Andrzej Horubała

Patriotyzm w trupim pyle

Wojciech Wencel to twórca ekstrawagancki. Poeta niezwykle uzdolniony sprawny warsztatowo, acz wciąż walczący z jakąś skazą, z jakimś wewnętrznym fałszem, który nie pozwala mu na dobycie czystego przekonującego tonu.

Debiutując jako klasycysta, szybko zdobył laury należne poetom-debiutantom. Od razu zwrócił uwagę krytyki. Nagroda za debiut, nagroda Kościelskich. I wielce zasłużona pozycja lidera młodej polskiej poezji katolickiej. Bo tak właśnie, niezwykle dobitnie i jednoznacznie definiował Wencel swoje religijne credo i przesłanie swej poezji.

Była połowa lat dziewięćdziesiątych i pierwsze tomiki twórcy z gdańskiej Matarni doskonale wpisywały się w klimat intelektualnego i artystycznego ożywienia młodych chrześcijan symbolizowane przez aktywność magazynu "Fronda". O ile jednak pismo często szło drogą transgresji i przekroczeń, podejmując flirt z alternatywą, Wencel jawił się jako twórca konsekwentnie klasycystyczny: ostentacyjnie wybierając wiersz tradycyjny mowę raczej dostojną i przyjmując pozę "starego malutkiego".

I to okazało się jego przekroczeniem, to było skandalem, który drażnił i niepokoił. Gdy dodamy do tego zaczepne wypowiedzi publicystyczne, jak tę, w której szyderczo wypowiedział się o poezji Marcina Świetlickiego, mistrza pokolenia "brulionu", twierdząc, że jest to "szczególna odmiana literatury dla młodzieży" poruszająca "problemy Mariusza i Patryka z trzeciej klasy ogólniaka" - zrozumiemy, że Wencel to twórca nietuzinkowy i wyrazisty.

Gdy w poezji polskiej rozkwitały opisy radosnych zdarzeń wiecznie niedojrzałych młodzieńców zapatrzonych w Świetlickiego, Wencel dostojnie przechadzał się po swych rodzimych okolicach i doznawał epifanii. To wszystko sprzęgnięte z rokiem liturgicznym, z celebrowaniem wysokiej sztuki czy to malarskiej, czy muzycznej czyniło z utworów Wencla rzeczy mało wiarygodne i pozbawione wewnętrznego napięcia. Wenclowe objawienia i końcówki będące każdorazowo pochwałą Pana czyniły z niego twórcę zmanierowanego i wskazującego na to, co niestety zazwyczaj powoduje drugorzędność literatury katolickiej, że puentę i wnioski znamy zazwyczaj przed rozpoczęciem utworu.

Męczyło to samego Wencla, który długo nie wytrzymał w uniformie grzecznego poety, w marynareczce i z różańcem w dłoni. Po afirmatywnej i mdłej dość Odzie na dzień świętej Cecylii przyszła więc Oda chorej duszy, zawierająca utwory o zwątpieniu, upadkach i cierpieniu. Kłopot w tym, że zamykane w ramach ortodoksji, wieńczone westchnieniem do Boga, kwestionowały głębokość Wenclowych kryzysów i wydawały się kolejnym wydaniem budujących czytanek dla ministrantów.

A Wencel? Jak każdy osobnik pragnący dać świadectwo Prawdzie, deklarujący stanięcie po stronie Dobra, dość szybko stał się igraszką demonów skrojonych na jemu właściwą miarę. Demonów wstydliwych, żenujących, kompromitujących w swej banalności. Co działo się z Wojciechem w ciągu następnych paru lat, dowiedzieliśmy się z opublikowanej w 33. numerze "Frondy" z roku 2004 spowiedzi poety, który lamentując, przyznał się do wielu upadków i objawił światu publicznie swoje grzeszne oblicze.

To jest u Wencla fenomenalne, że choć często postrzegany jest jako twórca klasycyzujący, bo zamiłowanie do form tradycyjnych w poezji pozostało mu do dziś, wiedzie przecież de facto żywot celebryty. Z detalami i może nawet z pewnym masochizmem opowiada o swym życiu prywatnym. Jego szczerość, jego ekshibicjonizm wręcz, nie ma chyba sobie równych nie tylko wśród poetów, ale i gwiazd pop. Ten noszący się klasycznie twórca bije na tym polu nie tylko Edytę Górniak, ale i lidera Ich Troje. Naprawdę, ujawnianie swego życia prywatnego, wywlekanie na światło dzienne najdrobniejszych elementów biografii i to tych najbardziej wstydliwych są nadzwyczajne. Nie dzięki paparazzim, nie dzięki podglądaczom czy niedyskretnemu otoczeniu, ale mocą autorskiej decyzji Wencla, towarzyszymy jego upadkom i wzlotom, jego aktom miłości ku duchowym przewodnikom i wściekłości, gdy ci zawodzą. Wencel jest cały nasz, czytelników, spala się na naszych oczach, a potem powstaje do nowego życia. Publicznie rozgrywa swoje życie, przez co fanom swej poezji dostarcza aż nazbyt wielu kluczy do jej odczytania.

No i przecież, jak w przypadku innych celebrytów, to on przeżywa za nas życie, to on w naszym imieniu, w naszym zastępstwie przeżywa wzloty i upadki, chwile zwątpienia i triumfu.

O ile w słynnym liście do Cezarego Michalskiego "w sprawie bolesnej i trudnej" dotyczącej sytuacji rodzinnej czołowego ideologa "pampersów" swój atak tylko wspierał dramatycznymi wyznaniami własnej zawiedzionej miłości i lamentował nad utratą mistrza ("przestałeś być moim mistrzem... porzucając rodzinę i wybierając swobodne życie florenckiego kochanka, zdradziłeś nie tylko swoich najbliższych, ale nas wszystkich i w dodatku samego siebie"), to we "Frondzie" wtajemniczał czytelników w postępujące dzień za dniem swoje uzależnienie od pornografii internetowej, w jakieś dziwne romanse i flirty a to z Łotyszką, a to z panienką tańczącą na rurze. Opowiadał o alkoholu, kajał się i publicznie przepraszał za wszystko swoją żonę, krzycząc niczym pijany mąż wracający nad ranem do domu: "Kasiu, jestem cienkim Bolkiem, ale kocham cię, a nasze małżeństwo jest dla mnie cudem"... Później te doświadczenia opisze w pokutnym eliotowskim poemacie Imago mundi (2005). Pompatyczność przeżywania dość banalnych upadków była jednak wyraźną słabością tej próby. Poza tym Wenclowi nie udało się narzucić czytelnikom siebie jako intrygującej persony. W odróżnieniu od konkurentów, z którymi chętnie polemizował na łamach pism literackich i kulturalnych - Jacka Podsiadły i Marcina Świetlickiego, Wencel często ukrywający się za liturgicznymi formułkami, nie potrafił się odpowiednio wystylizować i stworzyć legendy swojej biografii. Owszem, zapowiadał, że chce sięgnąć po bardziej rozluźnione formy ale ten luz czyniony na pokaz nie przynosił ciekawych owoców. Wencel za to zaczął coraz szczodrzej udzielać się jako publicysta i felietonista: początkowo w piśmie "Ozon" ufundowanym przez Janusza Palikota jako organ Pokolenia JP2, później we "Wprost", wreszcie w "Gościu Niedzielnym". I to z całkiem niezłym rezultatem.

I oto przyszedł rok bieżący I przyniósł - poza zbiorem felietonów Wencla pod niezdarnym tytułem Niebo w gębie, aż dwa poetyckie tomiki - Podziemne motyle oraz będący zarazem kontynuacją, jak i radykalnym zaprzeczeniem tego zbiorku tom De profundis. Oba starannie wydane, z okładkami zdobionymi reprodukcjami obrazów Michała Świdra, trochę za bezpiecznego, jakby malarskiego odpowiednika Mitoraja...

Pierwszy z tych zbiorków to zapis niestrudzonych prób stworzenia nowej dykcji dla opowieści o sprawach religii. Część z utworów to wręcz przetworzone felietony prasowe, inne to wycyzelowane lakoniczne konfesyjne miniatury. Sporo naprawdę dobrych wierszy, w tym wizyjny utwór tytułowy. Niektóre poetyckie koncepty zaś nieznośne, gdy sam autor gubi się w arytmetyce związanej z boskimi osobami, raz liczy je jako Trójcę, kiedy indziej jako Jedność... Wszystkie te zastrzeżenia są absolutnie nieważne, gdyż w tomie Podziemne motyle jest jeden utwór będący niewątpliwym arcydziełem. Mam na myśli Odę do śliwowicy. Wencel, poszukujący przez wiele lat poezji, która byłaby ekstazą i wyznaniem wiary, wyrazem nieświadomości poddanym rygorowi formy czymś nieupozowanym a jednocześnie dojrzałym, wreszcie - odnalazł.

W Odzie ukazał mistyczny wymiar alkoholizowania się, złożył przedziwny hołd udręczonej ziemi i udręczonemu ciału, opisał współodczuwanie z męką Chrystusa poprzez spiritus. Wiernie oddał ten moment alkoholowej ekstazy, gdy człowiek przeżywa rozkosz jedności z bytem i współodczuwa całą mękę świata, przeżywa pełnię człowieczeństwa, łącząc radość, ból i współczucie. Ten olśniewający moment, gdy alkohol prowadzi do iluminacji.

Czytelnik Ody zrazu sceptyczny, bo pierwsze wersy utworu trącą nieco manieryzmem, nakładając na krajobraz biało-czerwony bandaż, daje się wciągnąć w tę grę i gdy widzi, jak proces produkcji śliwowicy staje się destylowaniem prawdy o ziemi i o człowieku, gdy wszystko to miesza się z coraz silniej sygnalizowanymi kontekstami pasyjnymi, to pytanie, jak zostanie rozwiązana ta - nie, nie piekielna, niebiańska raczej - koncepcja, jak Wencel uzasadni te zdawałoby się świętokradcze aluzje, jaki finał nas czeka, jak wyfartuje się poeta, czy nie polegnie, czy nie okaże się to wszystko zwykłym pijackim bełkotem. Oj, żeby mu się udało, żeby nie zepsuł tej karkołomnej jazdy! I fascynacja, czym się to skończy, przecież widać, czuć, że poeta oddał się we władzę daimonionowi, że improwizuje, że sam może nie zna końca tej przygody ze śliwowicą.

I Wencel nie zawodzi. Wencel, który często sprzedawał wiersz za cenę ministranckiej panajezusikowej deklaracji, teraz nie zawodzi. Jego Oda narasta, pęcznieje, buzuje znaczeniami, plany przenikają się i już wiemy, że to nie tandetne "ileśtam wierszy o wódce i papierosach", ale że poeta z Matami nokautuje banalistów i brutalistów, że triumfuje...

Chciałoby się zacytować ów utwór w całości, bo jest to dzieło integralne, gdzie znaczenia od pierwszych wersów wchodzą z sobą w dialog i strofy wyrwane z kontekstu mogą stać się niezrozumiałe, płaskie.

teraz jestem daleko ale w każdym śnie

wspinam się drogą krzyżową za rannym Chrystusem

na Śliwową Górę gdzie w startym na miazgę ciele

przestaje kołatać pestka serca i na oczach wiernych

zamienia się ono w zacier wieczności

(Och, gdybyż to był magazyn literacki, a nie dodatek weekendowy człek mógłby odpłynąć, snując paralele, o Nietzschego zahaczając, o alkoholizmie świętej Moniki rozbudzonym na agapach napomykając. Stop. Szanujmy miejsce, które nam udostępniono!)

Wencel odnalazł samego siebie. Po latach tworzenia utworów nieudanych, moralizujących, niepotrzebnie nadętych, pisanych z pychą człowieka, który już odnalazł, pisanych w manierze pana mądralińskiego, tu wreszcie pozwalając działać daimonionowi, wydał z siebie kawał fantastycznej poezji.

No tak. Cały nasz katolicyzm. I ciągłe podleganie Prawu. Mając szansę na zwycięstwo, nagle wycofujemy się, porzucamy splendory, zaprzeczamy osiągnięciom, marnotrawimy szanse.

Wiadomo, my katolicy grzeszymy najpiękniej, to katolicyzm nadaje smak życiu, to katolicyzm powoduje, że wszystko ma jeszcze jakiś sens, ma jakąś głębię. Nie na próżno jedna z szyderczo-aprobatywnych reklam na stronach "Frondy" brzmiała: "Celibat - czujesz, że żyjesz". Bo tylko te napięcia, tylko te zobowiązania czynią jeszcze świat jako tako aromatycznym. Reszta - zwietrzała. I jest tylko techniką. Techniką uwodzenia. Techniką seksu. Techniką władzy. Techniką manipulacji.

Więc Wencel się wycofał. Napisał najlepszy w swym życiu wiersz i się wycofał.

"De profundis - pisze Wencel - to zbiór 25 wierszy o Polsce napisanych w ciągu sześciu miesięcy - od lutego do lipca 2010 roku. (...) Dla mnie De profundis jest przede wszystkim pamiątką przedziwnego spotkania z umarłymi, zapisem nawoływania się poetów różnych epok w momencie kolejnej polskiej apokalipsy. Również ze względu na to niezwykłe doświadczenie katastrofa smoleńska stała się centralnym wydarzeniem mojego życia".

Połóż się w mych korzeniach a odpocznij sobie

nie dojdzie cię tu słońce - przyrzekam ja tobie

i głód łatwo oszukasz gryząc czarną ziemię

jak to robią od wieków rozstrzelane cienie

Jeśli więc Wencel porywa się na samego mistrza z Czarnolasu, to być może chce pokazać, że cień śmierci położył się na całej polskiej tradycji, że oto zdarzyło się coś fundamentalnego, absolutnie najistotniejszego, co każe zanegować całą tradycję, co pozwala przedrzeźniać najświętsze strofy polskiej mowy.

Nie sięgając nawet do autokomentarzy Wencla, w tym samym tomiku znajdujemy potwierdzenie tej hipotezy Oto utwór In hora mortis będący z kolei przeróbką hymnu narodowego:

Wencel pisał swoje wiersze od lutego 2010 roku. Pokazuje to, jak mit czekał na wydarzenie. Uzmysławia rzecz wstrząsającą, że oto katastrofa smoleńska zrodziła się nie tylko jako owoc spotęgowanej zapiekłej politycznej nienawiści, ale także przez klimat duchowy jakieś dziwne oczekiwanie na hekatombę, które wisiało w polskim powietrzu przed kwietniową tragedią.

Twórcą tego klimatu był przede wszystkim Jarosław Marek Rymkiewicz, który w oczywisty sposób patronując tomikowi Wencla, jest też głównym demiurgiem na polskiej scenie duchowej, trucicielem czy jak woli ktoś inny - wieszczem. Poprzedzające katastrofę smoleńską tomy esejów - Wieszanie i Kinderszenen ukazywały ożywcze właściwości daniny krwi, mordu lub rzezi. Wskazywały na masakrę jako źródło założycielskiego mitu i wraz z wydawanymi w tym czasie tomikami poezji - celebrowały obrazy śmierci, zwłok, rozkładu. Dopełniały a może raczej zniekształcały wielki wysiłek twórców polityki historycznej, w tym kreatorów Muzeum Powstania Warszawskiego, przydając mu jakiegoś niepokojącego pierwiastka pogańskiego kultu śmierci i krwi.

Gdyby tytułować domniemane recenzje z kolejnych wypowiedzi Jarosława Marka Rymkiewicza po angielsku, mielibyśmy fantastyczne tytuły do jakichś heavy metalowych albumów Apetite for Massacre albo po prostu Hang'em All. Nieuprawnione szyderstwo? Ale przecież sam Wencel, w wierszach przyznający się do słuchania Haendla czy Purcella, gdy pozostawał sam i nikt go nie widział, katował się Rammsteinem czy innymi ciężkimi brzmieniami.

Atmosfera życia duchowego Polski zgęstniała od nienawiści partyjnych funkcjonariuszy, szczujących się nawzajem, została doprawiona jakimś widmem krwawej katastrofy zarażona śmiercią, apokalipsą.

Z boku, niezależnie od Rymkiewicza do pieca narodowej wyobraźni dorzucali wchodzący w wiek średni twórcy Magazynu Apokaliptycznego "Czterdzieści i Cztery", którzy w manifeście neomesjanistycznym głosili pochwałę życia w obliczu zbliżającej się totalnej katastrofy.

Gdy Tu 154 z dziewięćdziesięcioma sześcioma osobami roztrzaskiwał się w smoleńskim lesie, artyści mieli już przygotowane ramy w których da się zamknąć narodową tragedię. Artyści, dziennikarze, Polacy pamiętający żałobę po Papieżu... Ale przede wszystkim - poeci.

Tomik Wencla jest zarażony śmiercią. Zarażony śmiercią i rozkładem. Obcowanie z umarłymi wytwarza u Wencla jakąś przedziwną myśl, którą wyraża w końcówce trawestacji naszego hymnu:

a im bardziej bezsensowny twój zgon się wydaje

tym gorętsze składaj dzięki że jesteś Polakiem

naród tylko ten zwycięża razem ze swym Bogiem

który pocałunkiem śmierci ma znaczoną głowę

Utwór napisany 10 kwietnia, tuż po katastrofie, najpełniej objawia straszne nowe oblicze Wencla. Poeta, który uwierzywszy w swój profetyczny dar, w patetycznej formie przekazuje jakieś niesamowite brednie oszalałego z rozpaczy patrioty. Archaizacja daje mu alibi, bo jeśli coś nie wytrzymuje próby rozumu, zawsze można zasugerować, że to tekst natchniony, płynący z głębi dziejów, z jakiejś nieświadomości i dlatego nie podlega naszym ułomnym interpretacjom. Niechby jednak Wencel stanął przed rodzinami ofiar katastrofy i im przeczytał swoje bzdury, może wtedy dostrzegłby, że są pewne granice.

tam zabici w ciemnym lesie modlą się za nami

tam powstańcy do Śródziemia idą kanałami

ścieżka wiedzie przez grób Pański - nie ma innej drogi

trzeba się owinąć w całun biały i czerwony

Zaraz zaraz: do Śródziemia czy Śródmieścia? Czy to jeszcze historia czy już jakaś tolkienada? Nie pytaj poety o sens, bo on natchniony. Rymkiewicz stylizujący się na Bakę i twórców baroku, na Mickiewicza i Słowackiego razem wziętych, wzniosłym tonem kwestionujący zdrowy rozsądek, teraz Wencel będący epigonem epigona... Naprawdę wszystko to bardzo niemądre.

Owszem, sporo w De profundis utworów elegancko zrobionych i w pobieżnej lekturze tomik może się wydać niewinny niczym piękna okładka z reprodukcją, ale przecież gdy spojrzeć na poetyckie koncepty, którymi częstuje nas Wencel, to widać, że nie jest to wcale taka bezpieczna gra.

jak było im obiecane

w Kazaniu na Górze

stają się

solą ziemi

Delikatne przesunięcie znaczeń? Owszem. Wygląda subtelnie, ale nagle okazuje się, że wszystkie wartości zostają przyznane zwłokom. Zwłokom lub starcom.

Bohaterami wiersza Refugium są niezłomni antykomuniści: "ci z kresów... ci z lasów... ci z powstania... bruzdy na twarzach krawaty moherowe berety biało-czerwone opaski..." Mniejsza, czy taka charakterystyka odpowiada podziałom dzisiejszym - sądzę, że każdy z tych ludzi ma nam do powiedzenia odmienne rzeczy - ważne jest to, co dzieje się później. Wencel poprzez różne gry językowe podejmuje polemikę z prasą, Europą, popkulturą. Czyni to zaiste po mistrzowsku, sycąc utwór różnorakimi aluzjami, nawiązując zarówno do tradycji literackiej, jak i języka reklamy i propagandy: