PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

W ciągu dwóch miesięcy doczekałem się wyczerpania l-go nakładu, kilkunastu rzeczowych recenzyj i przeszło 50 wściekłych napaści przypominających kubły pomyj.

Jedną sensowną uwagę zrobił mi profesor Skałkowski (uczony prawdziwej - nie kukielowej miary), wniosłem odpowiednią poprawkę: Stanisław August roztrwonił bezmyślnie na niewykończone budowle nie k i l k a s e t, lecz - kilkadziesiąt milionów.

Grzymała-Siedlecki wytyka, że nazwałem Poniatowskiego na 59 stronie podstolim. Nie spostrzegł, że na 195 piszę prawidłowo - stolnik. Przejęzyczenie się. Suponuje, że nie odróżniam Sielc od Siedlec. Doskonale odróżniam - byłem motocyklem i w jednym i w drugich. Ma natomiast świętą rację, że pod Kłuszynem zwyciężył Żółkiewski - nie Tarnowski; poprawiłem to przepisanie się skwapliwie.

W kilkudziesięciu artykułach wytknięto mi tedy konkretnie dwa drobniutkie błędy. Niewiele jak na tyle wrzasku, że "Niemcewicz" nie jest pracą naukową.

RAŻĄCA NIEZNAJOMOŚĆ TEKSTÓW KUKIELA

Z ogromną, pięćsetwierszową filippiką wystąpił przeciw mnie w tygodniku "Zwrot" doktór-profesor-generał-dyrektor Muzeum Czartoryskich Marian Kukiel. "Klio w rynsztoku" zatytułował on swój akt oskarżenia, pomawiając mnie o fałszowanie źródeł; zaraz zobaczymy, że to pan profesor-dyrektor sam zanurzył się w rynsztoku po uszy.

Dawszy obszerną (zupełnie wadliwą) charakterystykę pamiętników Niemcewicza, która ma na celu wpojenie w czytelnika "Zwrotu" przeświadczenia, że Kukiel zna te pamiętniki na pamięć, pisze pan profesor:

"Tak jest z samym Niemcewiczem. Autorowi (czyli mnie - Zbyszewskiemu) szło o jego dzieje seksualne. Niemcewicz jako pamiętnikarz jest bardzo dyskretny co do swego osobistego życia. Autor (czyli ja - Zbyszewski) przyszedł z pomocą. Już w korpusie kadetów obdarzył go okazałą doboszową udzielającą mu ars amandi. W powołanych tu pamiętnikach rękopiśmiennych o doboszowej ani słowa. Jest ona okazałą amplifikacją".

Dobitnie napisane. Nie ma żadnych wątpliwości. - Fe, wstrętny pornograf ten Zbyszewski - pomyśli sobie czytelnik "Zwrotu" - szkaluje lilijnego Niemcewicza, zmyśla bezczelnie i jeszcze daje numerek źródła. Co za łgarz!

Do "dziejów seksualnych" Niemcewicza nie przywiązuję wcale nadmiernej wagi, mam w ogóle odrazę do tych frywolnych tematów i poruszam je li o tyle, o ile zmuszają mnie do tego źródła, ale skoro profesor Kukiel zarzuca mi zmyślanie w tej dziedzinie - wykażę kto zmyśla naprawdę.

Oto dowód namacalny: w pamiętnikach Niemcewicza (Muzeum Czartoryskich, sygnatura 5559), tom l-szy, strona 114, wiersz l-szy od góry, słowo 4-te od lewa (profesorom na poziomie Kukiela trzeba wszystko palcem pokazywać - sami niczego się nie doszukają) stoi jak wół:

"W szesnastym jeszcze roku wieku mego, żona dobosza od kadetów, przystojna kobieta, pierwsza dała mi poznać różnicę między płcią męską i żeńską; skromność i wstydliwość moja tak były wielkie, że cała zasługa tego odkrycia jej się należy".

Jak wygląda teraz sumienność i znajomość tekstów pana profesora? To się nazywa u Kukiela: "w pamiętnikach rękopiśmiennych o doboszowej ani słowa". Czy to przypadkiem nie w recenzji "Zwrotu" nie było ani słowa prawdy? Ale patrzmy dalej Kukiel pisze:

"Amplifikacją są również rzekome spostrzeżenia Niemcewicza w podróżach zagranicznych poczynione na temat dziewcząt pewnych domów etc. Jest to zemsta autora (niby moja - Zbyszewskiego) na pamiętnikarzu".

Znowu wskażę palcem panu profesorowi: pamiętniki Niemcewicza (5559), tom l-szy, strona 200, wiersz 24 od góry, słowo 7-me od lewa (teraz chyba znajdzie):

"Acz byłem w wieku, gdzie żądze miłosne pożerały mię całego, unikałem w Rzymie, bardziej jeszcze w Wenecji, wszelkich związków miłosnych; znałem siebie, wiedziałem, że związki te nie były u mnie przechodnie, że poddawszy się im z szkodą czasu i nauki byłyby mię daleko zawiodły. Cierpiałem męki, niekiedy tylko zdatnymi kobietami zaspakajając burzące się chuci".

"Zdatnymi kobietami" nazywał Niemcewicz prostytutki. To są te jego "rzekome spostrzeżenia". A na stronie 90, a na 107, a cała 114 - pamiętnik jest przepojony rozważaniami erotycznymi, a profesor Kukiel pisze z tupetem: "Niemcewicz jest bardzo dyskretny co do swego osobistego życia - autor przyszedł z pomocą". Zamiast mi zarzucać amplifikacje lepiej się przyznać, że się nic nie czytało.

Charakter pisma Niemcewicza jest wielce nieczytelny; męczyć się, sylabizować 500 stron rękopisu - dobre to dla skromnego doktoranta historii - nie dla profesora. Ja jeździłem specjalnie do Krakowa, do Muzeum Czartoryskich, odcyfrowywać rękopis; pan dyrektor Muzeum mając go pod nosem nie zadał sobie trudu nawet doń zajrzeć Po co? I tak lapnie artykuł pouczając co w nim jest.

Tymczasem: "otrzymałem List", "jak mi donosi Poseł", "są to ważne Traktaty" - połowę rzeczowników pisze stale ks. Adam z niemiecka, bezsensownie dużą literą. Pisze również: "zapowrotem twoim", " z powyższego wynika", "wiem zpewnych zrzódeł" i t. d. Jeśli za każdy błąd ortograficzny wskazany przeze mnie dyrektor Kukiel będzie płacił 5 groszy na FON - ufunduje całą baterię.

Pogryzmolonych rękopisów pan profesor tedy nie zna. Zbyt kłopotliwe, zbyt wyczerpujące. Z drukowanymi źródłami sprawa już się lepiej przedstawia - literacki autoportret ks. Izabelli jest wydany, Kukiel przeczytał pierwsze zdanie!! Godny pochwały wysiłek.

"Piękną nigdy nie byłam" - brzmi to pierwsze zdanie. Na tej podstawie pan profesor zarzuca mi przekręcanie wszystkiego - napisałem bowiem, iż księżna uważała się za przepiękną.

Profesor-generał-dyrektor przeczyta jedno zdanie i już wygłasza cały wykład. Skromny doktorant czyta stronicę do końca i dopiero ustala swój sąd. Oto co pisze w dalszy ciągu ks. Izabella:

"...mam piękne oczy, gładkie czoło, zęby białe, uśmiech miły i ładny owal twarzy; kibić mam wysmukłą, nóżkę prześliczną, wiele wdzięku w ruchach; nigdy kobieta bardziej subtelnej nie posiadała zalotności".

Oprócz nadwornego panegirysty rodu Czartoryskich każdy przyzna, że pierwsze zdanie jest fintą. A o zarozumialstwie ks. Izabelli ileż jeszcze wzmianek w pamiętnikach. Lecz jak przekonać profesora co zna tylko jedno zdanie?

Wypomina mi Kukiel, jak drugi Łuskina, błędy korektorskie (o kasztelanowej Kamińskiej było w 1-szym wydaniu - Kamieniecka); nazywa amplifikacją, że napisałem "nocnik pełen ekskrementów", podczas gdy w źródle (drukowanym oczywiście) było "naczynie nocne nieopróżnione". Więc co zawierało? Kompot ze śliwek?

Okazuje się zatem dowodnie, że Kukiel nie czytał wcale rękopiśmiennych pamiętników Niemcewicza, ani listów ks. Adama, ani nawet do końca drukowanych źródeł. Poza czepianiem się o zawartość nocnika nic nie potrafi.

- Więc jakżeż to - zawoła zdumiony czytelnik: - profesor-doktór-generał-dyrektor mówi tonem wyroczni o źródłach, których na oczy nie widział?

A państwo się orientują co to jest profesor?

To człowiek, który wie dużo rzeczy, które trzeba wiedzieć lepiej od niego, żeby wiedzieć, że on nic nie wie.

Właśnie jestem w tej sytuacji wobec Kukiela w sprawach Niemcewicza.

PAPUZIE OKRZYKI

Inni krytycy byli ostrożniejsi od Kukiela i twierdząc, że wszystko, absolutnie wszystko przekręciłem, nie powoływali się konkretnie na żadne źródła. Szkaradna metoda - ale dobrze na niej wyszli, nie zblamowali się ignorancją jak nadworny panegirysta z Muzeum Czartoryskich.

Pocieszny jąkała, co nigdy zdania zakończyć nie umie i w każdym artykule musi wspomnieć o swym koniu, K. W. Zawodziński, krzykliwa sujka Aleksander Bocheński, ciężko nudny Bolesław Dudziński, jakieś anonimy z "Gazety Polskiej", "Zaczynu", "Głosu Narodu", "Świata" i t. d. zarzucają mi, że jestem szkodliwym odbrązowiaczem i że wytykam same czarne strony nie podkreślając dodatnich.

Nikt nie zdoła zaprzeczyć, że bezeceństwa i obrzydliwości, które w mej książce przytaczam są prawdziwe. Zachodzi tylko pytanie: czy jakiekolwiek zasługi na polu kulturalnym mogą zrównoważyć zbrodnię dopuszczenia do rozbiorów? Ja wołam: Stanisław August nie stanął po stronie barzan, ale podpisał l-szy rozbiór; nie walczył w 92-gim roku ale przystąpił do Targowicy; był na żołdzie Katarzyny; za pieniądze gotów był abdykować, podpisywać cokolwiek mu kazano; Kościuszkę uważał za wariata, a insurekcję za przestępstwo... Na to mi odpowiadają: tak, ale założył Szkołę Rycerską, popierał malarzy, zapraszał literatów na obiad, zbudował Łazienki... To jakby zabójcę rodziców bronił adwokat argumentem, że na ich trupy rzucił po niezapominajce!

Więc gdyby Polska upadła za premierostwa Jędrzejewicza przeszedłby do potomności jako zasłużony mąż stanu, bo - założył Akademię Literatury.

Za Benesza i Hachy literatura kwitła w Czechach, przemysł się rozwijał, dobrobyt rósł, kultura jaśniała - a jednak nie przychodzi nikomu do głowy ich usprawiedliwiać. To kanalie co bez boju oddały niepodległość; wobec takiej zbrodni żadne pseudozasługi nie mają znaczenia. Dziś chyba każdy widzi, iż są chwile w życiu państw gdy paktować z wrogiem nie wolno, gdy trzeba się bić. Katarzyna to Hitler XVIII-go wieku. Jak on była zachłanna, brutalna, nienasycona. A Stanisław August i jego otoczenie, jak czescy prowodyrzy, wierzyli, że układnością, posłuszeństwem, ustępstwami załagodzą łapczywego sąsiada.

Kto jest dziś za "dogadaniem się" z Hitlerem za cenę odstąpienia mu Gdańska, Pomorza, Śląska, Poznania i może jeszcze Polesia? Zdrajca, łotr tylko. Lecz Poniatowski i jego sfora co właśnie tak postępowali z Katarzyną mają obrońców. Wierzą, w ślad za małodusznym Kalinką, że Rosję można było ustępstwami ugłaskać. Za sto lat i Hacha znajdzie apologetów.

- Konfiskować Zbyszewskiego! - rży Zawodziński czy jego koń, już nie pamiętam który.

Jeśli mamy zamiar prowadzić politykę Poniatowskich i Hachów - to istotnie. Ale jeśli chcemy się bić do upadłego - to właśnie moja książka jest dziś pożyteczna i na czasie. Udowodnili to obszernie i świetnie Piasecki, Pruszyński, Straszewicz, Bujnicki, Kuminek, Swinarski, Hulka-Laskowski, Poznański, Duninówna...

Nienawiść zła jest równą cnotą jak miłość dobra - napisał słusznie Piasecki.

To co się działo w Polsce za panowania Kluchosława było uosobieniem zła.

NA ZAKOŃCZENIE

Profesor Skałkowski w wybornym artykule w "IKC" wysuwa całkiem inną koncepcję od mojej o powodach klęski pod Maciejowicami. As dziennikarstwa - Julian Babiński z "Merkuriusza" ma krańcowo różne ze mną poglądy na przyczyny upadku Polski; wysuwają pewne obiekcje Zahora z "Myśli Polskiej", Hel. Romer z "Kuriera Wileńskiego" i t d.

Inteligentnych zarzutów zawsze słucham z przyjemnością. Polemizować z prof. Skałkowskim byłoby dla mnie zaszczytem - mimo subtelnej argumentacji nie przekonał mnie bowiem. Brak miejsca mnie paraliżuje.

Biadolenia pani Apenszlakowej w "Naszym Przeglądzie", że pominąłem zbawienną rolę Żydów w powstaniu kościuszkowskim są śmieszne. Znam materiały i kiedyś wykażę, że udział Berka Joselewicza w insurekcji był zwykłą hucpą.

Oburzały się, coś piętnowały różne Mitznery, Feierglasy et co - nie ma się co nimi zajmować.

Słonimski dawał mi jakieś pouczenia - jeszcze do tego nie doszło, by taki Słonimski uczył mnie historii Polski. Gdy będę pisał życiorys reb Altera z Góry Kalwarii, albo sporządzał wykaz Żydów osadzonych w Jabłonnie podczas wojny 20-go roku - wtedy poproszę go o pomoc i informacje.

BEZTROSKIE LATA

1.

MÓDL SIĘ I PRÓŻNUJ

Raźno wzięli się do współpracy państwo Marceli i Jadwiga Niemcewiczowie, toteż równo w 9 miesięcy po nocy poślubnej, 16-go lutego 1758 r., przyszedł na świat pierwszy owoc ich działalności - Julianek. Rodzice tak zasmakowali w robocie, że dorzucili mu potem jeszcze 15-ścioro rodzeństwa.

Julianek urodził się w Skokach, pod samym Brześciem. Po paru latach jednak, cała rodzina przeniosła się na drugą stronę Bugu, do Klenik, majątku dziadka Aleksandra, który zmęczony swymi 80-ciu laty chciał dokonać żywota próżnując przy synie Marcelim.

Piękny to był mężczyzna - pan podczaszy Marceli: wysoki, tęgi, z wygoloną czupryną, zawiesistym wąsem, zawsze po polsku ubrany. Ćwiczeniom umysłowym nieobcy - lubił się gmerać w archiwach, głośno czytał dzieciom Kronikę Bielskiego, a gdy podrosły kazał im czytywać gazetę, bo wtedy najlepiej zasypiał.

Główną troską pana Marcelego było utrzymywać dobre stosunki z Panem Bogiem. Do Wistyc - 7 bitych mil - drałował piechotą, by się tamtejszej Matce Boskiej przypodobać. Pacierze klepał cały dzień. Rano, obchodząc gumna, mruczał różaniec przerywając jeno czasem dla dania w ucho leniwemu parobkowi grając w mariasza szeptał litanię; wszyscy domownicy musieli śpiewać godzinki pod jego dyrekcją; w adwent zrywali się państwo Niemcewicze o świcie, po ciemku ładowali z dziećmi w sanie i pędzili do kościoła w Brześciu, tam siadali w ławce z nogami w specjalnym futrzanym worku, Julianek zaś, że siedząc zasypiał, musiał klęczeć godzinami w pobok ławki na zimnej, kamiennej posadzce.

W Klenikach było więcej księży niż w przeciętnej katedrze. Przed opatem Rogalińskim dzieci musiały padać plackiem i całować go w nogę! święty to był człowiek. Po obiedzie zasiadał z ojcem na ganku i strzelali do jaskółek z guldynek, każdy celny strzał solenizując pucharem węgrzyna. Przyłączał się do tych ćwiczeń i dziadek Aleksander ze swoim łukiem, co Sobieskiego pamiętał, ale że nigdy nie trafiał, więc odmienił warunki i golił puchar po każdym pudle.

Jeszcze śwątobliwszym mężem był ksiądz Obłoczyński - asceta, co się nawet na odpustach u Bernardynów nie upijał. Ciocia Bisia całowała ślady jego stóp w ogrodzie. Kazania miał tak płomienne, że spędzano na nie wszystkich żydów z Brześcia w nadziei, że ich nawróci. Choć gadał po 6 godzin i wymachiwał trupią czaszką - żydy zostawały przy swoim.

Nad nawróceniem żydziąt pracował niestrudzenie i pan Marceli. Nie kupił smaru ani nitki w Brześciu nie palnąwszy przy okazji parchom wykładu teologicznego. Gdy krawcy zjeżdżali do Klenik na generalne szycie, pan Marceli szedł do ich pracowni z biblią pod pachą i nuż tłómaczyć, a przekonywać. Żydłaki oponowały ostro, dyskusja kończyła się paru kopniakami, raz Talmud powędrował w ogień. Jednak co piątek żydziska łagodniały, zdawało się, że Duch Święty przenika im do głowy - uradowany pan Marceli, prócz umówionej zapłaty, dawał im na szabas parę gęsi, kur i worek kaszy. Krawcy wracali z Brześcia w poniedziałek, po dobrych dyspozycjach nie było śladu.

Lepiej poszło panu podczaszemu z nawróceniem swych poddanych - chłopów unitów. Granatowe żupany, pasy, gorseciki, czepki, chustki, trochę kijów - nie oparły się kmiotki tylu dowodom wyższości jednej religii nad drugą i przechodziły gromadnie na katolicyzm.

Dziedzic wybudował naprzód w Skokach kościół obok cerkwi, potem popa przepędził, a cerkiew rozwalił.

W życiu codziennym państwo Niemcewicze zdawali się we wszystkim na Pana Boga. Koń okulał - skrapiali go wodą święconą, pomór świń - odmawiali w chlewie paciorek, burza się rozszalała - wtykali Juliankowi dzwonek loretański w ręce i kazali biegać wokół domu dzwoniąc zapamiętale! Piorunochrony znane już były na świecie, ale w Polsce więcej wierzono w świecę postawioną przed obrazem niż w kawałek drutu umocowany na dachu.

Gdy Julianek zachorował na ospę, bliski sąsiad, podskarbi Flemming, przysłał swego nadwornego doktora, sławnego Mullera; państwo Niemcewicze wyrzucili przez okno wszystkie lekarstwa, zamiast przepisanej kuracji - ofiarowali synka Bogu; skutek był momentalny, Julianek wyzdrowiał, wzamian za co hasał potem przez rok i 6 tygodni w białym, dominikańskim habicie, z czarną mycką na głowie, opasany szkaplerzem. i różańcem. Przekładanie habitu nad lekarstwa nie zawsze dawało tak dobre wyniki - ośmioro Niemcewicząt fajtnęło w pieluszkach.

Gorące umiłowanie ojczyzny było drugim uczuciem rozsadzającym piersi pana podczaszego. Jadąc całym pocztem na elekcję w 64-ym roku, kupił aż nowy kontusz i nowego wierzchowca, którego wiedziono za jego karetą; wrócił z tej szopki wolnoelekcyjnej, odbytej pod karabinami Repnina, uradowany, wołając z właściwym sobie zmysłem politycznym:

- Piasta wybraliśmy! Będzie drugi Sobieski!!!

Nie szczędził też później zbawiennych rad Stanisławowi. Augustowi: - byłeś się królu po polsku ubrał i perukę zrzucił, a wszystko pójdzie w kraju świetnie! - pisał doń parokrotnie.

Król nie posłuchał pana Marcelego i w konsekwencji nastąpiły rozbiory.

Cały klan Niemcewiczów przejmował się żywo sprawami państwowymi. Ilekroć zaszło coś ważnego, zjeżdżali się bracia, wujkowie, stryjkowie (sam pan Marceli miał 6-ro rodzeństwa) do Klenik i debatowano gorąco.

Kiedyś, podczas takiego sejmu familijnego, gruchnęła wieść z Radomia: - biskupów porwano! Pani Jadwiga nie opuściła tak świetnej okazji dla zademonstrowania swych uczuć: zemdlała i klapnęła na podłogę. Asystujące zawsze na sejmach rodzinnych dzieci, wypełzły spod stołu, płacząc otoczyły mamusię.

- Nie może być szczęśliwy Polak, gdy Polska jest hańbiona - wyjaśniono im, to Moskale są winni omdlenia matki. Wcześnie poznał Julianek Moskali. W wolnej Polsce konsystowali oni gęsto, w Klenikach coraz stali na kwaterze oficerowie rosyjscy. Towarzyscy i weseli, często urządzali bale, a że panie z sąsiedztwa stroniły od tych zabaw - posyłali po nie kibitki z eskortą. Przybywały wszystkie, matka Julianka, rumieniąc się po pępek, kicała w objęciach cuchnących stupajek.

Bywały też i męskie zebrania, energicznie zaproszeni sąsiedzi stawiali się w komplecie w Klenikach, gdzie pułkownik pełnił rolę gospodarza. Wina nie lubili Moskale, więc trąbiono tylko wódkę - śmierdziuchę. Jeśli ktoś ominął kolejkę - wlewano mu siłą do gardła podwójną porcję. Sołdaty wezwane na salę tańczyły trepaka, gwiżdżąc przeraźliwie na palcach, rozochoceni oficerowie puszczali się w dzikie tany, musiały hopkać i grubasy w kontuszach. Dla uczczenia któregoś z biesiadników, oficerowie kazali sołdatom porwać go na ręce i rzucać aż pod pułap, trąbiąc mu jednocześnie z całej siły w uszy. Pan Marceli dostąpił raz tego zaszczytu, omal ducha nie wyzionął, leżał potem przez miesiąc jak nieżywy.

Ogłada towarzyska nie była u Moskali przesadna. Pułkownik rozgniewał się na majora przy stole, więc - łup go w pysk; major zaciął zęby, ale wkrótce znalazł okazję i palnął w ucho kapitana, ten niezwłocznie dla rekompensaty wyciął w mordę praporszczyka, tamten sierżanta... kończyło się na sołdatach. Naturalnie za policzek od zwierzchnika nikt się nie obrażał i gdy kolejka obeszła, nastrój był znowu pogodny.

Strasznie nie cierpieli Moskali państwo Niemcewicze, podczas wojny 7-letniej szkodzili im wszystkimi siłami: pani Jadwiga wycierała nos tylko w chustki z portretem Fryderyka, pan Marceli używał tabakierki z jego wizerunkiem, parokrotnie zamówili mszę na intencję zwycięstwa Fritza.

Ostygł w tej miłości do Prus pan podczaszy dopiero, gdy raz przybiegł sołtys ze Starej Wsi zawodząc, że werbownicy szwabscy najtęższych parobków porywają. Popędził dziedzic - krzyki, prośby nie pomogły.

- Prusacy też kanalie! - stwierdził żałośnie.

Konfederacja barska wzbudziła w Klenikach entuzjazm. Pułaski i ksiądz Marek: jurysta, człowiek otrzaskany w archiwach i człowiek święty w doskonałej z niebem komitywie - czyż mogli być zdatniejsi wodzowie? Że ani się domyślali którym końcem strzela armata, to nie miało znaczenia. Gdy w Brześciu zawiązała się wojewódzka konfederacja, pan Marceli nie podpisał akcesu - ściągało to nieprzyjemności od Moskali, lecz za to z gośćmi nie pito inaczej, jak pod toast:

- Na pohybel Rosjanom!

Julianek piszczał z rodzeństwem chóralnie piosenkę konfederacką:

Wprawiając się do bojów z Moskalami, konfederaci chętnie niszczyli dwory kalwińskie. Pan Marceli bardzo to pochwalał, widząc w tym coś jakby pielgrzymkę do Częstochowy przed wyprawą wojenną.

Wciąż przemaszerowujące wojska rosyjskie rekwirowały i grabiły bez pardonu, znosił to cierpliwie pan Marceli rozumiejąc, że po azjatyckiej dziczy nie ma się co przyzwoitości spodziewać, lecz gdy konfederaci wypaśli mu łąkę w Skokach i uwiedli cielaka - wpadł w straszną pasję:

- Ja tu mociumdzieju modlę się za nich, a oni miast rusków moje bydło gromią!

Wziął z sobą Julianka, pojechali do obozu Bierzyńskiego i Franciszka Pułaskiego.

Obóz nie wyglądał groźnie: żadnych wart, w każdym namiocie paru pijanych rycerzy, ani śladu rygoru i karności. Wolny szlachcic przystępował do konfederacji, by się wyzwolić z jarzma moskiewskiego - nie, by znosić jarzmo jakichś zwierzchników; jeśli co zrobił, to dlatego, że tak mu się podobało, nigdy bo tak mu kazano.

Towarzysze w pancerzach, z rysimi skórami na barkach, obwieszeni medalikami i szkaplerzami, nieraz z bronią pradziadów w ręku, wierzyli święcie w zapewnienia ks. Marka, że w obronie dobrej sprawy wystarczy wyjść w pole - reszty dokona Matka Boska.

Wychodzili więc dziarsko i z fantazją, widząc zaś, że Matka Boska nie rozprasza wrogów - rozpraszali się sami z żywą do Niej urazą, że tak się zaniedbuje w swych obowiązkach. Stanąwszy przed regimentarzami pan Marceli wyłuszczył im swe żale.

- Zatem my i konie mamy zaprzestać jeść? - spytał Pułaski.

- O, dlaczego! ale nie kosztem brata szlachcica, rodaka, przykładnego katolika...

- Wiesz co waszmość? daj na konfederację 100 dukatów, a będziesz wolny od wszelkich rekwizycyj, bez 100 dukatów nie wypuścimy cię stąd.

Wrzask podniósł pan Marceli, że to gwałt nad wolnością, że tacy konfederaci to gorsi od Moskali, że pieniądze są mu potrzebne na poważniejsze cele - wobec nieustępliwości Pułaskiego musiał się ukorzyć i dać rewers. Przeklinając pomysł odwiedzenia obozu i życząc konfederatom ognia piekielnego wracał mrucząc do domu. Bierzyński został niebawem rozbity pod Orchowem, pan Marceli był dumny, że Pan Bóg tak skwapliwie się ujął za krzywdę swego wiernego sługi.

Cel godny wydawania pieniędzy nadarzył się wkrótce: umarł sparaliżowany od pijaństwa dziadek Aleksander. Jezuita, ks. Pierzchlewski, wsadził nieboszczykowi pod język medalik z wizerunkiem św. Ignacego; trzeba było co prędzej zamawiać msze za jego duszę, która siedziała w czyśćcu póki odpowiednia ilość modłów nie została odprawiona. Pan Marceli zebrał ile tylko mógł pieniędzy i porozsyłał do wszystkich kościołów okolicznych.

Gorliwość ta nie zadowolniła nieboszczyka. Przyjechał opat z odległej o 100 klm. Berezy Kartuskiej i rzekł:

- Zacnej pamięci ojciec waćpana ukazał mi się w nocy; narzekał, że syn sknera na srogi afront go w niebie naraził, bo św. Piotr ledwo go ujrzał, warknął: - "50 mszy w Berezie albo raju ani powąchasz..."

Poczciwi księża, choćby z najdalszych zakątków, wnet donosili o każdym pojawieniu się i zachciance nieboszczyka. Dziękował wzruszony tą troskliwością pan Marceli, wszystko wypełniał i za wszystko hojnie płacił.

Pogrzeb udał się doskonale. Zjechało całe województwo, księży i mnichów szło przed karawanem równo 500. Czoło pochodu docierało do cmentarza, gdy ostatni opuszczali dom. Długość konduktu najlepiej sygnalizowała św. Piotrowi ziemskie znaczenie jego nowego pensjonariusza, gapiąc się z góry na te tłumy wokół trumny, musiał pojąć, że ten Niemcewicz to nie byle łatek.

Dwa folwarki kosztował pana Marcelego pogrzeb ojca, ale ich nie żałował, skoro wzamian zapewnił mu zaszczytne dożywocie tuż obok tronu Pana Boga.

Julianek miał już 12 lat. Alwara umiał na pamięć, tępy korepetytor, chory - ku zgorszeniu pani Jadwigi - na trypra, przelał weń cały zapas swych niewielkich wiadomości, pan Marceli zaczął przebąkiwać o oddaniu go do szkoły jezuickiej. Książę Adam Czartoryski, z pobliskiego Wołczyna, zwrócił uwagę na ładnego, zawsze wesołego i dobrego chłopca, więc zaproponował:

- Oddaj mi go waszmość do korpusu kadetów.

- Kiedy ja bym chciał, żeby z niego wyrósł prawy katolik.

Długo musiał perswadować ks. Adam, wreszcie, bojąc się narazić, obiecał pan Marceli dostarczyć syna do Warszawy.

Padłszy matce do nóg, ucałowawszy tabun braci i siostrzyczek, zapłakany Julianek wgramolił się wraz z ojcem na brykę. Minęli dębinkę, gdzie pół setki drewnianych świętych - dzieło i chluba pana Marcelego - pilnowało drogi, objechali wbród rozwalony mostek, o którego naprawie myślał od paru lat dziedzic, ale zawsze kończyło się na skleceniu jeszcze jednego świętego, mignęły im Skoki na prawym brzegu Bugu, powlekli się piaszczystym traktem.

Na popasie, w karczmie w Janówku, widząc dwóch żydów, pan Marceli rozpoczął zwykłą działalność misjonarską. Nie mógł parchów przekonać:

- Przecie to wyraźnie napisane w Ewangelii! - wołał.

- Uś, potrzebujemy wierzyć, co jakieś kłamcy napisały...

Ujechali już parę wiorst w stronę Sielc, gdy pan Marceli puknął się w głowę i rozkazał woźnicy: - A zawracajże do Janówka!

Żydy siedziały jeszcze przed karczmą, krzyknął im, nie schodząc z wasągu:

- Ewangelię pisali żydzi, mówicie, że to byli kłamcy, zatem sami kłamiecie, boście też żydzi...

I rad, że zmiażdżył ich swą argumentacją, kazał znowu zawracać.

Konfederaci włóczyli się po okolicy, napadali na przejezdnych. Przed wjazdem do lasu, rozdał pan Marceli swe dukaty furmanom i hajdukom, polecając, by je w buty schowali - były to jeszcze dobre czasy, gdy służba mniej kradła od złodziei. Kazał też osie nasmarować by nie skrzypiały, koniom kopyta słomą obwiązać, z batów nie trzaskać - po czym pełni strachu, cichutko, uważając, by gałązki nie złamać, koń nie parsknął, śpiewając na całe gardło litanię do Matki Boskiej, przemknęli przez las niepostrzeżenie.

Po pięciodniowej podróży, 5-go sierpnia 1770-go roku stanęli w Warszawie, Julianek był zachwycony, nigdy nie przypuszczał, że mogą być inne domy niż drewniane, inni mieszkańcy w mieście, jak ponure żydowiny.

2.

WYCHOWANIE PAŃSTWOWE

Korpus kadetów mieścił się w koszarach Kazimierzowskich na Krakowskim Przedmieściu. Wnet zdjęto tam z Julianka żupanik, wymyto go i przyodziano w czarne spodnie i czerwoną katankę. Brzydki młody oficer o poważnym, lecz bardzo łagodnym wyrazie twarzy, raczej małego wzrostu, z ogromnym warkoczem naturalnych włosów zwisających do pasa i przewiązanych czarną wstążką zapytał go o nazwisko.

- Ursyn Niemcewicz Julian.

- No tośmy krewni, ja jestem Kościuszko Tadeusz; staraj że się tu dobrze uczyć, bo wiedza to fundament człowieka.

Wkrótce Szwed - jak przezywano Kościuszkę ze względu na jego upór - wyjechał do Paryża. Stanisław August, ze zwykłym mu znawstwem ludzi, uznał, że nie nadaje się na nic innego jak na malarza i wysłał go na studia w tym kierunku.

W korpusie było 60 uczni; powinni byli płacić po 100 dukatów rocznie, lecz choć wszyscy synowie bogatych rodziców, - nie płacili ani grosza, rodzice uważali bowiem, że wielką łaskę robią królowi oddając swe dzieci do szkoły, której był kapitanem i pozwalając mu łożyć na nią 500 tysięcy złotych rocznie, mogli przecie wybierać - w całej Polsce było podówczas aż 65 szkół!

Dookoła tych 60 uczni kręciło się 40 nauczycieli (z czego połowa złodzieje i durnie) oraz 60 osób służby. Trzeba było paniczom trzepać ubrania, zapinać guziki, specjalne baby od szorowania podłóg co sobotę myły im głowy.

Zrywał się Julianek na dźwięk pobudki o 6-ej rano, ubierać się musiał piorunem, bo było na to tylko 45 minut, potem msza św., potem 7 godzin lekcji. Do kaligrafii polskiej a francuskiej byli różni belfrzy, historię każdego państwa opowiadał kto inny, nawet o Grecji i mitologii nie wykładał ten sam. Śpiewu uczył oczywiście Włoch, tańca Francuz - rozstawiał na podłodze drewniane formy, trzeba było w nie trafiać nogami, fechtunku również Francuz - Raquillier, musztry pruski feldfebel; komendę wydawał on po niemiecku - i nie dziw, bo w polskim wojsku nikt wtedy nie słyszał o żadnych obrotach, za całą komendę stosowano okrzyki spod Płowiec i Grunwaldu: czuj duch! naprzód wiara! po czym wszyscy rzucali się do ucieczki.

Specjalna machina, sprowadzona zza granicy przez ks. Adama, demonstrowała za pokręceniem śruby obrót planet systemem Kopernika. Była to wielka nowość, bo w Polsce nie wierzono wtedy wcale w Kopernika: - Jakżeż, mówiono, przecie Jozue huknął wyraźnie: - "Słońce stój! - a tu jakiś Kuppiernik bredzi, że ono zawsze stoi... Niesposób było wytłumaczyć, iż Jozue choć świątobliwy żydziak, o astronomii nie miał pojęcia.

Zachęcani do nauki obfitymi morałami, rózgą i płazem szabli - musieli się do niej kadeci przykładać.

Przed obiadem, składającym się z czterech potraw, czytywano kadetom regularnie prawidła bon-tonu przy stole: nie kłaść łyżki wyjętej z gęby na półmisek; nie gmerać widelcem w zębach; nie wyjmować twardych kawałków mięsa z ust i nie rzucać ich na stół; nie wycierać nosa obrusem... Przepisy te były zasadniczo sprzeczne z manierami powszechnie przyjętym mi, toteż stosowanie ich przychodziło kadetom z trudnością. Widelcem w lewej ręce nikt nie umiał operować.

Miłość Ojczyzny, męstwo, rycerskość, honor - nie szczędzono kadetom morałów na te tematy. Tchórzostwo miało być dla nich wyrazem niezrozumiałym. Stanisław August, największy tchórz na świecie, chętnie przebierał się w mundur kadecki i zachwalał chłopcom niezłomną odwagę; Ks. Adam, co w czasie rozbioru bawił się beztrosko, prawił o nieustannej potrzebie służenia Polsce; wicekomendant korpusu Moszyński, gdy raz na kwartał przyjeżdżał po pensję, terkotał o honorze i Arystydesie, choć sam należał do tych magnatów - jurgieltników, o których Saldern mówił, że dając im jedną ręką kiesę złota - drugą można bezkarnie walić w mordę.

Chłopcy byli na szczęście naiwni i trafiały do nich tylko dobre słowa - nie złe przykłady. W innych szkołach w ogóle o ojczyźnie nigdy nikt nie wspomniał, toteż absolwenci korpusu byli później niedościgłymi wzorami patriotyzmu.

Stojąc w bramie swych koszar, często widzieli kadeci wojsko defilujące po Krakowskim Przedmieściu: gemejny moskiewskie o tępszym wyrazie gęby niż koń ich dowódcy, drabanci pruscy z warkoczami na plecach, sztywni jakby kije połknęli - tylko wojska polskiego nie widzieli nigdy ci chłopcy szkoleni na oficerów. Tęsknili za nim; o konfederatach nie mówili inaczej ich przełożeni, jak o bandzie zbrodniarzy, ale oni kochali tych rycerzy ukrywających się po lasach, nadsłuchiwali wieści z Krakowa, Częstochowy, przy modlitwie wieczornej, po błaganiach o zdrowie dla króla, dodawali ukradkiem: - i o Kazimierzu Pułaskim, najdzielniejszym Polaku, Panie Boże pamiętaj...

Pewnego dnia dwóch starszych kadetów uciekło do konfederatów. Oburzony ks. Adam przybył do korpusu we fraku, mówiąc: - Nie mogłem dziś włożyć waszego munduru, gdyż są na nim dwie wstrętne plamy!

Konfederaci porwali króla, ale, że nawet najobrotniejsi spośród nich byli niezdarami, więc nawet wrócił cało. Kadeci, mimo młodzieńczej szlachetności, więcej kochali obsypującego ich dobrodziejstwami króla, niż niszczących majątki ich rodziców konfederatów. Skoczyli po pałasze, chcieli biec na ratunek swego kapitana; w nagrodę za ten animusz zaprowadzono wszystkich na Zamek.

Stanisław August leżał w garderobie przybrany w zielony szlafrok, z głową obwiązaną batystową chustką, jako że w karczmie marymonckiej zadrasnął czoło haftką od rękawa. Tłum pięknych dam otaczał rannego wielbiąc jego bohaterstwo i przytomność umysłu; sprytniejsze szlochały radośnie. Julianek dostąpił zaszczytu ucałowania ręki, która była królewską za to, że zręcznie miętosiła tłuste łono Katarzyny.

Dla zaprawienia kadetów w życiu publicznym wiedziono ich czasem na sesje sejmowe! Było czego się uczyć od posłów z 1773 r. Okrzyczeli Reytana wariatem, bo czyż Polak przy zdrowych zmysłach mógł się opierać woli Stackelberga i dla takiego głupstwa, jak rozbiór kraju głodować w pustej sali przez 36 godzin. Stackelberg dał królowi do dyspozycji 4 ogromne starostwa, posłom i senatorom kilkanaście wiader rubli - za tę cenę wyrzekli się dobrowolnie, bez cienia próby oporu, ćwierci Polski, grzecznie podpisali rozbiór.

Nierównie więcej od utraty prowincji absorbowała sejm kasacja Jezuitów, trzeba było coś obymyśleć dla ich olbrzymich dóbr i bogactw, marszałek Poniński, prymas Młodziejowski i biskup Massalski zajęli się tym najtroskliwiej - najwięcej ukradli; złote kielichy sprzedawali żydom wrocławskim, ornaty domom publicznym na firanki; przed zaprzęgiem prymasa klękali potem pobożni, a gdy on uradowany chciał im dawać swe błogosławieństwo: - eee, nie, mówili, wolimy, by nas koń licowy przeżegnał, ma szory ze sreber, co na ołtarzu, w naszym kościele świeciły.

Massalski grał namiętnie w lombra, normalną jego stawką była wartość monstrancji, jednej nocy przegrywał cały klasztor. Nierozgrabione ochłapy sejm oddał Komisji Edukacyjnej.

Na uroczystym zamknięciu najpodlejszego z sejmów obecny był cały korpus kadetów. Otyły, zatabaczony pod nosem, plugawy Poniński w napuszonej mowie zreasumował świetną działalność sejmu - ostatnim jego wyczynem było uproszenie Katarzyny o pozostawienie wojsk rosyjskich w Warszawie - któż by inaczej utrzymywał porządek.

Kadeci nie przyłączyli się do ogólnych oklasków, tejże nocy metrowie przyłapali na murze koszar Michała Kochanowskiego, kolegę Julianka. Miał pod mundurem ukryty pałasz.

- A dokąd to, fajtasiu?

- Chciałem zabić tego łotra Ponińskiego. Dość jego zbrodni...

Poczciwego chłopca, co czuł lepiej niż dorośli, wsadzono czym prędzej do aresztu.

Śledzenie debat sejmowych było biernym zapoznawaniem kadetów jak służyć krajowi, dla praktyki wysłał król najstarszych do rozgraniczania zabranych prowincji - była to ich pierwsza funkcja publiczna.

Wrócił z Paryża Kościuszko, studiował tam pilnie strategię, sztukę fortyfikacji, chciał teraz służyć ojczyźnie. Stanisław August przyjął go niechętnie - spodziewał się tęgiego malarza, a tu pac - oficer inżynierii. Zmarnowanym młodzieńcem przestał się interesować.

Do życia towarzyskiego zaprawiano kadetów od młodu. Teatr amatorski korpusu wystawiał coraz jakąś sztukę Czartoryskiego: "Panna na wydaniu", "Gracz"... Pisanie tych sztuk niezbyt wyczerpywało księcia: chwytał pierwszy z brzegu utwór francuski, tłómaczył na polski, zmieniał tytuł, imiona osób i podpisywał się jako autor. Wystarczało to zupełnie, by uważano go za świetnego komediopisarza, książę łaskawie przyłączał się do tej opinii. Julianek, smukły, różowy na twarzy i nieśmiały, grał stale role kobiece.

Warszawa bawiła się ochoczo, o rozbiorze mówiły tylko zdecydowane prostaki - należało to bowiem do najgorszego tonu, dobrze ułożonych kadetów zapraszano skwapliwie na bale, menuet był bardzo trudny, brakło wykwalifikowanych hopkarzy, kadeci tańczyli go wybornie; chwaliły damy króla, że tak pożyteczną szkołę założył.

Zaproszeni kadeci wdziewali paradne mundury - białe portki, granatowe kurtki z czerwonymi wyłogami, złote galony, strusie pióra - i wzywali pluton rosyjskich żołdaków. Przez tonącą w błocie, pozbawioną chodników Warszawę niesposób było przejść nie umazawszy się jak wieprz. Za parę groszy każdy sołdat brał kadeta na plecy i taszczył, gdzie kazano.

Julianek lubił bale: obżerał się w bufecie, obtańcowywał panienki, prawił im lękliwe komplementy. Umizgi te nie doprowadzały nawet do skromnej macanki. Prawdziwego flirtu nauczyła go dopiero żona dobosza, jędrna Rzepicha, która bezinteresownie uświadamiała kolejno cały korpus; doboszowa póty manewrowała, aż zgwałciła zgrabnego, 16-letniego chłopca. Juliankowi bardzo się spodobała ta nowa musztra i oddawał się jej z wielkim zapałem.

W tymże czasie utracił niewinność i w literaturze - napisał poemat "Wojna kobiet". Ks. Adam przejrzał te pierwociny, swoim zwyczajem polecił większą pracowitość, rozwagę, staranność, ale, że miał słabość do poetów patrzał na Julianka z coraz większą sympatią.

Latem 1777 r. edukacja została skończona. Julianek był zbyt inteligentny by być prymusem - wyryto jego nazwisko nie na złotej, lecz tylko na srebrnej tablicy, podpisał abszyt, król wręczył mu promocję, koledzy wyściskali, mrucząc sakramentalne: - Pamiętaj, żeś miał honor być kadetem!

Julianek pojechał do domu.

3.

ZMIANA DOMU

W Klenikach zastał straszny bałagan; panu Marcelemu śniło się, że umrze wkrótce w Klenikach, aby więc uniknąć tak przykrego zdarzenia przeniósł się z całą rodziną z powrotem do ciasnego, niewygodnego domku w Skokach. Sen był rzeczywiście proroczy, ziścił się co do joty - z małymi tylko zmianami: Pan Marceli istotnie umarł, ale w trzydzieści parę lat później i nie w Klenikach.

Radośnie powitali rodzice dorosłego syna niewidzianego z racji srogiej odległości (200 klm!) od 7 lat. Zaraz nasunęło się pytanie: co z nim robić? Pan Marceli był porządnym sknerą i ani myślał mu ustąpić kawałka ziemi.

Książę Adam powrócił z Moskwy, gdzie bezskutecznie tuptał wokół Katarzyny w sprawie zwrócenia mu paru starostw leżących w rosyjskim zaborze, i zaprosił Niemcewiczów do Wołczyna; rodzina załadowała się do ogromnej gdańskiej karety (w Polsce od łóżek do wódki wszystko pochodziło z Gdańska) i w asyście wozu z kuchnią, nieodzownej w wyprawie aż o 30 wiorst *[32 km], Bogu oddawszy się w opiekę - ruszyła w drogę.

W Wołczynie bawił Stanisław August; zawsze łasy na piękne kobiety asystował pani Jadwidze, wyłącznie z nią tańczył ku oburzeniu innych kwok. Pan Marceli rozumiał, że czyni to przez atencję dla znakomitego rodu Ursynów. Pani podczaszyna nienawidząca dotąd Poniatowskiego za rozbiór, zmieniła zdanie i widziała w nim odtąd najlepszego króla.

Ks. Adam oświadczył panu Marcelemu, że bierze Julianka na swój dwór. - I nie oddamy go waszmościom wprzódy, aż obżenimy, - zapiszczała księżna Izabella.

- Ano wola Boska i księcia pana! - skłonił się pan podczaszy.

Mocno zadowoleni z pozbycia się syna wrócili państwo Niemcewiczowie sami do Skoków.

4

ADIUTANT KOMENDANTA

Czartoryscy spędzali lato to w długim drewnianym domu wołczyńskim, to w starym, murowanym pałacu w bliskiej Różance. Ks. Adam był komendantem wojska litewskiego, Niemcewicza - który ukończył korpus w stopniu gifreytera czyli wodza aż 4-ch kadetów - mianował swym adiutantem.

Funkcja ta nie przysparzała wiele roboty, w Różance był tylko mały oddział gwardii litewskiej sprowadzonej przez księcia dla wypróbowania nowych metod musztry. Rano, gdy była ładna pogoda, książę zasiadał na ganku i ćwiczył żołnierzy, ale że nie znał ani starej, ani nowej komendy, gwardziści nie wiedzieli która prawa, która lewa noga, więc wkrótce wszystko zaplątywało się tak, iż jedynym ratunkiem było pójście na śniadanie.

Gości zawsze mnóstwo, Niemcewicz pokazywał im sławną bibliotekę różańską, uzbieraną przez niezrównanego - w piciu - hetmana Pocieja; z nabożeństwem oglądała szlachta wielkie oszklone szafy zapełnione pucharami w formie niedźwiedzi, kaczek, pistoletów, armat... Pić z coraz innego pucharu uważano za takąż rozkosz jak gwałcić coraz to inną kobietę.

Nie lubiący długo przebywać na jednym miejscu książę wyruszył na objazd amii litewskiej, która liczyła prawie 5000 ludzi.

Pułki po 100 albo 50 żołnierzy stacjonowały latami w tychże miasteczkach; na rynku, pośród tłumu żydziąt oraz kobiet i dzieci śledzących z zainteresowaniem jak mąż lub tata się spisują - czynił książę z powagą przegląd dwóch króciutkich szeregów. Żołnierze nie znali postawy na baczność, stali jak dziady pod kościołem opierając się na strzelbie z zeszłego stulecia, na szabli lub po prostu na grubym kiju. Oficerów było zwykle więcej niż szeregowych, szlachta kupowała za paręset dukatów rangę porucznika czy pułkownika, z okazji rewii zjeżdżali się wszyscy, bo solidna pijatyka była zapewniona.

Wojsko, choć tak nieliczne, wzbudzało wielki lęk u - spokojnych obywateli. Gdy zalegano mu z żołdem, rzucało się na okolicę, rabując niczym Tatarzy, gdy porucznik potrzebował pieniędzy, a był zajazd w sąsiedztwie - wypożyczał za skromną opłatą cały pułk; sejmiki były żniwem dla żołnierzy, za talara rąbano kogo wskazano. Płynęły więc żale i skargi do komendanta, który je wysłuchiwał ze zwykłą mu uprzejmością i obiecywał złemu zaradzić - naturalnie parę jego słów nagany, spływały po oficerach jak woda po gęsi i ledwo odjechał - wszystko było po staremu.

Wszędzie przyjmowano ks. Adama z wielkimi czołobitnościami - nie dlatego, że był komendantem wojska litewskiego - na co gwizdano, ale że był Czartoryskim!

W Pińsku brygadier petyhorskiej brygady Chomiński osobiście gotował obiady dla dostojnego gościa. Znał się świetnie na kuchni, dużo lepiej niż na wojsku. Niemcewicz odwiedził w Pińsku księżniczkę Ogińską, pannę 93-letnią, na której cnotę daremnie nastawał przed 70-ciu laty Piotr Wielki. Księżniczka oparła się wszelkim zakusom, wytrwała w dziewictwie, czego teraz - trochę po niewczasie - mocno żałowała.

Najdłużej zabawił książę w Słonimiu u hetmana Ogińskiego. Mały, chuderlawy hetman nazywał Rousseau - kolegą, bo tylko oni dwaj na świecie układali muzykę i słowa do oper, smarował palcem okropne pastelowe bohomazy, wymyślił harfę z pedałami, budował kanały, pisał sztuki, wytykał bulwary, reżyserował przedstawienia, grał na cytrze - wszystkim się interesował z wyjątkiem wojska.

Podczas konfederacji barskiej wyruszył w pole na czele trzytysiącznej armii. Pod Stołowiczami wypoczywał po pracowitej nocy u boku grubej panny d'Assert, komponując operę, gdy kapitan Suworow napadł na niestrzeżony całkiem obóz; 700 Moskali rozgromiło doszczętnie 3000 konfederatów, nieprzytomnego ze strachu hetmana przeprowadzili słudzy w nocnej koszuli przez granicę. Odtąd Ogiński zniechęcił się do wojska: - Nie mam szczęścia Czarneckiego! - mówił.

Przegląd pułków hetmańskich, liczących w sumie aż 200 ludzi trwał niecałą minutę. Za to komendant wojsk litewskich musiał siedzieć godzinami w teatrze słuchając, jak chłopi białoruscy deklamują francuskie sztuki hetmana z których nie rozumieli oczywiście ani słowa.

Niemcewicz łypał na dziewczęta. Każda klucha wydawała mu się cudną boginią. Pomny przyjemności zażywanych z doboszową pragnął wznowić te ćwiczenia, ale skromny i nieśmiały nie sądził by bez ślubu do igraszek małżeńskich dojść mogło. Ciągle się w którejś kochał, ciągle chciał się żenić. Ks. Adam hamował te zapędy tłumacząc, że dla wypicia lampki wina nie kupuje się winnicy. Lafiryndy przyjmowały hołdy nie poczuwając się w zamian do obowiązku dostarczenia godziwych rozrywek. W rezultacie nieprzedsiębiorczy Niemcewicz wciąż był podniecony i wciąż nieczynny.

Wreszcie książę wyjechał ze Słonimia. Niemcewicz wrócił jeszcze zza bramy, zeskoczył z konia, padł plackiem u nóg swej ostatniej bogdanki; przyleciał też potem z pierwszego popasu - by spojrzeć jej tylko w oczy, chwyty te znamionowały czułego i dobrze wychowanego młodzieńca.

Zawadziwszy o Grodno i Kowno książę Adam wrócił na Sejm 78 r. do Warszawy.

5

Z KSIĄŻKĄ WŚRÓD KÓZ

Książę Adam mieszkał w Warszawie na Senatorskiej, w obdrapanym pałacu, zwanym Błękitnym, bo niegdyś był pomalowany na niebiesko farbką do prania. Niemcewicz dzielił z Orłowskim, drugim adiutantem księcia, ciasną izdebkę na poddaszu, lecz miał własnego służącego. Pachołka miał każdy szlachcic - nawet taki co nie posiadał portek.

Co rana asystował Niemcewicz przy wstawaniu księcia, który - jak wszyscy polscy magnaci - przybierał tony Ludwika XIV-go. Tłum ludzi patrzał pobożnie jak na księcia wciągano szlafrok, jak go polewano perfumami, fryzowano, pudrowano... W trakcie tych zabiegów książę podpisywał listy, wydawał polecenia; w takiej też chwili, zauważywszy ziewającego w kącie Niemcewicza, schwycił jakąś książkę ze stołu, mówiąc:

- Mój panie Julianie, a przetłumacz że to na polski.

Była to przenudna historia Jean de Bourbon, spitraszona przez Rousseau; Niemcewicz wziął się gorliwie do pracy, po miesiącu wydał swe tłumaczenie, przypisując je naturalnie Czartoryskiemu. Książę nie zdobył się na przeczytanie tej ramoty, ale zganił styl, niedokładność, formę - wiedząc, że są to chroniczne usterki u początkujących. Potem podarował w nagrodę Niemcewiczowi konia i kazał tłumaczyć drugie dzieło; wybrał je staranniej: najgrubszą księgę z całej biblioteki - historię Małgorzaty królowej Navarry; koń żył, nie było się po co śpieszyć, obróbka tego kloca zajęła Niemcewiczowi parę lat, wydanej wreszcie w 500 egzemplarzach Małgorzaty nikt nie chciał brać do ręki, bo nie takie ględzenia, ale najlepszą nawet książkę polską czytanoby w Warszawie dopiero przetłumaczoną na francuski.

Niemcewicz pilnie uczęszczał na sesje sejmowe, które przypominały lekcje w szkole. Posłowie - jak sztubacy - mówili co im kazał brzuchaty Stackelberg, król był najposłuszniejszym lizusem; uchwalano same drobiazgi, cały czas schodził na balach i grze w karty - jedynych zajęciach do których się szczerze przykładano.

Polonez stale powodował pojedynki. We wszystkim uznawano pierwszeństwo Moskali, za wyjątkiem tańca - tu budziła się duma narodowa. Gdy tylko oficer rosyjski ruszał w pierwszą parę - zaraz Polak przydeptywał mu pięty. Kublicki, dworzanin Czartoryskich, wyspecjalizował się w tych polodynkach. Prosto z balu, o świcie, jechał do Jeziornej i tam pukał z pistoletu; postrzelił wielu Moskali, sam ledwo łaził od ran, za to miał opinię heroicznego patrioty.

Celebrować przy zielonym stoliku 48 godzin pod rząd uchodziło za normalną partyjkę; biskup inflancki Kossakowski, gdy mu karta bardzo nie szła, odchodził na chwilę, by odprawić mszę św., po czym wracał prędko ufając, że Pan Bóg mu się zrewanżuje i przyśle koronkę.

W Błękitnej ruderze nie szalał faraon. Księstwo lubili klepanie w nocy, ale nie kartami. Księżna Izabella uważała się za najpiękniejszą kobietę na świecie - byłaby nią może istotnie, gdyby nie drobne defekciki jak: krzywy nos, za wielkie usta, obwisłe piersi, czerwone, ciężkie łapy i cera pocentkowana przez ospę. Miała jednak w sobie sex-appeal, mężczyźni czując, że jest to twierdza do zdobycia, szturmowali gęsto i coraz to któryś wdzierał się między wały; książę patrzał przychylnie na te ewolucje małżonki i żeby nie wyjść z wprawy ćwiczył przykładnie na innych obiektach.

W 1769 r., gdy Repin zakochał się w księżnie Izabelli, cała familia namawiała ją do wzajemności, spodziewając się przez coś uzyskać od wszechmocnego ambasadora. I rzeczywiście uzyskano: synka Adama, który potem był ozdobą rodu Czartoryskich.

Obecnie księżna Izabella, matka czworga dzieci, wychodziła po trochu z obiegu; wiedząc dobrze, iż harmonię małżeńską psują nie dorywcze miłostki, ale zbyt częste widywanie się - przemieszkiwała wiele ze swą progeniturą w Powązkach o pół mili za Warszawą.

Powązkom nawet Rousseau nie mógłby nic zarzucić - takie tam wszystko było nienaturalne i sztuczne. W cieniu drzew, zasilane kubłami wody, szemrały po nawiezionych jak na szosę kamykach dziwacznie poplątane strumyki pełne ryb, zmienianych co rano, bo zdychały w zbyt płytkich ruczajach. Wielkie głazy z jednej strony omszone, z drugiej wyciosane na kanapę, pośród trawników groty, zwalone kolumny, ruiny - z objaśniającymi napisami, by kto nie wziął szczątek świątyni Wenery za gruzy po chlewiku, altanki, obórki... Wałęsały się kozy ze wstążkami na ogonie, z wyperfumowanymi wymionami, bo ogarniętej nagłą tkliwością księżnej przychodziła czasem chętka którąś wydoić, dzieci jeździły na osłach, gołąbki i króliki pętały się wszędzie.

Księżna mieszkała w małej, skromniutkiej chatynce, zupełnie wieśniaczej, ze słomianą strzechą. Tyle, że łazienka w niej była wyłożona saską porcelaną, ściany pokryte arrasami, stoły zastawione szczerozłotymi bibelotami; chatka księżnej Izabelli kosztowała pół miliona, dzieci i guwernerzy mieli każdy swoją kabankę.

Książę Adam uważał, iż korpus kadetów nie jest godzien synów jego żony - nie mieliby równych sobie towarzyszy - toteż nie oddawał ich tam, ale zabierał z korpusu najlepszych nauczycieli i umieszczał przy książątkach. Głównym guwernerem Adasia i Kostusia był pułkownik Ciesielski, człowiek o marsowym wyglądzie lecz, jak wszyscy wojskowi w Polsce, łagodny jak baran.

Ponieważ życie w Powązkach było swojskie, pasterskie, więc służby kręciło się minimalnie - jakieś 15 osób wszystkiego. Goście musieli się przebierać za nimfy i pastuchów.

Niemcewicz często odwiedzał Powązki, księżna polubiła go bardzo gdyż w organizowaniu zabaw okazał się niezastąpionym. Przyjechał król - pokazano mu żywy obraz: Pokój w Chocimiu. Zmontowanie tego widowiska zajęło miesiąc czasu, do odegrania roli Turków sprowadzono żydów z Lublina, młodzież szlachecka, przebrana za hussarię, rozproszyła i biła Turkożydów do woli - wielki bal zakończył to chlubne zwycięstwo. Za Stanisława Augusta nie odnoszono innych.

6

W OCZEKIWANIU NA NOC POŚLUBNĄ

Zimą 79 r. Niemcewicz pojechał z księciem do Białej na ślub przyrodniej siostry Karola Radziwiłła z synowcem biskupa wileńskiego Massalskiego.

Zjazd był ogromny. Księciu dano osobny pokoik, Niemcewicz spał na podłodze, na słomie wraz z innymi gośćmi. O wygody nie dbano u Radziwiłła; książę Karol spał na wąskim, twardym, żelaznym łóżku - całkiem nagi pod skórą czarnego niedźwiedzia, sam kosmaty jak niedźwiedź. Cztery tęgie, pyzate dziewuchy spełniały przy nim rolę szatnych, albo go ubierały, albo - jeśli czuł przypływ energii - same się rozbierały.

Młoda para nie olśniewała: Radziwiłłówna szpetnawa, z dobrze wydzwonioną trzydziestką, zasuszona cnotnisia; Massalski tak szczupły, mały, że prawie karzeł i tak tępy, ograniczony, że zupełny kretyn; był on dowódcą pułku z 80 hultai, który biskup specjalnie dlań utworzył. Oczywiście pruderia z idiotyzmem pobierały się nie z własnej inicjatywy, ale na żądanie biskupa i wojewody, którzy widzieli w tym mariażu nowe uświetnienie swych znakomitych rodów.

Biskup Massalski był tęgą głową. Walnie się przyczynił do pomyślnego ukończenia I-go rozbioru, namawianiem posłów do szybszego podpisywania podziału tak sobie zjednał Stackelberga, iż ten kazał go mianować prezesem Komisji Edukacyjnej. Z tego tytułu zarządzał wszystkimi jej dobrami na Litwie dającymi 600.000 zł. dochodu rocznie. Profesorom nie płacono pensji, w szkołach gdy deszcz padał przerywano lekcje, bo dachy były jak sita, Poczobut daremnie błagał latami o pieniądze na kupno porządnej lunety.

- Na co mu durniowi - mówił biskup - dość kościół miał przykrości z tym wariatem Kupernikiem, obejdzie się bez nowych psot!

I brał najspokojniej w świecie 500.000 zł. do kieszeni, a resztę pozwalał rozgrabiać swoim kreaturom.

Obecnie Massalski był w wielkiej pasji: Radziwiłłówna otrzymywała tylko 200.000 zł. posagu, co istotnie jak na siostrę Nieświeża było mało. Biskup żądał dwóch milionów, książę Karol powoływał się na bardzo wygodny statut rodowy zabraniający ponoć dawania Radziwiłłównom więcej i nie chciał postąpić ani grosza.

Srogie toczyły się spory. Biskup raz słodyczą, układnością, raz logiczną argumentacją, to znów powagą pasterza i autorytetem Pana Boga usiłował przełamać księcia. A książę pękaty, gruby, ze złości czerwony jak marchew, szarpał wąsa długiego do piersi, poprawiał czapę sobolową na wygolonej głowie, przestępował jak słoń z nogi na nogę i sapiąc:

- Nie, panie kochanku, nic z tego! - powtarzał.

Nie był nawet tak skąpy książę Karol, ale uparty, jak sycylijski kłapouch:

- Cóż to, byle klecha będzie mi rozkazywał - warczał - mnie, Radziwiłłowi, siedemnastemu z rzędu wojewodzie wileńskiemu!

Dyskusje trwały, odkładano wesele z dnia na dzień. Jedna Radziwiłłówna była markotna z tego powodu, bo korciło ją rozpocząć manewry nocy poślubnej, poza tym wszyscy byli uradowani - szlachta lubiła ubogie duchowieństwo i mnichów, nie cierpiała możnych prałatów, cieszyła się więc z konfuzji biskupa, a przy tym czas uchodził jak nie można przyjemniej.

Wstawano późno, koło 11-ej, wnet bieżono na śniadanie. Normalny szlachcic posuwał sobie: łokieć suchej kiełbasy, półmisek zrazów z kaszą, dwa kapłony, zalewał to czterema butelkami wina węgierskiego i - dość! do obiadu nic już nie brał do ust.

Obiad zaczynał się o 12-ej w południe. Zasiadano przy długich wąskich stołach, przybranych w tafle zwierciadlane o złoconych brzegach. Pośrodku kupy konfitur i galaret ułożone w kolory i herby najdostojniejszych gości. Na tych słodyczach sterczały figurki porcelanowe i inne cacka.

Stale brakło naczynia; biesiadnicy wyciągali zza cholewy własne łyżki, talerze i noże - obtarłszy je wprzód w obrus - pożyczano grzecznie sąsiadowi. Wszyscy czuli się prawie na czczo, więc w milczeniu pałaszowano; na początek szła wazka barszczu z rurą, potem micha schabu z grochem, rynienka kapusty ze sztukamięsą... Książę Karol coraz to wołał płaczliwie:

- Panie kochanku, nic nie jecie, nie pijecie, niełaskawi...

- Zdrowie księcia pana! - odkrzykiwała szlachta, spełniając puchary i rada z przynuki.

Zaspokoiwszy nieco pierwszy głód, zwalniano tempo, urządzano atrakcje wesołe a dowcipne:

Młodzież popisywała się rozpłatywaniem indyka w powietrzu - co to było śmiechu, gdy się nie udało i ociekający tłustym sosem indyk padał - bęc na brzuch jednego z widzów; ktoś ucinał szablą szyjkę od butelki, ktoś brał naraz do gęby 3 jajka na twardo i połykał, ci rzucali zręcznie w damy kulkami z chleba - prosto za gors, najwięcej podziwu wzbudzały jednak popisy tęgich gardziołek.

Zwykły puchar zawierał dwie butelki wina, mistrzowie gardzili takim kieliszkiem i brali się do gąsiora co wyglądał na beczułkę. W pucharze takim mieściło się 5 butelek, a w jego nakrywce 3, wirtuoz opróżniał jednym haustem nakrywkę, zaraz potem dwoma łykami sam puchar i z gracją, przez serwetę, oddawał temu w czyje pił ręce. Entuzjazm powszechny. Gracka robota!

- Przedni ma spust!

- I trzeźwy! Tęga głowa, musimy go wybrać na posła!

Starzy biadali, że to już nie te dobre, piękne czasy saskie. Wtedy za opróżnienie duszkiem takiego pucharzyska król dawał zasłużoną nagrodę: starostwo, pensję dożywotnią, order Orła Białego, dziś - kto co dostanie? Czasem rozczulony magnat da pierścień, albo konia - taki drobiazg za taki wyczyn! Oj ta młodzież obecna, jeszcze trochę, a jak chore babcie herbatę pić zacznie.

Na razie na tę katastrofę się nie zanosiło, wszyscy pili na umór, brzuchy pęczniały w oczach.

Wyższość koafiury polskiej nad francuską występowała w pełni: ci w perukach pocili się, byli prawie nieprzytomni, tym co modą polską mieli wygolone łby kurzyło się jak z komina, alkohol parował, mogli bez obawy pić trzy razy więcej; w tak znakomitym towarzystwie wystrzegano się rzygania na środek stołu - nie należało to do najlepszego tonu.

Radziwiłł dobrze rozochocony zaczynał być rozmowny. - Wasza książęca mość tyleś podróżował, pewnie zza granicy wiele pięknych rzeczy przywiozłeś? - pisnęła jedna z pań.

- Takie, że doktorzy tu ledwo wyleczyli.

- A szlachty dużo za granicą? - pytał kto inny.

- Szlachty, panie kochanku, nigdzie nie ma. W Niemczech same Szwaby, w Czechach piwowary, we Francji kucharze; we Włoszech poznałem ich największego magnata - Ricci, któren na handlu rycyną fortuny się dorobił, to jak mi, panie kochanku, rękę uścisnął - przez trzy dni potem z powodu żołądka wciąż w kuckach siedziałem...

Opowiadał Radziwiłł, że z Rousseau i Wolterem stale i obficie koresponduje.

- Ależ oni już umarli, - ktoś zauważył.

- To szelmowska poczta, jak listy zaległy, bo właśnie wczoraj świeże od nich otrzymałem...

Potem bajdurzył jak był lokajczukiem u księdza i brał baty, jak płynąc do Wenecji zgwałcił syrenę, z którego to romansu powstały śledzie; jak szturmując Gibraltar pocisk armatni oderwał jego koniowi nogi, a jemu głowę, co im nie przeszkodziło wedrzeć się pierwszym do fortecy; jak na polowaniu jadł brzoskwinię, wypluł pestkę, która wpadła mu do lufy, wystrzelił, trafił w grzbiet jelenia, na przyszły rok jeleń ten z krzakiem brzoskwini na grzbiecie hasał; jak podczas pewnej bitwy, gdy Fryderyk II-gi stracił głowę, on objął komendę i zdumiewającym manewrem rozgromił Moskali... Wszyscy słyszeli te bzdury już tysiąc razy, nudziły setnie, ale chcąc się księciu przypodobać słuchano z uwagą i tysiąc pierwszy.

Wielu ludzi uważało Radziwiłła za zupełnego idiotę, szeptano, że nawet pisać nie umie, była to niecna potwarz, nie lubił się wprawdzie podpisywać, odkładał tygodniami, ale ostatecznie czynił to zgrabnie, z niewielu błędami i czasem bez kleksa. Nie był też głupszy od innych magnatów, a że nie mieszał się do niczego więc i mniej szkodliwy.

Po sześciogodzinnym obiedzie, krótkiej drzemce, po kolacji następował bal. Olbrzymia sala, w której czterokonna kareta mogłaby swobodnie lawirować, jarzyła się od świec. Damy z fryzurami wielkimi jak stogi siana i pełnymi wszy siedziały pod ścianami, panowie w ukłonach prosili je do tańca; książę Radziwiłł, zdjąwszy pas lity złotem i srebrem, szeroki, wspaniały, ale tak ciężki i sztywny, że ruszać się w nim było niepodobna, z wielkim szkaplerzem na piersiach, w którym - mówił - że Unia Litwy z Polską jest zaszyta - sunął w pierwszą parę; za nim barwnym korowodem tłoczył się kto żyw na sali, od tańca nie stronili nawet paralitycy.

Z hałasem, tupotem wirowały pary; po każdym anglezie, kadrylu, mazurze - danser wychylał kielich na cześć swej partnerki; Niemcewicz nie pił wcale wymawiając się brakiem zdrowia, za to w nogach przewyższał wszystkich, odtańczył solo kozaka - zyskał poklask ogólny, winszowano Czartoryskiemu że dobrał sobie tak zdolnego adiutanta.

Rosła ochota, coraz żwawiej, siarczyściej kołowano. Podłoga pełna była dziur od gwoździ w butach tancerzy. Wkrótce kawalerowie byli całkiem mokrzy od potu i cuchnęli porządnie, damy jęły zatykać nosy chusteczkami - na te subtelne sygnały panowie biegli do alkierzy zmieniać bieliznę. W czasie jednej nocy grzeczny tancerz musiał się przebierać kilkakrotnie, ale mimo tych wysiłków zapach na sali nie przypominał w niczym wody kolońskiej. Rozgrywane po kątach mecze między starszymi paniami i panami o to kto więcej razy puknie nie przyczyniały się również do świeżości powietrza.

Prawdziwy smród panował jednak dopiero na korytarzach. Pałac w Białej, jak wszystkie zamki ówczesne, nie miał żadnej ubikacji. Goście najedzeni i opici czuli nieprzepartą chęć do odwrotnych czynności, a że mróz i kundle szalały na dworze, więc użytkowali schody i ciemne korytarze.

Książę Radziwiłł postanowił uraczyć towarzystwo wybornym koncertem. Wespół z hetmanem Ogińskim zasiedli z klarynetami, rozłożyli nuty; hetman grał całkiem dobrze, trzymał się wątku, nagle - bez żadnego sensu - przeraźliwie pisnął wojewoda. Zżymnął się Ogiński, ale grał dalej, Radziwiłł zaś, co nabrał tchu, nadymał policzki i myczał ze wszech sił. Burza oklasków; oficjaliści, drobni szlachcice aż tupali z zachwytu - Radziwiłł nie miał pojęcia o muzyce, nuty widział pierwszy raz w życiu, lecz był za bogaty, by nie celować we wszystkim.

Dobrze o świcie kończył się bal i układano do snu, nazajutrz w tymże trybie zaczynano od początku.

Upłynęło 9 dni. Radziwiłłowi przyszło nagle do głowy, iż sytuacja jest niemiła dla jego siostry, nie zważając tedy na biskupa, ryczącego że nie zezwoli na ślub synowcowi, póki kwestia posagu nie zostanie uregulowana - postanowił nieodwołalnie, iż ślub odbędzie się dziś po południu! Kretyna młodego naturalnie nikt nie pytał o zdanie.

Panna starsza wnet zasiadła przed gotowalnią ze złota i srebra. Wszyscy kawalerowie mieli prawo asystować przy tej ostatniej dziewiczej tualecie, Niemcewicz przepchał się na czoło tłumu, wybałuszył oczy. Srogi zawód: w ciągu 4-ch godzin nic nie przebiło poza pancerz spódnic, staników, szlafroka... w momentach rokujących jakieś nadzieje, rozstawiano parawan. Tualeta polegała na fryzowaniu, szminkowaniu, glancowaniu paznokci, oblewaniu perfumami; mycie jako zabieg szkodliwy dla zdrowia, nie było wcale stosowane.

Już miano siadać do karet, gdy wysunął się biskup mówiąc słodko:

- Obowiązkiem moim, jako pasterza, jest sprawdzić czy owca przystępująca do sakramentu małżeństwa dostatecznie opanowała zasady wiary.

I zwracając się do synowca: - Odpowiadaj! Kto cię stworzył?

Przerażony pułkownik bełkotał: - Pan, pan.... Zapomniałem, jaki to pan mnie zrobił...

- Pan Bóg, głupcze! Ilu jest Bogów?

- Trzech w osobie jednej Matki Boskiej.

- Wylicz mi sakramenty święte.

- Pycha, obżarstwo i pijaństwo, pamiętaj abyś w dzień święty cudzołożył z wołem bliźniego twego...

- Doskonale, panie kochanku - huknął Radziwiłł - doskonale, papież by lepiej przed swym ślubem nie odpowiadał! - i porwawszy na ręce narzeczonego rzucił go do karety, jak kluskę do garnka.

- Jazda!

Ruszyła cała kawalkada; biskup został sam na ganku: - Pies wam mordę lizał, pobłogosławił, to tak szanujecie duchowną osobę! - wściekły odjechał natychmiast do Wilna, przysięgając w sercu zemstę.

Wzdłuż drogi do kościoła stało szpalerem 4000 prywatnego wojska Radziwiłła. Książę Karol dumny był ze służbistości swych żołnierzy: gdy raz szwendająca się po wałach nieświeskich koza nie dała odzewu na hasło - oficerowie złożyli na nią sąd wojenny i niezwłocznie rozstrzelali. Zostali za to oczywiście nagrodzeni. Za zabicie kijem niedźwiedzia można było w tym wojsku zaawansować od razu na pułkownika, a za głośne śmianie się z dowcipów księcia - na generała. Rangi i krzyże radziwiłłowskie ceniono w kraju tyleż co odznaki wojska litewskiego: te otrzymywano za głupstwa, tamte za dukaty.

W kościele wszystko poszło dobrze; by nie wzbudzać śmiechu powszechnego, ksiądz nie pytał o nic Massalskiego, wyręczał go zakrystian; podczas wiązania rąk udanej parze - na dworze zagrzmiały działa, trąby, strzelby... Trzy guwernantki księżniczki ze wzruszenia padły zemdlone - tknięty tą tkliwością Radziwiłł posłał im zaraz hajduka z oznajmieniem, że asygnuje każdej po 6.000 zł. dożywotnej pensji. Porwały się baby na nogi, krzyknęły: - Dzięki! - i prędko zemdlały ponownie.

Uczta i bal zakończyły ten piękny dzień. Główną atrakcją było iść podglądać przez szpary we drzwiach sypialni co robią nowożeńcy... ustawiano się w kolejkę... Massalski zapomniawszy o technicznych wskazówkach stryja absolutnie ignorował swe obowiązki małżeńskie, niedoświadczona, ale pełna dobrej woli księżniczka była srodze rozczarowana, widzowie wykrzykiwali przez drzwi różne zbawienne rady, proponowali czynne demonstracje - na własnym ślubie nikt by się lepiej nie ubawił.

Po dwóch dniach, gdy wszyscy jako tako otrzeźwieli, książę Adam z Niemcewiczem powrócili do Warszawy.

Przejechali most, minęli świeżo przez kasztelana łukowskiego Jezierskiego wystawiony na brzegu dom z klitek złożony - przez same prostytutki zamieszkały. Stanisław August lubił z Zamku przez lunetę wypatrywać kto ten przybytek odwiedza i jak długo tam funkcjonuje. Przypochlebny kasztelan umieścił na frontonie swego publiczniaka złocony napis:

Mądrego króla są to skutki rządu

że stoją domy, gdzie nie było lądu.

Swawolni młodzieńcy, żadnej świętości nie umiejący uszanować, wnet dopisali pod spodem:

Rozwiązłego króla oto skutki nierządu,

że burdele są tam nawet gdzie nie było lądu

Spotkawszy swego domownika, furmana wiozącego drzewo, książę Adam, który gustował czasem w rozmowie z prostakami, zawołał:

- Co słychać?

- Chwała Bogu wszystko dobrze, po staremu... ot tylko co najstarsza córka księcia pana na śmierć się spaliła...

Niepomyślna ta wiadomość ogromnie zmartwiła księcia, gdyż kochał dzieci swej żony niczym własne. 14-letnia księżniczka Teresa, piękna dziewczyna, z którą Niemcewicz nieraz tańcował, podlazła za blisko komina i spłonęła jak wiór. Księżna Izabella właśnie wypuściła na świat swój ostatni wyrób - Zosię; chora, zrozpaczona, przestała się czesać, myć, wycierać nosa. Ślubowała, iż czwartek - dzień pożaru Teresy - będzie dozgonnie dniem żałoby w pałacu Błękitnym. We czwartki żadnych zabaw, gości, surowy post, słuchanie mszy, jałmużna, pokuta...

Prawie trzy miesiące przestrzegano tego ślubu.

7

WARSZAWA - TULCZYN

Małżeństwo tylko z miłości! - była to naczelna zasada rodu Czartoryskich, a jakaż kobieta może bardziej kochać męża jak jedynaczka, sierota nie mająca nikogo poza mężem na świecie. Książę August, wojewoda ruski, poślubił ostatnią Sieniawską, która była też przypadkowo dziedziczką kolosalnych dóbr; syn jego, ks, Adam, pojął Izabellę, córkę podskarbiego Flemminga, jedyną spadkobierczynię ogromnego majątku. I tak stosując bezinteresowną, a szlachetną zasadę - Czartoryscy w ciągu dwóch pokoleń wydźwignęli się ze skromnego, drugorzędnego rodu na najbogatszych magnatów w Polsce.

Majątki Czartoryskich znajdowały się na Litwie, Podolu, Mazowszu, Polesiu, Ukrainie, w Galicji... stary wojewoda, ani książę Adam nie orientowali się w tej masie kluczów i folwarków, nie pamiętali ich nazw, w wielu nigdy nie byli. Zarządzali tym wszystkim rezydenci, dzierżawcy, poczciwi ludzie co kradli wiele chcieli, ale mimo ich wysiłków fortuna ta, większa od połowy Holandii, dawała rocznie kilkadziesiąt beczułek złota dochodu.

Wiosną 1780-go roku książę Adam postanowił odwiedzić swe wschodnie posiadłości. Pałac Błękitny trząsł się od przygotowań, cały dwór miał przecie towarzyszyć księciu.

Widząc paziów beczących w kącie, książę zapytał o przyczynę tej powodzi.

- Z rozkazu pana marszałka wsypano nam po 30 rózeg!

Wezwany marszałek Borzęcki wyjaśnił:

- Jakżeż? Trzeba przygotować chłopców do podróży. W drodze może nie stać czasu na prawienie im morałów...

W nagrodę za przezorność podarował mu zaraz książę Adam piękną tabakierę.

Ruszono wreszcie taborem wobec którego karawana przez pustynię jest drobiazgiem. O 4-ej rano wyjeżdżały wielkie, w 7 koni zaprzężone, kryte bryki, pstrokato pomalowane, z literami A ks. Cz. po bokach. Jedna była spiżarnią, druga wielkim piecem do pieczenia chleba, trzecia podręczną kuchnią, inna z korzeniami, cukrem, szafranem, jeszcze inna wyłącznie jako kawiarnia z Greczynem Anastazym, specjalistą od przyrządzania kawy, dziesiąta dla słodyczy z mistrzem Sobolewskim wysłanym w swoim czasie na studia ciastkarskie do Neapolu, jeszcze fajczarnia, garderoba księcia, kuźnia, warsztat rymarski, góry tłomoków, tobołów... Sobieski ciągnął pod Wiedeń z mniejszym bagażem.

Człapało jeszcze kilkanaście wielbłądów objuczonych książkami na mało prawdopodobny wypadek, iż ktoś zechce poczytać; pieczę nad garbusami miał Radzikowski, doskonały znawca hodowli wielbłądziej i tricków beduinów, co nie przeszkadzało, iż jego wychowankowie zdychały z niczym nieuzasadnioną gorliwością. Każdego zdechlaka żegnał rzewną odą.

Książę wstawał o 8-ej, o 11-ej już był gotów. Jechał otwartym koczem w 7 koni zaprzężonym, przy nim konno Niemcewicz, Orłowski, Skowroński i chmara pokojowców z łukami na plecach. Z tyłu kilkadziesiąt pojazdów, bo okoliczna szlachta śpieszyła powitać księcia, a potem przez atencję odprowadzała go kawałek - jakieś sto lub dwieście kilometrów. Toteż orszak Czartoryskiego liczył często do 400 osób.

Drogi przez nikogo nie dozorowane, nigdy nie naprawiane, były nieco uciążliwe. Powóz zapadał w wyboje wielkie jak wąwozy, podskakiwał na korzeniach, nurzał się w piasku po osie, gałęzie przydrożnych wierzb siekły po twarzy. Gdy kocz tak ugrzązł w bajorze, że aż woły dla wydobycia go sprowadzano, albo gdy się przewrócił wyrżnąwszy o kamień - książę konno dokańczał etap.

Ranny etap wynosił 2 mile. Na popasie wszystko zastawano gotowe. Po gdańskiej wódce i bigosie brano się do obiadu - skromnego że to w podróży - więc zaledwie z 6 potraw. Książę wypalał następnie fajkę nabitą przez wyłącznie do tego przeznaczonego Turka Ali i wachlowany przez murzyna Osmana zagłębiał się w rozmyślaniach politycznych, wyrażanych chrapaniem.

Koło 4-ej ruszano dalej, przebywszy małą milę rozkładano się na nocleg. Jeśli było ciepło książę lubił biwakować swojsko, po pastersku - w czystym polu, nad strumykiem... Rozbijano namioty: adamaszkowy dla księcia, karmazynowy ze złotymi frędzlami na jadalny - 60 osób siedziało w nim wygodnie na skórzanych krzesełkach.

Gdy wypadło nocować w karczmie, wcześniej przybyły Borzęcki wyrzucał won chałaciarzy - kobiercami, makatami migiem wykładano podłogi i ściany, wybijano nowe okna, poszerzano drzwi. W stajni rozwieszano sztychy i kandelabry zamieniając ją na efektowną salę balową, intensywny zapach nawozu nie psuł nikomu ochoty do tańca. Staruszkowie mieli fajki, szachy, kielichy wina - wieczór w stajni niczym się nie różnił od wieczoru w pałacu Błękitnym.

Gdzie tylko była szkoła książę wstępował do niej, egzaminował uczni i profesorów, dawał im moralne nauki. Jako magnata słuchano go nabożnie, niektórzy czasem wiedzieli, że to też członek Komisji Edukacyjnej. Choć nudny, przecież wywierał lepsze wrażenie niż taki Poniński, co wizytując szkoły zadawał nieodmiennie jedno pytanie:

- Gdzie robią najlepsze wino?

Na pożegnanie książę zarządzał 3 dni rekracji, uradowani nauczyciele padali mu plackiem do nóg.

Wjechawszy na Podole książę przypominał sobie, iż jest generałem tych ziem i ma atrybucje wojewody; z wizytatora przedzierzgnął się w administratora, przyjmował deputacje kahalne, upominał parchów by mniej oszukiwali, rozstrzygał spory między szlachtą.

Najwięcej czasu jednak schodziło na odwiedzaniu obywatelstwa. Książę dbał o popularność. Jechał wężem, nakładając masę drogi, by zawadzić o znaczniejsze dwory.

W Bajkowicach u Onufrego Morskiego zatrzymywał się parę dni. Gospodarz dla uczczenia wytoczył baryłkę wina co miało dwa wieki, każdy dostał po kieliszku; Niemcewicz golnął swój jednym haustem - imć Onufry omal nie zemdlał na takie świętokradztwo:

- Pić Lacrima Christi co Batorego pamięta jak zwyczajną śmierdziuchę! O Boże, co się stanie z krajem przy takiej młodzieży!

Nalano Niemcewiczowi drugą porcję i kazano sączyć w skupieniu.

Beczka starego wina była w Polsce w większym poważaniu niż prymas; wiekowe antały przekazywano sobie z pokolenia w pokolenie jako najcenniejszy klejnot rodzinny. Dla podratowania fortuny wydawał szlachcic córkę za starego ramola, żenił syna z garbatą żydówką, ale nie sprzedałby za nic beczułki pradziada. Dzieląc z braćmi spadek rodzicielski Jerzy Czartoryski wolał wziąć beczkę tokaju z czasów Dąbrówki niż folwark wartości 1000 dukatów.

Dla rozerwania Generała Ziem Podolskich umyślił Morski odegrać jakąś dobrą komedię. Nie mogło być lepszej, jak pióra samego księcia - wystawiono Bliźnięta. Pani Morska grała amantkę, a że była młoda i ładna, więc Niemcewicz wykonywał sumiennie swą rolę amanta i na scenie obcałowywał ją dokładnie - czemu ona, źle obsłużona przez leniwego męża, poddawała się z ochotą. Pan Onufry, spełniający rolę suflera, w momentach zbyt czułych wysuwał się do pasa z budki i odciągał Niemcewicza za nogi od swej połowicy.

Wszędzie, gdzie zobaczył ładną mordkę - umizgał się do niej Niemcewicz. U podkomorzego Boreyki w Latyczowie przypuścił szturm do jego ślicznej żony, podkomorzy pilnował dobrze i młodym ani dał ćwierknąć.

Pechowy był pod względem flirtu Niemcewicz, nie trafił do takiego np. Dulskiego, który częstował gości co ładniejszymi dziwkami ze swych wiosek i do konsumowania ich przymuszał niczym do picia.

Kluczył po całej Ukrainie Czartoryski. Dwory drewniane, niskie, długie; meble proste, twarde, w skąpej ilości - ledwo dla księcia znajdywali gospodarze łóżko, inni nocowali w stodole na słomie. Gościnność - rozumowano w Polsce - nie polega na podsuwaniu piernatów pod zadek; karmiono drogich gości niczym wieprze przed Wielkanocą, pojono jak dromaderów przed wyruszeniem w Saharę.

Ceniono ludzi mogących dużo zeżreć i wypić - ale tylko w towarzystwie. W samotności obowiązywała trzeźwość, jeśli kto pił to chyba dla ratowania zdrowia. Wzorem był starosta cudynowski Iliński, serdeczny druh hetmana Branickiego. Patrzano nań powszechnie z szacunkiem; Iliński nóg swoich nie mógł obejrzeć, bo brzuszysko miał większe od kadzi, rano - przy śniadaniu - wypijał 6 butelek burgunda, przy obiedzie pół kwarty mocnej wódki i drugie 6 butelek wina, na kolację jeszcze 6 butli. Oczywiście przy okazji, w kompanii, Iliński pił dużo, lecz w samotności był wstrzemięźliwy i te 18 łyków starczały mu na cały dzień - chyba, że poczuł wielkie pragnienie.

Z Granowa książę Adam postanowił odwiedzić swego kochanego przyjaciela - Szczęsnego Potockiego. Małymi kozackimi wózkami puścił się w nielicznej asyście co koń wyskoczy przez stepy zarosłe trawą wysoką jak gaj, przez polany usiane olbrzymimi dębami; spotkali paru chłopów z odrąbanymi lewą nogą i prawą ręką - byli to lżej ukarani hajdamacy za rzeź humańską. Kawałki te ludzkie śmiesznie kicały przez step - wesołe i zadowolone, że mimo swych defektów mogą się jeszcze napawać słońcem i przestrzenią, ich ofiary były dokładniej uszkodzone.

Gnani strachem - widmo rzezi wciąż jeszcze unosiło się nad Ukrainą - dobrnęli po 9 godzinach do Tulczyna. Na frontonie ogromnego, świeżo przez Szczęsnego wystawionego pałacu złocił się napis: "Obyż tylko wolni i szczęśliwi w tym domu mieszkali."

Posępnie i nudno było w Tulczynie. Wszyscy dworzanie - wzorując się na Szczęsnym - łazili nadęci i napuszeni. Sam Szczęsny od czasu gdy bez słowa sprzeciwu pozwolił ojcu zamordować swą żonę Komorowską - popadł w melancholię. Potrafił godzinami bezmyślnie gapić się na jakiś przedmiot. Skryty, uparty, leniwy, szalenie zarozumiały - wcale nie uważał za wariata swego sąsiada, wojewody bracławskiego, księcia Jabłonowskiego, który kazał wymalować obraz przedstawiający go zdejmującego kapelusz przed Matką Boską, na co Ona z wyrzutem: - Mais couvrez vous donc, mon cousin! *[Ależ drogi kuzynie, nie trzeba!] Matka Szczęsnego miała bzika na punkcie cnoty, za uśmiech zalotny siekła rózgami swe panny dworskie, szpiegowała je po nocach. Wychowanie w tym duchu syna wydało zwykłe rezultaty - gustował tylko w prostytutkach, poślubił kolejno Józefinę z Mniszchów i Greczynkę Wittową, - obie puszczały się z każdym co na nie miał ochotę.

Szczęsny nie grał w karty, bo odkąd beknął 200.000 dukatów zniechęcił się do tej rozrywki, nic nie czytał, nie pisał, nie robił. Lubił jeść pierogi hreczane ze śmietaną, jeździć konno, patrzeć jak ogrodnicy pracują. Parę dni zeszło Czartoryskiemu na zwiedzaniu folwarków, stadnin, obór... Tulczyn był świetnie zagospodarowany i dawał duże dochody.

Patrząc na cielęta książę Adam i Szczęsny rozmawiali o królu, którego obaj nie nosili w sercu i mieli za kpa:

- Oglądanie się na Moskwę to cała jego polityka - mówił Potocki - wstyd tak się płaszczyć przed imperatorową, więcej on kocha siebie niż Rzeczpospolitą...

Książę Adam potakiwał, a potem na osobności tłumaczył Niemcewiczowi:

- Poznałeś, mój panie Julianie, najlepiej czującego, najszlachetniejszego Polaka, niechże ci będzie wzorem...

- Wspaniały człowiek! - wołał pełen zachwytu Niemcewicz.

8.

POETA Z NOGAMI W MIEDNICY

Powrotną drogę wytknął książę Adam przez Galicję. W Satanowie, przekraczając granicę, Niemcewicz uronił porcję łez - pierwszy raz widział namacalnie skutki rozbioru. Wszyscy się dziwili, że o takich drobiazgach pamięta.

Spory szmat Galicji należał do Czartoryskich: Oleszyce, Wysock, Pełkinie, Bukaczowce, Dorosławszczyzna, Brzeżany, Sieniawa... miejscowości te, jak cała Galicja, swym ubóstwem, brudem i brakiem kultury wskazywały wyraźnie, iż są rdzennie polskie.

Chłopi trzymali bydło w chacie, gnój zaścielał podłogę - nie wywożono go nigdy w pole, by nie zepsuć gleby; wszyscy mieli kołtuna na głowie - nie obcinali go, by nie umrzeć natychmiast.

Z Brzeżan książę Adam pojechał do Mikołaja Potockiego, starosty kaniowskiego, który na złość bliskim krewnym jemu zapisał niemal całą sukcesję. Z ciekawością przyglądał się Niemcewicz sławnemu staroście: ogromny, czerstwy, z sieledcem aż za ucho, choć lipiec - w watowanym tułubie. Ileż kobiet zgwałcił on w życiu! Tuż obok domu stał drugi, niski, długi seraj w jędrne piersi obficie zaopatrzony, starosta zaglądał tam co dzień i mimo swych 70-ciu lat zawstydziłby jeszcze królika. Był żonaty z córką ekonoma, lubił ją bić i kopać w twarz.

Starym babom kazał Potocki włazić na gęste drzewa i kukać - on zaś cienkim śrutem strzelał im w zadek śmiejąc się do rozpuku, gdy z wrzaskiem spadały. Bardzo tchórzliwy - nigdy nie miał pojedynku, ale bezbronnych ludzi zabił kilkudziesięciu, w chwilach wielkiej pasji uspokajało go to znakomicie.

Z tym wszystkim starosta był wielce pobożny i w obawie, że Pan Bóg nie zna się na żartach i za te figliki żywi doń urazę - postanowił Go udobruchać wybudowaniem kościoła. Sprowadził więc do Horodenki księży misjonarzy, wyznaczył im 30.000 zł. intraty, mularze wzięli się do kielni. Wszystko zepsuła spowiedź wielkanocna; ksiądz usłyszawszy, iż od ostatniej pokuty starosta znowu spłodził czworo a zgładził troje, nie dał mu rozgrzeszenia, co go wprawiło w taki gniew, że kazał na wpół już wzniesiony kościół rozwalić, misjonarzy batami wysiec i won przepędzić. Sam przeszedł na unityzm, na złość katolikom pojechał do Poczajowa z workami pieniędzy. Bazylianie przyjęli jego złoto, jego dziewki i nawet jego z otwartymi rękami.

Potocki odbywał pilnie praktyki religijne waląc cybuchem swe nałożnice, kańczugiem mnichów gdy nie dość żarliwie się modlili. Przyjąwszy Komunię św. wrócił zadowolony do Horodenki pewien, że z Panem Bogiem nawiązał znów poprawne stosunki. Dziwki jego też były rade z poczajowskich rekolekcyj na pamiątkę których, prócz stosu medalików, poprzywoziły bazylianiątka w zarodku.

Obiad u Potockiego był po staroświecku - potrawy zaprawione szafranem; do stołu usługiwało 6 tłustych dziewuch w gorsetach; lubowano się w Polsce w obfitych kształtach - prawdziwy znawca jeździł tylko spasionymi końmi i nie dotknąłby nigdy chudej kobiety.

Rozmawiano wyłącznie o czasach saskich, jedynych - zdaniem Potockiego - przyzwoitych i przyjemnych, wtedy można było pohulać, umiano to ocenić. Opowiadał z uśmiechem jak raz dla facecji ubił żyda należącego do sąsiada, a gdy szlachciura - sknera stękał, że stracił najlepszego młynarza, on posłał mu w prezencie wóz drabiniasty pełen chałaciarzy z listem: "Za 1 - 50." Albo jak zalegającego z dzierżawą arendarza rozebrał do naga i do chlewa między wieprze wepchnął - skutek był doskonały, bo kahał wnet uiścił należność; albo jak obiecał kiedyś dwóm chłopom wolność i futor temu, który więcej kijów wytrzyma: jeden skonał przy 263-cim uderzeniu, skoczono obwołać drugiego zwycięzcą, ale się okazało, że to już zimny trup - hajducy gamonie przez roztargnienie od pół godziny trzepali nieboszczyka. Drugiej pary zawodników nie udało się znaleźć.

Pocieszne te historyjki niezbyt smakowały Czartoryskiemu, lecz dla kilku folwarków warto było pochichotać. Niemcewicz wymknął się z salonu i popędził konno do Dobrowód, mająteczku o milę odległego, dzierżawionego przez Franciszka Karpińskiego.

Karpiński wydał niedawno swój pierwszy tomik "Zabawki wierszem i prozą", w poszukiwaniu protekcji zadedykował go księciu. Książę Adam książkę pochwalił, a Niemcewicz ją przeczytał - zachwycony naturalnością, wdziękiem wierszy skorzystał z okazji, by poznać ich autora.

Zastał Karpińskiego, moczącego nogi (by mniej śmierdziały) w misie z wodą, rzempolącego na gęśli i podśpiewującego. Smagły, czarny jak kruk, w prostym samodziałowym żupanie grykosiej i elegancki adiutant w pończochach i fraku przypadli sobie od razu do serca. Karpiński był wiecznie z losu niezadowolony, wiecznie narzekał i stękał - Niemcewicz zawsze wesół, zawsze dobrej myśli. Zeszła im noc na czytaniu, deklamowaniu wierszy, w tkliwszych miejscach Karpiński lał łzy jak fontanna.

Nazajutrz spotkali się znów na obiedzie u podczaszego Witosławskiego gdzie książę Adam z gracją i finezją daremnie uwodził piękną panią Bąkowską, owocniejszą była działalność starosty kaniowskiego, który oczarowany końskim zadem klucznicy - bez długich ceregieli przydusił ją w korytarzu między zupą, a pieczystym.

Zaproszony do Brzeżan pojechał tam Karpiński. Właśnie przypędzono na dziedziniec grupkę chłopów w kajdanach, poddanych księcia, którzy mając dość bydlęcego życia uciekli na Wołoszczyznę; pojmano ich na granicy. Książę Adam, miast kazać im złupić skórę, rzekł łagodnie:

- Nie podoba wam się u mnie, idźcie z Bogiem, jesteście wolni...

Natychmiast, z właściwą prostakom konsekwencją, chłopi padli księciu do nóg błagając, by pozwolił im zostać w Brzeżanach, bo niema szczęśliwszej sytuacji, jak być poddanym u tak dobrego pana. Ledwo książę wyjechał, baty ekonomów zmusiły ich do gruntownej rewizji tego naiwnego poglądu.

Pochlipał Karpiński z okazji tak czułej sceny, ale wnet się nastroszył. Stał tuż obok kreishauptman Gotschalk, kacyk prowincjonalny, który z wypomadowaną i upudrowaną głową, z gwoździkami w lokach i gębie - czekał na chwilę rozmowy z księciem. Austriacka pała, tutaj pokorna i uniżona względem magnata, była arogancka i bezczelna wobec skromnych obywateli jak dzierżawca z Dobrowód. W największe roztopy kazał Gotschalk, pod grozą ogromnych kar pieniężnych, przyjeżdżać o kilkanaście mil do swego urzędu. Czekali nań parę godzin w przedpokoju, wychodził wreszcie w szlafroku, wyrzucał ostro, że śmią siedzieć w czapkach kiedy portret cesarza Józefa wisi na ścianie, pytał czy rozporządzenia władz wykonują sumiennie.

- Oczywiście!

- No to możecie wracać do domu, chciałem się tylko upewnić...

Szlachta nienawidziła urzędników austriackich i mściła się szatańsko. Gdy rząd wyasygnował pieniądze na budowę szos w Galicji, ziemianie dawali inżynierom duże łapówki, by - wbrew planom - prowadzili gościńce z dala od ich rezydencji, w ten sposób urzędnicy jadąc szosą byli pozbawieni widoku dworu i jego właściciela!

Książę Adam wziął Karpińskiego do gabinetu i odczytał mu swą rozprawkę o edukacji kobiet. Karpiński bez żenady wytknął co grubsze błędy. Zadziwiło to przyzwyczajonego tylko do pochwał księcia, ale rychło zrozumiał powód tej krytyki:

- Jesteś młody - rzekł - gust masz niewyrobiony, musisz przyjechać do mnie, do Warszawy - wycyzelujemy twój talent...

Ponieważ zbliżał się czas sejmu książę podrałował z całym dworem do Warszawy.

9.

BUDOWA SALOMONOWA CZYLI BUJDA SALONOWA

I znów w chwilach wolnych od zabaw uczęszczał Niemcewicz na Zamek, śledził z galerii dla arbitrów parodię wolnego sejmu. Zapominał aż czasem o miłostkach i żartach - tak bolesne rzeczy działy się tam - w dole.

Co dzień prawie rezydenci pruski i austriacki składali nachalne noty domagając się w imieniu swych koronowanych złodziei rzeczy poniżających i upokarzających. Król prędko wymyślał sprytną formułkę z której by wynikało, iż Polska czyni te ustępstwa z własnej inicjatywy, przez uprzejmość dla Józefa i Fryderyka, sejm wszystko uchwalał bez sprzeciwu, rad, że zachowano pozory. Gdy zażądał czego Stackelberg nawet nie silono się na formułki - pokornie i skwapliwie wykonywano co chciał. Belzebub w piekle nie był tak słuchany jak chambasador w Polsce.

W tym czasie Niemcewicz wstąpił do wolnomularzy. Moda wymagała tego stanowczo, nie należeć do mularstwa było w równie złym tonie jak nie chodzić do kościoła lub nie mieć kochanki.

Mularstwo nie kryło się wcale, siadając do powozu mówiono furmanowi: - Do loży Doskonałej Tajemnicy! - a on wiózł prosto na Senatorską. W dnie wspólnego ucztowania wystawało przed lożami po kilkadziesiąt karet - każda z herbem swego właściciela, odznaki masońskie noszono widocznie jak ordery, mniej tępe mowy, wygłoszone na posiedzeniach, były drukowane.

Mularzami byli Ignacy i Szczęsny Potoccy, Kazimierz Sapieha, Lubomirski, Moszyński, książę Adam, nawet Stanisław August podobnież jak jego koledzy po fachu Jerzy angielski i Katarzyna. Księżna Izabella, marszałkowa Lubomirska i co rezolutniejsze baby miały damską lożę - Dobroczynność. Biskupi, kanonicy też należeli do lóż. Gdy paru proboszczów wystąpiło w Warszawie przeciw wolnomularstwu gromiąc je z ambon, prymas natychmiast przepędził ich na prowincję jako niepoczytalnych.

Wzorem karczm przydrożnych, silących się na poetyczne szyldy, jak: "Pod Trzema Prosiakami", "Pod skutecznym Jajkiem" - i loże pomniejsze, filie centralnego w Polsce Wielkiego Wschodu przybierały efektowne nazwy: Pod Cnotliwym Sarmatą, Gorliwego Litwina, Dobrego Pasterza, Trzech Braci (należał ks. Adam), Pod Trzema Hełmami (loża Stanisława Augusta), Niemcewicz wstąpił do Tarczy Północnej.

O ile istnienie Towarzystwa Mularskiego było zupełnie jawne, o tyle jego cele i działalność tak świetnie zakonspirowane, że nawet członkowie nie mieli o nich wyobrażenia.

Światowy przekształcał się w Budowie Salomona w Nieociosany Kamień, przenikał Budowę Mularską, nasiąkał Sztuką Królewską, podczas Prac sycił się Warsztatem i Mistrzem, wchłaniał Księgi Budownicze z ust Dozorcy, roztrząsania Wielkiego Brata Przysposobiciela o Światłach Wysokich i Małych, łowił dźwięki Projektów od Młotka, przystępował do Biesiady z Prochem...

Cała ta napuszona gwara oznaczała najprostsze rzeczy w świecie: cywil wstępował do towarzystwa wolnomularskiego, zostawał członkiem kandydatem, studiował statut i ideologię towarzystwa, podczas zebrań gapił się na zarząd i prezesa, słuchał odczytywania protokółów uprzednich posiedzeń przez sekretarza, ględzeń wiceprezesa o moralności i miłości, wniosków zarządu, zasiadał do kolacji zakrapianej winem...

Wypowiedziane normalnie, rzeczy te traciły połowę uroku i całkowicie grozę.

Przechodził potem brat, czyli członek, wtajemniczanie - z proszkiem wdmuchiwanym mu do nosa, z trumnami, sztyletami, pseudo-morderstwami; awansował w stopniach, których było 33, przy czym każdy miał inny lokal (2-gi stopień - 2 pokoje! 4-ty stopień 4 pokoje!! co za pomysłowość!!!), inne obicia, innego patrona, w każdym bracia nosili innego koloru gacie i fartuszki; przyozdabiał świątynię - i to wszystko by wreszcie, jako jedyną działalność, rozdać ubogim nieco zupy rumfordzkiej.

Zgłębianie dziwactw poszczególnych stopni absorbowało cały czas, zawiłość form, mętność ideologii, bzdurny statut pokrywały istotną nicość, uniemożliwiały wszelką akcję.

Ale bo też nikt nie zostawał masonem by coś robić. Bujdowa Salomona była zabawą towarzyską, ciuciubabką dla dorosłych i niczym więcej. Tylko prostaki nie brały w niej udziału. Żadna solidarność, wielka polityka ani się śniły mularzom - nie cierpieli się często, zwalczali, szkalowali...

W salonach - owszem; w polityce Towarzystko Mularskie nie miało żadnego wpływu ani znaczenia.

10.

TRYBUNAŁ RZECZYPOSPOLITEJ

Wielcy magnaci nie lubili długo przebywać w Warszawie; przywykli po swych dworach do hołdów, czołobitności, placko-padań - brakło im tego w stolicy. Rozumieli, iż Stackelbergowi jako Moskalowi i przedstawicielowi wszechmocnej Katarzyny należy się pierwszeństwo, ale drugie miejsce Stanisława Augusta drażniło ich niepomiernie - taki stolnik, taka hetka...

Książę Adam ze starannego wychowania, dobrych manier, braku charakteru, z zamiłowania do lekkich wierszy i kobiet - był bardzo podobny do Poniatowskiego. Jak on zachęcał młodzież do solidnych studiów, a sam był zbyt leniwy by coś umieć gruntownie. Nie nosił go jednak w sercu, nie mógł zapomnieć, że rodzina jego przeznaczała do tronu, że brat cioteczny go ubiegł nie dzięki większym zaletom umysłu czy serca lecz zgoła innego organu... Pałac Błękitny zawsze ział zjadliwą krytyką i opozycją w kierunku Zamku; Stanisław August, by ułagodzić braciszka, zaproponował mu godność marszałka na trybunale grodzieńskim. Łasy na przewodzenie książę Adam zgodził się chętnie. Nie przyjąwszy, ku powszechnemu zdziwieniu, zwykłego od króla dla marszałkom zasiłku - 40.000 zł., w ogromnej asyście ruszył do Grodna.

Pierwszy raz ujrzał Niemcewicz ten najwyższy sąd Rzeczypospolitej od którego nominalnie nie było apelacji. Składał się on z 20 szlacheckich deputatów i 10 duchownych; bardzo rzadko obradowano w pełnym komplecie, bo rzadko stronom starczyło pieniędzy na obdarowanie wszystkich sędziów, a deputat co nie otrzymał znikąd łapówki nie interesował się sprawą i wolał spać w domu. Wobec sknerstwa stron po kilkanaście dni nie dochodziło do sesji z braku kompletu. Musiał marszałek objeżdżać deputatów i prosić jak o łaskę, by raczyli się zejść.

Deputaci stali bardzo wysoko etycznie: wziąć kozubalca od więcej dającej strony było rzeczą godziwą i zgodną z dobrymi obyczajami, ale wziąć cichcem od obu stron było świństwem i wszyscy takim gardzili. Nie brać wcale było najgorzej - zyskiwało się dozgonną opinię skończonego durnia.

Pracy miał trybunał nawał. Szanujący się szlachcic musiał toczyć procesy, nieraz sprawa o wioskę z 5 chłopów i 3 cieląt trwała bite stulecie, za pieniądze wydane na spojenie i upasienie deputatów, na kozubalce, na mecenasów - można by kupić pół województwa, ale nie chwały z wygrania procesu. Przychylny wyrok trybunału stanowił dumę rodu - jak chorągiew zdobyta na Turkach. Panna mająca w posagu kilka wyroków łatwiej znajdywała męża niż inna z kilku folwarkami. Nikogo nie zrażało, że wyroków przeważnie nie można było egzekwować - trybunał nie miał siły, a zajazd nie zawsze się udawał - chodziło o honor nie o wioskę.

Grodno było przepełnione. Szlachta ściągnęła tłumnie na trybunał - niezrównaną okazję do sutej, darmowej wyżerki. U księcia marszałka co dzień nakrywano stół dla 60 osób; gdy wybuchała zwada na sali i do szabel się brano, adiutant księcia kazał wejść kilkunastu dragonom i dać salwę w pułap - ze strachu wnet milkły waśnie; gdy pito czyjeś dostojne zdrowie za oknem grzmiały moździerze - w ten sposób wojsko i artyleria były jednak w Polsce potrzebne. Inni dygnitarze też karmili, poili od świtu do świtu. Choć kto i nie miał żadnej sprawy siedział kołem do końca kadencji, wyjeżdżał z brzuchem o ćwierć metra większym.

Młodzież przybywała z najdalszych okolic uczyć się prawa, swady oratorskiej i przekupywania sędziów. Tańczyła nocami do upadłego, grała w faraona, piła - kto wytrzeźwiał do rana szedł istotnie posłuchać rozpraw.

Posiedzenia trybunału miały miejsce na Zamku. Sala natłoczona arbitrami, za długim stołem siedzieli deputaci, marszałek pośrodku; pięciu woźnych myczało bez przerwy:

- Mości panowie uciszcie się! Rozstąpcie się mości panowie! Nie pchajcie się mości panowie! Nie szurajcie nogami, nie łamcie ławek! Mości panowie nie mruczcie...

Nikt nie zważał na te wezwania, gwarzono dalej wesoło, dopiero gdy woźni ochrypli i zamilkli robiło się nieco ciszej.

Książę Adam marszałkował w tak niezwykły sposób, iż wszyscy baranieli ze zdumienia, stuletni mecenasi nie pamiętali nic podobnego. Według statutu litewskiego, gdy raz zaczęto obradować nad jakimś dekretem - deputatom nie wolno było wyjść z sali; miało to niby zapobiec przekupstwu. Książę wygrzebał ten zapomniany przepis i przestrzegał go z całym pedantyzmem, trzymał sędziów po dwa dni w zamknięciu. Przychodzili z piernatami, nie mogli się z nikim komunikować. Oczywiście nie wpływało to wcale na ich cnotliwość - opłaceni z góry, najdłuższe debaty i najlepsze argumenty nie zmieniały zgoła nieodwołalnie przez kieszeń powziętej decyzji. Lecz zdumiewała myśl, iż książę jest jak gdyby przekupstwu przeciwny.

W beznadziejnych sprawach zwracano się nieraz do króla po protekcję. Dla zyskania względów jakiejś damy, czy też przez wdzięczność za już okazane, dla zjednania sobie wpływowego stronnika, dla dogodzenia magnatowi - nie wahał się Stanisław August interweniować u marszałka trybunału prosząc o wydanie wyroku wręcz odmiennego niżby należało, lub - jeśli wobec jasności sprawy groziło to za wielkim skandalem - o odłożenie do następnej kadencji. Nic łatwiejszego od takiego zrzucenia sprawy z wokandy; woźni wypychali wszystkich za drzwi, zamykali je na klucz i wtedy przywoływano strony - naturalnie nikt się nie stawiał, wobec czego marszałek ogłaszał odroczenie. Niewinny ten trick umożliwił ciągnięcie wielu procesów latami.

Książę Adam był głuchy na wszelkie przedłożenia Stanisława Augusta, a że deputaci nie będąc posmarowani nie przeszkadzali - ferował najsprawiedliwsze wyroki w sprawach królewskich pupilów.

Największą jednak sensację wywołał ks. Adam przyznając rację ubogiemu szlachcicowi, który skarżył dzierżawcę wojewody ruskiego o mordobicie i wyzucie z gruntu. Ponieważ, wedle prawa, za dzierżawcę odpowiadał jego pan przeto ks. Adam skazał własnego ojca na 6 tygodni wieży.

Oczywiście nie było mowy o istotnym zapakowaniu do ula zgrzybiałego wojewody, czy nawet o represjach w stosunku do punktualnie płacącego czynsz dzierżawcy - tego byłoby za wiele, lecz sam niesłychany fakt, że trybunał publicznie zganił magnata wystarczał dla epatowania kraju. Widziano w księciu nie autora taniego efektu - lecz polskiego Catona różniącego się od rzymskiego jedynie tym, że siedział we fraku na krześle marszałkowskim zamiast w todze na nocniku.

Niemcewicz śledził z podziwem wyczyny swego szefa, wkrótce jednak, znudzony sesjami trybunału, począł się wymykać z nowym przyjacielem - Michałem Brzostowskim, starostą pińskim - do okolicznych dworów. Najweselej było w Swisłoczy u referendarza litewskiego Tyszkiewicza, kompletnego wariata. Zacny grubas przebierał się co rano w ornat i odprawiał mszę, a wieczorem w suknie kobiece i haftował robótkę. Niemcewicz służył mu do mszy, udawał, że olśniony wdziękami chce go zgwałcić. Raz, pośrodku stawu, Tyszkiewicz wypchnął z łódki swego nadwornego spowiednika; kapelan był garbaty i nie umiał pływać - tarzali się wszyscy ze śmiechu. Niemcewicz, że nie tylko tych subtelnych żartów, ale i przedstawień, żywych obrazów był czynnym uczestnikiem - tak zjednał sobie wiecznie nudzącego się referendarza, iż gwałtem chciał go zatrzymać w Swisłoczy. Najponętniejsze obietnice nie skusiły Niemcewicza - pojechał za Czartoryskim do Wilna.

Poprzednikiem księcia na stolcu marszałkowskim był tu Piłsudski - stary dziwak nie mający innej ambicji jak by na jego obiadach podawano tyleż potraw co województw w Polsce i każda przybrana w odpowiedni mundur. Książę Adam polecił swemu kuchmistrzowi Gorlitzowi, szkolonemu w kuchni Augusta III-go, dołożyć starań by zakasować wspomnienia piłsudowych obiadów. Kadencja trybunału wypadła znakomicie: dzień w dzień bale, festyny... zapomniano jak wygląda człowiek trzeźwy.

Przyszła wiadomość z Warszawy, że sędziwy wojewoda ruski, grając w whista wieczorem z nuncjuszem, odłożył nagle karty sumitując się, iż nie może skończyć partii gdyż - umiera. W fotelu, pośrodku salonu, otoczony tłumem gości i domowników, skonał 85-letni wojewoda z grzecznym uśmiechem na ustach. Ręką pełną kart przeżegnał nuncjusz i zamknął powieki temu, który dla przeforsowania swej polityki wprowadził po raz pierwszy do kraju moskiewskie żołdactwo. Targowiczanie uczynili to po raz ostatni.

Książę Adam, wzorowy syn całujący zawsze ojca w rękę, nie śmiejący usiąść w jego obecności bez wyraźnego zezwolenia, popadł w tak głęboką depresję, że nawet bose po szyję dziewczęta nie mogły go rozerwać. Karpiński, Skowroński, Zawistowski - sekretarze księcia, Niemcewicz i Orłowski - adiutanci, odwiedzali znaczniejsze persony, donosząc o smutnej nowinie, którą znało całe miasto od trzech dni. Z kolei, zgodnie z etykietą, wszyscy składali księciu kondolencje, iż tak przedwcześnie został sierotą.

Wilno przycichło. Żałoba magnata zmusiła miasto do udawania wielkiego smutku. Niemcewicz siedział w domu, słuchał zrzędzeń Karpińskiego, grał z nim nieskończone partie szachów, gdy dostawał mata ciskał szachownicę o ziemię. Słodki poeta przysięgał zaperzony, że nigdy więcej z takim prostakiem do gry nie przystąpi. Po godzinie już się ściskali, a po półtorej znów łamali figury.

11.

DWA RAZY W WIEDNIU

Cesarz Józef Il-gi zaproponował Czartoryskiemu dowództwo nad polską gwardią galicyjską, którą właśnie tworzył w Wiedniu. Naczelny komendant wojska litewskiego przyjął skwapliwie godność kapitaniszki austriackiego; przyjaciel jego serdeczny - hetman wielki koronny Branicki dziękował przecie pokornie Katarzynie, że mu pozwalała wśród swych stupajek nosić mundur rosyjskiego pułkownika. Kapral armii cudzoziemskiej był w Polsce większą powagą militarną niż swojacki generał.

Książę Adam zawsze podkreślał, że pochodzi w prostej linii od Jagiellonów przeto byle monarszyna to wobec niego pętaczyna - jednak jako właściciel ogromnych dóbr w Austrii był poddanym cesarza, bardzo pragnął mu się przypodobać; zalimitowawszy nudzący go już potężnie trybunał, z maleńką świtą pognał czym prędzej - po nową funkcję i zaszczyt - do Wiednia.

Gwardia galicyjska, złożona z synów najlepszych rodzin szlacheckich, liczyła 60 ludzi; miała ona być żywym dowodem przywiązania zrabowanych ziem do nowego władcy; wielki bałagan, kompletna ignorancja musztry i dyscypliny były w niej dobrze widziane gdyż podkreślały wybornie jej rdzenną polskość.

Niemcewicz był zachwycony Widniem: podobał mu się cesarz - prawdziwy męski władca postępujący wedle swej woli, a nie - jak król w Polsce - kluska posłuszna babiemu ambasadorowi; imponował mu stary matoł Kaunitz, który nawet w rajtszuli, gdzie się co dzień niezdarnie produkował, wzbudzał u posłów cudzoziemskich respekt należny ministrowi. Polskich ministrów na Zamku traktował Stackelberg jak chłopców stajennych.

Zwiedzał Niemcewicz dokładnie miasto i okolice - wydawały mu się cudne; największy jednak entuzjazm wywołały w nim domy publiczne. Pełen temperamentu, wiecznie zakochany i żądny dania dowodów swej miłości - nie miał nigdy odwagi uwieńczyć swe zaloty silnym akordem. Usłużne wiedenki, za skromną opłatą, darzyły go atrakcjami cale innego kalibru niż salonowe podfruwajki.

Po treściwym pobycie, latem 82-go roku, książę wrócił na trybunał do Wilna. Tu w październiku doszła wieść, iż cesarz Józef zachorował na oczy. Doktór nadworny Czartoryskich, Niemiec Goltz, wymyślił jakieś lekarstwo - zbawienne ponoć na wzrok; gorliwy książę Adam wyprawił Niemcewicza z wielką butlą tego płynu extra pocztą do Wiednia. Cesarz przyjął łaskawie wysłannika swego kapitana, obdarował go tabakierką, butlę oddał przybocznemu lekarzowi, znakomitemu Brambilli, który niezwłocznie wylał jej zawartość do pomyj.

Po trzech dniach Niemcewicz ruszył z powrotem. Zabrał ze sobą Michała Zabiełłę uchodzącego za najpiękniejszego Polaka. Zabiełło służył w wojsku francuskim, przehulał całą fortunę w Paryżu, dowlókł się do Wiednia, nie miał za co jechać dalej. Niemcewicz podebrał go z litości, ani przypuszczając, jak wspaniale mu się za to ten notorycznie niepłacący długów bumler odwdzięczy. Całą drogę terkotał Zabiełło o swych sukcesach we Francji - nie wojskowych oczywiście, a buduarowych.

Późnią jesienią skończył się wreszcie trybunał. Zimę spędził Niemcewicz w pałacu Błękitnym. Książę Adam dla odmiany był teraz posłem. Cały sejm zeszedł na debatach czy biskup Sołtyk jest wariatem czy nie. Obłąkany kraj pasjonował się tą kwestią.

12.

SZARA GĘŚ, DWA NOCNIKI I HYMN O SOBIESKIM

Dotychczas książę Adam dostawał pensję od skąpawego ojca, w majątkach rodowych traktowano go jako panicza (był przecie ledwo po pięćdziesiątce). Wiosną 83-go roku wyruszył po raz pierwszy na objazd dóbr jako głowa rodu. Z tej racji taszczył tabor trzy razy większy niż dawniej, do 1000 koni liczący; nie przeszkadzało to starym rezydentom zrzędzić, że ś. p. wojewoda ruski raczej pod ziemię by się zapadł niż z tak niepokaźną garstką podróżował. Książątka Adam i Konstanty towarzyszyli również po raz pierwszy mężowi ich matki. Miano objechać Wołyń i Podole.

Wśród świty księcia był też i pułkownik Molski, zwycięzca wielu bitew na kielichy, pogromca olbrzymich półmisków z pierogami, które po grubych zakładach do cna oczyszczał - człowiek, jak niemal wszyscy podówczas, bardzo wesoły. Zapałał on wielką miłością do Niemcewicza i postanowił poprawić jego byt. Niemcewicz miał już 26 lat, a był wiecznie bez grosza, bo tata - sknera przysyłał mu tylko 4 dukaty miesięcznie tłumacząc, iż za resztę przeznaczonych dlań pieniędzy kupił parę mszy na jego intencję; książę naturalnie nic nie płacił swemu adiutantowi - zaszczyt przebywania w jego towarzystwie, wikt i opierunek, prezent w chwili dobrego humoru - żaden magnat nie świadczył więcej swym domownikom.

- Czas zdobyć jakąś sytuację, tłumaczył przyjacielowi Molski, musisz się ożenić.

Przystawał na to chętnie Niemcewicz rozumiejąc, że nie ma innej drogi zarobienia pieniędzy; właśnie ciągnęli przez Wołyń, nieopodal dalekich krewnych Molskiego - panien Bogatkówien.

- Stara Pelasia ma dwie córki i przyzwoity majątek, wołał pułkownik, co szukać ananasów - ożenisz się ze starszą, będziesz trzymał 8 koni, tuzin sług, na początek rąbniesz sobie czwórkę dzieci...

Kupili pierścień zaręczynowy, wygłodzili się porządnie by być grzecznymi na wizycie - gości pojono i karmiono bez litości, odmawianie uchodziło za szczyt prostactwa - pojechali sześciokonną kolasą księcia.

Pani Pelasi nie było w domu, ale córki znudzone przydługim dziewictwem przyjęły wuja i kawalera radośnie. W przerwach między jedzeniem panny rzempoliły na klawikordzie i przeraźliwie piszczały. Niemcewicz im akompaniował sypiąc dusery starszej Bogatównie - ciężko szpetnej i ospowatej.

- Nie zważaj na to, szeptał niezmordowany swat, co szkodzi krzywy nos i zad większy od balii - ma 40 włók wspaniałej ziemi! a przy tym jest dużo ładniejsza od swej siostry.

Była to święta prawda, ale żadna pochwała.

Po dwóch dniach wróciła jejmość Bogatko. Wnet się zorientowała w sytuacji i wnet zaprosiła wszystkich do stołu. Zamiast spodziewanej beczki wina znaczonej datą urodzenia dzieweczki, którą dawano zawsze do spicia przy zaręczynach - wjechała szara gęś. Konsternacja Molskiego, Niemcewicza, pannicy łzy stanęły w oczach...

Mama Palesia wyjaśniła na boku pułkownikowi, że akurat odwiedziła zamożnego sąsiada i mariaż swych dzieci postanowili.

- Niech się żeni ten Niemiec z młodszą córką, zaproponowała.

- A cóż to pan Julian ostatni hołopup, by mu młodszą podsuwano, oburzył się Molski.

Odjechali zaraz jak niepyszni. Wkrótce Niemcewicz rozgorzał do zgrabnej Narbuttówny, respektowej księżny Izabelli, prosił ją o rękę. Ojciec jej, stary podkomorzy nie zezwolił, bo:

- Kawaler za młody, bez stanowiska, źle pije, pisze wiersze...

Te dwa wieńce grochowe ostudziły nieco matrymonialne zachcianki Niemcewicza; książę rad był z obrotu konkurów, lubił szczerze swego dowcipnego adiutanta i pragnął go mieć jak najdłużej przy sobie.

W Międzyborzu na Podolu zatrzymano się tydzień. Przybył oddział kozaków z Granowa, na miejscu była wspaniała stadnina Czartoryskich - 1000 klaczy i 150 ogierów - postanowiono zainscenizować wojnę.

W usypanych szańcach, pod dowództwem 10-letniego Kostusia i jego zastępcy siwego pułkownika Ciesielskiego, zamknął się jeden oddział, drugi z 13-letnim Adasiem i pułkownikiem Molskim na czele przystąpił do szturmu.

Niemcewicz bronił fortecy zaopatrzonej obficie w cukierki i torty, walczono piaskiem, grudami ziemi... jednak byli i ranni, gdy pan Siecheń wpadł z koniem na kozaka, ten palnął go tak w łeb, że trzy dni przeleżał nieprzytomny, a kozak nawet tydzień - po porcji kijów, którą mu doraźnie zaaplikowano.

Ostatecznie twierdza została zdobyta, mężna załoga, rycerskim obyczajem, osłabiła ten sukces niszcząc zapasy, ani jeden tort nie wpadł w gęby wraże - wszystkie zostały w porę zjedzone.

Całe okoliczne ziemiaństwo podziwiało te wyczyny. - Stać nas jeszcze na drugi Chocim! mówiono z dumą.

Ks. Adam znał z imienia i nazwiska około 100.000 szlachty - fenomenalna ta pamięć czyniła go wielce popularnym choć pił słabo.

- A gdzież to imć pan Antoni Dembowski? - zapytał.

- Chory na dysynterię, leży w domu.

Wnet posłał książę do Harmak małego, pękatego, łysego jak kolano doktora Goltza. Dembowski był chlubą Podola: grając w mariasza każdą pulę solenizował kielichem, a gdy antałek opróżnił brał go w zęby i przez głowę - za siebie odrzucał. Z dysynterii wyleczył się własnym systemem - zjadł 30 jaj na twardo z octem i jak ręką odjął.

Uczonemu Goltzowi bardzo się ta kuracja spodobała; sam nie wierzył w lekarstwa, zamiast je przepisywać obkarmiał pacjentów różnymi przysmakami pitraszonymi przez jego osobistego kucharza. Głosił też teorię, iż klimat polski wymaga gruntownego upicia się przynajmniej dwa razy w roku: na wiosnę miast wyjazdu do wód mineralnych i na jesieni dla zapobieżenia katarom.

Niemcewicz ocierał się o żonę swego gospodarza, śliczną popadię, w przerwach napisał pieśń o Podolu. Znając dobrze historię Polski łączył każdą miejscowość z jakimi chlubnym wspomnieniem. Ostróg - tu się urodził wielki pogromca Moskali; ogród pałacowy - tu się szwendała księżna Anna, żona Chodkiewicza, pogromcy Szwedów; Zbaraż - tu Jeremi drwił sobie z hołoty kozackiej; Chocim - tu Bisurmanom sprawiono wycisk! Jakaż potężna i wspaniała była dawniej Polska - dziś ostały się jeno łzy i upokorzenia.

Książę zawadził o Bar. W całej okolicy nie szczepiono dzieciom ospy lecz wszywano im w ubranie skrawek habitu ks. Marka (co prawda po ówczesnych szczepieniach dzieci o końskim zdrowiu chorowały ciężko pół roku, a mniej wytrzymałe umierały zaraz). - Oo! myślał Niemcewicz, gdybyż zamiast tego klechy na czele konfederacji stał prawdziwy wódz! Inne byłyby rezultaty!

Pan Marceli zemdlałby słysząc podobne bluźnierstwa. A tak starannie wychowywał swego pierworodnego...

Wracano przez Śniatyn - gdzie przejeżdżającemu cesarzowi Józefowi ks. Adam się pokłonił - i Lwów. Tu poznał Niemcewicz kasztelanową kamińską Kossakowską. Głuchy, stary babsztyl uchodził za najdowcipniejszą istotę w Polsce. Właśnie cały Lwów lubował się jej dwoma ostatnimi kawałami: urzędnicy austriaccy przez butę nie zdejmowali kapeluszy w salonie kasztelanowej; zawiesiła więc w kącie miniaturę cesarza i przy pierwszej okazji hajduk jej prasnął urzędnika w mordę:

- Żeby waćpana nauczyć szacunku dla własnego monarchy! wyjaśniła uprzejmie kasztelanowa wskazując miniaturę. I urzędnik nie śmiał oponować.

Drugi żart był jeszcze subtelniejszy; nieprzyzwyczajona do płacenia podatków stale zalegała. Przyszedł poborca, by zająć coś cennego. Kossakowska kazała mu dać dwa wielkie srebrne nocniki pełne ekskrementów.

Kasztelanowa nie cierpiała Stanisłwa Augusta, lubiła naprawdę tylko Potockich (sama była z domu Potocka), a zwłaszcza Szczęsnego, którego uważała za uosobienie wszystkich cnót.

Na jesień wrócił ks. Adam do Puław. 13-go października obchodzono niesłychanie hucznie stulecie odsieczy wiedeńskiej. Niemcewicz odniósł sukcesik literacki - mimo obecności poetów o ustalonej marce jak Kniaźnin i Karpiński - on spłodził hymn okolicznościowy, przy iluminacji myczał go chóralnie cały dwór.

13.

WŁOCHY, FRANCJA, ANGLIA ZA JEDNE 300 DUKATÓW

Zasmakował książę w Widniu, spędził tam całą zimę. Niemcewicz w ślad za nim wciskał się w najlepsze towarzystwo; poznał brudasa aroganckiego Kaunitza, cały korpus dyplomatyczny (zaprzyjaźnił się z posłem Szwedzkim Engestromem), tuziny książąt, hrabiów, margrabiów. Książę Adam konstatował z zadowoleniem, że jego młody adiutant bryluje nawet w pierwszych salonach. Oświadczył tedy:

- Potrzebna ci jeszcze, mój panie Julianie, dla wyszlifowania swej ogłady, dla zyskania tematów do rozmów, dla rozwidnienia umysłu - podróż za granicę.

- Kiedy Wielmożny mości sercem najukochańszy ojciec mój dobrodziej nie chce dać pieniędzy.

- Wiem, że to brzydki sknera, ale masz tu 300 dukatów, jedź, a ucz się i korzystaj.

Rymnął Niemcewicz plackiem do nóg dobremu panu. Książę napisał własnoręcznie (z licznymi błędami ortograficznymi) obszerne instrukcje w których mu wytykał: powierzchowność; łapanie się za zbyt wiele rzeczy naraz i niekończenie żadnej; brak głębszej wiedzy; zły akcent francuski; nadmierną kochliwość, lekkomyślność...

Synom swej żony, Kwileckim, Domciowi Radziwiłłowi, bardziej lubianym kadetom - wszystkim młodym ludziom wypominał książę Adam zawsze i nieodmienne powyższe przywary, zamieniał się adresat, nigdy treść; wyjąwszy złą francuszczyznę, książę sam miał wszystkie te wady co do jednej.

10-go marca 1784 r. w towarzystwie Sołtyka, synowca wariata biskupa, ruszył Niemcewicz do Włoch.

Listy polecające księcia otwierają mu wszystkie drzwi. Wszędzie się szwenda, wszystko ogląda. Plac św. Marka - tu kazanie publiczne, tam poeta wiersze recytuje na zadany temat, ówdzie prostytutka za bezcen. Włazi na kopułę bazyliki, znajduje wyryty podpis Firleya - XVI wiek, słodkie wzruszenie, wnet sam skrobie swe nazwisko; tylko niepiśmienny Polak zdoła przejść koło zabytku nie osmarowawszy go.

Doża w gronostajowym płaszczu, obrzęd zaślubin morza, ciska złoty pierścień w wodę, nurkowie go potem wydobywają - oszczędność! Jeszcze trochę, a będą rzucać pierścień uwiązany na sznurku.

Pałac dożów, rada 3, rada 10, czcze formy, republika gruchot, przed austriackim żandarmem wielki doża się pręży.

- Oj, to nie my jedni! myśli Niemcewicz.

Biskup - stryjek - wariat umarł, Sołtyk wraca galopem do kraju ratować schedę, Niemcewicz z miasta 6000 podrzutków jedzie sam dalej.

Bononia, Florencja - nie daruje żadnemu kościołowi, muzeum, posągowi...

Rzym! Nie otrzepawszy się z kurzu, prosto z powozu do katedry św. Piotra pędzi. Potem systematycznie, piechotą wszystko obchodzi, ogląda, notuje. Co dzień gdzieś odpust; żeby czasu nie tracić, móc asystować tym podniosłym uroczystościom - Niemcewicz nie zawiązuje romansu, wpada tylko, gdy go bardzo przypili do domów publicznych. Pieniędzy też mu szkoda, wie, że bezpłatna dama zawsze najdrożej kosztuje.

Capitol, Colosseum, w noc księżycową obyczne rozmyślania...

W sierpniu do Neapolu. Lazzaroni leżą pokotem do góry brzuchem. Anglik Riddel wciąga Niemcewicza na Wezuwiusz; wprowadza go do lorda Tilney - zacnego pederasty; przedstawia parze królewskiej.

Widzi burzenie się krwi św. Januarego, wierzy w cud bez zastrzeżeń.

Z dwoma Anglikami (Riddelem i Cunninghamem) serdecznymi przyjaciółmi, choć nie umie słowa po angielsku, oni po francusku tak, że z trudem porozumiewają się po włosku - jedzie do Palermo. Kwarantanna na morzu, główna zabawa z kanonika co wstydzi się intymnej czynności, którą trzeba publicznie, na pokładzie... pilnują go, znosi biedak męczarnie.

W głąb Sycylii ruszają na mułach. Gospody jeszcze brudniejsze niż w Polsce, ludność - sami złodzieje. Za to w najgorszej mieścinie jest doskonały teatr. Kupują lożę, zabita deskami, wyłamują, całe miasto zdumione, najstarsi ludzie nie pamiętają by kto kupił lożę.

Gramolenie się na Etnę, w Katanii najmują felukę, objeżdżają Sycylię wokoło. Syrakuzy. Piją zdrowie Archimedesa, Agatoklesa, pijaniuteńcy; Anglicy się kąpią, Niemcewicz przerażony, nie umie pływać, włazi jednak też do wody po raz pierwszy w życiu.

Na Maltę. Wielki strach, bo pełno korsarzy grasuje, co zobaczą żagiel w oddali - do zatoki uciekają; docierają szczęśliwie.

Kawalerowie maltańscy bogate, bezżenne tłuściochy, nic nie robią - żrą bez pamięci, klepią w karty. Dwa razy do roku urządzają wyprawy na pogan, łapią paru umierających murzynów, wracają z tryumfem.

Dzięki listom polecającym Niemcewicza dobrze przyjęci, u samego wielkiego mistrza fasek bywają, 12 dni rozkoszują się wyspą.

Messyna tylko co po trzęsieniu ziemi, to się im udało dobrze trafić! domy rozwalone, wszystko zniszczone - bardzo ciekawe; włażą na Stromboli.

Niemcewicz kleci wiersze. Wulkany, lazur morza, przepych natury - niestosowne dlań podniety; banalnie, szablonowo, a la Kochanowski, opisuje swą miłość do urojonej dziewicy...

Listopad w Neapolu. Spotyka przyjaciela - Józefa Szymanowskiego, razem spędzają karnawał w Rzymie. Dużo Polaków, trzeba się bronić od pożyczek, bale, maskarady, powszechna wesołość i obłapka. Niejeden kardynał ma kochankę, ale zgorszenia unikano tak starannie, że w teatrze zamiast kobiet-aktorek występują rzezańcy.

Zwolna, oślimi zaprzęgami, zwiedzając co się da po drodze, przez Ankonę, Mediolan, Turyn, telepie się Niemcewicz na północ. Maj 85-go roku zastaje go we Francji.

Dyliżans - cudowny środek lokomocji! Pełno pasażerów, przyjemna gawędka, zysk pożytecznych wiadomości.

Paryż - Mekka, wyrocznia Polaków. Grafoman Bielawski, Dubois - dawny belfer od kadetów wprowadzają go tu i ówdzie. U pani Beauharnais obiady literackie, póki coś na półmiskach - głucha cisza, dopiero gdy puste - poeci komplementa sobie prawią. Bernardin de St. Pierre, Buffon, Marmontel - patrzy z respektem na te zmurszałe sławy.

W Wersalu widzi Ludwika XVI-go na mszy Św., śpi cały czas, podczas nieszporów również. Tłum szepce wzruszony: - król ziewa, król wyciera nos, król chrapie...

- Poczciwy naród, jakżeż kocha swego władcę! - admiruje Niemcewicz.

Pielgrzymuje do grobu Rousseau, nie lubi jego mdłego sentymentalizmu, lecz imponuje mu jego rozgłos.

Obłazi Paryż; żałuje sobie na dobry obiad i dobrą dziewczynę, ale sztychy królów polskich kupuje; Sobieskiego wszędzie najwięcej. Podarował potem całą kolekcję księżnej Izabelli.

Po pięciomiesięcznym pobycie sunie do Anglii. Porządek, solidność wyspiarzy zachwycają go. Włochy i Francja paskudztwem od razu mu się wydają.

Bath, Bristol, Londyn. Bukaty, Litwin przerobiony na lorda, jego mentorem. Poznaje Paoli, starego rewolucjonistę, o którym jako dzieciak czytał drzemiącemu ojcu z gazety. Słucha w parlamencie Pitta, Foxa, Burke'a, Sheridana, Greya - szczyty elokwencji jego zdaniem. Uczy się zapamiętale po angielsku by ich rozumieć.

Książę Walii spotyka go w towarzystwie, słyszał, że świetny tancerz, prosi o zademonstrowanie polskiego narodowego tańca - kozaka. Niemcewicz tańczy z Seweryną Potocką, wszyscy zachwyceni, uczy prysiudów późniejszego Jerzego IV-go.

Cztery miesiące siedzi w Anglii. Przez Holandię - czystą i nudną, przez Niemcy - brzydkie sknery, przybywa do Wiednia na samo Boże Narodzenie 1785 roku. Zastaje księcia Adama, zdaje relację, czyta mu swój dziennik podróży. Książę wielce rad:

- Kochany mój panie Julianie, widzę żeś nie zmarnował swojego czasu i moich pieniędzy.

14.

PERŁY NA KOŃSKIM OGONIE

Przez te dwa lata wiele się zmieniło u Czartoryskich. Wydali najstarszą córkę, 18-letnią, śliczną, słodką Marynię za rudego chama, brutala, rozpustnika, pijaka - Ludwika Wirtemberskiego. Prostak ten był stryjecznym bratem elektora Wirtembegii, jedna z jego sióstr żoną arcyksięcia Franciszka - następcy tronu austriackiego, druga żoną pomylonego Pawła - przyszłego cara moskiewskiego, stary rabuś Fryderyk II-gi był jego wujem.

Urokowi tak wspaniałych koligacji nie zdołali się oprzeć Czartoryscy.

- To dla dobra Polski! piszczała księżna Izabella, trzy zaborcze rody spokrewnione z potomkami Jagiellonów, ach! i bladła z zachwytu na myśl, że będzie rodzoną babką ciotecznych braci cesarzy.

Ludwilkołak maltretował Marynię: potężny kopniak, precyzyjny szturchaniec, za włosy won z łóżka - normalne drobiazgi. Albo hulał, albo musztrował swych pruskich żołdaków; Marynia milczała choć była nieszczęśliwa jak bezrobotna mamka. Długi bez końca, wierzyciele z Berlina ciągnęli sznurem do księcia - teścia, który płacił i płacił.

Lecz za to:

Gdy księżna Izabella przejeżdżała przez Berlin, Fryderyk zaprosił ją na obiad!

Józef Il-gi będąc we Lwowie parokrotnie rzekł publicznie do księcia Adama: - mon cher cousin!!

Potoccy, Radziwiłłowie, Zamojscy byli wściekli!!!

Dla takich sukcesów mogła Marynia trochę pocierpieć.

Drugim głupstwem w które wdepnął książę Adam, była sprawa Dogrumowej. Dał się nabrać, uwierzył szantaż - babie, iż chciano go otruć, że król maczał w tym palce. Wydał na proces 36.000 dukatów (jego siostra 70.000, Branicki i hetmanowa Ogińska po 40.000) i przegrał go z kretesem. Zabrał Dogrumichę do Sieniawy, trąbił, że opuścił Warszawę na zawsze. Ex-Cato z trybunału grodzieńskiego żalił się Józefowi na sądy polskie i prosił o interwencję. Należał się przecie od Austrii rewanż za odsiecz wiedeńską.

Na razie obchodzono w Wiedniu z niezwykłą pompą dzień Nowego 86-go Roku. Wszyscy gnali składać uroczyste życzenia i zapewnienia wierności cesarzowi; książę Adam - na złość Polsce - wystąpił z całą okazałością: przeciągnął przez miasto konno, kapiąc od złota i pereł, z ogromną kitą diamentową u kapelusza, za jego czaprak i siodło można by lekko wystawić drugą armię litewską. Za nim cały dwór w komplecie - w żupanach, kontuszach, ferezjach; nieswojo czuł się Niemcewicz w polskim stroju. Oddział kozaków granowskich zamykał pochód.

Zakasował jednak Czartoryskiego bogactwem i przepychem magnat węgierski Esterhazy, byle ulicznik stwierdzał, że perły na ogonie jego konia były większe niż na książęcym; bardzo to zabolało księcia i zraziło do Austrii.

Za to kozacy granowscy robili furorę; z wygolonymi łbami, długimi osełedcami zawijanymi za uszy, opadającymi wąsami - brano ich za Chińczyków. Błagano księcia z największych pałaców by przysłał choć jednego poganina na pokaz gościom. W austeriach karmiono i pojono ich darmo - gospodarz tylko stawał we drzwiach i wołał, że Azjata u niego siedzi, wnet brakło miejsc. Wkrótce kozacy roztyli się jak beczki.

Zamanifestowawszy Polsce, że jej nie potrzebuje i ma dość zaszczytów gdzie indziej - wrócił książę czym prędzej do kraju.

15.

NA DZIEWCZĘCYM TARGU

Pojechał z Niemcewiczem do Sielc - rezydencji hetmanowej Ogińskiej, o 90 kim. od Warszawy.

Sielce roiły się od gości, fety, bale, teatry nie ustawały ani na chwilę. Hetmanowa ogromna, silna jak tur - talerz srebrny zwijała jedną ręką w trąbkę - nie rozumiała, by dzień mógł zejść bez zabawy. Mały, szczuplutki jej mąż wolał siedzieć w Słonimiu, bał się herod-żony, która raz podczas dyskusji schwyciła go za pas i wystawiła przez okno na pierwszym piętrze, trzymając nad przepaścią, póki nie przyznał jej racji.

Od ładnych i szpetnych dziewcząt kotłowało się w Sielcach, zjeżdżały jak na targ wiedząc, że tu najłatwiej ucapić męża; hetmanowa strasznie lubiła poślubną robotę i swatała niezmordowanie. Książę Adam zapalił się do hożej panny respektowej - Kiełczewskiej, dziewki pyzatej, na schwał - nie to co jego czterdziestoletnia Sabcia po pięciu wystrzałach.

Niemcewicz gorzał co dzień do innej buzi, lecz że jak zawsze brał się zbyt sentymentalnie do rzeczy, akcja nie dawała przyjemnych wyników.

Zjechał Stackelberg przyjmowany jak monarcha. Nikt nie śmiał usiąść gdy on stał, za stołem i w salonie pierwsze miał miejsce, wszyscy płaszczyli, łasili się do niego. Otrzymać order, pensję, zostać wojewodą, biskupem, chorążym czy proboszczem można było przecież najpewniej dzięki niemu. Poparcie prymasa, pani Krakowskiej, króla i ostatniej jego kochanki nie znaczyły tyle co protekcja ambasadora. O uzyskaniu czegoś bez protekcji, dzięki własnej zasłudze, nikt oczywiście nie marzył. Mały, krępy, tłusty, szalenie łakomy i wiecznie chory na rozwolnienie Stackelberg traktował wszystkich arogancko, ziewał w czasie rozmów całą gębą.

Jak kundel pętał się przy Stackelbergu biskup inflancki Kossakowski. Poza zdobywaniem pieniędzy nic go nie obchodziło: jakieś beneficjum, probostwo, koadiutoria - wciąż węszył co by hapnąć, niczem nie gardził; mimo coraz nowych kradzieży - zawsze w milionowych długach. Brewiarza nigdy nie odmawiał - pod pozorem, że oczy go bolą uzyskał dyspensę od papieża (ale pół setki listów pisał i otrzymywał codziennie), postów - jako delikatnego zdrowia - nie zachowywał, czystości - również ze względów higienicznych - nie przestrzegał, mszę św. odprawiał tylko gdy się bardzo nudził, albo gdy miał jakąś sprawę beznadziejną. Zresztą uważał, że pod tym względem Pan Bóg nie jest stratny, bo wielu księży odprawia po kilka mszy dziennie - gdy otrzymują płatne zamówienia.

W karty za to rzempolił Kossakowski całymi tygodniami, jednak nigdy nie zgrał się jak kolega po fachu, biskup Sierakowski, który aż pastorał u żydów zastawiał. Był ulubionym partnerem hetmanowej w wiście, on też z nią chętnie grywał, bo łatwiej ją mógł oszachrować niż innych.

Po tak długiej absencji wypadało Niemcewiczowi odwiedzić rodzinę. Nie miał grosza w kieszeni - sprzedał swego konia.

- Co za tępota! zawołał Kossakowski.

- A jakżeż opłacić pocztę?

- Kurierzy rosyjscy płacą grosz od konia za milę, jest tu przecie najjaśniejszy ambasador, poproś go o cedułę, wystawi i pojedziesz darmo jako kurier. Wszyscy tak robią...

- Nie będę w Polsce udawał Moskala, pal diabli konia!

Biskup wzruszył ramionami: - O ciemny narodzie, chwała Katarzynie, że niewielu jest takich matołów.

Książę Adam był w duchu wielce zadowolony z dumy swego adiutanta, nie przeciwstawiał się sprzedaży bydlęcia, ale potem w Puławach podarował Niemcewiczowi wspaniałego ogiera.

W Skokach Julianek wywołał sensację. Pan Marceli był raz aż w Gdańsku i z tego powodu uważał się za wielkiego podróżnika. Zjechali bracia stryjeczni, wujki, ciotki by oglądać chlubę rodziny co papieża widziała. Pan Marceli promieniał - zwłaszcza, że ta wspaniała podróż nic go nie kosztowała.

Interesy jego nie szły dobrze - wciąż zajęty nawracaniem, odpustami, spowiedzią, nie miał czasu na gospodarstwo. Przy tym poczciwi księża wszystko odeń wyciągali - na intencję skrócenia przyszłych jego mąk w czyśćcu. Umyślił wydać Julianka za żonę; właśnie była w sąsiedztwie bogata starucha co aż piszczała o męskie narzędzie: - świetna partia, korzystaj, dość tego obijania się na dworze magnackim! przekładał synowi.

Julianek zbyt zasmakował w dystyngnowanym świecie. Nie chciał zostać hrykosiejem. Otrzymał list księcia Adama wzywający go do Puław, prędko się pożegnał i poleciał.

16.

P U Ł A A A...

Od czasu śmierci wojewody ruskiego Puławy były główną rezydencją księcia Adama. Wielki, brzydki pałac, nieudolne naśladownictwo Wersalu, w ogromnym parku spływającym do Wisły. Płot, kundle i służba odgradzały park od smrodliwego miasteczka i zapchlonych żydów.

Więcej było służby w Puławach niż żołnierzy w paru pułkach; po pałacu szwendało się 4 kamerdynerów, 12 lokajów 12 ich pomocników; w kuchni pod chochlą znakomitego Gorlitza manewrowało czterech kucharzy, wspieranych przez 15-tu szturmaków, poza tym specjaliści od pasztetów, sosów, konfitur, ciast, kawy - do każdej niemal potrawy był specjalista. W stajni tuptało 40 furmanów, w ogrodzie gmerało 50 ogrodników, kilkunastu masztalerzy doglądało kulbak sadzonych turkusami, z perłami w strzemionach, pół tuzina szatnych pilnowało fraków, kontuszy, spinek, gaci księcia. Autentyczny Turek miał pieczę nad fajkami, księżna Izabella ochrzciła go przemocą - gdy się upił był gorliwym katolikiem i szedł do miasteczka łupić pejsaczy.

Naturalnie cała ta służba, ubrana w barwę czyli liberię, pochodziła ze szlachty; w najnędzniejszym dworku brzydzono się chłopami i nie uważano za godnych zamiecenia izby, co innego kozacy - oni nieraz przetrzepali skórę szlachcie, więc byli godni; oddział z Granowa stale sterczał w Puławach.

Kosztowało utrzymanie tej hałastry! Samych cieląt szlachtowano 16 dziennie. Kuchnia pochłaniała 65.000 zł. rocznie, marszałek Borzęcki i kuchmistrz Gorlitz brali najwyższe pensje - po 5.000 zł. rocznie. Lokaje dostawali mniej, ale za to kradli więcej. Podatki nie obciążały zbytnio - wynosiły tyle co pensja świnopasa.

Drugą co do liczebności była służba intelektualna. Czartoryszczaków - jak w korpusie kadetów - byle głupstwa uczył kto inny: karzełkowaty, faskowaty, prawie ślepy Piramowicz - religii; ex-jezuita Kniaźnin, z wielkim rudym wąsem, zawsze po polsku ubrany, tkliwy jak gęś, kochliwy jak pensjonarka, pobożny jak kucharka, lejący łzy z racji, że deszcz pada, albo że kobyła zakulała - wykładał literaturę; również ex-jezuita Zabłocki, przeznaczony przez rodziców na biskupa, przez księcia Adama na sawanta, a przez naturę na komediopisarza - uczył historii, kładąc oczywiście specjalny nacisk na dzieje dobrego dziadzia swych wychowanków t. j. na Jagiełłę; Francuz Lhuiller matematyki, Niemiec Groddek greki, pułkownik Ciesielski jazdy konno, dalsze stado belfrów geografii, tańca, rysunków...

Wychowywał się też w Puławach młody Dominik Radziwiłł - przyszły sukcesor księcia Panie Kochanku. Wprawdzie w Nieświeżu był korpus kadetów, ale tylko dla dogryzienia królowi - nie dla uczenia kogokolwiek. Pieczę nad nieznośnym, po radziwiłłowsku tępym i leniwym Domciem roztaczał zawsze nieupudrowany, ku rozżaleniu księcia Adama, Karpiński. Martwił się, że nie może stosować najlepszego środka edukacyjnego - t.j. rózgi, że mu za mało płacą, że go nie dość podziwiają. Kniaźninowi mówił słodko:

- Szkaradne są twoje wiersze, pisz prościej, wzoruj się na mnie...

A Piramowiczowi łagodnie:

- Niezła waćpana gramatyka, ale za rozwlekła, za nudna i zanadto bez sensu.

Wolny czas od mówienia ludziom pożytecznych prawd spędzał Karpiński na popłakiwaniu, że nikt go nie lubi i nie gustuje w jego towarzystwie.

Często urządzała ta pedlowska czereda publiczne debaty dla swych wychowanków o formie najlepszego rządu, o wpływie literatury na społeczeństwo czy na inny roztropny temat. Zrazu chłopcy gdakali, profesorowie z powagą korygowali błędy; wkrótce jeden ganił co drugi pochwalał - pokłóceni, zapaleni zagłuszali zupełnie swych uczniów, którzy radzi z zamieszania - wymykali się do parku. Przez parę dni cały dwór dygotał od rozkosznej dyskusji, na lekcje nie było czasu.

Duszą tych pyskówek i całego życia mózgowego w Puławach był książę Adam. Trochę oczytany - o każdej sprawie mówił jak wyrocznia. Znał osobiście większość sław cudzoziemskich - nawet do Rousseau podreptał z pielgrzymką choć twierdził, że to tłomok. Z Wielandem i Herderem wymieniał listy pełne komplementów. Mając iście papuzią łatwość do języków - nauczył się ich, nie wiadomo po co, kilkunastu; do pewnego lorda pisywał po hindusku, ogromnie kontent, że nikt tego nie rozumie, co prawda nie wiadomo czy i lord rozumiał. Ortografia we wszystkich językach na poziomie polskiej t. j. jak na członka Komisji Edukacyjnej przystało - ile słów tyle błędów.

Przepadał książę Adam za wierszokletami i wspierał ich szczodrze, Kniaźninowi wyznaczył pensji prawie trzecią część tego co pobierał kucharz Gorlitz - całe 1500 zł. rocznie, czyli 85 dukatów. Cenił uczonych, sypnął parokrotnie biskupowi Naruszewiczowi wiecznie łaknącemu pieniędzy na dwa cele: współpracę z damami i pracę w archiwach; wysłał Albertrandiego na studia historyczne do Rzymu prawie na tak długo jak Sobolewskiego na praktykę ciastkarską do Neapolu; przyjmował łaskawie książki sobie przypisane, pragnął by każdy obiad w Puławach był czwartkowym.

Ludzie nauki i pióra byli wtedy powszechnie uważani w Polsce za prostaków i pomylonych, w żadnym dworze nie wpuszczano ich poza próg kuchni, rozmowę z nimi uważano za poniżającą jak z chłopem, nigdzie (a zwłaszcza w szkołach i akademiach) nie mogli zarobić na całe portki. Toteż drobniutkie dobrodziejstwa Czartoryskiego, znikome w porównaniu z wyświadczanymi tęgim pijakom, odważnym rębaczom, lub zabawnym facecjonistom przez Radziwiłła, Potockiego czy innego królika, wzbudzały u poetów żywiołową wdzięczność. Magnata co nimi nie gardził i częstował łyżką zupy wynosili pod niebiosa.

Księżna Izabella wydana za mąż jako 16-stoletnia koza, w miarę jak się starzała i przestawała podniecać mężczyzn, podciągała się umysłowo pod wpływem małżonka. Kochała szaleńcze zabawy, ale znosiła i poetów wysławiających jej wdzięki; Kniaźnin smarował odę na jej cześć przynajmniej raz na tydzień.

Uchodziła za wzorową matkę, istotnie nawet 8-mioletnią Zosię czasem widywała. Sama zawsze stękała, że została wychowana w nieuctwie i niedbalstwie przez idiotkę - umieściła więc Zosię pod pieczą panny Petit, chorej, zdziwaczałej staruszki, która właśnie ją, a bodaj i jej babkę uczyła w dzieciństwie. W bibliofilskich Puławach znaleziono dla Zosi tylko podarty katechizm służący kiedyś jej braciom. Dopiero przypadkiem się dowiedziała, że to nie Pan Bóg zapomniał dopełnić swe 10-cioro przykazań, ale w jej katechizmie brakuje kartki z pięciu ostatnimi. Myto ją raz na tydzień - o ile nie zapominano, bito częściej - o ile metrowie byli w werwie.

Rezydentów i gości pełne były zawsze Puławy. Dystynkcja i wytworność obowiązywały. Pani Prażmowska na wysokich obcasach, z talią tak w gorsecie ściśniętą, że jedną dłonią można było objąć, a piersi dostawały do nosa; pani Chrzanowska co się nigdy z białym baranem nie rozstawała, wwodziła go do salonu i spała z nim w jednym łóżku; pani Olędzka znów ukochała wielką gęś - taszczyła ją na wstążce wszędzie za sobą.

Użycie różu nie było powszechne; niektóre elegantki nosiły małą szkatułkę z kryształowym gąsiorkiem pełnym wódki, gdy chciały kogoś olśnić otwierały puzderko, goliły parę solidnych łyków - aż stwierdziły w lusterku od wieka, że policzki się zaczerwieniły. Na głowach kopiaste, obficie przypudrowane peruki; nieraz strojnisia wydłubała z włosów wesz czy pluskiew, kładła ją wtedy zręcznie na stół i - puk! młoteczkiem z kości słoniowej noszonym na szyi specjalnie dla tej egzekucji. Wolano mieć insekta niż czesać się co dzień.

Wisła płynęła pod bokiem, w największy upał nikomu nie przychodziło do głowy się wykąpać, wodę uważano za zgubną i wystrzegano się jej starannie.

Grzeczność polska była w istocie chińska. Żona mówiła do męża: - Mnie wielce miłościwy panie! brat do siostry: - Jaśnie wielmożna sercu memu ukochana pani! syn w chwilach niezwykłej poufałości: - Pani matko! Powiedzieć komuś: "jaśnie wielmożny!" skoro należało się: "Jaśnie oświecony" - było straszliwą obrazą. Zawiłość ta męczyła i utrudniała konwersację, toteż w Puławach paplano niemal wyłącznie po francusku.

Niemcewicz błyszczał w salonie: nienagannie wyfraczony, nieznużony w lekkim klekocie, tryskający dowcipami, na poczekaniu wpisywał wiersze do sztambucha, tańczył wspaniale, najcięższym kluchom prawił komplementy, niezastępiony w organizowaniu przedstawień amatorskich - był naprawdę pożyteczny w Puławach. Widok jego smukłej, zgrabnej postaci sprawiał wszystkim przyjemność.

Szara brać szlachecka wcale nie gustowała w Puławach. Wprawdzie książę wdziewał kontusz, pamiętał jak czyja połowica, matka, babka z domu, gwarzył uprzejmie, ale pić nie lubił, sprytnych toastów nie wznosił, nikogo do picia nie przymuszał. Szlachta lubiła dwory gdzie nieprzytomnych wyciągano spod stołu i siłą lano jeszcze do gardła.

Nie było też w Puławach pojedynków na kielichy, ani wesołych igraszek jak np. łyknąć duszkiem kwartę gdańskiej wódki i wnet potem wleźć po drabinie na dach stodoły. Dopieroż zabawa gdy się ktoś ze szczytu zwalił jak kłoda! Albo sprowokować do bójki dwóch zalanych w pestkę i patrzeć jak w zęby sobie trafić nie mogą...

Zamiast tych wybornych żartów wciąż uprawiano w Puławach nudne wierszydła, przemądrzałe rozmowy.

Wsławił się książę Adam na cały kraj tym, że polecił Goltzowi, gdy narzekał, że wszyscy są w pałacu zdrowi, leczyć chłopów okolicznych! Raz jakaś chłopka miała umierać, bo piżma nie było, książę kazał kozakowi pędzić co tchu do Warszawy i przywieźć czym prędzej. Dla życia zwykłej wsiowej baby ryzykować ochwacenie rasowego, arabskiego konia - zdumiewało, przerażało to szlachtę.

Szanowała księcia, padała mu do nóg, ale go nie kochała.

17.

SEJMIK W KAMIEŃCU

Od Stanisława Augusta otrzymali:

Branicki - wielką buławę koronną i olbrzymie dobra białocerkiewskie;

Szczęsny Potocki - województwo ruskie;

stara Sapieżyna - ex-kochanka króla - sumy znacznie przewyższające cały budżet wojskowy z ostatniego ćwierćwiecza.

Wycisnęli króla jak cytrynę, bardzo byli rozgoryczeni, że niczego więcej nie mogą się odeń spodziewać. Równie żywą czuli do Stanisława Augusta urazę:

Ignacy Potocki - bo nic nie dostał;

hetmanowa Ogińska - bo wdzięki jej zostały niegdyś wzgardzone;

książę Adam - bo w sprawie Dogrumowej nie miał racji.

Z tych państwowych względów można ta szóstka uprawiała zażartą opozycję. Zbliżał się sejm 86-roku, umyślili obsadzić go swymi posłami, nie dać przeprowadzić żadnego wniosku który by król popierał, ubliżać, przeciwić, przeszkadzać mu we wszystkim. Z tak głębokim programem politycznym podzielili między sobą kraj na okręgi, Czartoryski podjął się agitować na Podolu.

Pod koniec maja wyruszył książę Adam. Towarzyszyli mu księżna Izabella, dzieci, dwór w komplecie, w Puławach zostali tylko stróże. Pierwszego dnia, ujechawszy trzy mile, natrafiono pod Markuszewem na gęste krzaki zatarasowujące drogę. Co za granda? Wylazła zza rowu szpetna wiedźma, machnęła laską, buchnął ogień z ziemi, rozsunęły się krzaki. Rozradowani podróżni ujrzeli puszystą łąkę z rzeczułką pośrodku, przeszli przez most z kory brzozowej, stanęli przed chatką holenderską; bydłostrzeżki w bieli pląsały, pasterz piszczał na kobzie, cielęta z kokardami wierzgały, stoły zastawione obfitym podwieczorkiem. Tańczono całą noc na łące, wypoczęto u państwa Witosławskich, aranżerów tej miłej niespodzianki. Drogi oczywiście nikt potem nie naprawił, przejezdni nałamali kół w strumyku, wreszcie jakoś wysechł.

Po kilku tygodniach tak urozmaiconej podróży dobrnięto do Kamieńca gdzie miał się odbyć sejmik.

Było w Polsce wiele głośnych, czczonych klasztorów, ale tylko jedna sławna forteca - Kamieniec! militarna chluba narodowa, kraj czuł się bezpieczny pod jej osłoną. Książę Adam zwizytował ją dokładnie.

Stanęli w krzywym szeregu drżący staruszkowie. Ponieważ za nieobecnego żołnierza żołd jego pobierał dowódca, więc oficerowie cieszyli się śmierci podwładnych i nie kwapili z werbowaniem następców. A że starcy łatwiej umierają niż młodzi przeto trzymano ich najchętniej.

Zresztą od wieku było spokojnie. Komendant de Witte służył w Kamieńcu od 70 lat, nie słyszał przez ten czas innych strzałów jak na wiwat. Zniedołężniali żołnierze oprowadzali księcia po lochach pokazując z dumą zapasy prochu i ładunki - z czasów Sobieskiego! Na murach stały stuletnie żelazne armaty, gruchoty na nic niezdatne. Rzeczpospolita drzemała spokojnie w cieniu spleśniałej twierdzy, która w istocie była już tylko muzeum.

Wyraziwszy Wittemu swe uznanie za wzorowy stan fortecy i załogi generał ziem podolskich wziął się energicznie do kaptowania szlachty, co było dość nużące.

Wioski szlacheckie, rozsiane wśród chłopskich, nie różniły się od nich niczym. Ten sam smród, niechlujstwo, cielęta i prosiaki w izbie baraszkujące z gołymi dziećmi, źle uprawne pola. Ale chłop był zawsze markotny, bez uśmiechu, apatyczny, wystraszony - szlachciura zadzierżysty, pełen animuszu. Broda zawszona, podarty kontusz pod którym nie było bielizny, buty z obcasami - bo chłopa na podkówkach, choćby ciągnął wieprza - przy szabli, jeśli bryczką to podkutą - bo chłopskie nie, żyda zdzielał gandziarą (batem) przez łeb, chłopa zmuszał ustępować z drogi i kłaniać się.

Tylko wypatrywały patrona te szlachciny, jak ex-dziewice swe wdzięki tak oni sprzedawali swe głosy, sejmik był ich żniwem; drogo kosztowały kandydatów na posłów tej sejmikowe kokoty.

Wyżerka była u księcia nieustająca: stoły zastawione gorącą kiełbasą, schabem i kapustą, beczki wina i miodu - pustoszały w mig. Drzwi od prywatnych pokoi księcia nie zamykały się: właziły szaraczki w cuchnących dziegciem butach, klapały panu do nóg, całowały w brzuch, przysięgały wierność i prosiły: - o pozwolenie polowania i wypasania łąk, wyrębu lasu, o przyjęcie syna do służby, o danie posagu córce, o poparcie w sądzie, wyrobienie orderu, potrzymanie dziecka do chrztu, użyczenie rasowego ogiera, o wybudowanie stodoły, o zgładzenie teściowej i tysiące innych kłopotliwych drobiazgów. Niemcewicz i sekretarze księcia wszystko skrzętnie notowali.

Wychodząc wierni stronnicy porywali - ten flintę ze ściany, drugi karabelę, ów czapkę, tamten pas słucki, dziesiąty lustro, choć but z kąta, choć laskę, książkę w ostateczności - byle nie wyjść z pustymi rękoma. Naturalnie książę nie protestował, łupiestwo bowiem świadczyło o wielkiej sympatii wyborców.

Tymczasem zjechał do Kamieńca książę de Nassau Siegen, Szwab z pochodzenia, żonaty z Polką-Sanguszkową, awanturnik co przepuścił miliony, wsławił się pod Gibraltarem, służył kolejno Francji, Hiszpanii, Rosji, Neapolowi, Austrii. Teraz otrzymał polski indygenat i pragnąc się zań królowi wywdzięczyć postanowił przeforsować posłów Stanisławowi przychylnych. Bardzo hojny, spełniał jednym tchem ogromne puchary, poił szlachtę do nieprzytomności - od razu zyskał znaczną popularność. Rozgrywka zapowiadała się gorąco.

Książę Adam widząc, że to nie przelewki, kazał sprowadzić szlachtę z Galicji. Kłaniający mu się w pas i udający pokornego de Witte przeszedł cichaczem na stronę królewską i psocił co sił; rozstawił kordon wojska na granicy, nie puszczał nikogo pod pozorem ochrony Podola przed austriackimi złodziejami, werbował szlachtę z Ukrainy, obiecywał rubla na głowę po udanym sejmiku, przebierał chłopów za szlachtę, dostarczał Nassauowi transportów dobrego wina...

Jednak było jasne, że Czartoryski będzie miał większość za sobą, de Nassau i de Witte umyślili więc fortel.

W przeddzień sejmiku rozpuścili wieść, że partia królewska obsadzi katedrę gdzie też odbędą się wybory. Zatem 18-go sierpnia stronnicy Czartoryskiego zapełnili ją zwartym tłumem. już o 4-ej rano, czekali z utęsknieniem na łatków z wrażego obozu, by ich rozsiekać lub przynajmniej wyrzucić przez okno.

A Nassauowcy zgrupowali się najspokojniej u Dominikanów, gdzie wprawdzie nigdy nie odbywał się sejmik, ale co prawnie było całkiem dopuszczalne. Przeor otrzymawszy 20 dukatów nie przeszkadzał, wystawili warty, rechotali w kułak.

W południe podkomorzy Lipiński, który miał sejmikowi marszałkować, a również należał do zmowy królewskich, zaprosiwszy Czartoryskiego, Nassaua i de Witte ruszył z pompą zagaić sejmik.

- Oho, katedra przepełniona, rzekł, widać pobożni się modlą, nie będziemy im przeszkadzać...

I mimo wrzasku księcia Adama pobiegł do Dominikanów, gdzie ogłosił otwarcie sejmiku.

Zgrzytając siekaczami został generał ziem podolskich w katedrze, za późno było na zdobywanie szturmem Dominikanów, był bezsilny; dla ocalenia chociaż pozorów dekonfitury kazał wybrać sześciu posłów co wnet zostało dokonane. U Dominikanów poszło równie sprawnie - jednomyślnie okrzyczano posłami 6 drabów wskazanych przez de Nassaua. Instrukcje posłom i tu i tam dała szlachta jednakowe: przestrzegać, by broń Boże cła na wino nie nałożono! Inne materie nikogo nie interesowały.

Opróżniły się kościoły; ciasnymi, niebrukowanymi uliczkami, grzęznąc po kostki w błocie, przewalał się zbity tłum wąsatych twarzy, krzywe pałasze zwisały na bandulierach. Huknął gdzie niegdzie strzał, powstawała rąbanina, ale w tłoku trudno było celnie w kałdun ugodzić, a grubo watowane czapy, specjalnie na ten dzień przeznaczone - sejmikówki, chroniły głowy. Ubywał kawałek nosa, przybywała szrama na gębie - o takie drobnostki nikt nie miał pretensji, przecie to był sejmik - nie rekolekcje.

Uradowany z niewątpliwego zwycięstwa Nassau Siegen wytoczył na pagórek tyle beczek dla swych stronników, że wkrótce - zalani w sztok - padli jak bale na murawę. Nie zmarnowali okazji ludzie Czartoryskiego: dopadłszy pagórka ściągali spodnie z nieprzytomnych i ciach - ciach - szablą po gołych zadkach, rozcinali je artystycznie na gwiazdy czteroramienne. Zacny książę Adam, naśmiawszy się do syta, wezwał żydków-krawców, żwawo pozszywali zbolałe tyłki. Ostatecznie sejmik wyszedł na złe tylko kilku niedojdom co umarli z przepicia.

Wesoła, paląc z pistoletów na znak ukontentowania, wracała szlachta do domów.

- Aleśmy was w pole wywiedli! drwili królewscy.

- Aleśmy was na kotlety posiekali! cieszyli się Czartoryscy.

Wspomnienia o tym rozkosznym sejmiku długo żyły na Podolu.

Wściekły był książę Adam. Sejmik kosztował go tysiące dukatów, został haniebnie wykiwany, ośmieszony. Nie pojechał przezornie na sejm do Warszawy, istotnie podczas rugów uznano wybory bez marszałka w katedrze kamienieckiej za prywatną schadzkę, zaproszono do obrad posłów nassauowych, a jego przepędzono. Branicki na czele opozycji podniósł szaloną wrzawę, błysnęły szable, przerażeni ministrowie wleźli pod tron, struchlał król, dopiero, gdy Stackelberg tupnął nogą, zgromił krzykaczy - zapanował pewien ład.

I tak zeszły normalnie te 6 tygodni przedostatniego wolnego sejmu Rzeczypospolitej - na przygotowanie którego stracił król i opozycja 6 miesięcy - w nieustannej wrzawie, burdach, kłótniach, na spieraniu się o głupstwa, na niczym...

Strasznie bolało księcia Adama, iż nie brał udziału w tym bałaganie. Magnat nie rozumiał, by w Polsce coś się bezeń mogło obejść. Znów więc prosił "kuzyna" cesarza Józefa, by interweniował u Katarzyny, by najjaśniejsza poleciła Stackelbergowi, by pilnował, by król nie znęcał się nad nim - Adamem Czartoryskim, oddanym sługą dworu austriackiego.

18.

PRZED DRZWIAMI HAREMU

Po sejmiku pociągnęli Czartoryscy do Chocima, który już był w Turcji. Basza przyjął ich z honorami, zaprosił na obiad, ale że Mahomet uznał wcinanie wespół z poganami za szkaradny grzech - podano go im osobno. Janczarzy wnosili dziesiątki potraw, przesuwali je tak szybko przed nosem biesiadników, iż nic uchwycić, ani nawet palca umaczać w sosie nie mogli - po czym zabierali je z powrotem.

- Co za nieznośna etykieta! wołał rozżalony Niemcewicz. Źli i głodni wrócili do salonów, rozwalony na poduszkach basza zapytał uprzejmie jak smakował obiad.

- Wyglądał wcale apetycznie, kwiknęła łakoma księżna Izabella.

- Jak to wyglądał?

Wyjaśniono baszy co i jak, uśmiał się do łez: żadna turecka etykieta, tylko chytry manewr służby, która galopowała z przysmakami, by je potem sama połknąć w kuchni. Zaraz kazał dać janczarom porządną chłostę i zrobić im lewatywę. Obiadu to nie zwróciło.

Niemcewicz i wszyscy panowie płonęli chęcią obejrzenia dobrze zaopatrzonego haremu. Nie pomogły molestacje, basza wpuścił jedynie księżnę Izabellę i Wittową.

Słynna z urody Wittowa była Greczynką, poseł i rajfur Stanisława Augusta - Boskamp - wiózł ją ze Stambułu do Warszawy jato wielki specjał, bo była patentowaną dziewicą. Tymczasem nie król użył, a młody de Witt, syn komendanta Kamieńca, który się z nią ożenił. Zofia puściła go później kantem dla Szczęsnego Potockiego, którego zresztą zdradziła z jego własnym synem. Dla dogodzenia jej Szczęsny sklecił Zofiówkę i zażywał tyle środków podniecających, że aż od nich umarł. Sama Wittowa umarła z paskudnej choroby wenerycznej.

Teraz była w pełnym rozkwicie swej piękności, cały garnizon kamieniecki bardzo ją sobie chwalił.

W haremie obie panie patrzyły ze współczuciem na baszową trzódkę, iż musi się zadawalniać obsługą jednego chuderlawca. Naczelna żona tonęła w łzach.

- Czego pani chlipie?

- Bo wczoraj porodziłam trzecią córkę.

Basza zadysponował stanowczo syna, a tu - pac! znowu dziewczyna. Ze strachu skłamano mu, ufając, że na razie nie sprawdzi. Biedna matka prosiła polskie damy o niewyprowadzanie go z błędu. Naturalnie ledwo wyszły z seraju Wittowa lapnęła:

- Winszujemy, śliczna pana nowa córeczka...

Basza wpadł w furię, a potem do pokoju żony; - na złość mi robisz! wrzasnął i palnął ją w ucho. Z alteracji żona wyzionęła ducha, basza zmarkotniał na całe pół dnia.

- No, jakież są te Turczynki? pytał Niemcewicz.

- Eeee, grube, białe, miękkie kluchy, odparła księżna Izabella. Nie macie czego żałować... szkaradne babska...

Znając kobiecą obiektywność w ocenianiu cudzej urody, mężczyźni utwierdzili się w mniemaniu, że należy bardzo żałować.

Z Chocima ruszono na Ukrainę; pola Cecorskie natchnęły Niemcewicza, skomponował na kulbace doskonałą dumę o hetmanie Żółkiewskim, w 27 lat później włączył ją do swych Śpiewów historycznych.

Znowu Tulczyn. Książę Adam był w takiej przyjaźni i tak pod urokiem Szczęsnego, że przyoblekł cały swój dwór w mundury przyjacielskie wojewody ruskiego. I Niemcewicz nosił barwy szczęsnowe!

Zawadzili potem o Białącerkiew. Hetman Branicki, pogromca Barszczan, nie umiał - jak wszyscy zresztą wówczas Polacy - ani słowa po rosyjsku, co mu nie przeszkadzało głośno wołać w Petersburgu: "- Je suis Russe!" Mąż potiomkino-katarzynowego bękarta był największym pijakiem, burdą i draniem w Polsce; od 20 lat co dzień kończył obiad pod stołem. Gdy wesół - to wulgarny, gdy uprzejmy - to płaski pochlebca, nie tyle wymowny co krzykliwy, Niemcewicz patrzał z niesmakiem jak Branicki przy stole grzmocił po pysku swych rezydentów, a po chwili becząc ściskał i całował.

Książę Adam delektował się towarzystwem hetmana, Niemcewicz skoczył na dwa dni do Kijowa; ruiny Złotej Bramy wprawiły go w wielki zachwyt, a Ławra w wielką złość, bo brudne popy co mu pokazały zeschły szkielet światowo Golinducha, Ełpidyfora, Priskyłły, Agafoniki czy innej Akaki - wyciągały łapę po datek.

- W rzymskich katakumbach są więksi święci i tańsi! mruczał oburzony.

Branicki wtajemniczał Czartoryskiego w zamiary polityczne opozycji: Katarzyna przemyśliwuje o wojnie z Turcją, daje do, zrozumienia, że łaskawie i Polskę przyjmie w roli skromnego sojusznika. Stanisław August promienieje - z posłusznego pieska zaawansuje na pomocnika swej pani. Już jego fagasy szerzą mnóstwo argumentów za wdaniem się w wojnę: Polska wyjdzie z marazmu, wyszkoli armię, zaczną się z nią liczyć, zyski terytorialne, wdzięczność Rosji... Potockiemu, Branickiemu - wiernym podnóżkom najcnotliwszej imperatorowej - ani w głowie było przeciwić się jej w czymkolwiek, ale królowi mogli i uważali za swój magnacki punkt honoru.

- Nic Polska nie skorzysta, huczeli, brać się do poważniejszej rzeczy, nie do wojny!

Szczęsny przekładał cichcem w Petersburgu, iż Rzeczpospolita tu niepotrzebna, bo na szlaku do Turcji leży nie Polska, lecz jego prywatne dobra. Przez nie szłyby rosyjskie wojska, z nich aprowizacja, na nich magazyny - a on wszystkiemu przychylny, we wszystkim usłużny. Jako sojusznik on - Potocki - będzie pożyteczniejszy niż ten marny Poniatowski.

Książę Adam bystrością polityczną nigdy nie grzeszył, nie orientował się zupełnie w całej sprawie, lecz wystarczało, iż Stanisław August jest za wojną, by on był jej stanowczo przeciwny. Wróciwszy jesienią do Puław radził Niemcewiczowi napisać coś w duchu protestu.

W dwa miesiące sklecił Niemcewicz pierwszy swój utwór sceniczny: długie dramacisko "Władysław pod Warną". Przypominał jak to Polacy rzucili się ongiś bez żadnej racji na spokojnych, poczciwych Turczynów i jak za karę ponieśli sromotną klęskę.

Temat dramidła był sprytnie dobrany, ale forma klasyczna i nieprzebrany zasób cnót bohaterów czyniły go nudnym do mdłości. Proroczy, jak Jeremiasz, Karambey, cnotliwi jak garbate dziewice Tarnowski i Zawisza, 19-letni Władysław mądry jak stuletnia papuga, załamująca ustawicznie gnaty królowa Elżbieta - tryskali wzniosłą szlachetnością, prawili same morały, byli tak doskonali, że w Duchu Świętym prędzej by się kto wady doszukał. Jeden Hunyad, zdrajca i potwór, nie mógł uratować sytuacji. Wszyscy w Puławach bardzo chwalili rozwlekłe sztuczydło, nikt go do końca nie przeczytał.

Zarówno z Władysława pod Warną, który zasłużenie nie doczekał się żadnego rozgłosu, jak i z Ody do wojska polskiego stojącego nad Dniestrem, którą smarnął Niemcewicz w rok później w Paryżu - wynikało jasno, iż woli sto razy wrażych pogan niż sprzymierzonych prawosławnych.

- Dobry Boże, marzył po cichu, żebyś tak pomógł półksiężycom błysnąć na moskiewskich cerkwiach...

19.

POCZWÓRNA BZDURA

W marcu 87-go roku Niemcewicz upuściwszy nieco dukatów Czartoryskim machnął się znowu do Paryża.

Wlazł z nogami do towarzyskiego koryta. Zaprzyjaźnił się bardzo ze świetnym Chenier; odwiedzał panią Cosvay, piękną, dowcipną malarkę, literatkę, śpiewaczkę - tyle zalet posiadająca kobieta była naturalnie nieznośna - toteż mąż chętnie spławiał ją z Londynu; malowała złe portrety Niemcewicza tuzinami; poznał Denon - przyszłego towarzysza Napoleona w Egipcie, Alfieriego - słynnego, piskliwego tragika włoskiego, Jeffersona - posła amerykańskiego, przyszłego prezydenta Stanów...

Latał po salonach, muzeach, teatrach; elegancki kawaler musiał być subtelnym i sentymentalnym - na każdej pastorałce Niemcewicz ronił łzy, na Szekspirze urządzał powódź.

- Charmant jeune homme! kwiczały zrussowaciałe damy.

Księżna Izabella z synem Adasiem - do którego mówiła zawsze: - mój panie Adamie! i marszałkowa Lubomirska bawiły również w Paryżu. Niemcewicz asystował im grzecznie, słuchał cierpliwie księżnej, która nabrała manier męża i co otworzyła usta to wygłaszała moralizatorskie kazanie, a co napisała list to jakby testament, rozweselał narwaną marszałkową, która go nazywała Oursini, żartował ze swej dawnej flamy - Narbuttówny, obecnie pani Dembowskiej, że się w karecie nie mieści z powodu ciąży.

Przyjechał z Kijowa rozwścieczony na Moskali Ignacy Potocki. Wyruszył tam, aby się łasić do Katarzyny, by zjednać sobie jej względy, tymczasem carowa przychylna dla Branickiego, miła dla ks. Józefa Poniatowskiego, któremu raczyła powiedzieć, że jej stryja w młodości przypomina, tak serdeczna dla Szczęsnego, że już szykował się skoczyć do jej łóżka, a stamtąd na tron polski, uprzejma dla tłumów przyklękających przed nią magnatów - na niego i Kazimierza Sapiehę, siostrzeńca Branickiego, patrzeć nie chciała, ani razu nie dopuściła ich przed swe boskie oblicze. W ślad za carową ostatnie stupajki dworskie odwracały się do wzgardzonej dwójki plecami. W rosyjskich kołach przyjęto potiomkinowskie definicje.

- Potocki, c'est un scelerat! Sapieha - un pisseur! *[Potocki to łotr! Sapieha - sraluch!] Boleśnie kopnięci, zapałali do Rosji straszną nienawiścią i tylko myśleli jakby się zemścić. Jedynym dla Ignacego Potockiego rezultatem podróży kijowskiej było, że w drodze, w karecie przegrał do Branickiego 50.000 dukatów; hetman odprzedał rewers za dziesiątą część żydowinom, a ci zabrali Potockiemu najpiękniejszy majątek.

Opowiadał mistrz Ignacy Niemcewiczowi jak Stanisław August czekał pokornie w Kaniowie na Katarzynę, niczym karbowy w kredensie na swą panią, jak żartowano zeń, iż stracił 5 miliony złotych i 3 miesiące czasu, by widzieć carową 5 godzin i rozmawiać z nią 3 kwadranse o pogodzie, jak po obiedzie wyrwał paziowi laskę i podał ją z ukłonem Katarzynie, a gdy ona mu w zamian podała kapelusz, rzekł:

- Och, z tej cudnej ręki już raz drogocenniejsze nakrycie głowy otrzymałem! jak płaszczył się przed Potiomkinem, jak wracał potem do Warszawy wesół i dumny, jakby co najmniej wygrał srogą bitwę lub odzyskał Białoruś...

Zżymał się Niemcewicz, za te upokorzenia rosła w nim niechęć do Moskali, wspólna awersja do wstrętnego narodu zbliżyła go, była podwaliną wielkiej przyjaźni z Ignacym Potockim.

Magnatołki polskie wpadły na świetną myśl: a gdyby tak obalić króliszona, samemu ująć władzę...

Jakiż to byłby ustrój? Słyszeli coś o jakimś Rzymie, Cezarze, duo, triumwiracie... zagmatwane, przestarzałe historie... ale mole książkowe od czego? Dać któremuś kilka dusiów - niech skleci stosowną konstytucję. Książę Adam przypomniał sobie abbe Piattolego - uczonego nędzarza, który spędził jakiś czas w Puławach - za pośrednictwem Niemcewicza zaangażowano go do skomponowania odpowiedniego dzieła.

Szczupły, drobny, niezmordowany w pracy włoski księżyna nie znał Polski, jej historii, społeczeństwa, ale żwawo spłodził obszerny memoriał. W tym czasie pisano konstytucje od ręki - jak receptę na rozwolnienie.

U marszałkowej Lubomirskiej odbywały się częste narady: debatowano nad piattolowym projektem, wedle którego Polską miał rządzić quatuorwirat w składzie: Szczęsny i Stanisław Potoccy, Seweryn Rzewuski i ks. Adam, poza tym uczciwe wybory, wzmocnienie władzy i porządku - ale magnaci nic nie mieli stracić ze swych prerogatyw.

Ignacy Potocki dyskutował rzeczowo, skrzeczała zapalczywie marszałkowa, każdy z obecnych wtrącał swoje trzy grosze, nawet 17-letni Adaś zabierał głos. Była to zabawa w konstytucję, coś jak te publiczne belfersko-chłopięce popisy w Puławach. Znudzona księżna Izabella wolała się zająć czymś realniejszym - zaabsorbował ją magnetyzm.

Niemcewicz był łącznikiem między Piattolim a ks. Adamem, donosił mu szyfrem o postępach poczwórnej bzdury, przekładał skamlania Włocha o garstkę chociaż miedziaków - bo na upranie gaci już nie ma, prośby o wyznaczenie stałej pensji, w zamian za którą odda się ciałem i duszą Czartoryskim.

Ksiądz nie znoszący ołtarza i adiutant nie cierpiący szabli przypadli sobie do serca. Rozprawiali z lubością o sztuce i literaturze, zapewniali się o wiecznej przyjaźni. Piatolli znał cały Paryż i wszędzie wprowadzał nowego druha.

Spędził potem Niemcewicz parę miesięcy w Londynie, prawił swym znajomym z ogniem o Polsce, o podłościach moskiewskich, jak ojciec żydów, tak on nawracał Anglików na polonofilstwo.

Wrócił przez Paryż, w styczniu 88-go roku, ze spartolonym projektem Piatollego pod pachą - stanął "hrabia" Niemcewicz w Puławach.

20.

OŻYWCZY POWIEW

Wiosną 88-go roku książę Adam i Niemcewicz skoczyli do wód pyrmonckich na kurację, wrócili prędko, bo dbali o swe zdrowie i należało działać przed nadchodzącym sejmem.

Wojna rosyjsko-turecka zaczęła się w najlepsze. Pułki kacapskie przemaszerowywały przez Polskę, werbownicy porywali ludzi na Ukrainie. Szczęsny Potocki przeciwstawiał się temu z niesłychanym męstwem, co odbił paru brańców to paruset wyprowadzono za jego plecami. Widząc, że neutralność Rzeczypospolitej została złamana Turcy też włazili na jej ziemie.

Nawet najtępsza szlachta się przeraziła; zrozumiała, że Polska, wobec wojny za miedzą, musi powiększyć swą śmiesznie małą ilość wojska. Chwila była stosowna, nachajkowy dozorca się odwrócił - niewolnik mógł odetchnąć; nikt nie przewidywał jak doniosłe będą wypadki, nikt nie miał rozległych planów, nikt nie mówił, ani nawet śnił o zrzuceniu jarzma moskiewskiego. Ale wszyscy chcieli aukcji wojska, wszyscy czuli, że moment jest do tego jedyny, że sejm nie może zejść na zwykłej pyskówce. Jakiś ożywczy powiew szedł przez kraj - chciano posłować nie tylko by się obżerać w Warszawie, lecz by i coś zrobić dla Polski.

Kandydatów na posłów było trzy razy tyle co zazwyczaj - i to spośród najwybitniejszych ludzi, nie same normalne opoje. Marceli Niemcewicz, zasilający króla ustawicznie nieproszonymi radami, teraz błagał go o wyforytowanie na posła w Inflantach - przez kompasję nad starym wiekiem moim, pisał, młodzi mają czas, niech poczekają... Bystrzejszym od podczaszego mielnickiego ani powstało w głowie, że nie ma czasu, że to będzie ostatni sejm Rzeczypospolitej.

Stanisław August tuptał i krzątał się jak zawsze - forsował ludzi sobie i Rosji oddanych, chciał sejmu łagodnego, który by uchwalił spłacenie jego prywatnych długów oraz popierał jego politykę zjednywania wielkiej Katarzyny pokorą i uległością.

Opozycyjne magnatołki, niezmordowane lizusy wszechmocnej carycy, zapomniawszy o planach quatuorwicusiady, wzięły się też sprężyście do sejmików.

Szczęsny chciał przewodzić, znaczyć...

Rzewuski - buławie hetmańskiej dawną władzę przywrócić,

Branicki i stare babsztyle - doskwierać królowi;

Czartoryski - być na pierwszym planie;

Stackelberg był zupełnie spokojny: od 16-tu lat rządził Polską jak swym folwarkiem, tyle sejmów trzymał za mordę - nie wątpił, że i z tym da sobie radę, tyle piśnie ile mu pozwoli. Nie przykładał się do wyborów, obojętne mu było kogo będzie teroryzować.

Szeroki ogół braci szlachty - ciemna tabaka w rogu - wiedział tylko, że należy wojsko powiększyć, bo Rosja na to zezwala; szykowano się do kreskowania na "królewskich" czy "magnackich" zależnie od wpływów i jakości wina, ale w instrukcjach dla jednych i drugich widniało to samo: aukcja wojska.

By uniknąć nieporozumień przezorni wyborcy zaznaczali jednocześnie: tylko broń Boże żadnej aukcji podatków! 2 grosze z łanu i tak uciemiężają straszliwie szlachtę. Jeśli już niezdarny król stanowczo bez pieniędzy nie potrafi wystawić armii, to zabrać część dochodów biskupom, krakowskiemu zwłaszcza. Dobra pojezuickie Komisji Edukacyjnej odebrać, na wojsko obrocić. Młodzież niech się kształci po klasztorach, a Komisja - o ile koniecznie chce funkcjonować - niech mnichów-belfrów nadgląda... Po wytrąbieniu pół beczki wina statyści sejmikowi mieli radę na wszystko.

Ignacy Potocki i ks. Adam postanowili wykierować Niemcewicza na posła. Sami kandydowali w Lublinie (na Podole książę po ostatniej chryi był obrażony), w Brześciu stawali Sapieha i Matuszewicz, wszystkie przyzwoite okręgi obsadzili ludzie o wielkich nazwiskach lub zasobach. Książę Adam bardzo lubił pana Juliana, ale nie na tyle, by rozsupłać dlań mieszek - dał mu listy polecające i wyprawił na Inflanty.

21.

KROWY I POSŁOWIE

W pierwszym rozbiorze Rosja hapnęła całe Inflanty, Polsce została tylko mała łączka za Dźwiną, nie było na niej nawet szałasu, sejmikowano pod gołym niebem na trawie.

Ledwo przybył Niemcewicz porwał go w objęcia Michał Zabiełło, ten przystojny oficer francuski, którego zgłodniałego i bez grosza przed 6 laty z Wiednia do kraju przytaszczył.

- A waść tu czego? pytał.

- Przecież nie dla kupna siana, chcę spróbować zostać posłem...

- Ha! i Zabiełło puknął się w głowę.

Za pozwoleniem miejscowej moskiewskiej stupajki przyczłapało zza kordonu 50 zbiedzonych szlachciurów, mieli oni wybrać 6 posłów.

Kandydatów było 16-tu, z czego połowa znani, stateczni obywatele, reszta hołopupskie bubki - wśród nich Niemcewicz.

Starosta inflancki Plater przeczytał list od króla, w którym Stanisław wymieniał miłych sobie kandydatów - Badeniego (stały poseł łąki), Karwowskiego, Prozora, Platera i polecał ich łaskawym głosom drogich ichmościów.

Poza krajem wola królewska była bardzo szanowana, od czasu rozbioru inflancka łąka stale desygnowała posłów wskazanych przez Poniatowskiego; na listy Czartoryskiego nikt nie chciał patrzeć, Niemcewicz zwiesił smutnie głowę, Inflantczycy już otwierali gardła, by okrzyczeć stanisławowskich kandydatów.

- Za pozwoleniem, chwileczka! wrzasnął Michał Zabiełło.

- Czego tam? Nie przeszkadzać! Już postanowione!

- Jeszcze wysłuchajcie listu Potiemkina.

Szlachetki co drżały przed dźwińskim łupikijem struchlały na dźwięk nazwiska sławnego satrapy, zdrętwieli i zdjęli czapki...

Donośnym głosem odczytał Zabiełło pismo w którym Potiemkin zalecał na posłów Michała Zabiełłę, Weyssenhofa, Trębickiego, Niemcewicza...

- Kogo? Kogo? przepytywano, bo były to nazwiska powszechnie nieznane.

Wielki Potiemkin, najpracowitszy nałożnik wielkiej Katarzyny, kazał!!!! Co znaczył Stanisław August wobec Potiemkina? Skonfundowany Plater nawet nie śmiał zipnąć; bez żadnych dyskusji, jednomyślnie i z ochotą wybrali inflantczycy do polskiego sejmu tych co kacapidło im wskazało. Uradowany Niemcewicz wygłosił mówkę dziękczynną, po czym wyborcy wrócili do Rosji, tłumek kandydatów do Polski, a krowy na opróżnione pastwisko.

Niemcewicz nic nie rozumiał z tej cudownej promocji. Zabiełło wytłómaczył mu co i jak: jeździł do Kijowa pokłonić się Potiemkinowi, paryskimi kawałami, opisami swych miłosnych chwytów bawił wiecznie znudzonego potentata. Pisnął raz, że ma ochotę posłować, dostał ów list z in blanco na dalsze 5 nazwisk. Tam, na łące, dopisał Niemcewicza - przez wdzięczność za powrót z Wiednia.

- Więc to dzięki Potiemkinowi zostałem posłem, rozmyślał Niemcewicz.

Wesół jak ptaszek wpadł do Skoków, obwieścił swój sukces. Pan Marceli aż stęknął: jego Stanisław August nie chciał zaprotegować, rodzony syn go ubiegł. Klęska kandydatów królewskich pocieszyła nieco pana Marcelego:

- Dobrze tak starej prukwie, wołał.

Julianek obiecał rodzicom, że im wstydu milczeniem nie przyniesie, że kilkanaście oracyj wygłosi i zaraz po skończonym sejmie - a więc w grudniu, styczniu najdalej - przyjedzie zdać im dokładną relację.

Pani Jadwiga żegnała z dumą swego pierworodnego posła, mówiąc:

- No, nareszcie będziemy mieli sejm do rzeczy!

MOWĄ I PIÓREM

22.

BAL MASONÓW

Niemcewicz ukończył korpus kadetów jako gefreyter, obecnie był majorem Pieszej Gwardii Litewskiej; by móc posłować podał się do dymisji. Przez te 10 lat uciążliwej służby wojskowej może i wdział mundur 10 razy - na maskarady czy dla zaimponowanie jakiejś kuchcie.

W Puławach zastał Szczęsnego prezentującego się w świeżo kupionym mundurze jenerała artylerii. Potockiego nic artyleria nie obchodziła, nabył jeneralstwo jedynie, by nie dostało się księciu Józefowi Poniatowskiemu, który zdradzał wielkie zainteresowanie wojskiem. Jeden Poniatowski na tronie, drugi na prymasostwie, jeszcze trzeci w armii - to byłoby stanowczo nie do zniesienia. By zapobiec tej katastrofie Szczęsny nie zawahał się złożyć województwa ruskiego i wybulić kupy pieniędzy; wszyscy wynosili pod niebo jego patriotyzm.

Przywódcy opozycji zjechali się do Puław dla obmyślenia taktyki na sejmie. Wobec wojny z Turcją Rosja i Austria pragnęły porządku w Polsce, by mieć ewentualnie od niej sukurs. Boska Katarzyna polecała tedy Branickiemu i Szczęsnemu nie szczekać na Stanisława Augusta, nie zwalczać go we wszystkim. Kaunitz podobny pater noster wypalił Czartoryskiemu. Wobec perspektywy zgody z królem magnaci nie umieli sobie wyobrazić co będą robić na sejmie. Podpili należycie i nic nie uradziwszy ruszyli do Warszawy.

Pod koniec września stolica zaczęła gwałtownie pęcznieć, ściągała elita z całej Polski. Posłowie stawali w klasztorach, lubieżniejsi po prywatnych stancjach. Wielki sezon polityczny otworzył wielki bal publiczny tajnych wolnomularzy.

Sala nabita; panie w cieniutkich, przezroczystych, greckich chlamidach, podniesionych z jednej strony powyżej kolana, bez koszul pod spodem, piersi do połowy odkryte (ale poziomo - nie pionowo), gołe nogi obmotane czarnymi, aksamitnymi paskami po uda, na palcach bosych stóp w trepkach kapucyńskich pierścionki połyskujące diamentami.

Posłowie tłoczyli się wokół Hailesa, posła angielskiego, Engestroma, szwedzkiego, i innych dyplomatów, którzy objaśniali im sytuację polityczną. Damy kokietowały Stanisława Augusta, nie mógł się od starych kwok opędzić. Szczerzyły białe zęby co bardzo cenił; nikt wtedy nie znał szczotki do ust, dla przypodobania się królowi elegantki tłumnie odwiedzały jego dentystę Lefevre'a, kazały sobie wstawiać piękne przednie siekacze, płacąc arcysłono za tajemnicę - zabiegi koło zębów uchodziły bowiem za rzecz śmieszną i nieprzyzwoitą.

Pilniej niż zęby obserwował Stanisław piękne nogi tj. pulchne i tłuste. Choć wzrok miał doskonały używał lornetki, małpowały go więc panie i co druga wierciła binoklami lub perspektywką.

Szmer nagle przebiegł salę: - ambasador! ambasador przyjechał!

Poprzedzana przez dwóch laufrów, trzaskających bez przerwy z harapów, zajechała przed pałac kareta w 6 białych koni zaprzężona. Umilkła muzyka, rozstąpił tłum - wśród szpaleru kornie schylonych głów przeszedł nadęty Stackelberg, rozwalił się w fotelu na specjalnie dlań przygotowanym podium, obok siadły panie Ożarowska i księżna Maciejowa Radziwiłłowa z którymi na zmianę raczył uprawiać miłość; mężowie tych dam bardzo byli z tego dumni i radzi - do zaszczytów i bogactwa nie widzieli pewniejszej drogi jak przez łóżko ambasadora.

Młodzi posłowie przysuwali się do podium, Stackelberg witał ich łaskawie, wołał do biskupa Kossakowskiego:

- Podaj no Ekscelencjo krzesło panu posłowi!

I biskup, jakby nie czując obelgi, przysuwał stołki skonfundowanym młodzikom. Ambasador lubił upokarzać nadskakujących mu dygnitarzy.

Pchano się doń, modlono o słówko, spojrzenie. Pisarz litewski Tyszkiewicz ze łzami w oczach dziękował za tabakierkę z wizerunkiem wszechpotężnej Katarzyny otrzymaną za dobre urzędowanie. Wszyscy mu zazdrościli tego widomego zaszczytu. Stanisław August tkwił w kącie pod ścianą, nikt nie zwracał nań najmniejszej uwagi.

Młodziutka Krystyna Radziwiłłówna odtańczyła solo kozaka. Gromkie oklaski, Kazimierz Sapieha krzyczał na całe gardło:

- Brawo autor, brawo!

- Wiwat autor! podchwyciła sala, Stackelberg dziękował uśmiechem, wiedziano powszechnie, że Krysia jest owocem jego intensywnych ćwiczeń z księżną Radziwiłłową, kasztelanową wileńską. Dość było zresztą spojrzeć na krótką, przysadzistą, pyzatą dziewczynę - wykapana ambasadorówna.

Łakomy Stackelberg co przeszedł obok lokaj z tacą - kiwał nań, pożerał lody, ciastka, konfitury, wkrótce uczuł gwałtowną rewolucję wewnętrzną; zatykając rękoma niebezpieczne miejsce wybiegł prędko wśród niskich dygów i ukłonów.

Bal stracił główną atrakcję, wszyscy zaczęli się wynosić.

23.

NIEPRZYZWOITA OFERTA ROSJI

Poniżające trzytygodniowe czekanie Stanisława Augusta na czworakach w Kaniowie na Wielkoduszną Katarzynę, jego polityka przymilania się Rosji - wydały wreszcie owoce: wspaniałomyślna imperatorowa zgadzała się na sojusz z Polską, raczyła przedstawić w nocie jaka będzie jego forma:

Polska ma wystawić 12.000 wojska, zostanie ono podzielone na trzy oddziały, nad którymi dowództwo obejmą Branicki, Szczęsny i Stanisław Potoccy. Oddziały te zostaną przydzielone do różnych korpusów rosyjskich, będą podlegać generałom rosyjskim. W żadnych zdobyczach terytorialnych Polska nie uczestniczy. Oba państwa mają przy zagranicznych dworach wspólnych przedstawicieli - Rosjan oczywiście jako że są bieglejsi w dyplomacji. Z biegiem czasu Rosja zwróci Rzplitej koszt wystawienia owego wojska.

Ostatni tłomok rozumiał, że to parodia przymierza. Śmiesznie mała ilość wojska, jego rozproszkowanie wśród moskiewskiego, naznaczenie dowódców, brak widoków na jakiekolwiek korzyści - taki "sojusz" równał Polaków z Kozakami i Kałmukami. Przyzwyczajona do wzgardy i policzków Polska nie była wymagająca - jednak chciała wystawić armię - nie zaciężne roty, chciała być traktowana jako państwo - nie jak podbita prowincja.

Projekt rosyjski wywarł fatalne wrażenie. Dla ludzi niezatrutych rublami jasnym się stało, że mimo wszystkich słodkich zapewnień Rosja chce nie podźwignięcia Polski, nie jej odrodzenia, powrotu choćby w części do dawnej świetności, ale odwrotnie - chce ją do reszty pogrążyć, wzmóc nad nią swą suwerenność. Jeśli teraz, podczas ciężkiej wojny, gdy Polska mogła być pożyteczna, Rosja wysuwała tak hańbiący projekt - to czegóż należało oczekiwać po jej zwycięstwie nad Turcją? Przytomni ludzie zdawali sobie sprawę, że powolność względem Rosji, ufanie jej - prowadzą do nieuniknionej aneksji. Lecz, że czuli się słabi, nie mieli znikąd poparcia, więc przeciw północnemu niedźwiedziowi nie śmieli powstawać.

Wciąż wzrastająca supremacja Rosji w Polsce złościła Prusy; widziały dobrze, iż wkrótce to państwo lenne zostanie przez Moskwę całkowicie pożarte. Im nawet ogryzek by się nie dostał; Prusy postanowiły podważyć wszechwładne wpływy rosyjskie, oderwać Polskę od Rosji, uczynić ją swoim wassalem. Chwila obecna - wobec zaabsorbowania Rosji i Austrii wojną - była bardzo dogodna. Po Warszawie kursowały wieści, że Prusy wkrótce wystąpią z poważną deklaracją. Oczekiwano jej z ciekawością i nadzieją.

Rozdźwięki między Prusami i Rosją kształtowały sytuację międzynarodową niesłychanie korzystnie dla Polski.

24.

GŁÓWNI AKTORZY

Państwowe dochody Polski wynosiły rocznie 18 milionów, prywatne króla - 10 milionów złotych; wojsku można było nie płacić, bez armat się obejść, ale nałożnice monarsze musiały otrzymywać żołd akuratnie, nowe bohomazy w Łazienkach przybywać. Stanisław August miał długów powyżej uszu, bał się, że przy pierwszej o tym wzmiance opozycja wrzaśnie: - Veto! i sejm rozjedzie się po kościach nie uchwaliwszy mu żadnego sukursu. Szermując tedy potrzebą ustanowienia wojska i podatków prosił usilnie przełaskawą Katarzynę o pozwolenie zawiązania konfederacji.

Carowa, przyzwyczajona, że Polacy leżą przed nią plackiem, upewniana przez Stackelberga, że i obecny sejm będzie mu posłuszny jak piesek - zezwoliła. - Ostatecznie, myślała, jeśli te niechlujne Polaczyszki zdobędą się naprawdę na wystawienie nieco wojska - tym lepiej, nic to nie będzie kosztować, a w razie kiepskiego obrotu wojny z Turcją może się przydać...

7-go października, jak zawsze w pierwszy poniedziałek po świętym Michale, nastąpiło otwarcie skonfederowanego sejmu. Marszałkiem obrano prawie jednogłośnie Stanisława Małachowskiego, zwanego polskim Arystydescem, co nie było znowuż tak wielką pochwałą; każdego nie przyłapanego na grubszym złodziejstwie zwano wtedy w Polsce - Arystydesem. Było ich w całym kraju aż kilkunastu.

Małachowski nie drżał przed Stackelbergiem, nigdy nie krygował się przed nim, potępiał służalczość względem Rosji. O zagranicy miał słabe wyobrażenie, ale wiedział, że Ameryka istnieje. Nie błyszczał inteligencją, dowcipem, uczonością - nawet najtępsi posłowie nie czuli się przytłoczeni jego rozumem; zjednywało mu to popularność. Nową myśl pojmował ciężko i powoli, lecz przetrawiwszy ją należycie i uznawszy za dobrą - nie wyrzekał za nic w świecie. Zdrowy rozsądek zastępował u niego zmysł polityczny, upór - siłę woli. Nie znosił kart, w które nie grywał, jurgieltów, których nie przyjmował, domów publicznych, których nie odwiedzał, dowcipów, których nie rozumiał. Był leniwy, rozlazły, łagodny, wyglądał poważnie, surowo, wzbudzał respekt, zaufanie, trochę się go bano. Łatwo można było znaleźć marszałka o lotniejszym umyśle, większych talentach, ale niesposób prawszego, uczciwszego, stalszego. A były to wtedy cenne zalety w tych czasach, kiedy najobrzydliwsze łajdactwa traktowano jako dowcipne figielki, kiedy najgorszej szui nikt nie śmiał ręki umknąć, kiedy na jurgieltników patrzono przyjaźnie, kiedy uczciwość uważane za głupie prostactwo. Nie darmo w Saksonii złodziei nazywano uczciwymi Polakami.

Stanisław August wcale się nie ucieszył z wyboru Małachowskiego. Kryształowych charakterów nigdy nie lubił. Stokroć wolał brata Stanisława, kanclerza Jacka Małachowskiego, zdeklarowanego, zaprzedanego Rosji cymbała.

Jeszcze mniej mu się podobał wybór Sapiehy na marszałka Litwy; Kazimierz Nestor był synem jego dawnej nieznośnej kochanki, która przysporzyła mu mało rozkoszy, a wydębiła zeń masę pieniędzy. Obsypywany od kołyski niezasłużonymi zaszczytami - jenerał artylerii, komandor maltański, starosta przeński, kawaler czerwonej wstęgi - Kazio był - tak jak wszyscy Sapiehowie - hałaśliwy, narwany, męczący; wsławił się dotychczas olbrzymią ilością długów, procesów i romansów. Ponieważ był siostrzeńcem Branickiego, sądzono, iż politycznie będzie pionkiem w jego ręku.

Król był zły, a Szczęsny wściekły. Raczył wejść do sejmu jako poseł - nie senator, raczył wyrazić życzenie zostania marszałkiem, był pewien, że obiorą go z podskokiem radości, a tu wołano jakiegoś Małachowskiego - pętaczynę, nie mającą i dziesiątej części jego włości. Ta karygodna samowola była pierwszym kamieniem obrazy Szczęsnego na sejm.

Hetman Rzewuski, stwierdziwszy, iż w akcie konfederacji nie ma słowa o przywróceniu wszechwładzy buławie, czyli o jedynej - jego zdaniem - koniecznej reformie, nie podpisał aktu. Siedział na uboczu z pianą w sercu. Że był wstrętnym sknerą więc nie miał stronników, nie zwracano nań żadnej uwagi.

Książę Adam węszył czego chce większość i był zdecydowany chcieć tego samego.

Zdezorientowany Branicki nie wiedząc przeciw komu wypadnie się awanturować - pił bez przerwy.

25.

STO TYSIĘCY

13-go października otyły poseł pruski Buchholtz złożył notę sejmowi, w której jego pan, opasły Fryderyk Wilhelm, uprzejmie, po mnóstwie komplementów, proponował zawiązanie z Polską przymierza.

Sejm oniemiał z radosnego wzruszenia. Do nich taka nota? Do nich co od 25 lat otrzymywali od państw sąsiednich nie noty, ale aroganckie rozkazy brutalne jak kopniaki. I to od Prus! Od tych Prus, co samowolnie poszerzały o kilometry granice zaboru, co bezprawnie nakładały takie cło na zboże spławiane Wisłą, że zabiły cały handel; jeszcze tak niedawno nie można było utrzymać w Warszawie wysokiego lokaja, bo werbownicy szwabscy porywali dorodnych mężczyzn w biały dzień ze środka ulic. Zdawkowe, obyczne zwroty grzecznościowe noty dyplomatycznej wydały się sejmowi anielskim kwileniem, wnet kazał ją wydrukować i rozrzucić po kraju, by i obywatele mieli frajdę. 50 posłów podrałowało do Buchholtza złożyć mu podziękowania; ledwo nie wysłano poselstwa dziękczynnego do Berlina. Pierwszy kamyk pruski w folwark Katarzyny zrobił wrażenie lawiny.

Sejm nabrał otuchy i fantazji. Debatowano o pomnożeniu wojska; małostkowy - jak zawsze - król radził mało - 30 tysięcy, inni bąkali o 40-60 tysiącach. Gdy 20-go października poseł Walewski zalecił 100.000, cała sala, olśniona, że jest to - Sto tysięcy! Sto tysięcy! ryczano zewsząd. Cyfra największa, a więc i najlepsza, porwała się na nogi.

Protest Żmudzina Górskiego utonął w ogólnej wrzawie, taka była chęć służenia ojczyźnie, że gdyby ktoś biegły w matematyce wspomniał o milionie - uchwalonoby milion; aukcja przeszła jednomyślnie. Posłowie padali sobie w objęcia, leli łzy radości, zdawało im się, że niezliczone hufce już stoją za oknami - na placu. Zapał ogarnął nawet Stanisława Augusta:

- Kochany narodzie, skrzeczał, życie dałbym za ciebie z ochotą!

Senat przystąpił do ucałowania ręki monarszej, co widząc Małachowski zakrzyknął, że i sejm pożąda tej łaski.

- I Litwa też! wołał Sapieha.

- Czekam na was z obu rękoma, kwiczał, smarkając nimi na razie nos, król.

Więc rzucili się hurmem posłowie, arbitrzy co zleźli z galerii, nawet woźni; cmokano na cześć armii te łapska, które wolały podpisać rozbiór niż imać miecza.

Entuzjazm był olbrzymi; gdy przyszło do uchwalenia podatków, zmalał bardzo, a gdy do płacenia zamienił się w odrazę.

26.

PIERWSZE STARCIE - PIERWSZE ZWYCIĘSTWO

Na papierze była wielka armia, powstała kwestia kto ma nią zarządzać?

- Oczywiście Departament Wojskowy, głosili król i wszyscy prawomyślni.

Ale Departament był Wydziałem Rady Nieustającej ustanowionej przez Rosję i z samych jej niewolników złożonej. Przez kilkanaście lat niszczył wojsko systematycznie. Powierzyć mu tworzenie armii oznaczało to samo co powierzyć je Rosji. Średnio rozgarnięty baran nie uwierzy, by wilk w jego obronie zakładał na siebie potrzaski.

- Nie chcemy Departamentu! Precz z nim! krzyczała opozycja.

I oto sejm składający się dotychczas ze stronników króla, Branickiego, Szczęsnego, Czartoryskiego, z posłów co - jak utarło się od wieku - byli klientami jakiegoś magnata, co mieli nie rozumować, a tylko iść ślepo za swym panem, ten sejm zawsze skłócony, rozdrobniony na dziesiątki grupek - podzielił się nagle na dwa wyraźne obozy: za Rosją i przeciw niej. Po raz pierwszy od niepamiętnych czasów sejm różniły nie możne osobiste ansy, nie małe świństewka, konszachty, ale arcyważne, polityczne zagadnienie: dogorywać pod moskiewskim butem czy próbować się spodeń wykaraskać? Z jednej strony chłystki nie widzący poza spódnicę wszechpotężnej carowej, jurgieltnicy drżący o swe pensje, tchórze; z drugiej ludzie, którym zbrzydło jarzmo, którym kołatało coś jeszcze żywiej w piersiach na dźwięk - Polska!

Opozycja żądała stworzenia Komisji Wojskowej w miejsce obrzydliwego Departamentu, wytrącało to wszelkie wpływy na armię Stackelbergowi i jego pachołkom, chambasador ostro zaoponował stwierdzając, że naruszy to gwarancję rosyjską, zachęciło to bardzo opozycję.

Stanisław August dygotał ze zgrozy; w obszernych perorach błagał, by nie obrażać Rosji, by nie obalać cząstki rządu przez nią łaskawie narzuconego, tłómaczył, iż Rosja od lat same dobrodziejstwa świadczy Polsce, iż handel z nią jak najkorzystniejszy, iż niesposób sobie wyobrazić życzliwszego, łagodniejszego, uczynniejszego sąsiada.

Ględził bezładnie i podle Szczęsny Potocki, zerwanie z Rosją podkopywało jego znaczenie i plany kariery - wydawało mu się to dostateczną racją, by sejm zaniechał tej drogi. Biskup Massalski przestrzegał, by nie drażnić wszechmocnej Katarzyny, wtórował mu prymas, wołając:

- Ufajmy imperatorowej! Zobaczycie, że najjaśniejsza pani pokorą i uległością naszą zniewolona, zabrane prowincje z powrotem nam da...

- Fe, panie kochanku, to nieładnie, kiedy kobieta zniewolona daje, wtrącił Radziwiłł.

Kasztelan wojnicki Ożarowski, mający od Moskwy 2.000 dukatów rocznej pensji, dowodził słodko:

- Niepotrzebna nam Komisja, bo dla wojska zabezpieczenia... - pieczenia, pieczenia! krzyknięto zaraz niby echo z galerii, a do kapelusza rzucono mu miedzianą kopiejkę.

Stawali mężnie w obronie Departamentu garbaty książę Sułkowski, pobierający 3000 dukatów jurgieltu rocznie, Gurowski - 2.400, Raczyński, biskup Kossakowski, wojewoda łęczycki Dzierzbicki - po 1.500, inni senatorzy, no i król - największy łapownik; wszyscy uczciwie spełnili swą powinność rublobiorców, każdy po przemowie patrzał potulnie na Stackelberga w loży: - a co? nie wypraszam pieniędzy za darmo?

Ale i opozycja się zawzięła; poseł chełmski Suchodolski, dotąd człowiek Branickiego, nie najmądrzej, lecz najgłośniej i najobficiej zwalczał Departament mimo furii hetmana, który w nim zasiadał; mówili przeciw niemu Kublicki i Niemcewicz - wbrew Czartoryskiemu, który upominał, by nie gniewać aliantki; powstawał ostro Suchorzewski, Weyssenhoff - wszyscy nieznani, maluczcy, niezwiązani finansowo z Rosją posłowie. Król, magnaci, biskupi byli zdumieni i oburzeni: ich właśni ludzie wyłamywali!

Po tygodniowym potopie wymowy, gdy już po raz trzeci ci sami głos zabierali, a po raz trzechsetny powtarzali te same argumenty - opozycjoniści jęli krzyczeć:

- Turnus! Turnus!

- Nie ma jednomyślności, nie mogę nań zezwolić, rzekł król.

- Na co tu jednomyślność, sejm przecie skonfederowany, ad turnum! wołano.

- Solwuję sesję do jutra! oznajmił król i uciekł do swoich pokoi wśród gradu przekleństw; - diabli nadali tę konfederację, mruczał, przydałoby się porządne veto...

Zawrzało w sali; poseł inflancki Kublicki wypadł na środek Izby i wyciągnąwszy szablę z pochwy: - Ucinać łby pieczeniarzom! wrzeszczał.

- Nie chcemy obradować z tą opłaconą senacką hołotą - krzyczano - a do Małachowskiego, porwawszy go na plecy i zmierzając ku drzwiom:

- Prowadź nas do innej sali, bez tych grandziarzy wnet dojdziemy do ładu.

Zląkł się król tych rozsądnych zamierzeń, a że nawet w złym nie umiał być wytrwałym, zezwolił nazajutrz na turnus. Głosowano jawnie, każdy wchodził na mównicę i głośno oznajmiał białą czy czarną gałkę rzuca, affirmative czy negative; przy okazji, choć to nikogo nie interesowało, każdy uzasadniał swój postępek. Drżeli pod wyłupiastym okiem Stackelberga wybrańcy wolnego narodu, senat w komplecie dał negative, skompromitowany Departament zyskał większość 35-ciu głosów (149 za - 114 przeciw).

Niemcewicz zażądał tajnych, decydujących kresek. Teraz tchórze nabrały śmiałości; gdy Stackelberg nie mógł ich kontrolować - odważali się chcieć dobra Polski, ciskali cichaczem białe gałki do wazy. Książę Adam był jednym z takich.

O 4-ej rano, po 16-stogodzinnym posiedzeniu, wśród głuchego, pełnego napięcia milczenia - obliczono gałki. Wniosek za Komisją Wojskową przeszedł 18-tu głosami większości!

Buchnął w strop krzyk radości. Posłowie rozbiegli się po Warszawie głosząc wieść tryumfalną:

- Sejm postąpił wbrew woli Stackelberga!!

Przerażony król, zamiast się kłaść spać, zasiadł do pisania listu do Katarzyny, sumitując się za to co zaszło.

27.

POSŁOWIE PRZY GROCHÓWCE

Przed 180-ciu laty hetman Żółkiewski, wracając spod Kłuszyna, defilował przez Warszawę z carem Szujskim na postronku - nie wywołało to w stolicy takiego podziwu i zachwytu jak obecnie obalenie Departamentu. Sejm polski śmie przeciwstawiać się Rosji! Jurgieltnicy są w mniejszości! Niesłychane!

Warszawa była całkowicie po stronie opozycji. Popularność Szczęsnego znikła jak śnieg wiosenny. Przyjaciele pozrzucali mundury o jego barwach przed pałacem Potockich. Gdy Szczęsny, chcąc odzyskać oklaski, oświadczył pompatycznie w sejmie, że wystawi swoim kosztem pomnik Czarnieckiemu, że ofiaruje 10.000 sztuk broni - zbyto obietnice te milczeniem. Naturalnie nigdy ich nie dotrzymał.

Opozycjoniści nazwali się skromnie patriotami, cnotliwą większością. Do stronników Rosji tytułowanych dotąd zawsze przez Katarzynę - wzorowymi patriotami, przylgnęło miano pieczeniarzy. Wyśmiewano się z nich, że u króla, prymasa i ambasadora się tuczą.

Traktierni było w Warszawie zaledwie kilka, jadali tam co najwyżej furmani; nędzny szlachciura, cóż dopiero poseł, uważali za wielką ujmę płacić za wikt - oznaczałoby to, że nie znają nikogo, że nikt ich nie zaprasza. Patrioci mieli co dzień parę stołów do wyboru - u Czartoryskiego, Małachowskiego, Ignacego Potockiego... tylko, że przy talerzu grochówki nie znajdowali, jak pieczeniarze, rubla w serwecie.

Litwa zbierała się u swej wyroczni - u Radziwiłła. Na podwórzu, na szaragach wisiały dziki, łosie, niedźwiedzie i sarny przywożone z Nieświeża; sanna była dobra, więc transport krótko trwał i mięso mało śmierdziało. Posłowie zasiadali przy wąziutkich stołach, raczyli się wódką gdańską, kiełbasą, kołdunami, chrapami łosia, ostrygami, zapijali winem i piwem. Radziwiłł wyłuszczał swe credo polityczne:

- Skoro, panie kochanku, naszą białą gęś ma drzeć czarny orzeł ościenny - niech już lepiej drze ten o jednej głowie...

- Racja! zdrowie króla pruskiego dobrodzieja! huczeli posłowie wychylając kielichy.

- Kto by się po nim spodziewał tak sprytnej kalkulacji? mówił zdziwiony Niemcewicz.

Wkrótce jednak sejm znudził księcia, postanowił wyjechać. "A gdzie będziemy jadać obiady?" myśleli zmartwieni posłowie litewscy, więc w krzyk:

- Nie opuszczaj nas, panie, zginiemy tu biedne sieroty bez twoich rad.

- He, panie kochanku, muszę jechać.

- Czemuż to? Co tam tak pilnego?

- Zakładam morze w Nieświeżu!

I mimo molestacyj książę rzeczywiście wyjechał. Dla Radziwiłła myśleć nad sprawami państwa dłużej niż 6 tygodni było ponad siły.

Litwa przylgnęła wobec tego do Czartoryskiego i Sapiehy, Patrioci wyzwolili się spod wpływu króla, Szczęsnego, Rzewuskiego - za to przewodzili im teraz Ignacy Potocki, ks. Adam, Sapieha, Małachowski. Szlachta nie umiała się obejść bez magnatów.

28.

SEJMOWŁADZTWO

Sejm pracował pełną gębą. Mrozy następowały, więc stutysięczną armię na papierze należało czym prędzej ubrać. Gdakano o tym zapamiętale: wysokość kasku, kolor munduru, szerokość spodni, grubość podeszew - roztrząsało plenum sejmu. Posłowie co nie odróżniliby prochu od kaszy spierali się do upadłego o pakowność patrontaszy, o długość piki.

- Kurtka dragona winna mieć 9 guzików! wołał hetman Tyszkiewicz.

- Przenigdy, w razie alarmu nie zdąży się zapiąć, 7 guzików wystarczy, oponował pisarz koronny Kazimierz Rzewuski, mający się za wielkiego znawcę wojskowości odkąd ruskie sołdaty pogwałciły mu wszystkie dziewki folwarczne.

- Dragoni Fryderyka mieli po 9 guzików pod Molwitzami i dzięki temu atak ich rozstrzygnął o zwycięstwie.

- Widocznie atak był po południu i zdążyli się ubrać.

- Ustanówmy 8 guzików i niech będzie zgoda, proponował Małachowski.

- Nie mogę przystać, bez 9 guzików to żaden dragon.

- Jeden więcej niż 7 to każda bitwa przegrana. Proszę o turnus.

I szedł turnus, a hetman Tyszkiewicz mruczał: wybuliłem 500.000 złotych za mój urząd i jeszcze mnie za autorytet nie uważają, co za bezczelność!

Od Radziwiłła wpłynęła propozycja wystawienia 10.000 żołnierzy pod warunkiem, że zawsze będą pod dowództwem Radziwiłłów i zawsze w ich dobrach będą stancjonować. Sejm rozlał się w podziękowaniach. Podnoszono w napuszonych perorach niebywałą w dziejach ofiarę, nadludzką miłość ojczyzny księcia, szczodrość nawet u Persów niespotykaną. Niemcewicz też nic nie zrozumiał i wygłosił panegiryk. Już chciano biust Radziwiłła ulokować w izbie.

Aliści Szczęsny i Branicki oświadczyli, że na takich warunkach i oni chętnie po 10 tysięcy wojska wystawią. To już było podejrzane. Paru posłów zadało sobie trud pomyślenia i z konsternacją pojęli, że te wspaniałomyślnie ofiarowane pułki byłyby po prostu prywatnymi kohortami. Panowie dezygnowaliby na oficerów swoje kreatury, a za lokację w ich dobrach Rzeczpospolita płaciłaby im 100 tysięcy dukatów rocznie, co stanowiłoby piękny zarobek. Tak to pod pozorem prezentu ojczyźnie szkaradne magnatołki chciały podwójnie grubo skorzystać. Chwalcy zawstydzeni swą tępotą, zamilkli, o hojnych ofiarach nie piśnięto więcej.

Ustanowienie podatków na wojsko było najpilniejszą sprawą, toteż sejm najniechętniej się do niej zabierał. Nawoływał o nie daremnie Niemcewicz, a że jasnym było, iż szlachta nałożone podatki ściągnie całkowicie z chłopów - barwnie odmalowywał nędzę kmiecą, wnosił by dalsze obarczanie ich zostało ustawowo wzbronione. Nie był to właściwy sposób do zachęcenia skąpych posłów.

- Wyrodku szlachecki, zgrzytał wojewoda sieradzki Walewski, nie wstyd ci za chamami się ujmować!

Książę Adam mitygował Niemcewicza, tłómacząc, że brzydka to rzecz przelewać podatki na chłopków, ale nic zabronić szlachcie nie wolno. O oswobodzeniu włościan też nie pora myśleć - naprzód ich oświecić, a po kilkunastu stuleciach - wyzwolić. Rozsądne wywody przekonały Niemcewicza, wycofał swe chłopomańskie wnioski.

Plugawy Poniński radził zaciągnąć na armię większą pożyczkę w Holandii. Słuchano grabarza pierwszego rozbioru z uwagą - nikt się w Polsce tyle nie nakradł co on, więc uchodził za autorytet finansowy. Kasztelan łukowski Jezierski, właściciel reprezentacyjnego publiczniaka nad Wisłą widzialnego z okien izby, przypominał chełpliwie, iż zarządzając honorowo dobrami prymasa Podoskiego uciułał sobie w dwa lata 200.000 złotych - zatem też jest tęgim ekonomistą i może dać niejedną dobrą wskazówkę.

Na razie ci światli finansiści wnosili o zalimitowanie sejmu, bo kontrakty dubieńskie nadchodzą; ojczyzna nie ucieknie, a tam dobre tranzakcje odbędą się bez nich...

Porwał się na to Niemcewicz: - Sejm nie ma czasu na limitę, za wiele innych spraw czeka, można raz dla ojczyzny dać uciec paru dukatom!

Patrioci siedzieli w Warszawie kamieniem, liczba łapczywych pieczeniarzy topniała co dzień - umykali do Dubna w nadziei, że lepiej się tam obłowią niż przy królu.

Nowa kwestia pochłonęła sejm: Polska nigdzie nie miała posłów zagranicznych; Bukatego w Londynie, Wojdę w Wiedniu, Debolego w Petersburgu - uważano za prywatnych agentów Stanisława Augusta, tamtejsi ministrowie rozmawiali z nimi co najwyżej w przelocie na korytarzu. Sejm zdecydował wysłać reprezentantów do Anglii, Austrii, Prus, Rosji...

- I do Rzymu, i do Turcji, dorzucił Ignacy Potocki.

- I do Hiszpanii i do Holandii, wtrącił się jak zawsze Suchodolski.

- I do Szwecji, i do Chin, i do Syjamu, wrzasnął Suchorzewski, nie mogąc ścierpieć, by jego wieczny rywal wykazał większą znajomość geografii.

Potem uchwalono, że tych przedstawicieli Polski będzie mianował sejm - nie król, potem ustanowiono komisje do spraw zagranicznych, potem wysłano noty do posłów cudzoziemskich, potem czytano breve papieskie...

29.

JEDNOOKI SŁOWIK

Poseł pruski Buchholtz był leniwy i łakomy bezgranicznie; oba te nałogi szanował tak dalece, że własnego stangreta nie śmiał oderwać od miski, ani obudzić na koźle - czekał cierpliwie aż skończy. Od lat jadał u Stackelberga obiady, klepał z nim w whista, popierał we wszystkim, słuchał go ślepo; obecnie, gdy kazano mu z Berlina zwalczać ambasadora, zniszczyć jego wpływy - Buchholtz zbaraniał, nie umiał, nie był w stanie. Mentalność jego nie mogła się tak szybko zmienić jak pruska polityka.

Prusy potrzebowały w Warszawie rzutkiego, czynnego przedstawiciela, który by wyrwał Polskę z moskiewskich kleszczy. Z własnej inicjatywy, ot tak - dla przyjrzenia się polskiemu sejmowi - przybył do Warszawy jeszcze w październiku drugorzędny dyplomata pruski - Lucchesini.

Miał 36 lat, był średniego wzrostu, chudy, czarny, z orlim nosem - nie ulegało wątpliwości, że matka jego miała do czynienia tylko z Włochami, może co najwyżej jeszcze z jakimś Hiszpanem, Arabem czy cyganem. Łypał jednym okiem, bo drugie stracił przy doświadczeniach chemicznych co do wyrobu złota, nieprzyjemny wypadek ukrócił jego naukowe zapędy. Niesłychanie żywy, zręczny intrygant i plotkarz, nie potrzebujący prawie wcale spać, a więc dość pracowity, mogący gadać omal tyleż co poseł sejmowy - Lucchesini szybko zawojowywał Warszawę.

Korpus dyplomatyczny w Polsce składał się z miernot, które u siebie w kraju uchodziły za kompletne zera, w Warszawie uważały się za wiele znaczące jednostki, socjeta stołeczna widziała w nich wszechmocnych geniuszy. Pierwszą osobą w Polsce musiał być cudzoziemiec; w miarę jak opadał Stackelberg - wznosił się Lucchesini. I ten dyplomłatek bez oficjalnego stanowiska, ten obserwator, pomagier Buchholtza stał się motorem całej antyrosyjskiej roboty.

20-go listopada wpłynęła druga nota od Prus otwarcie nawołująca do zerwania z Moskwą, w zamian za co Fryderyk Wilhelm gwarantował Polsce całość, samodzielność i wolność. Nikt nie wyobrażał sobie, by Polska mogła istnieć bez protektora, czując Berlin za sobą, podszczuwani, ośmielani przez Lucchesiniego patrioci nabierali ducha; każdy podszept Włocha był dla nich ostrogą, po której stawali dęba - przeciw Moskwie.

Mnożyły się w sejmie mowy antyrosyjskie; wystarczało by Stackelberg był za czymś, by forsowano coś wręcz przeciwnego, mądrze czy głupio - mniejsza, grunt, że nie po myśli ambasadora. Niemcewicz uspokajał pieczeniarzy, że Katarzyna na pewno wielce rada z działalności sejmu, boć wszystko ku dobru Polski zmierza, a to - wedle ich zapewnień - jedyna troska imperatorowej.

Lucchesiniego, jak i dwór berliński, nic Polska - jako taka - nie obchodziła. Pracował wyłącznie dla dobra Prus. Pierwszym jego zadaniem było wyzwolić Polskę spod jarzma rosyjskiego, drugim - uczynić ją wasalem Prus. Mimo woli zupełnie obecna jego działalność była dla Polski zbawienna. Bez tych przyjaznych not, krzepiących słówek, sejm nie odważyłby się wierzgać w stronę Moskwy. Lucchesini pokazał patriotom jak otworzyć klatkę. I zachęcił do wyjścia z niej!

Jako szczery Polak Niemcewicz uwielbiał cudzoziemców. Lucchesini od razu przypadł mu do serca, zaprzyjaźnili się bardzo, widywali prawie co dzień. A przy tym Lucchesini miał żonę...

30.

OBALENIE GWARANCJI

Patrioci nabrali rozpędu, zmierzali nieustępliwie do ostatecznego zerwania kacapskich pętów. Narzucona przemocą przez carycę w 75 r. Rada Nieustająca, choć obecnie bezsilna i bez żadnego znaczenia, przecież była oficjalnie jeszcze władzą. Nienawidzono, gardzono tym tworem moskiewskiej gwarancji; przedmiot powszechnych drwin - Zdrada Nieustająca, vice-sejm, Szkarada Nieustanna jak ją przezywano - chyliła się do upadku. Podpiłowywano ją co dzień ze wszystkich stron. Obalenie Departamentu wojskowego zapoczątkowało zniesienie rządów rosyjskich, obalenie Zdrady Nieustającej było logiczną konsekwencją. Cała uczciwa Warszawa pragnęła tego gorąco.

Padła wreszcie 19-go stycznia. Sesja zaczęta o 10-ej rana trwała do 5-ej świtu. Wygłoszono 60 mów. Przerzedzone kontraktami dubieńskimi i strachem przed niepopularnością szeregi posłów szturmaków moskiewskich stawiały słaby opór. Czuły się zmiażdżone, pokonane. Król bełkotał w obronie Szkarady, niedołężnie podkreślał, że nie wolno jej tknąć, bo Rosja za nią stoi. Dorzucił tym tylko drew do ognia. Podły kasztelan żarnowiecki Szydłowski, widząc, że Zdrada stracona, próbował nakłonić sejm do przeprowadzenia uchwały w grzeczny dla przepotężnej Katarzyny sposób, chciał, by specjalną notą zawiadomiono Stackelberga...

- Nic z tego! ryknął Niemcewicz, wolny naród nie ma żadnej potrzeby tłómaczyć się komukolwiek ze swych czynów!

Przystąpiono wreszcie do turnusu. Dworska czeladź tak była zniechęcona, że nawet nie głosowała. 62 drabów wstrzymało się; za Zdradą Nieustającą opowiedziało się tylko 11 bezwstydnych rublohapów - sami senatorzy. 120 głosowało przeciw.

Zmordowani posłowie wyszli na ciemne Krakowskie Przedmieście; u Bernardynów biły ponuro dzwony żałobne, ktoś zauważył:

- To na pogrzeb gwarancji rosyjskiej!

31.

KOPNIAKI I ŁAPÓWKI

Przez te 17 lat kacykowania w Polsce zawróciło się Stackelbergowi kompletnie w głowie: na Zamku nie siadano do stołu póki on nie przybył, król wybiegał na jego spotkanie aż na schody; naznaczał wojewodów, biskupów i stangretów; trybunały zmieniały swe wyroki na jego rozkaz; sejmy nic nie uchwalały, bo taka była jego wola; posłowie cudzoziemscy przedstawiali się wpierw jemu niż królowi; miętosił najpiękniejsze damy, magnaci stawali przed nim na czworaki...

Teraz co noc naklejano na pałacu, który kazał sobie podarować Rzeczypospolitej, kartki: dom do wynajęcia.

Pułkownik Morski, poseł podolski, odwiedził ambasadora; rad powitał go Stackelberg myśląc, że przybył złożyć mu czołobitność:

- Eee nie, rzekł Morski, przyszedłem meble obejrzeć... może coś kupię...

Na balu wesoła panienka pokazywała uczonego pieska: - Służyć, Stackelberżuś! Idź do kąta! Leżeć Stackelberżuś! i posłuszny kundel wszystko sprawnie wykonywał.

Uliczna gawiedź nie pryskała, jak dawniej, na bok przed jego białymi końmi, harde fajtasie gwizdały przeraźliwie.

Przedpokoje, dawniej zawsze pełne petentów, teraz świeciły pustkami. Nikt nie przychodził z pokłonem.

Tylko Stanisław August, prymas, panie Krakowska i Podolska - godne ich siostry - oraz sfora jurgieltników płaszczyli się nadal przed Stackelbergiem. Nie pocieszało go to wcale, jego dobrze płatni lokaje też byli bardzo pokorni...

Po obaleniu Zdrady Nieustającej stracił resztki przytomności. Dusiła go bezsilna wściekłość. Żądał od króla, by wyjechał z Warszawy, zawiązał w Dubnie nową konfederację - pod osłoną wojsk rosyjskich. Szczęsnemu podobał się ten projekt, gotów był już jechać, ale perspektywa opuszczenia miękkiego łóżka, kuchni, kochanek przeraziła Stanisława. Bał się zresztą zawsze energicznych decyzyj, po raz pierwszy w życiu odmówił spełnienia woli ambasadora.

Dotychczas być na żołdzie moskiewskim uważano za wielce zaszczytne: - widać coś znaczy i jest wart, skoro przenajświętsza carowa mu płaci! mówiono.

Obecnie publiczna opinia zwróciła się całkowicie przeciw rublohapom, w salonach drwiono z nich, na ulicy furmani wołali do siebie:

- Z drogi, pieczeniarzu, patriota jedzie! Posłowie zaczynali i kończyli swe perory w sejmie od przysięgi, że pieniędzy moskiewskich nie brali.

Ci co brali - nie wyrzekli się ich. Ale już nie pysznili się tym, tłómaczyli rzeczowo: - biorę pieniądze, bo trzeba niszczyć protektorkę wszelkimi sposobami.

32.

PRZEZ SZARAWARY - DO ZBAWIENIA OJCZYZNY

Patriotyzm i polskość stały się modne, zakasowały Rousse'a; lafiryndy salonowe zamiast o łące i baranach trajkotały o sejmie i posłach. Piękne damy pchały się na galerię sejmową jak dawniej do alkowy Stackelberga. Nie bardzo rozumiały o co chodzi, ale gdy kto głośno, a rubasznie przeciw Moskwie gadał - posyłały mu pocałunki, rzucały cukierki i oklaskiwały gorąco. Wieczorem, w salonach, dziewice wieńczyły kwiatami tych, co rano najodważniej mówili. Niemcewicz nieraz był obiektem wianuszków.

Gdy w sejmie głos zabierał pieczeniarz było jeszcze weselej. Arbitrzy mruczeli, kaszlem, sykaniem, szyderstwami tłumili jego perory. Skoro już zanadto Rosji kadził, ciskano weń zgniłymi jabłkami lub gruszkami twardymi jak kamyki Ożarowski oberwał raz tęgiego guza i płacząc pokazał go marszałkowi.

- Przejdzie do następnej mowy, pocieszył go Małachowski.

Obawa przed drwinami, miraż popularności, wciąż czyniły w pieczeniarzach wyrwy na korzyść patriotów.

Gdy sejm zaczął debatować jak ubrać żołnierzy - krzyknięto, by po polsku, damy z galerii zakwiczały, by kraj cały wdział kontusz. Nazajutrz Kazimierz Sapieha ukazał się w żupanie, żółtych butach, z podstrzyżoną głową; księżna Izabella ucięła mu publicznie kosmyk włosów i schowała jako relikwię do medalionu, panny sławiły go jako bohatera narodowego.

Zrzucano fraki, mundury przyjacielsko-przypochlebne Szczęsnego, Radziwiłła, Branickiego, kontusz - mundur dobrego patrioty - szerzył się błyskawicznie. Panny mówiły do kawalerów: - Albo włożysz kontusz, albo ja nigdy nie zdejmę koszuli!

Księżna Izabella najgoręcej propagowała powrót do polskiego stroju, ujrzawszy raz swój salon pełen wyłącznie kontuszowców pisnęła upojona:

- No, Polska uratowana, najważniejsza reforma już przeprowadzona!

33.

JEDEN DZIEŃ OBRAD

Sejm obradował w długiej, prostokątnej sali. W głębi, na niegustownie ornamentowanym tronie o 7-miu stopniach, siedział król otoczony dworakami obwieszonymi orderami (przeważnie rosyjskimi) jak cyganie na jarmarku. Poniżej tronu, w szerokich krzesłach - senatorowie; pierwszy od prawej brat króla, prymas cały na ponsowo, z wysoką laską, z krucyfiksem na wierzchu, w ręku. Tym krzyżem sygnalizował pieczeniarzom jak się mają ustosunkować do mówcy: Chrystus zwrócony twarzą ku tronowi oznaczał: - dobrze gada! tyłem: - bez sensu!

Popod ścianami, na wąskich, niewygodnych ławkach - posłowie. Każde województwo osobno, dość było spojrzeć, by wiedzieć kto skąd.

W drugim końcu sali, naprzeciw króla, sterczeli dwaj marszałkowie z hebanowymi laskami, za nimi ministrowie, a z tyłu loża dla posłów cudzoziemskich. U góry biegła wokół sali galeria dla publiczności, dwie loże specjalne dla pań służyły tylko starym grzmotom, młodsze wolały męskie towarzystwo.

Posłów i senatorów było razem 206. 30-letni Niemcewicz nie należał wcale do najmłodszych. Zamożne paniątka zaczynały karierę polityczną od posłowania; po uwiedzeniu damy z towarzystwa i wojażu za granicą był to nieodzowny etap dobrej edukacji. Obecnie książę Sanguszko, Michał Czacki liczyli po 20 lat, po dwadzieścia parę miało całe mnóstwo.

Terminy sesyj oznaczał król, chętnie oznaczałby je raz na tydzień, ale posłowie robili gwałt, że chcą obradować. Tkwić na tronie po kilkanaście godzin z rzędu bez ruchu bardzo męczyło Stanisława Augusta - zachorował. Gdy się zjawił po 10-ciu dniach sejm wycmokał go po rękach - w podziękę, że raczył wyzdrowieć; kasztelan łukowski Jezierski zgłosił wniosek by król mógł spać u siebie, a sejm celebrować bez niego. Zląkł się Stanisław roztropnego projektu, jeszczeby zauważono, że jest istotnie całkiem niepotrzebny - żywo zaprotestował, obiecał na przyszłość nie kwękać.

Sesje zaczynały się o 9 - 11 rano, albo o 4-ej po południu. Spóźniający się tylko o godzinę uchodzili za bardzo punktualnych. Na rannych sesjach zawsze było kilku posłów co po przepitej nocy jeszcze nie wytrzeźwieli, na popołudniowych tacy co już przy obiedzie zaleli się w sztok.

Marszałek Kazimierz Sapieha często przychodził pijany, rwał się wtedy do głosu i - mówił lepiej i sensowniej niż na trzeźwo. Ranne sesje trwały krócej, gdyż koło 3-ej król, zmorzony głodem, solwował je nieubłaganie.

- Tremo droższy ci niż ojczyzna! wołano.

Stanisław August pędził do jadalni ciekaw jak mu też tam dziś genialny kucharz Tremo ulubioną baraninę przyrządził.

Sesja zaczynała się od wstępnej mówki Małachowskiego, który zwięźle przedstawiał materię, o której należy dziś debatować, po czym każdy z posłów plótł o tym, co mu do głowy przyszło.

Niezmordowani w gadulstwie byli posłowie. Jak bić się na sejmiku, uchlać w gościnie, wycałować na reducie - tak świętym obowiązkiem było mówić na sejmie. Dworowanoby do śmierci z posła co na sejmie nie odezwał się ani razu i jeszcze jego wnuki miały opinię straszliwych tobołów.

Silono się na styl kwiecisty, zawikłany; prócz Sapiehy i Suchodolskiego nikt nie wygłaszał mów - czytano je z arkusika; wielu zamawiało je u bakałarzy - specjalistów, co się po placu Zamkowym kręcili, kosztowało to parę złotych.

- Prześwietne skonfederowane Rzeczypospolitej Stany, Najjaśniejszy Królu, Panie mój Miłościwy! zaczynał nieodmiennie każdy mówca i powtarzał ten zwrot w ciągu swej perory kilkanaście razy, co nie przyczyniało się do zwięzłości. Potem wyrażał swe ukontentowanie z powodu zapadłej ostatnio uchwały; winszowano parę tygodni sejmowi stu tysięcy, następnie komisji wojskowej, następnie obalenia Zdrady Nieustającej. Z kolei czynił mówca głęboką uwagę, że Polskę kochać nade wszystko należy, zapewniał, że gotów dla niej wszystko poświęcić, dalej, że nie chce się chwalić - ale dla nauki młodszym - musi wspomnieć o swych takich, a takich usługach, krajowi oddanych, dopiero gdy wszyscy zasnęli, przechodził do rzeczy.

Nikogo nie zrażało jeśli przedmówca wygłosił identyczną opinię, jeśli wniosek, który popierał, już został uchwalony, wykoncypowanej oracji nie można było zmarnować, dukało się ją choćby o miesiąc za późno, gdy wszyscy o danej kwestii zupełnie zapomnieli.

Co innego było głos zabrać a co innego zostać wysłuchanym. Ten przywilej należał tylko do ludzi o wyjątkowo silnym gardle; w sejmie panował nieustanny gwar, hałas, trzeba było wszystkich przekrzyczeć - inaczej mamrotało się jedynie do sąsiadów.

Suchodolski o piersiach jak miechy kowalskie i hipopotamim gardle zagłuszał całą Izbę - gdy mówił zatykano uszy palcami i jeszcze go słychać było. Nie dziw, że zyskał opinię najlepszego mówcy. Bolało to bardzo Suchorzewskiego, lecz w ryku nie mógł mu sprostać.

Suchodolski nadużywał swego talentu oratorskiego; co dzień, w każdej kwestii zabierał głos; rozłościli się raz posłowie, że im dojść do słowa nie pozwala, kopniakami wypchnęli go z ławy. Dał nura, wychynął niespodzianie na innej ławie i stamtąd zagrzmiał; musiano czekać, aż skończy. Zażarty wróg Rosji, kat dla pieczeniarzy - póki sejm pracował destrukcyjnie oddawał patriotom wielkie usługi.

Pewnego dnia Stanisław August ujrzał w ławie chełmskiej 12-letniego chłopca spisującego pilnie diariusz.

- Co to za fajtaś? spytał.

- To syn Suchodolskiego.

- Współczuję memu następcy, jeśli syn wda się w ojca! westchnął król.

Patrioci namówili chłopca, by wlazł pod krzesło kasztelana Ożarowskiego i puścił stamtąd drewnianego bąka. Dobre dziecię nie kazało się dwa razy prosić.

Tok obrad był niesłychanie powolny. Żadnego porządku dziennego, żadnego regulaminu. Marszałek w środku debat nad podatkami nie śmiał przerwać ględzącemu o portkach żołnierskich, gdy skończył i nikt go nie poparł, dziękował, że zezwala do początkowej materii wrócić.

Posłowie, co się już wypowiedzieli, wołali: - turnus, turnus! Na to reszta: - nie pozwalamy! Małachowski udziela jeszcze temu głosu, jeszcze tamtemu; turnus był niepopularnym środkiem, imano się go w ostateczności, póki można wniosek przekręcano, zmieniano, zniekształcano całkiem, byle jednomyślność uzyskał.

Gdy już wszyscy na coś się godzili, marszałek pytał trzykrotnie:

- Czy jest jednomyślność, waćpanowie?

Posła sochaczewskiego Lasockiego, zawsze odmiennego niż cała Izba zdania, proszono nieraz godzinę nim ustąpił i na jednomyślność przystał.

Ale zdarza się, że różnica poglądów jest tak wielka, iż uzgodnić nie sposób.

- Chyba niech turnus rozstrzygnie, mówi marszałek.

- Prosiemy!

Górski domaga się głosu, marszałek nie udziela mu go, on wrzeszczy, że wolność zgwałcona, że to bezprawie, że zaraz sejm opuści. Paru posłów odzywa się za nim, to sejm wolny - nie tyrański, chce mówić - nie można mu zabronić, może chce coś bardzo ważnego zakomunikować. Marszałek udziela więc głosu. Górski w ozdobnej perorze domaga się turnusu. Musiał to powiedzieć, by nie sądzono, że jest temu przeciwny. Małachowski podaje formułkę wniosku, nad którym trzeba głosować. Krzyk: - Źle ułożony turnus!

- Obrady źle prowadzone!

- Marszałek stronniczy!

- Marszałek noga!

Ze łzami w oczach usprawiedliwia się Małachowski, chciał jak najlepiej, tak zrozumiał... Już ma obrońców, już ktoś wygłasza tyradę na jego cześć - cnota, prawość, szlachetność znane, jeśli zawinił to z głupoty, nie ze złej woli.

Huczne oklaski. Małachowski kłania się i dziękuje.

Poseł poznański Bniński przypomina sobie nagle, że oddał projekt do laski, że miał być dziś czytany. Żąda by zabrano się do tego. Lasocki protestuje, nikt nie chce słuchać projektu. - Owszem, chcemy! wołają koledzy Bnińskiego. Kilkunastu mówców wypowiada się w tej sprawie, wszyscy stwierdzają, że szalenie kochają Polskę i dlatego trzeba...

Ostatecznie staje nad tym, że Bniński odczyta swój projekt, ale deliberować się nad nim nie będzie.

Znów mowa o turnusie. Suchodolski proponuje, że odczyta wniosek w swojej definicji. Zrywa się Suchorzewski - on też ułożył formułkę, lepiej niech sejm wysłucha jego redakcję. Wrzawa, gwałt, ci chcą, tamci nie. Ryczy Suchodolski, piszczy Suchorzewski, Małachowski dla świętego spokoju decyduje, iż przeczytają obaj. Czytają i znowu harmider:

- Ten lepszy!

- Właśnie, że gorszy!

- Marszałka najlepszy!

Małachowski ogłasza, że wycofuje swój projekt, wzywa w imię miłości Ojczyzny Suchodolskiego i Suchorzewskiego, by jeden z nich uczynił to samo - żaden nie chce, z uporem obstają przy swoim.

- No to turnus musi rozsądzić!

I sejm głosuje jaka ma być forma stylistyczna wniosku. Nad samym wnioskiem głosować się będzie dopiero jutro.

Turnus to bardzo długa ceremonia. Każdy senator i poseł jawnie oddaje swą gałkę przy okazji obficie tłómacząc, czemu za tym nie owym. Dwustu gałkujących - dwieście deklaracyj. Kasztelan Jezierski plecie kwadrans, uzasadnia swe afirmative - wreszcie kontent, że wszyscy się śmieją - daje przez omyłkę - negative. Zwracają mu uwagę, chce się cofnąć, za późno. Więc zamawia kreski sekretne, tak każdy turnus szedł dwa razy i trwał dwanaście godzin.

Gorliwość posłów była tak wielka, że w jednym miesiącu składano po 300 projektów ustaw. Nie dyskutowano wcale nad większością, ale nie umiano przeszkodzić odczytaniu. Rozsądniejsi widzieli, iż tempo obrad jest niemożliwie powolne. Niemcewicz wciąż nawoływał do streszczania się, podczas dyskusji o klasztorach postawił żartobliwy wniosek, by mnisi uczyli w swych szkołach małomówności. Znudzony król prosił o umiar w elokwencji - boć ojczyźnie żaden z niej pożytek. Wzruszeni tą troskliwością o Polskę posłowie rzucili się całować rękę monarszą - wypełniło to pół posiedzenia. Wczoraj jedna gęba mogła sejm rozpędzić, a dziś nawet wypowiedzieć by się jej nie dano! nikt nie śmiał żądać tak strasznej tyranii, za to utarło się, iż co dzień wygłaszano parę mów potępiających nadmierne gadulstwo.

Zima 89-go roku była niezwykle ostra. W wielkiej sali zamkowej o jednym kominku marznięto jak na Kamczatce, posłowie tupali nogami, zabijali ręce, kichali, prychali, lało się z nosów. Z powodu mrozów skracano posiedzenia, potem przeniesiono je do innej, małej sali. Najedzeni grochem, schabem i kapustą posłowie wydawali dźwięki nie tylko ustami, raz sługus otwierając z zewnątrz luft od Izby - padł bez zmysłów, gazami rażony. Ledwo się go docucano.

34.

NÓŻ W UKRAIŃSKIM BRZUCHU

Na Ukrainie, w Niewierkowie, służba wyrżnęła do nogi swych państwa. Był to oczywiście nieprzyjemny incydent dla Wyleżyńskich, ale pozbawiony wszelkiego znaczenia dla Polski - zwyczajne miejscowe nieporozumienie.

W Warszawie wyobrażono sobie, że to nowa rzeź humańska; egzaltowane babiszony rozsyłały znajomym straszliwe noże wycięte z papieru - że niby takimi hajdamacy prują brzuchy szlachcie! Jurgieltnicy przerażeni pożyteczną działalnością sejmu - dla zmarnowania czasu - umyślnie wciąż ględzili o buncie, którego wcale nie było. Przez pół roku wałkowano w sejmie, że warto pomyśleć nad powzięciem zamiaru wydania roztropnych zarządzeń. W międzyczasie szlachta ukraińska i miejscowe władze, z własnej inicjatywy, powiesiły i poćwiartowały kilkuset wędrownych kupców kacapskich, chłopów i popów.

Ta plotkami wywołana krwawa pacyfikacja nie przysporzyła Polsce miru na Ukrainie.

35.

ŚWIĘTOKRADZTWO W CHLEWIKU

Wśród tygodni zmarnowanego czasu sejm miał wyskoki i rozsądnej działalności. 26-go marca szał poświęcenia ogarnął posłów. W dziesięć minut uchwalili na podatki 10% od dochodu i podwójny grosz ze starostw. Izba huknęła trzykrotnie chórem: - Zgoda! po czym rzuciła się mlaskać łapy królewskie.

Entuzjazm ten nie udzielił się podatnikom, szlachta zeznawała pod przysięgą tak małe dochody, że płaciła ledwie 3%; każdy wolał się obarczyć grzechem krzywoprzysięstwa, niż ciężarem podatków.

Wołał Niemcewicz, by się przyjrzeć Polakom w zaborach - jak tam są duszeni, wyciskani, zwłaszcza w Austrii, lepiej teraz nieco grosza dla wojska wysupłać, niż by potem obcy całą chudobę zabierali; wszyscy przyznawali mu rację i nadal nie płacili.

Spróbowano wziąć się do księży. Kublicki grzmiał:

- Dwa nieszczęścia trapią chłopków: żyd w karczmie i ksiądz w kościele!

Z reguły we wsi po jednej stronie była plebania, a po drugiej karczma; obrotniejsi proboszcze udzielali parafianom ślubu tylko pod warunkiem, że wesele odprawią nie w domu - lecz w karczmie, za co mieli dobry procent od żyda; nieboszczyka, za którego rodzina nie była w stanie uiścić komornego na cmentarzu, chowano w oborze - ksiądz go nie wpuszczał do poświęconej ziemi. Jedyną troską duchownych było napełnianie kieszeni i poza odmruczeniem paru modlitw nie poczuwali się do żadnych obowiązków.

Biskupi byli jeszcze gorsi i wierniejsi Rosji niż popy włochate. 860.000 dusz chłopskich należało do nich, biskupstwo krakowskie dawało pół miliona czystej intraty.

Sejm ustanowił deputację do spraw kościelnych; wszedł do niej Niemcewicz, który wychowany w bałwochwalczym szacunku nawet dla kucht księżowskich nie ośmieliłby się zadrzeć z zakrystianem, cóż dopiero z prałatem. Półtoraroczne obrady deputacji nie przysporzyły Polsce ani grosza na wojsko. Wydzielono biskupom dobra wolne od podatków, zapewniono im po 100.000 intraty rocznie, pochód z nielicznych zabranych majątków miał iść wyłącznie na szpitale. Ogromnych kluczy zakonnych ani tknięto.

Księża wzniecali okropny gwałt, żadnej ofiary nie chcieli ponieść dla ojczyzny; zabranie im wieprzka na armię okrzykiwali świętokradztwem; pierwsi chrześcijanie chętniej oddawali głowę pod topór, niż oni kopę siana ze swych folwarków.

36.

ZMARNOWANA OKAZJA

Miłość ojczyzny, nienawiść do Rosji tak były w modzie, patrioci tak wzrośli w siłę, że zapragnęli publicznie potępić pierwszy rozbiór. Twórcy tej zbrodni żyli w najlepsze, wrzaskliwy Suchodolski zażądał sądu nad ex-hersztem szajki - Ponińskim.

Przerażony król gorąco zakwiczał w jego obronie: prawy to i zasłużony obywatel, pechowe okoliczności winne wszystkiemu, trza rzucić zasłonę na dawne, przykre zdarzenia, nie rozdrapywać ran...

Normalna, przestępcza solidarność. Z dwu szkarad z 72-go r. król był więcej winny niż marszałek; jakiż monarcha na świecie oddał bez strzału jedną trzecią swego państwa! Stanisław bał się, że i jego pociągną do słusznej odpowiedzialności.

Sejm był na to za miękki. Poniński przypozwał z więzienia kolegów po zbrodni: Massalskiego, Branickiego, Sułkowskiego, Michała Radziwiłła ...razem 60 osób. Połowa obecnego senatu musiałaby stanąć przed sądem i - w razie uczciwego wyroku - dyndnąć na belce. Uląkł się sejm, że zrobi za dużo dobrego i odmówił.

Z komórki, w której go zamknięto - na galarze, Wisłą - uciekł Poniński. Cieszył się szczerze król i dygnitarze, życzyli sobie, by uszedł. Ale pościg powierzyli młodemu, głupkowatemu porucznikowi, który nie rozumiejąc czego się po nim spodziewano tak zapamiętale gonił zbiega, aż go cupnął przy samej pruskiej granicy.

Syna Ponińskiego, oficera, który całą ucieczkę zaaranżował, nie ukarano wcale; uważano za całkiem naturalne, iż oficer więcej kocha ojca - szuję niż ojczyznę.

Dopiero latem 90-go r. Poniński stanął przed sądem sejmowym złożonym z posłów wylosowanych. Złośliwy traf wskazał i na Branickiego; obmierzły hetman, co cały swój majątek otrzymał za rozbiór - bezwstydnie sądził teraz kompana za świństwa, które razem popełniali przed 18-stu laty.

Wyrok na Ponińskiego był nieprzyzwoicie łagodny. Za kradzież balii czy dziurawych gaci darto wtedy przed kościołem Bernadynów pasy, ale za przefrymarczenie prowincyj skazano jedynie na: pozbawienie nazwiska, urzędu, orderów i wieczne wygnanie.

Adam - Toutcourt, jak się sam żartobliwie nazwał, wdział mundur rosyjskiego generała, kryształową karetą rozjeżdżał po Warszawie; pospólstwo rzucało w nią błotem i kamieniami, wnet dano mu szwadron dragonów w asystę, by bronić plugawca przed zdrowym odruchem gawiedzi. Poniński spędził parę dni na Powązkach u marszałkowej Lubomirskiej, żegnała go tam hucznie cała socjeta, wreszcie, otrzymawszy od króla 400 dukatów w prezencie, raczył wyjechać do Jass.

Świetna okazja przetrzebienia rosyjskich pachołków została zmarnowana. Dobrotliwy wyrok na Ponińskiego nie zniechęcił nikogo do zdrady; porządna szubienica dla Branickiego i co zatwardzialszych rublobiorców może by jeszcze uratowała Polskę. Lecz patrioci nie mieli dość energii by wziąć swych znajomych, przyjaciół, krewnych, chlebodawców za szyję.

37.

DLACZEGO Z PRUSAMI

Lucchesini pomstował na Moskwę od rana do wieczora, ubolewał, iż ludzie tak kulturalni jak Polacy są w niewoli u ciemnej dziczy. A Katarzyna? Stara, zdezelowana prostytutka - nie to co wspaniały, pękający od nadmiaru cnót Fryderyk Wilhelm.

W rzeczywistości Fryderyk Wilhelm pękał od sadła; pyzaty i tępy, szpetny i rozpustny monarcha przeistoczył Potsdam - na wzór Carskiego Sioła - w wielki dom publiczny. Godne te dwory różniły się tylko płcią pensjonariuszy.

Luschesini tłómaczył po salonach warszawskich: - Polska jest zerem! W aliansie z Rosją stanowi 0,1, z Prusami 10! Któraż cyfra większa?

- He, jakież dowcipne wywody! zachwycali się patrioci.

Nie obeszła się pijatyka, czyli w ogóle nie siadano do stołu, bez wypicia zdrowia króla pruskiego. Lucchesini, oceniwszy doniosłość tego momentu propagandowego, rozpowiadał, iż Fryderyk Wilhelm golnął w jego obecności puchar wina za pomyślność Polski.

- A czy wielki był ten puchar? interesowali się statyści.

- 3 i pół butelki właziło weń lekko.

- A czy wypił jednym haustem, czy kilkoma?

- Nie oderwał ust aż i kropla nie została.

- Wiwat! Kochany pan widać naprawdę nam przychylny.

Po pierwszym rozbiorze Polska była jeszcze terytorialnie dwa razy większa od Prus i ze swymi 13 milionami ludności znacznie liczniejsza. A jednak przymierze z państewkiem, którego połowę stanowiły zrabowane Polsce ziemie, wydawało się patriotom złapaniem Pana Boga za nogi. Nazywali Fryderyka: "wspaniałomyślnym pośrednikiem narodów i naszym łaskawym sprzymierzeńcem", wierzyli święcie, że nie ma on innego zmartwienia jak uczynić Polskę mocarstwem rządnym od środka i groźnym na zewnątrz.

Stanisław August i cała rublowa zgraja stękali: - Zobaczycie, jak ten pruski tłuścioch nas oszwabi, przecie on ma swoje interesy - nie nasze dobro na względzie!

Ale że sami nie mieli innego programu, jak całkowite zawierzenie kacapskiej mamasze, więc nie słuchano ich wcale; pieczeniarze za ruble ufali kopiącemu ich brutalnie Stackelbergowi, patrioci bezinteresownie grzecznemu i wiele obiecującemu Lucchesiniemu. Złe zamiary Moskwy były oczywiste, co do berlińskich można się było łudzić; uczciwi ludzie nie mieli wahań - wszyscy przeszli na pruską orientację.

Za to, że Katarzyna nie chciała go mieć posłem w Petersburgu - Lucchesini nie cierpiał jej naprawdę i szczerze na nią wygadywał. Niemcewicz słuchał tych inwektyw jak anielskiego pienia - człowiek co tak nienawidził carowej nie mógł być dla Polski szkodliwym. Obcował więc z nim z rozkoszą, pani Lucchesiniowa jeszcze się przyczyniła do zacieśnienia tych stosunków.

38.

NIEMCEWICZ KLECI SYNA

Echt Niemka, z mieszczańskiej rodziny Tarrach, wysoka, koścista, kara - Lucchesiniowa była szpetna, ale pełna sex-apełe. Gnuśny w miłosnym fachu mąż wcale jej nie wystarczał, ledwo ujrzała smukłego, cienkiego w pasie, a o mocnych udach Jule'a, westchnęła:

- Ach ten biedny Joachim, znowu zostanie zdradzony!

W dwa tygodnie po poznaniu Niemcewicza już współpracowała z nim energicznie. Pełen temperamentu Jules był wymęczony chronicznym bezrobociem. Subtelny i tkliwy stale wzdychał do ładnych panienek, nigdy nie ośmielał się na męski gest; one rade, że piękny kawaler im asystuje, rozczarowane, że nie dochodzi do niczego "okropnego" - kwiliły o uczuciu, gorącym sercu, kochaniu i tak czas schodził na wstępie do prawdziwego flirtu.

Lucchesiniowa z bitą trzydziestką na karku i po dobrym przeszkoleniu w Potsdamie nie zadawalniała się czczym gruchaniem - ledwo znalazła się z Niemcewiczem na uboczu żądała odeń dowodów szczerej miłości, służył nimi z ochotą.

Nigdy jej nie było dość. W domu patrzyła żałośnie na swe puste łóżko bolejąc, iż nie ma w nim Jule'a pod kołdrą; gdy mąż wyjeżdżał do Szystowej, Reichenbachu czy Berlina, pędziła zaraz na Senatorską, do pałacu Błękitnego, skoro nie zastała Niemcewicza w jego dwóch pokoikach gryzła meble z rozpaczy.

- Joachima nie było w Warszawie przez 16 dni, a myśmy się widzieli przez ten czas wszystkiego 35 razy! wyrzucała Jule'owi.

Była w nim tak zakochana jak to tylko starzejące się babsko potrafi; gdy wyjeżdżał na tydzień do Puław nie myła się wcale, by nie zmyć śladów jego ostatnich pocałunków; wciąż węszyła zdradę, robiła mu sceny zazdrości, wymyślała, potem becząc całowała po nogach. Jej kamerdyner nie mówił tak często: - obiad podany! jak ona: - zabiję się! Poczciwy Niemcewicz przerażał się za każdym razem i błagał o zaniechanie ponurego zamiaru.

Naturalnie Lucchesiniowa chciała uchodzić za nieskazitelną westalkę i starannie ukrywała przed światem swój flircik z Niemcewiczem. Ale przejeżdżając karetą, a zobaczywszy Jule'a na ulicy, przesyłała mu ręką pocałunek; ale w towarzystwie wpatrywała się w niego jak sroka w gnat, a gdy rozmawiał z przystojną kobietą odciągała go w kąt salonu i urządzała gwałtowną scenę; ale w loży teatralnej lubiła przytulajkę i ręce złożone inaczej niż do pacierza; ale jej lokaje biegali po 5 razy dziennie z biletami, pełnymi błędów ortograficznych, do pałacu Błękitnego; ale nieraz się zapominała i przy obcych wołała na cały głos: - Jules! ale te szepty, porozumiewawcze miny...

Spostrzegawczy ludzie wiedzieli doskonale co się święci.

Ludzie niespostrzegawczy też wiedzieli o wszystkim dokładnie, bo Niemcewicz nie był dyskretny i trąbił po całej Warszawie o swym kontakcie z poślicą.

Zaszedłszy w ciążę od niedoświadczonego Jule'a Lucchesiniowa poddała się skutecznym zabiegom i ocalała. Ale gdy niepoprawny kochanek znów ją pogrubił - bez protestu porodziła. Luchesini wybałuszył zdumione oko na niemowlę o wybitnie sarmackim typie, lecz z właściwym dyplomatom zarozumialstwem przypisał ten twór zręczności swych poczynań i uznał za swoje.

Przynaglany przez Lucchesiniowa Niemcewicz zachwycał się urodą i bystrością małego Maurycego, gdy mu się udało nie widywał go tygodniami i też był szczęśliwy.

Uwielbiał dzieci - ale cudze.

39.

POLITYCZNA STRONA ROMANSU

Patrioci oparli całą swą politykę na Prusach. W Berlinie mieli posła - kompletnego matoła, jedynym łącznikiem między Polską, a Fryderykiem był Lucchesini. Mimo murzyńskiej łatwowierności patrioci podejrzewali czasem włoskiego słowika: czy tam Prusacy czego nie knują? Czy nie prowadzą jakichś konszachtów z Wiedniem i Petersburgiem?

Śledzić jednookiego, wydzierać mu jego sekrety i donosić patriotom - któż do tego był stosowniejszy od Niemcewicza. Zażyły przyjaciel posła, czego nie dowiedziałby się odeń wprost, nie wywęszyłby sam, winien był uzyskać od kochanki. Obarczono go misją szpiega poselstwa.

Pełen entuzjazmu dla sprawy narodowej, rad, że może służyć krajowi nawet tą poślednią częścią ciała, Niemcewicz gorliwie spełniał swą rolę; w momentach szczytowej rozkoszy wyślizgiwał się z uścisku i szeptał do Lucchesiniowej:

- A co zawierał ostatni kurier do twego męża?

Głuchonieme kuchty w Warszawie szeptały o romansie poślicy z posłem inflanckim, a wszystkowiedzący jednooki nie miałby o nim pojęcia? Ten człowiek bez żadnej etyki i skrupułów, co dla kariery i pieniędzy zdradziłby każde państwo, sprzedałby własną matkę, nie wyrzekłby się dobrego interesu z powodu takiego drobiazgu jak wypożyczenie żony.

Chytry Luchesini ocenił wartość Niemcewicza jako trąby berlińskiej. Informował go osobiście, obficie i chętnie, dawał mu ciekawy materiał do gazety, prosząc czasem w zamian o zamieszczenie wiadomostki w pewnym duchu...

Rzeczy na których rozpuszczeniu specjalnie mu zależało powierzał pod największym sekretem swej połowicy - pewien, że tą drogą trafią najniechybniej do patriotów.

Niemcewicz miał zatem zawsze mnóstwo świeżych informacyj. O jakiejś porażce Moskali ze Szwedami, propozycjach tureckich, wyskokach rewolucji w Paryżu, skandaliku wiedeńskim - wiedział niezawodnie pierwszy; o Prusach i ich polityce wiedział też dużo, ale nigdy nic kompromitującego, nic co by mogło zachwiać jego wiarę w kryształowość sojusznika.

Prusy śniły o zagarnięciu Gdańska i Torunia, Prusy chciały mieć Polskę słabą, posłuszną i pokorną, Prusy na zjeździe w Reichenbachu, kongresie w Szystowej, wszędzie - prowadziły politykę egoistyczną, oportunistyczną, bez oglądania się na dobro Polski. Prusy z góry zakładały, że sojusz z Polską póty istnieje, póki jest dla nich korzystny.

Nie zdawał sobie z tego wszystkiego sprawy Niemcewicz; powszechnie uznany za speca od Prus, stale działał po ich myśli, rozgłaszał wyłącznie rzeczy im przychylne, był najzapaleńszym, najbardziej ślepym wyznawcą przymierza. W miłości zwyciężył kochanek, w polityce bezapelacyjnie mąż-rogacz. Niemcewicz jako tuba poselstwa pruskiego był bez zarzutu, a jako penetrator tajemnic poselstwa do luftu. Zdrada Prus zaskoczyła go jeszcze bardziej niż innych.

Flirt kościstej Lucchesiniowej z jurnym Niemcewiczem nie wyszedł tedy Polsce na dobre. Ostała po nim pamiątka, Maurycy Lucchesini, jako 18-letni porucznik w 7-mym pułku dragonów francuskich zginął podczas kampanii napoleońskiej w 1808 r. Ani jednej łzy nie uronił Niemcewicz po tym chłopcu - owocu swej politycznej działalności. Za niecną zdradę pruską znienawidził Lucchesiniową, żałował, iż starej megerze dostarczył tyle przyjemności.

40.

NOWY PODZIAŁ SEJMU

Walka z Rosją była wygrana: rublobiorcy zdziesiątkowani, ingerencja kacapska zlikwidowana, król zagłuszony, Stackelberg mógł już tylko rozkazywać swej kucharce.

Wielu zajadłych, krzykliwych, dotąd pożytecznych patriotów jak Suchodolski i Suchorzewski, uznało, że sejm zrobił swoje, winien zakończyć swój żywot, a Polska rządzić się nadal tymiż prawami. Bardziej rozgarnięci patrioci pojmowali, że Polska stoczyła się do obecnego stanu bezsilności i poniżenia nie z powodu Rosji, lecz fatalnego ustroju. Postanowili dać Polsce nowy, sensowny.

Zniesienie wolnej elekcji i liberum veto, ukrócenie hetmanów, wzmocnienie władzy dziedzicznego monarchy - oto cele, które dzięki Ignacemu Potockiemu, Staszycowi, Kołłątajowi przyświecały drugiej edycji patriotów.

Dotychczasowy podział - za Rosją i przeciw niej, stał się nieaktualny; sejm rozpadł się na dwa nowe stronnictwa: zwolenników starego bałaganu i wyznawców reformy. Wciąż dotąd pijany Ksawery Branicki wylazł spod stołu, stanął na czele zacofańców, wylękniony Stanisław August zbliżył się do postępowców.

Wśród powodzi spraw rozpatrywanych przez sejm kwestia ustroju była dominująca. Ustosunkowanie się do niej było linią graniczną rozdzielającą wyraźnie członków izby. Ten podział przeniósł się z sali zamkowej na całą Polskę.

41.

DOBRE, ALE NIE NADZWYCZAJNE

Oczywiście w Puławach nie stawiano pod względem literackim Niemcewicza na równi z Kniaźninem czy Karpińskim; owca i pastuch nie wyciskali zeń łez i elegii. Że jednak umiał smarnąć czterowiersz w sztambuchu, uczcić kundla, piękną panią, lub rocznicę jakiejś bitwy odą, więc i jemu przyznawano tytuł poety. W Polsce jeszcze były autorytety: jak Nieśwież pasował na myśliwca, Białacerkiew na pijusa, Sanguszkowie na znawcę koni, tak Puławy na literata. W Warszawie nikt nie znał przed sejmem żadnych wierszy Niemcewicza, ale utarło się mieć go za poetę.

Wulkany, morze, groty, hoże dziewki nie wykrzesały z Niemcewicza nic prócz banalnych stękań - zaduch izby sejmowej, ryki posłów, noty, turnusy wydzierały mu raz po raz majstersztyki spod pióra; jego muza była płodna tylko w gorączkowej atmosferze, potrzebowała podniety chwili.

Jął pisać bajki; w sposób przejrzysty, w formie nieskomplikowanej przedstawiał sytuację, swój pogląd, kończył morałem. Poczciwość króla pruskiego, bezecność Branickiego, jałowość gadaniny sejmowej - stanowiły tematy bajek, były one zawsze aktualne jak dziś artykuł wstępny w przyzwoitej gazecie.

Krążyły na małych karteluszkach, czytano je, chwalono dowcip autora, ale przecie niegorsze drobiazgi pisali Trembecki, Węgierski, Naruszewicz... Warszawa była zasypana politycznymi wierszykami - tą prasą ówczesną. Oprócz analfabetów wszyscy coś popełniali, bajki Niemcewicza nie były żadną rewelacją.

42.

TRYUMF POSŁA

Niemcewicz nie był głębokim myślicielem, samodzielnym twórcą nowych koncepcji. Przylgnął całą duszą do programu reform Kołłątajo-Ignacowych, a że rozumiał jak nikt znaczenie propagandy, chciał by ich hasła przeniknęły całe społeczeństwo. W roli popularyzatora stał się niedościgłym.

W czasie krótkiej limity, ustanowionej po dwóch latach dla wyboru drugiej porcji posłów, przyszło mu do głowy napisać sztukę wychwalającą patriotów i wyśmiewającą zacofanych vetolbicieli.

W połowie października 90-go r. zasiadł do Powrotu Posła, 7-go listopada odniósł go do drukarni, 9-go wyszedł spod prasy pierwszy egzemplarz. W trzy tygodnie powstała najlepsza polska sztuka teatralna i najlepszy utwór polityczny od czasów Rzepichy.

Stuprocentowo aktualny, treściwy i zabawny Powrót Posła żywiej przemówił do szlachty niż tomy zawiłych elukubracyj Kołłątajowych. Bzdury starosty czyniły strawnymi mądre tyrady Walerego. Parodia wypadła dużo udatniej od apoteozy, podobnie jak występek jest zawsze ciekawszy od cnoty.

Dwa wydania rozeszły się w mig. 15-go stycznia 91-go r., w teatrze Bogusławskiego, odbyła się premiera. Szalony sukces! Ze sceny, z której pleciono zawsze francuskie banały w nieudolnej przeróbce grafomanów stojących na poziomie Czartoryskiego - wiało nagle dowcipem, życiem, sensem... Starosta bredził autentycznymi powiedzeniami Branickiego, Rzewuskiego, Suchorzewskiego, każde słowo trafiało. Gdy padał lepszy koncept publiczność niemilknącymi oklaskami i okrzykami: - fora! fora! zmuszała aktorów do powtórzenia go po raz drugi. Odtwórca starosty - Świeżawski - grał tak doskonale, iż z parteru ciśnięto mu, modą ówczesną, worek złota. Aktorzy woleli ten dowód uznania od kwiatów.

Starostę wzorował Niemcewicz na staroście piaseczyńskim Piaskowskim - starym pijaku, którego andronów często słuchał na obiadach u hetmanowej Ogińskiej. Pod wszystkimi postaciami komedii dopatrywano się zresztą żywych wzorów; książę Józef zajechał przed pałac Błękitny, przymusił Niemcewicza wleźć do jego kariolki zaprzężonej w 4 ogniste ogiery, którymi pędząc jak szatan powoził stojąc, obwoził go po Warszawie - była to zemsta za kretyna Szarmanckiego uznanego za kopię księcia.

Król, Małachowski, ministrowie, cała stolica pchała się do teatru. Powrót Posła szedł niewiarogodnie długo, bo prawie dwa tygodnie, myślano, że się to już nigdy nie skończy. Na prowincji robił również furorę: w dworskich teatrach gdzie chłopi reżyserowani kijem grali francuskie sztuki - teraz dawano warszawską komedię.

Stanisław August pisząc do swych kreatur przy obcych dworach, streszczał im obszernie Powrót Posła do Ojca (z właściwą sobie tępotą nawet tytuł przekręcił) - były to najsensowniejsze ustępy z jego korespondencji politycznej.

W dwa dni po premierze Suchorzewski oskarżył w Sejmie Niemcewicza o bezczeszczenie wolnej elekcji i drwiny z pactów conventów, żądał oddania go pod sąd i zamknięcia teatru. Gromki śmiech był jedyną reakcją izby. Zacofańcy się wściekali, na bezlitosne ośmieszenie można było odpowiedzieć tylko dowcipem - w tej dziedzinie nie mogli sprostać Niemcewiczowi. Różne mydłki z zarozumiałym niedojdą Bielawskim na czele smarowały płytkie paszkwile, wnet znalazły się stada obrońców.

Patrioci tryumfowali; Powrót Posła wart był więcej niż wejście 100 patriotycznych posłów do sejmu, była to walna bitwa wygrana przed opinią publiczną.

Niemcewicz za jednym zamachem zyskał kolosalną popularność, sławę pierwszego pióra w Rzeczypospolitej.

43.

GAZETA I SZMATA

W Polsce wychodziło tylko jedno pismo periodyczne: Gazeta Warszawska, wydawana przez starą zakutą pałę, ex-jezuitę, księdza Stefana Łuskinę.

Cztery malutkie kartki grubego papieru, wołowy druk, a treść...

Że Wolter umierając kazał się krowim łajnem namaścić i połknął dużą łyżkę stołową tego specjału; że wielka księżna rosyjska Anastazja raczyła zajść w ciążę, a potem umrzeć rodząc truposza; że łaskawą Imperatorową tak rozsierdził ten wypadek, iż musiano jej aż krew puszczać; że w Styrii cielaka z ludzką głową pasie pastuch z krowim łbem.

To z dziedziny polityki zagranicznej, a ze spraw wewnętrznych:

JWP wojewodzina przy ofiarnej pomocy swego męża JWP wojewody osiągnęła stan błogosławiony rokujący na oko co najmniej trojaczki.

Suczka z czarną tylnią nóżką do której była mocno przywiązana JWP starościna wabiąca się Pupusia zaginęła; poczciwy znalazca w imię Najświętszej Panny proszony ją odprowadzić za co w niebie sowicie będzie wynagrodzony.

Bezecni żydzi co dwa worki żytniej mąki młynarzowi ukradli onegdaj przykładnie kołem połamani zostali, rozpalonymi kleszczami poskubani, z dwu pasów skóry należycie obdarci. Dobra nauczka na przyszłość.

Tępy Łuskina nie cierpiał nowych myśli, idei, potępiał wszelką chęć reform. Jako wzorowy konserwatysta wolał najgłupszą rzecz, która już była niż najmądrzejszą której jeszcze nie było. Nienawidził papieża, bo skasował Jezuitów, uwielbiał Katarzynę i Fryderyka co na złość Watykanowi zakon ten utrzymali. Co krótsze ukazy carowej drukował z nabożeństwem. Patriotów uważał za wariatów, a ich działalność za szatańską. Jedyna gazeta w Polsce była rozsadnikiem ciemnoty i najdurniejszy człowiek jeszcze mógł zdumieć od jej czytania.

Zawsze myślący o oddziaływaniu na masy Niemcewicz postanowił wydawać gazetę. Gazetę, która by donosiła nie o porodach, poronieniach i pogrzebach, ale o wypadkach politycznych, która by szerzyła ducha patriotycznego.

Kasztelan raciąski Mostowski miał drukarnię, poseł brzeski Weyssenhoff dobre chęci - zaczęli we trójkę wydawać Gazetę Narodową i Obcą. 1-go stycznia 91-go roku ukazał się pierwszy numer.

Wielki skowyt wzniósł Łuskina. Jego szmacianka przynosiła mu pokaźne zyski, bał się je utracić przy konkurencji. Nie wyobrażał sobie, by w jednym kraju starczyło czytelników dla 2 pism. W 73-cim r. uzyskał on prawo cum iure exclusivo wydawania gazety. Uważał że ma na to monopol jak cyganie na kradzież koni. Parę prób księgarzy Grolla, Dufoure'a i innych wydawania pism zlikwidował w zarodku, teraz też groził sądem, karą doczesną, a potem piekielną.

Młodzi redaktorzy się nie ulękli, byli przecie członkami stronnictwa przeważającego w sejmie, więc taki drobiazg jak dawne prawo nie mógł ich powstrzymać.

Podobnie jak Warszawska, Gazeta Narodowa i Obca wychodziła dwa razy na tydzień - w środy i soboty - w te dnie bowiem przychodziły do Warszawy pocztą gazety zagraniczne, było więc z czego ściągać. Format kilkakrotnie większy od łuskinowego świstka, wiadomości bez tytułów, ani jednego podpisu, jednostajny, drobny druk, żadnych interliniów, dwuszpaltówek, urozmaiceń graficznych; w dzisiejszym pojęciu była to gazeta śmiertelnie nudna i zupełnie niestrawna.

Mostowski robił wyciągi z francuskich dzienników, Weyssenhoff z niemieckich, Niemcewicz prowadził kronikę krajową - dział ten stale się rozrastał, doszło do tego, że sprawom polskim poświęcano prawie połowę tej ilości miejsca co rewolucji francuskiej.

Celem Gazety było urabianie opinii publicznej, ale wszelkie artykuły, jasne wypowiadanie swego sądu oburzyłoby niesłychanie czytelników, odstręczyło od pisma. Uważano, że nawet furman na koźle może wygłaszać swe zapatrywania polityczne - nigdy dziennikarz. Od pochwał, krytyk i napaści są paszkwile i ulotki; gazeta winna sucho i bezstronnie informować o wypadkach - nic więcej. Musiał się Niemcewicz do tych śmiesznych pojęć zastosować, lecz nie po to zadał sobie trud założenia Gazety, by głupców dalej pozostawić własnemu rozumowi. Pod postacią listów otwartych do kantoru (redakcji) od zmyślonych osób drukował swoje poglądy. Były to ukryte na końcu gazety artykuły wstępne. Poza tym dobierał umiejętnie wiadomości, przemycał w nich słowa uznania lub potępienia. Ponieważ szlachcic czytał gazetę od nagłówka do adresu drukarni, a wierząc w jej bezstronność wykuwał wszystko na pamięć, przeto niepostrzeżenie przesiąkał jej zapatrywaniami.

Powodzenie Gazety było ogromne; wciąż wzrastał nakład, pierwsze numery trzeba było odbić po raz drugi, bo późniejsi prenumeratorzy chcieli mieć komplet - w głuche wieczory odczytywano sobie na prowincji rocznik Gazety jak dobrą powieść.

Skoro były dwa pisma musiały też być wzajemne połajanki. Łuskina nazywał Gazetę Narodową kontrabandową i złodziejską, a jej wydawców szelmami i nieukami. Wynajdywał błędy zecerskie i naigrywał się z nich. Co tydzień wylewał kubełek inwektyw na patriotycznych bezbożników. Niemcewicz nie pozostawał dłużnym, rzadziej, ale celniej dogryzał Łuskinie, że wydaje gazetę dla akuszerek, bo wynikom ich działalności najwięcej miejsca poświęca. Dowcipne te polemiki ożywiały pisma, rozweselały czytelników i były fundamentem popularności prasy w Polsce.

Mimo arcypożyteczności Gazety Niemcewicz z przyjaciółmi nie słyszał słów zachęty. Stanisław August czytał ją pilnie, okropnie się złościł gdy znalazł coś nie po swojej myśli, wciąż mówił redaktorom:

- Jesteście posłami, macie talent, nosicie szacowne nazwiska, nie przystoi wam babrać się gazeciarstwem. Skończcie z tą bzdurą!

Tegoż mniemania był książę Adam:

- Mój panie Julianie, tłómaczył, to zgroza by rzecz napisana w niedzielę - już we środę ukazywała się w druku! Gazeciarz tworzy w pośpiechu, więc zawsze będzie płytki i mierny. Platon nigdy z żadną gazetą nic nie miał wspólnego i proszę - jaki dobry rezultat!!

Wypaplanie w sejmie jałowej, przez nikogo nie słuchanej mowy przynosiło zaszczyt i powszechne uznanie - sprytne spreparowanie numeru, który czytały tysiące i wywierał wpływ zbywano pogardliwym lekceważeniem.

Wobec powszechnego braku zrozumienia znaczenia prasy niesłychanie było trudno o materiał. O krajowe wiadomości nie mógł się Niemcewicz doprosić; - po co? na co? co to ciekawego? mruczeli wszyscy. Podczas wojny 92-go r. Niemcewicz błagał króla, by mu komunikowano biuletyny przesyłane z placu boju do jego kancelarii - naturalnie nigdy niczego się stamtąd się dowiedział. Cudzoziemcy, jako bardziej rozgarnięci, byli uczynniejsi. Engestrom i Castrom z poselstwa szwedzkiego, Anglik Hailes, Lucchesini i jego zastępca Goltz udzielali mu skrawków swych kurierów. Lucchesiniowa, gdy się dobrze spisał w nocy, dostarczała mu całych raportów. O wypadkach zagranicznych Gazeta Narodowa informowała zawsze grubo wcześniej od Warszawskiej. Z prasy cudzoziemskiej też czerpano pełnymi rękoma. Toteż mimo wszelkie wysiłki, Gazeta była więcej Obcą niż Narodową.

Gazeta dawała spore zyski, należało się z tym kryć, bo zarabianie piórem wywołałoby w salonach zgodny okrzyk: - pfe! W Polsce jedynie prostak mógł pieniądze zarabiać. Dystyngowanemu człowiekowi godziło się je tylko - dostawać.

Mostowski i Weyssenhoff wkrótce ostygli w zapale, zrzadka trącali piórem. Cały ciężar pisma dźwigał Niemcewicz dobrawszy sobie do pomocy zdolną, lecz marną kreaturę - ex kleryka Szymańskiego.

Niemcewicz to pierwszy polski prawdziwy dziennikarz.

44.

SOJUSZ Z PRUSAMI

Patrioci parli całą siłą do zawarcia trwałego przymierza z Prusami. Nie wyobrażali sobie Polski bez gwarancji obcego mocarstwa.

Układy szły powoli, omal nie zostały zerwane gdy Fryderyk Wilhelm zażądał szczerze Gdańska i Torunia, podjęte na nowo gdy przewrotnie zapewnił, że wcale tych miast nie pragnie. Stanisław August przeszkadzał naprzód wszelkimi sposobami, robił drobne intrygi, zagroził nawet, że wyjedzie na rok do Włoch zostawiając sejm własnemu rozumowi.

- Kto opuszcza posadę może ją stracić na zawsze! syknął Lucchesini, który chciał koniecznie doprowadzić do przymierza jako do korony swej działalności.

Stanisław August nie umiał nawet w złym być wytrwałym. Widząc powszechny owczy pęd ku Prusom, zrażony tyranią Stackelberga, który domagał się odeń promowania Ożarowskiego - męża swej kochanki - na podskarbiostwo, opróżnione przez Ponińskiego, oraz Kossakowskiego - najwierniejszego swego podskakiewicza - na biskupstwo krakowskie, zniechęcony nagłym sknerstwem Katarzyny - przeszedł zwolna do pruskiego obozu. Perypetie Ludwika XVI-go, branego przez swój ukochany lud za twarz, również skłaniały go do szukania zgody ze społeczeństwem.

29-go marca 1790-go r. zostało ostatecznie podpisane przymierze. Prusy o 200-stotysięcznej armii i Polska o niespełna jeszcze 50-ciotysięcznej warowały sobie dokładnie w trakcie rozmiary pomocy wojskowej i finansowej w razie napaści na któreś państwo. Zbyt korzystne to było dla Polski, aby mogło być dochowane. Dla Prus, będących w naprężonych stosunkach z Rosją i Austrią oraz chcących szantażować całą Europę, przymierze było chwilowo na rękę; Polska nic na nim nie traciła, ale naiwnością patriotów była wiara, że bezinteresowna obrona Rzplitej przed Moskwą i wdzięczność jej obywateli jako jedyna zapłata Prusom wystarczą.

Fryderyk Wilhelm rozdał polskim dygnitarzom 7 tabakier ze swym portretem wartości 8000 dukatów, Stanisław August ofiarował Lucchesiniemu wstęgę błękitną z gwiazdą brylantową ocenianą na 4500, oraz przesłał Herzbergowi prezent za 1000 dukatów. Wszyscy byli bardzo zadowoleni.

Stackelberg stracił resztki przytomności, zaczął publicznie, jak dorożkarz, wymyślać na patriotów. Pogrążał ostatecznie wpływy rosyjskie, w kwietniu - po 18-stoletnim kacykowaniu - został odwołany.

Król, który przed rokiem, gdy Niemcewicz chciał wnosić na sejmie o wyproszenie Stackelberga z Warszawy, skłonił go przerażony przez ks. Adam do poniechania zamiaru - teraz odetchnął. Tyle awanii, chamstw od ambasadora przez tyle lat schował do kieszeni...

Jął bąkać, że cała polityka zerwania z Rosją i zbliżenia z Prusami wyszła z jego inicjatywy, jest jego dziełem. Ględził o tym tak uporczywie, aż wreszcie sam w to uwierzył.

Dla zupełnego scementowania przymierza król przemyśliwał o przejściu na żołd pruski. Nazywał to zaciągnięciem pożyczki! Na początek, jako zadatek przyjaźni, prosił Fryderyka o milion dukatów. Ledwo go wyciągnięto spod spódnicy carowej - już chciał nurknąć do niemieckiej sakwy. Od skąpego Fryderyka naturalnie nic nie dostał, ale okazał, że za pieniądze można go kupić jak prosiaka na targu.

45.

ZAWIĄZKI SPISKU

W 90-tym r. sejm liczył aż 500 chcących zbawić ojczyznę ludzi, ojczyzna miała więc z niego coraz mniej pociechy. 500 ozorów mełło bez ustanku, ustanowienie porządku obrad zajęło parę tygodni, skarżono się potem na krzywdzącą uchwałę zabraniającą jednemu posłowi skrzeczeć o jednej kwestii więcej jak dwa razy i na Małachowskiego, który gdy jeden poseł zabrał głos w tejże sprawie po raz dziewiąty w imię regulaminu prosił go by to było po raz ostatni. Nawet tak gorliwy patriota jak malutki poseł wileński Korsak często przeszkadzał piszcząc spod ławy niczym katarynka:

- Skarb i wojsko! Skarb i wojsko!

Bezładnie, zaczynając, przerywając, znowu do tego wracając przecież sejm coś nie coś konkretnie załatwiał. Dopuścił, mimo oporu biskupów, metropolitę ruskiego do senatu; postanowił by księży unickich do głębszych niż dotychczas studiów zmusić - tak by przynajmniej każdy czytać i pisać umiał; uchwalił sprzedać pałac Stackelberga - kupiony w swoim czasie na rozkaz ambasadłora od Ponińskiego za milion 40 tysięcy zł.; ustanowił komisje cywilno-wojskowe dla spraw podatkowych i rekruckich. Sejm mianował też generałów, pułkowników, majorów - jeszcze trochę, a zabrałby się i do wyznaczania ordynansów. Każdy poseł był pewien, iż oddaje armii największą - usługę fortragując jakiegoś swego znajomego na oficera. Nie wszystkich protegowani spisali się tak dobrze jak Niemcewicza, który zalecił Kościuszkę.

O wprowadzeniu nowego ustroju też nieco myślano. Specjalna deputacja do formy rządu wzięła się gorliwie do rzeczy - zaczęła od wypożyczenia z biblioteki królewskiej wszystkich książek traktujących o jakichkolwiek ustrojach i przeczytała je sumiennie. Sądzono wtedy, wzorem filozofów francuskich, że wystarczy przestudiować 200 różnych konstytucji, by ułożyć 201-szą - idealną.

Biskup Krasiński, dawna sprężyna konfederacji barskiej, przedstawił projekt 658 artykułów liczący. Samo odczytanie zajęło 5 dni! A potem na poszczególne artykuły tracono całe posiedzenia. Nawet sensownie debatowane i nienajtępsze zapadały uchwały, ale tempo było tak straszliwie powolne, iż ludzie umiejący na palcach liczyć szybko wykalkulowali, że i Matuzalemowi nie starczyłoby czasu na przeprowadzenie konstytucji tą manierą - paragraf po paragrafie.

Wybitniejsi posłowie, prowodyrzy patriotów, przestali uczęszczać do sejmu, pokazywali się tam rzadko i na krótko - natomiast zbierali się prywatnie u Małachowskiego i radzili nad formą nowej konstytucji.

Stanisław August mocno nie lubił Ignacego Potockiego, Małachowskiego, Kołłątaja - w ogóle silnych, stałych charakterów. Ale Branicki i jego sfora ciemnych krzykaczy byli mu jeszcze wstrętniejsi; w ambasadzie rosyjskiej, gdzie Stackelberga zastąpił milczący, nie wysuwający nosa na zewnątrz, prostak Bułhakow, nie miał żadnego oparcia; uległszy patriotom w dziedzinie prusofilskiej polityki zagranicznej, by nie zostać całkowicie odosobnionym, nie widział innego wyjścia jak związać się z nimi i na terenie spraw wewnętrznych. Za pośrednictwem Piattolego nastąpiło zbliżenie.

Patrioci, ze smutnego doświadczenia, nie ufali królowi. Piattoli zapewnił ich o lojalności Stanisława Augusta, o zachowaniu przezeń sekretu; króla o dobrych zamiarach patriotów. Zdołał przełamać obustronną niechęć.

46.

KONSTYTUCJA PO FRANCUSKU

W ciasnym mieszkaniu Piattolego na Zamku, począwszy od stycznia 1791 r., odbywały się zebrania. Przychodzili na nie Małachowski, Potocki, Kołłątaj, ks. Adam, Sołtyk, Warnecki, redakcja Gazety Narodowej w komplecie - Mostowski, Weyssenhoff, Niemcewicz i jeszcze kilku co rozgarniętszych.

Ukrytym korytarzykiem przyczłapywał ze swych pokoi Stanisław August w towarzystwie ulubionego szambelana Wilczewskiego - głuchoniemego idioty.

Zarysy konstytucji przyjemnie zadziwiły króla; on, który przez sejm obecny został zredukowany do roli kołka w tronie, teraz, wedle projektu, miał się stać władnym monarchą, zostać wzniesionym w górę jak monstrancja. Normalni spiskowcy przemyśliwują jak pozbawić swego króla władzy, że tu jednak spisek został zawiązany w momencie gdy król żadnej władzy nie miał - patrioci uparli się go nią obdarzyć. Dla poprawienia sytuacji - zrobić wszystko na odwrót niż jest - umysł ludzki nie zdobędzie się nigdy na nic innego.

Nikt też dotychczas nie okazywał Stanisławowi takiego szacunku, zaufania w jego rozum co obecnie ta elita patriotów. Ich zapał, rzeczowość zjednały go ostatecznie. Przestał kwiczeć o swym przywiązaniu do pactów conventów, co dotąd ostentacyjnie w sejmie robił, natomiast otwierał tajne posiedzenia u Piattolego, mówiąc:

- Czas nam wyleźć z tego błota! Wierzajcie mi, najwyższy czas!

- To nie przejdzie, znam ja lepiej od was mój naród - to nie przejdzie!

Wszyscy dodawali mu otuchy, zapewniali, że murem przy nowym projekcie stać będą. Gdyby króla słuchali już teraz, jak mieli zamiar potem - nic by w ogóle nie ważyli się odmienić.

Pomysłów były całe masy, każdy miał jakieś ideje. Ks. Adam co zebranie występował z nową konstytucją; by nie zrażać nikogo, udawano, że to bardzo zajmujące i pożyteczne. W rzeczywistości konstytucja była dziełem 5-ch ludzi: opierała się w zasadniczych zrębach na koncepcjach Kołłątaja, układał ją Ignacy Potocki, redakcję powierzono Piattolemu. On jeden spośród tej polskiej elity umysłowej pisał bez błędów ortograficznych i miał wykształcenie prawnicze; rozbijał materiał na paragrafy, ujmował w treściwe zdania. Piattoli nie umiał słowa po polsku, konstytucja została więc naprzód napisana po francusku. Przetłómaczenie jej na polski zajęło miesiąc czasu.

47.

ROZTROPNE POSUNIĘCIA

Do spisku starano się wciągnąć jak największą ilość osób - w kwietniu brało udział w zebraniach około 60 posłów. Oczywiście zgoła nie potrzebowano ich wkładu myślowego, ale stwarzając pozory, że to oni układają konstytucję jednano sobie sojuszników.

Na zachowanie tajemnicy specjalnie baczono. Raz wpadł adiutant króla Gołkowski opowiadając, że zaczaił się przed pałacem Bułhakowa i gdy przyszedł kanclerz Małachowski na pogawędkę z ambasadorem spuścił mu w bramie solidne lanie.

- Jak można, co to za obrzydliwe metody, oburzył się Stanisław zawsze wyrozumiały dla łotrów, może kanclerz chciał omówić z Bułhakowym jakąś sprawę korzystną dla Polski...

- Dobrze tak zdrajcy! wykrzyknęli rozsądniejsi.

A marszałek zwiesił smutnie głowę, bo znał na tyle brata, że wiedział, iż raczej chłopak nie tknie ładnej dziewczyny w lesie niż Jacek rubla w domu ambasadora.

Przed samą limitą patrioci przeprowadzili w sejmie prawo o mieszczanach: zezwolono im kupować dobra, uwolniono od sądów ziemiańskich, mogli dochodzić do wszelkich godności. Pośpieszono się z tą ustawą, bo dbano nie tyle o naprawienie krzywdy co o pozyskanie Warszawy; przy forsowaniu konstytucji chciano mieć ulicę za sobą. Małachowski, Potocki, Niemcewicz - wszyscy wybitniejsi posłowie wpisali się do ksiąg miejskich. Wprawdzie dopiero po 3 latach - przecież patrioci zaczęli być zręcznymi taktykami. Manewry te były świetne: rozentuzjamowanym mieszczanom święci pańscy wydali się łatkami wobec patriotów, daliby się za nich porąbać.

Widmo rąbania mroziło wodę w żyłach króla, szlochał nieustannie:

- O Boże, co będzie, jeśli Branicki ze swoją watahą opoi rzuci się na nas? A co jeśli opozycja rozsieka mnie szablami? Rozpędzą nas, zakłują. Lepiej odłóżmy wszystko... Czuję, że nie dożyję do śmierci...

Niemcewicz i Piattoli wysilali cały swój kunszt krasomówczy, by utrzymać resztki ducha w szpetnym tchórzu.

18-go kwietnia Małachowski limitując sejm na 2 tygodnie świąteczne życzył posłom wesołego jajka i dobrego trawienia. Z ukrytą radością patrzyli patrioci na rozjeżdżających się zacofańców, całą nadzieję teraz pokładali w ich zamiłowaniu do obżarstwa; - nie oderwą się od święconego, nie wrócą na czas! - myśleli.

Uchwalenie konstytucji wyznaczono na 7-go maja. Sekret był zachowany wyśmienicie, nikt niepowołany nie wiedział o niczym, nawet przedstawiciele obcych państw - taki Engestrom, wypróbowany przyjaciel Polski, baron Goltz zastępujący Lucchesiniego - nie byli poinformowani. Jedyny to raz kiedy patrioci w stosunku do Prus zagrali prawidłowo; o ile bowiem Prusy popierały wydatnie obalenie Rady Nieustającej, o tyle ustanowienie nowej konstytucji - logicznej konsekwencji - nie cieszyło ich wcale. Rządnej, silnej Polski nie życzyły sobie zgoła.