraz wysokie stanowiska w Polsce i nie zależy im na dobrobycie ogółu; i że tak długo nie będzie spokojnie w Polsce, jak długo będą w niej żydzi".]. W takim razie brak wykształcenia należy wprawdzie uznać za najważniejszą zmienną określającą grupę "wyznawców", ale jednak nie za jedyną.

Warto też zwrócić uwagę na wiek i płeć jej członków. Cantril zauważył, że osoby młode oraz kobiety były mniej zdolne do zweryfikowania, czy mają do czynienia ze sztuką radiową czy z wiadomościami. Na temat wieku wyznawców mitu mordu rytualnego trudno cokolwiek powiedzieć na podstawie dostępnych źródeł, wydaje się jednak, że wśród uczestników pogromów większość stanowili mężczyźni - młodzi i w średnim wieku - co należy wiązać z charakterystycznym dla tej kohorty wiekowej wyższym poziomem agresji. Na szczególne podkreślenie zasługuje rola kobiet. Tłum w Rzeszowie, Krakowie i Kielcach, a wiele wskazuje na to, że także w Lublinie, Częstochowie i Warszawie, był koedukacyjny. Kobiety odegrały podwójną rolę: komunikacyjną i mobilizacyjną. Przede wszystkim były "nosicielkami" mitu, tworzyły swoistą sieć informacyjną, przekazując sobie z ust do ust, w stanie silnego wzburzenia, coraz bardziej wyolbrzymianą opowieść. Podczas zamieszek w Krakowie jedna z później zatrzymanych kobiet miała wołać, że "Żydzi zamordowali 18 dzieci i że widziano ich włosy i kości". Wśród wyznawczyń mitu znalazła się także wspomniana żona sędziego, która jakoby krzyczała: "Nie po to chowaliśmy nasze dzieci, żeby je teraz Żydzi mordowali". Kobiety, krzycząc, niekiedy łkając, mobilizowały mężczyzn, zagrzewały ich do krwawej zemsty. Niektóre przyłączały się do bicia. Nie wiadomo, czy bez ich udziału przemoc osiągnęłaby takie rozmiary. Ida Gerstman była kilkakrotnie szczuta przez kobiety. Ze strachu przed pogromem przesiedziała w zbożu pod Kielcami dwie noce i dzień. 6 lipca rano po wyjściu z ukrycia na stacji kolejowej usłyszała, jak jedna z "bab" mówiła: "Jadę w drogę, zabieram nóż, jak złapię Żyda lub Żydówkę, będę krajać z niego kawałki mięsa i solić". Gdy Gerstman wsiadła do pociągu, jakaś kobieta wskazała na nią: "to jest Żydowica parszywa, wyrzuć ją pod pociąg!". Na to druga: "Oddamy ją na następnej stacji na milicję - niech ją zastrzelą!". Na stacji kobiety chwyciły ją za głowę i nogi, ciągnęły po torach, chcąc rzucić pod pociąg. Trudno wytłumaczyć to zachowanie. Można próbować, wskazując na relatywnie niższy niż u mężczyzn poziom wykształcenia kobiet. W patriarchalnej przedwojennej Polsce dziewczynki szybciej kończyły edukację, zwłaszcza w rodzinach o niższych dochodach. Jednak przyczyny należy upatrywać przede wszystkim w treści mitu - obrazy pomordowanych dzieci mogły szczególnie silnie oddziaływać na kobiecą wyobraźnię.

U źródeł wszelkiej przemocy wobec Żydów leżały również gigantyczne zmiany w strukturze społecznej. W przedwojennej Polsce na straży obowiązującego wzoru kultury - kanonu postaw i wartości - stała inteligencja. Wraz z jej eksterminacją rozsypał się ten wzór, nastąpiły potężne tąpnięcia strukturalne, konsekwencje tyleż wojny, ile powojennej, dokonywanej "po cichu" rewolucji społecznej. Stare grupy i warstwy zostały zastąpione nowymi. Rozrosła się grupa ludności "luźnej", z której wywodziła się większość uczestników pogromów i prowincjonalnych zabójców. Mówiliśmy już o tym: powojenna Polska to kraj nieprawdopodobnej wręcz ruchliwości: przestrzennej i pionowej. Miliony ludzi przemieszczały się ze wschodu na zachód i w przeciwnym kierunku. W latach 1944-1945 o blisko półtora miliona wzrosła liczba mieszkańców miast. Wojna pozostawiła tysiące "ludzkich odłamków", które żyły ciągle "wojennym stylem życia": różnego rodzaju handlarzy, szmuglerów, bimbrowników, osób wegetujących z dnia na dzień, żyjących "na niby". Fakt, że kilka pogromów rozegrało się na placach i targowiskach, był już w tej pracy podnoszony. W sierpniu 1946 r. to właśnie "handlarze" mieli przenosić mit mordu rytualnego na terenie województwa lubelskiego. "Handlarze puszczają wersje, że widzieli dzieci polskie zamordowane przez Żydów. Część ludności w to wierzy. Plotki te rozsiewają tylko handlarze". Na pobojowisku, jakim była ówczesna Polska, pozostali "ludzie z demobilu" nierzadko sfrustrowani i źli: zdemobilizowani żołnierze, dezerterzy, inwalidzi. Przypomnijmy, że kilka ekscesów antysemickich wywołali właśnie oni. Rzeszów wiosną, Kraków latem 1945 r. zaludniali włóczędzy, żebracy, spekulanci, repatrianci, "luźni". "Materiał łatwopalny" stanowili bezrobotni, których można było spotkać przede wszystkim w centralnej i południowej Polsce, czyli tam gdzie miało miejsce najwięcej antysemickich pogromów i ekscesów. Tylko w pięciu powiatach województwa kieleckiego liczbę ludności "zbędnej gospodarczo" na wsi szacowano wiosną 1945 r. na około 250 tys. Liczba osób pozbawionych stałej pracy w Kielcach mogła sięgać kilku tysięcy. Szczególnie ważną grupę "zbędnych w służbie przemocy" stanowili milicjanci. Jeśli stanęli na wysokości zadania, np. tak było we Włocławku i w Warszawie, do pogromu nie dochodziło. W Rzeszowie, Kielcach, Kaliszu "źli milicjanci" uruchomili proces pogromowy, później byli jego kołem zamachowym, okazali się liderami zabijania. Moim zdaniem, i potraktujmy to jako hipotezę, do pogromów by nie doszło, gdyby nie powojenny brak stabilizacji i ten ludzki gruz.

"Zbędnością" i rozchwianiem struktury społecznej można wyjaśnić wiele powojennych zjawisk, jednak nie wszystkich "wierzących", że Żydzi mordują chrześcijańskie dzieci, da się wsadzić do jednego worka po tytułem "zbędni". Nie byli nimi chociażby członkowie PPR w Radomiu ani robotnicy kieleckiej Huty Ludwików bądź włókienniczych zakładów Łodzi, które zastrajkowały, solidaryzując się z oskarżonymi uczestnikami pogromu w Kielcach. Pamiętajmy także, że w czasie okupacji Żydzi poszukujący pomocy nierzadko znajdowali ją u osób wykluczonych, przestrzennie i symbolicznie lokujących się na peryferiach wsi, niekiedy przeraźliwie biednych. Spróbujmy zatem zlokalizować wyznawców mitu geograficznie.

Kreśląc odnotowany źródłowo terytorialny zasięg występowania wiary w mit, powinniśmy "przejechać" na północy przez Płock i Włocławek, na zachodzie zaś przez Międzyrzecz i Legnicę. Na wschodzie i na południu linia zasadniczo pokrywałaby się z granicą kraju. Choć można przytoczyć wiele przykładów antysemityzmu z innych dzielnic, np. ze Szczecina, Wrocławia i Gniezna, to zasadniczo ekspansja mitu nie nastąpiła w Wielkopolsce, na Pomorzu, Warmii i Mazurach oraz na Śląsku. Innymi słowy, mit "rządził" na terenach byłego zaboru rosyjskiego oraz w Galicji. Poza konstatacją, że regiony te należały do najbardziej zacofanych cywilizacyjnie, co wyrażało się m.in. 20-procentowym analfabetyzmem przed wojną, warto zwrócić uwagę na brak, poza Ukraińcami na południu, innych mniejszości narodowych oprócz ludności żydowskiej. Pogłębienie się konfliktu polsko-ukraińskiego latem 1945 r. spowodowało zmniejszenie poczucia zagrożenia ze strony Żydów na południowych krańcach Polski. Można postawić hipotezę o zmniejszeniu się napięcia między Polakami a Żydami w sytuacji zaognienia się stosunków z inną grupą mniejszościową. Potwierdzenia możemy szukać w fakcie relatywnie rzadszych przejawów antysemityzmu wśród ludności polskiej przybyłej z Kielecczyzny i Galicji na Dolny Śląsk, choć region ten był wówczas miejscem najliczniejszych skupisk osiedleńczych polskich Żydów. Ale to nie oni, lecz Niemcy - jak wiemy - budzili największy strach. Być może w tym tkwi przyczyna słabszych oznak życia mitu na tych terenach: ważniejszą rolę odgrywała tam opowieść o Werwolfie. Istnieje również inna hipoteza. Zdaniem Jolanty Żyndul wiara w mit miała charakter endemiczny, czego dowodem mogą być pojawiające się od wieków w tych samych regionach oskarżenia Żydów o mord rytualny. Bez wątpienia w przypadku mitu mamy do czynienia ze zjawiskiem długiego trwania.

Do Polski mit mordu rytualnego dotarł w XIII w. Najwcześniejsza wzmianka o nim pochodzi od Jana Długosza i dotyczy krakowskich Żydów, którzy rzekomo mieli zamordować dziecko chrześcijańskie w 1407 r. Pierwsze publiczne oskarżenie w sprawie o mord rytualny postawiono w Rawie Mazowieckiej w 1547 r. Nasilenie takich procesów nastąpiło na przełomie XVII i XVIII w. Z tego czasu pochodzi namalowany przez Karola de Prevót i wiszący do dziś w sandomierskiej katedrze obraz "mordu rytualnego". Przedstawia kupowanie dzieci, pozyskiwanie z nich krwi, szczątki ciał i narzędzia tortur. Podobna w treści wizualizacja znajdowała się do 1946 r. w kościele Jezuitów w Łęczycy. Obraz przedstawiał - czytamy w relacji - "grupę Żydów z brodami, w tałesach, siedzących koło stołu z nożami w ręku. Na stole okrytym białym obrusem stoi wanienka, w której znajduje się dziecko opływające [powinno być pływające - M.Z.] i zanurzone we krwi. Jeden z otaczających Żydów ściąga krew dziecięcą do szklanki". Obok obrazu znajdowała się szklana trumienka ze szczątkami dziecka. Zamieszczony napis informował, że zostało porwane przez Żydów w 1639 r. i znalezione ze stoma ranami kłutymi.

Na przełomie XIX i XX w. na ziemiach polskich miały miejsce dziesiątki posądzeń, o których pisała prasa, a lokalne społeczności - twierdzi Jolanta Żyndul - przechowały o nich pamięć. Jednak w okresie międzywojennym ujawniała się ona rzadko. Do najpoważniejszych ekscesów wywołanych opowieścią, że Żydzi usiłowali dokonać mordu rytualnego, doszło na Rzeszowszczyźnie wiosną 1919 r. Lokalny charakter miały wypadki w Wągrowcu (1922), Dobrzyniu (1926), Sochaczewie (1934), Zduńskiej Woli (1935), Dąbrowie pod Białymstokiem (1938). Ugrupowania nacjonalistyczne nie szermowały tym mitem w latach trzydziestych, uważając go zapewne za nienowoczesny. Dlatego do szerszej opinii publicznej mit praktycznie się nie przebijał, o czym świadczy historia ze Śląska. W maju 1934 r. przed Sądem Okręgowym w Katowicach stanął Edward Chowański, redaktor naczelny faszyzującej "Błyskawicy". Został oskarżony z urzędu przez prokuraturę oraz z powództwa cywilnego przez żydowską gminę wyznaniową w Katowicach o zniewagę religii mojżeszowej. W kierowanym przez niego piśmie miały się ukazać trzy artykuły na temat Talmudu i jakoby zawartych w nim sugestii na temat mordu rytualnego. Czytelnikom nie było jednak dane zapoznać się z artykułami, ponieważ jeszcze przed publikacją zdjęła je cenzura. Wezwani przed sąd trzej rzeczoznawcy, w tym ksiądz profesor, stwierdzili, że nie ma absolutnie żadnych podstaw do twierdzenia, jakoby Żydzi popełniali tzw. mord rytualny. Chowański został skazany na 9 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu i zapłacenie 200 zł gminie żydowskiej. O całej sprawie poinformował popularny "Ilustrowany Kurier Codzienny" w artykule pt. Czy wierzy kto jeszcze w mord rytualny?

Gdy po pogromie kieleckim ordynariusz częstochowski bp Teodor Kubina we wspólnej z władzami lokalnymi odezwie głosił, że: "Wszelkie twierdzenia o istnieniu mordów rytualnych są kłamstwem", nie wszyscy ludzie Kościoła podzielali jego poglądy. W sierpniu 1946 r. ordynariusz Dolnego Śląska, bp Juliusz Bieniek przekonywał ambasadora Wielkiej Brytanii w Polsce o istnieniu dowodów na maltretowanie dziecka przez Żydów przed pogromem w Kielcach. W tym kontekście cytowana jest często również wypowiedź ówczesnego bpa lubelskiego Stefana Wyszyńskiego, który odnosząc się do słynnego procesu w sprawie o mord rytualny Mendela Bejlisa (Rosja 1911), miał wedle relacji powiedzieć: "w procesie Bejlisa zgromadzono wiele starych i nowych ksiąg żydowskich, w których sprawa krwi nie jest ostatecznie załatwiona". Przekonanie o prawdziwości mitu podzielali także niektórzy niżsi rangą duchowni oraz członkowie bractw zakonnych. Powtarzali przesądy antysemickie krążące od pokoleń w kulturze ludowej, a należy pamiętać, że byli przecież obdarzani przez wiernych zaufaniem, jakim nie cieszyła się po wojnie żadna inna grupa społeczna. Mit ten - pisała Alina Cała - był integralną częścią wizerunku Żyda. W niektórych regionach Polski przetrwał nawet do dziś.

Długie trwanie mitu w kulturze ludowej nie tłumaczy jednak jego powojennej eksplozji. Wobec tego gdzie szukać przyczyn nagłego rozpowszechnienia się wiary w żydowski wampiryzm wiosną 1945 r.? Dodajmy, że brakuje dowodów na poszerzenie się grupy "wyznawców" w okresie okupacji niemieckiej. Propaganda hitlerowska skierowana do Polaków zasadniczo nie posługiwała się argumentem, że Żydzi porywają dzieci, a przynajmniej nie uważano go za pierwszoplanowy. Co zatem spowodowało reaktywację mitu?

Olbrzymią rolę w procesie kształtowania świadomości i postaw lękowych odegrała wojna. "Okres okupacji pozostawił w nas szereg urazów psychicznych, które odzywają się raz po raz, choć już przeminęła zmora - diagnozował stan społecznych emocji »Dziennik Łódzki«. - Jeszcze chwytamy się na niemiłym dreszczyku, jaki nas przenika, gdy późnym wieczorem słyszymy energiczne stąpanie po schodach. Życie z dnia na dzień, w ciągłej niepewności wytworzyło atmosferę wiecznego pogotowia". Trzy dni po ukazaniu się tego artykułu miał miejsce pogrom w Krakowie.

Wojna przyniosła cywilizacyjny regres. W sferze komunikacji społecznej nastąpiło cofnięcie się do epoki przedgutenbergowskiej. Ludzie nauczyli się wierzyć przekazom ustnym, plotkom i pogłoskom. Odzwyczajenie się od krytycznego myślenia, jakie towarzyszy lekturze, powodowało spłaszczenie społecznego obrazu świata, utrwalenie się jego bezrefleksyjnego oglądu. Źródeł błyskawicznego rozprzestrzeniania się mitu mordu rytualnego szukać trzeba właśnie w zwyczaju czerpania wiedzy z przekazu ustnego, w obniżeniu się poziomu świadomości. W styczniu 1946 r. donoszono z Kielc: "Forma plotki i szeptanej propagandy stała się popularną, wygodną, nie wymaga bowiem żadnego wysiłku w kierunku badania źródła, dochodzenia prawdy, konfrontacji, czytania gazet, posłuchania rzeczoznawców. Typowe lenistwo myśli, ciemnota i złośliwość są podłożem tego zjawiska". Trzymając się wyjaśnień psychologicznych, należy zwrócić również uwagę na fakt, że w sferze zbiorowych reakcji i postaw widać niesłychaną łatwość poddawania się ludzi zachowaniom stadnym, zarówno wtedy gdy tłum wykazywał postawę agresywną, np. podczas linczów czy pogromów, jak również podczas paniki walutowej i wojennej.

Sytuacja w Polsce była nieporównanie gorsza. Ucieczka w mit - pisał Leszek Kołakowski - związana jest z fenomenem "obojętności świata". W realiach powojennych możemy go nazwać Wielką Trwogą - stanem szczególnego napięcia lękowego, które wystąpiło w okresie powojennym, manifestującego się w krążących plotkach, panice, pogromach i linczach, głodowych protestach i strajkach. Nie ma potrzeby wymieniać po raz kolejny wszystkich zagrożeń i niebezpieczeństw powojennej rzeczywistości. Wystarczy stwierdzić, że nie było takiej sfery ludzkiej aktywności (polityka wewnętrzna, sytuacja międzynarodowa, ekonomia, struktura społeczna, zdrowie), w której nie czaiłyby się lęki i zmory. Zajmowały one pokaźną część "psychologicznej przestrzeni życiowej" Polaków. To gdzieś tam odżył mit mordu rytualnego.

Przypomnijmy konstatacje z pierwszego, teoretycznego rozdziału: długotrwały strach i lęk mogą prowadzić do powrotu pierwotnych sposobów zachowania i potęgować drzemiącą w człowieku skłonność do myślenia archaicznego, magicznego. W czasach niepokojów wzmaga się myślenie magiczne, wyolbrzymiana jest moc sprawcza czynników trzeciorzędnych. Rozkwitają wtedy legendy i mity głoszące, że odpowiedzialność za katastrofę ponoszą "inni". Zjawisko to możemy również opisać w kategoriach psychoanalizy jako obniżenie poziomu świadomości. Ten stan, który pojawia się po traumie, w rzadko spotykanej skali zadziałał powszechnie w interesującym nas okresie. Świadomość uległa "skurczeniu", wolne miejsce zajęły treści mityczne, plemienne, anachroniczne. Opanowały miejsca, którymi w normalnym stanie umysłów rządzi intelekt.

Reakcją na okupacyjną grozę był wzrost religijności polskiego społeczeństwa. Wojenny horror i przelana krew obudziły dawne narracje o krwi. Dodatkowo zajęcie kraju przez Armię Czerwoną rozbudziło nowy lęk eschatologiczny przed zmorą bezbożnictwa nadciągającą ze Wschodu. Jaki to mogło mieć związek z mitem mordu rytualnego? Po pierwsze, myślenie mityczne i magiczne są przejawem specyficznego myślenia religijnego. Po drugie, jak zwracają uwagę mediewiści, oskarżenia o mord rytualny w średniowieczu osiągnęły punkt kulminacyjny dwukrotnie: po wielkiej dżumie w XIV w. oraz w przededniu reformacji. Za każdym razem intensyfikację oskarżeń wobec Żydów należy widzieć w kontekście wzrostu ludowej pobożności manifestującej się m.in. popularnością pielgrzymek, millenarnymi oczekiwaniami. Również w czasie II wojny światowej rozpowszechniło się myślenie magiczne, a z nim proroctwa i przepowiednie. Myślenie to - jak wiemy - nie wygasło wraz z zakończeniem wojny. Innymi słowy, przekonanie, że Żydzi porywają i zabijają dzieci w celach ofiarniczych, nie było odosobnionym faktem społecznym, lecz elementem większej całości.

Polaków poraziła destrukcyjna moc insecuritas humana, jakby powiedział Peter Wust, niemiecki filozof egzystencjalista. I nie można się z nim nie zgodzić, gdy pisał: "Poczucie bezpieczeństwa XVIII i XIX wieku doznało tak nagłego wstrząsu i w taki sposób, że można było mniemać, iż ludzkość cofnęła się do epoki z początków drugiego tysiąclecia naszej ery, mniej więcej do czasów, kiedy eschatologiczne wizje opata Joachima de Fiore gnębiły umysły ludzkie". W tym kontekście to nie mit mordu rytualnego należy określać przymiotnikiem "średniowieczny", lecz czasy, które pozwoliły, że odżył na nowo. Mit ucieleśniał społeczne lęki i je kanalizował. Wskazując zagrożenie, ułatwiał walkę z nim. Był formą artykulacji lęku i wrogości. Teraz wydawało się, że wystarczy usunąć Żydów, by przestać się bać. Na tym polegała społeczna funkcja mitu mordu rytualnego.

Istnieją jednak dwie szkoły interpretacji mitu. Pierwsza, wykorzystana powyżej, nosi nazwę funkcjonalnej i głosi, że mit odgrywa ważną rolę w znoszeniu psychicznego napięcia, wytwarza poczucie ładu, prawa i porządku. Zwolennicy drugiej stawiają pytania w kwestii prawdziwości mitu. Traktowanie mitu mordu rytualnego jako zwykłego orzeczenia o świecie, mówiąc wprost, przyznanie, że istnieje źdźbło prawdy w zdaniu: "Żydzi mordują dzieci na macę", byłoby aberracją. Problem jednak w tym, że dzieci naprawdę ginęły, choć nie były porywane przez Żydów w celach konsumpcyjnych. W tym sensie mit mówi nam coś o strachu kobiet.

12 czerwca 1945 r., w dniu wypadków w Rzeszowie, wychodząca w tym mieście gazeta codzienna opublikowała ogłoszenie o poszukiwaniu chłopca, lat 13, "średniego wzrostu, oczy niebieskie, twarz okrągła, włosy ciemnoblond". Podobne ogłoszenia o poszukiwaniach dzieci zamieszczało wiele powojennych gazet. Codziennie radio nadawało program Skrzynka poszukiwania rodzin. Także w wychodzącym w Kielcach i Radomiu "Dzienniku Powszechnym" ukazywały się tego typu ogłoszenia drobne. Zamordowana została Bronisława Mendoń. Henryk Błaszczyk przez dwa dni nie pojawił się w domu. Dzieci masowo ginęły podczas zabaw z bronią i niewypałami. Wspomnienia kobiet z tego czasu pokazują ich paniczny strach wywoływany odgłosem detonacji. Powojenną psychozę potęgowała wysoka śmiertelność dzieci spowodowana głodem i chorobami zakaźnymi.

W historii Europy oskarżenia o mord rytualny pojawiały się często po zarazach, których ofiarami najszybciej stawały się dzieci. A zatem może chodziło nie tylko o zakorzenioną nienawiść i strach przed Żydami, ale także o redukcję napięcia wynikającego z obawy przed zaginięciem, śmiercią dziecka, ewentualnie pomniejszanie winy kobiet, których dzieci zmarły. Eliminując Żydów, "morderców naszych dzieci", chciano odsunąć realnie istniejące zagrożenie. Idąc tropem analiz Brunona Bettelheima, można widzieć w micie eksternalizację pierwotnego lęku matki przed utratą dziecka. Mit mordu rytualnego mógł być archetypową projekcją nieświadomości. Wyrazem kobiecych lęków nie tylko zresztą o dzieci, ale także po prostu o przyszłość własną i rodziny. Po wojnie istniała wręcz swoista psychoza, nadwrażliwość, szczególne skoncentrowanie opinii publicznej na losie dzieci. Wcześniej zasugerowałem, że w powojennych pogromach unaoczniły się także pierwotne, macierzyńskie instynkty obrony potomstwa. Otóż Mojżesz Cukier - jeden ze świadków pogromu w Kielcach - zapamiętał, że z tłumu padały okrzyki: "Żydzi zamordowali 14 naszych dzieci, trzeba, aby zebrali się wszystkie matki i ojcowie i pozabijali wszystkich Żydów". Także w zeznaniach Biskupskiej jest fragment mówiący o "solidarności matek", które powinny stanąć w obronie dzieci. Sąsiadka Biskupskiej Muchowa powiedziała jej: "byśmy szły do domu, bo jestem nerwowa i jeszcze ja i ona wpadniemy w nieszczęście. Ja nie posłuchałam jej - zeznawała dalej Biskupska - a poszłam z jakimiś nieznanymi mi kobietami, które na słowa Muchowej powiedziały, że ona nie jest matką, kiedy tak mówi, że takich kobiet jak my jest mało, że powinniśmy dzieci odszukać".

Kobiety tym bardziej mogły się bać, ponieważ rzeczywiście dochodziło do porwań dzieci, np. przez zdemoralizowanych żołnierzy radzieckich. Na wsiach w okolicach Poznania w listopadzie 1945 r. grasował "mężczyzna w mundurze żołnierza rosyjskiego", który zgwałcił prawdopodobnie dwie dziewczynki. Przeprowadzono poszukiwania z udziałem mieszkańców jednej z nich. Do gwałtów dochodziło w całym kraju, w tym także w województwie rzeszowskim. W październiku 1945 r. dwunastu żołnierzy radzieckich porwało w Przeworsku dwie dziewczynki, z którymi uciekli do Przemyśla. Mimo iż ich samochód został przeszukany, dziewczynek nie odnaleziono. Szerokim echem odbiły się w kraju morderstwa w grudniu 1945 r. studentki w Łodzi i miesiąc później uczennicy w Poznaniu. Gdy w styczniu 1947 r. w Stargardzie zamordowana została uczennica, rodzice skrzyknięci w trójki klasowe wyruszyli w miasto, by wieczorami patrolować ulice.

Choć pień wiary w żydowski wampiryzm - jak już powiedzieliśmy - wyrasta z irracjonalnego korzenia myślenia magicznego, chrześcijańskiego antysemityzmu, to opowieść o mordowaniu przez Żydów "naszych dzieci" w kontekście tego, co wówczas do ludzi docierało, mogła wydawać się jak najbardziej racjonalna i niestety prawdopodobna. Tłumacząc wiarę w III wojnę światową, napisałem już, że po przeżyciach wojennych, po tym wszystkim, co wcześniej wydawało się zupełnie nieprawdopodobne, a jednak miało miejsce (łapanki na ulicach, komory gazowe, piece krematoryjne, eksperymenty na ludziach), Polacy byli w stanie uwierzyć niemal we wszystko. W początkach czerwca 1945 r., czyli na kilka dni przed ekscesami w Rzeszowie, "Dziennik Polski" opublikował artykuł o "potwornej fabryce śmierci »niemieckiego ludożercy« z Krakowa". Niejaki Franz Tham, 53-letni Niemiec, podczas okupacji miał sprowadzać do siebie młode dziewczęta, "a nawet dzieci" i mordować je. W 1943 r. niemiecki sąd skazał go na śmierć. Jak zeznała Polka później razem z nim stracona: "jadł smalec wytapiany ze swych ofiar oraz smażone ich wątroby". Jak podała gazeta, "mordercza para" organizowała libacje, brali w nich udział Niemcy zamieszkali przy ulicy św. Tomasza w Krakowie (wszyscy z nich uciekli przed wyzwoleniem) oraz Polacy, którzy - jak możemy wnosić z artykułu - pozostali w mieście. Prawdopodobnie Tham rzeczywiście dokonał kilku morderstw o podłożu seksualnym. Wątpliwe jednak, żeby posunął się do kanibalizmu, ćwiartował i palił ofiary, by zniszczyć dowody zbrodni. Wątpliwości nie mieli jednak redaktorzy "Dziennika Polskiego". Artykuł puścili tak, jak to dziś robią tabloidy: bez krytycznego komentarza, "prawdę" uprawomocniając informacją, że artykuł został oparty na aktach sprawy przekazanych redakcji przez polskie władze śledcze. Nie wiemy, jak rewelacje dziennika zostały przyjęte w Krakowie. Możemy się jedynie domyślać, że były szeroko komentowane przez krakowską tandetę, tamtejszych spekulantów, przekupki, naręcznych handlarzy, ludzi prostych, nienawykłych do krytycznego myślenia. W związku z tym, czy należy się dziwić, że wiadomość, także przecież pochodząca z prasy, o znalezieniu zmasakrowanej Bronisławy Mendoń, zelektryzowała krakowską społeczność bazarową i została zinterpretowana przez nią jako kolejny przypadek z serii aktów kanibalizmu? Skoro jakiś Niemiec był ludożercą, inni Niemcy robili z ludzkich skór siodła (o czym także donosiły gazety), a z tłuszczu mydło, to czy picie przez Żydów krwi dzieci "dla wzmocnienia" bądź robienie z nich kiełbas w czasach głodu nie mogło wydawać się prawdopodobne? Czy właśnie tą pozorną racjonalnością docierających do ludzi informacji nie należy częściowo tłumaczyć wiary w mord rytualny i jego zaskakującej powojennej ekspansji?

Polski antysemityzm nie narodził się w Rzeszowie. Niemniej doniesienia prasowe o "niemieckim ludożercy" i prawdziwe informacje o zamordowanych dzieciach nadały mu nową dynamikę. Był niezbędny, wskazywał winnego, "smarował" transmisję mitu. Ale on także z rzekomego mordu rytualnego czerpał swoje moce. W tym właśnie sensie nie tylko z antysemityzmu wyrastała wiara w mit mordu rytualnego, ale również wydarzenia w Rzeszowie wywołały nową falę wrogości wobec Żydów. Innymi słowy, gdyby nie koincydencja zdarzeń, przede wszystkim zabójstwo Bronisławy Mendoń i rok później Krystyny Woźniak w Częstochowie, powojennego antysemickiego tsunami w Polsce mogłoby nie być.

Możemy również przypuszczać, że na eksplozję wiary w żydowski wampiryzm miały wpływ autentyczne porwania dzieci w celach zarobkowych. Na początku września 1945 r. w Płocku zaginęło troje dzieci. Podejrzaną kobietę aresztowano. Kilka dni później 58-letnia Polka próbowała w Płocku porwać 5-letniego chłopczyka. Oba wydarzenia wywołały w mieście zbiorową histerię. Rok później w Międzyrzeczu, w którym wówczas mieszkało 100 Żydów, zniknął 6-letni chłopiec. Błyskawiczne śledztwo zapobiegło pogromowi. Wykazało, że porwania dopuściła się Polka - licząc na zapłatę, chciała żydowskiej wspólnocie w Łodzi oddać chłopca, którego rzekomo miała przechować w czasie wojny. Prawdopodobnie ten sam cel przyświecał kobietom w Płocku. Po kraju krążyły opowieści o wywożeniu polskich dzieci do Palestyny, "bo każdy Żyd, co jedzie, musi mieć dwoje dzieci". Opowiadano przy tym o bogactwie polskich Żydów. Te porwania należy widzieć także w kontekście decyzji, jaką w czerwcu 1945 r. wydało Prezydium CKŻP, o wypłacaniu "aryjczykom", którzy opiekowali się żydowskimi dziećmi, po 1000 zł. Wszystko wskazuje na to, że wieść o nagrodach się rozeszła i znaleźli się tacy, którzy w kidnapingu dostrzegli łatwy zarobek. Inna sprawa, że nie wiemy do końca, jak przebiegało odbieranie żydowskich dzieci z rąk polskich opiekunów.

Przed wojną społeczność polskich Żydów liczyła około 3,3 mln, z tego mniej niż milion stanowiły dzieci poniżej czternastego roku życia. W ocenie CKŻP wojnę na terenie kraju przeżyło ich nie więcej niż 28 tys. Niejednokrotnie podczas okupacji żydowscy rodzice bądź opiekunowie na ogół w niezwykle dramatycznych okolicznościach sami oddawali dzieci na przechowanie polskim rodzinom, podrzucali je do sierocińców, skąd trafiały do adopcji, zwłaszcza w Warszawie i jej okolicach w znalezieniu opieki pośredniczyła Żegota. Z końcem wojny rozpoczął się proces odbierania dzieci z rąk polskich. Gdy nie przeżył nikt z rodziców bądź najbliższych krewnych, pomoc niosły trzy żydowskie organizacje. Pierwszą z nich był CKŻP. Druga, nosząca nazwę Kongregacji Żydowskiej, zajmowała się wykupywaniem dzieci z polskich domów, zwłaszcza na prośby religijnych krewnych na Zachodzie. Trzecia, założona przez ruch syjonistyczny, nosiła nazwę "Koordynacja". Jej emisariusze wędrowali po kraju, odnajdowali żydowskie dzieci, nakłaniali ich polskich opiekunów do ich oddania, czasami stratę dziecka wynagradzali pieniędzmi. Wiele polskich rodzin przywiązało się do dzieci pozostawionych im pod opieką. Część nie miała pojęcia o pochodzeniu maluchów, nie brała pod uwagę tymczasowości adopcji, otaczała je miłością jak własne. W dniach okupacyjnej grozy często wytwarzała się między nimi wyjątkowa więź, której przerwanie, szczególnie dla kobiet, mogło być prawdziwym dramatem. Dlatego nie zawsze były one skore oddawać dzieci w ręce ludzi, którzy czasami nawet nie byli ich rodziną. To 1000 zł miało zapewne pomóc przełamać wątpliwości.

Czasami dochodziło do konfliktów. "Express Wieczorny" opisał taką sytuację w numerze, który trafił do kiosków 4 lipca 1946 r. Gazeta donosiła o procesie między żydowską matką, która podrzuciła niemowlę w warszawskim sierocińcu w 1941 r., a polską rodziną, która je adoptowała. Kobieta przeżyła wojnę i po jej zakończeniu upomniała się o swoje dziecko. "Jednak przybrani rodzice kategorycznie odmówili temu żądaniu, uważając je po upływie sześciu lat za spóźnione, wobec niezgłaszania pretensji i niedawania znaku życia przez domniemaną matkę w ciągu tak długiego okresu czasu". Ponadto kwestionowali roszczenia kobiety, twierdzili, że nie potrafi udowodnić, że istotnie jest jego matką, a zgłasza się po nie dla uzyskania zasiłku pieniężnego od amerykańskich instytucji dobroczynnych. Gazeta wyraźnie stanęła po "naszej" stronie. Choć artykuł nie mógł mieć wpływu na wydarzenia w Kielcach ("Express Wieczorny" był popołudniówką), dobrze pokazywał ówczesne dramaty i podskórną wrogość wobec Żydów.

Podobny proces przed Sądem Grodzkim w Łodzi opisało "Echo Wieczorne". Waleria Januszewska, analfabetka, repatriantka z Wilna, w czasie okupacji zaopiekowała się półtoraroczną dziewczynką, córką Samuela Rajdeberda, wileńskiego jubilera. Ochrzciła i załatwiła formalną zmianę imienia i nazwiska - od tej pory dziewczynka nosiła imię Teresa, następnie po wojnie razem z nią przyjechała do Łodzi. Tam zgłosił się do niej wuj dziewczynki, który zaproponował kobiecie ponoć 10 tys. zł. Ta jednak odmówiła. Ponieważ mężczyzna wyjechał, "sprawę" przejęła gmina żydowska, która ofiarowała Januszewskiej pieniądze tytułem odszkodowania. Tereska trafiła do sierocińca żydowskiego. Tam odwiedziła ją Januszewska. "Tereska, ujrzawszy swoją dawną opiekunkę, rzuciła jej się z płaczem w ramiona i oznajmiła, że nie chce pozostać w szkole. Januszewska niewiele namyślając się, zabrała dziewczynkę z powrotem do domu". Gmina wystąpiła z pozwem.

Niektórzy Polacy traktowali żydowskie dziecko jak rodzaj polisy, byli przekonani, że za opiekę należy im się góra pieniędzy. W listopadzie 1945 r. do Bolesława Bieruta trafiła skarga zamieszkałej w Warszawie kobiety, która od grudnia 1942 r. opiekowała się żydowskim chłopcem. Po Powstaniu Warszawskim razem z nim wywieziona została do Niemiec. Gdy wrócili, odprowadziła chłopca do gminy żydowskiej. Za udzieloną pomoc otrzymała gratyfikację w wysokości 1500 zł. Po pewnym czasie uznała jednak, że to za mało, i po raz kolejny poszła do gminy, gdzie po raz kolejny wręczono jej sumę tej samej wysokości. W końcu zażądała 87 tys. zł - jak skrzętnie wyliczyła - za 29 miesięcy zajmowania się chłopcem. Liczba podobnych konfliktów i spraw nie jest znana, podobnie jak ich społeczny rezonans. Pozostają domysły. Niewykluczone, że tego typu historie mogły ułatwiać ekspansję mitu. Zdanie: "Żydzi odbierają dzieci", było zdaniem prawdziwym. Dalszą część opowieści o rytualnym morderstwie mogła dopisać zbiorowa wyobraźnia czasów Wielkiej Trwogi. I jeśli rzeczywiście proces odbierania dzieci z rąk "sprawiedliwych Polaków" wpłynął na powojenny proces pogromowy, to byłby to jeden z największych paradoksów najnowszej historii Polski.

Wróćmy do najważniejszego pytania o przyczyny podwójnej nienawiści do Żydów jako komunistów i wampirów. Moim zdaniem jest bardzo wiele odpowiedzi. Podkreślenie jednej czy dwóch banalizuje obraz przeszłości. W grę wchodzi splot najróżniejszych czynników, także przypadków. O jednym jestem jednak przekonany: tak jak przyczyn nagłego wybuchu wiary w mord rytualny oraz jego konsekwencji - pogromów antyżydowskich - nie należy szukać w "genetycznym polskim antysemityzmie", tak nie był on efektem spisku tajnych służb. Klucz do jego zrozumienia tkwi w ówczesnej psychospołecznej kondycji Polaków, ich lękach i trwogach.

MARCIN ZAREMBA - WIELKA TRWOGA - 1